Святыя грэшнікі

"Вечны лёс мастака: няма з кім падзяліцца першым сваім шчасцем, самым свежым уражаннем", — усміхнуўся ён і на дыбачках выйшаў на калідор.

Яму страшэнна хацелася курыць, здалося, што не курыў аж з таго часу, як пабываў на нямігскай бітве. Дым цыгарэты крыху асвяжыў галаву. Богша пайшоу па калідоры, з прыемным хваляваннем слухаючы, як гулкае водгулле разносіць ягоныя крокі, нібы крокі камандора, калі той ішоў на званы nip.

Яму хацелася цяпер зусім аб’ектыўна падумаць пра тое, як склаўся фільм. Эмоцыі эмоцыямі, а ў мастака павінна быць яшчэ і цвярозае да сябе стаўленне. Яму нідзе так не думалася, як у рэжысёрскім пакоі. Нават дома, дзе заўсёды нешта адцягвала ўвагу, можа, тая хатняя ўтульнасць, якую стварыла Люба.

"Яна павінна ўжо была атрымаць тэлеграму, — падумаў ён пра жонку. — Можа, цяпер сядзіць у аэрапорце, чакае пасадкі".

Яго пакой быў паверхам ніжэй. Лесвіца патанала ў змроках, хоць на яе і падала святло з вялізнага, на ўсю сцяну, акна, за якім у скверы гарэлі ліхтары. У калідоры на другім паверсе дык і наогул было вельмі цёмна, толькі ў канцы віднелася акно — светлая пляма на чорным аксаміце цемры.

Лазар Богша ледзь адамкнуў дзверы — усё не мог патрапіць ключом у замок. Затое выключальнік у пакоі намацаў адразу. Некалькі разоў міргануўшы пад столлю, успыхнула асабліва яркае ўначы святло, дарэшты запаланіўшы Богшаў пакой.

Лазар сеў у крэсла за сталом, каб аддацца развагам, ды раптам адчуў, што за дарогу да кабінета растрос усе думкі. Засталася зморанасць. "Трэба зварыць каву", — падумаў ён і пайшоў да шафы. У шафе гэ­тай — прыналежнасці студыйнага рэквізіту — адна паліца была адведзена пад кававы посуд. На ёй стаялі кубкі са сподачкамі самых розных памераў — ад напарстка да паўлітровай ёмістасці, — бляшанкі з кавай, металічная пасудзіна для цукру і аж дзве кававаркі: адна на дзве шклянкі кавы, другая — партатыўная, але затое такая, у якой можна было зварыць вельмі густую каву.

Цяпер яму хацелася густой кавы, аж чорнай, як дзёгаць. Ён схадзіў па ваду, засыпаў у кававарку па самыя беражкі каву, уткнуў штэпсель у разетку, стаў чакаць.

Неўзабаве тонкі кававы водар заказытаў у носе, расплыўся па пакоі.

Кава зварылася такая, якую хацелася зварыць. Бог­ша ўліў у кубак яшчэ чайную лыжку рыжскага бальза­му, да паху далёкага і чужога поўдня дадаўся водар сваіх, блізкіх палёў і бароў.

Богша піў каву дробненькімі глыткамі, па кропельцы, як п’юць нектар пчолы, хоць яму і хацелася асушыць кубак адразу і да дна.

"Трэба пазваніць Кірылу, — чамусьці падумаў Бог­ша. — Я павінен сказаць яму, што фільм усё ж атрымаўся".

Рука была пацягнулася да тэлефона ды і апусцілася на стол, нібы нехта нябачны ўтрымаў яе.

"Позна, — сказаў сабе Бота. — Чалавек спіць... Ну і што? Чаму я не магу разбудзіць яго? Якая абывацельская далікатнасць: даруйце, я вас крышачку патурбую... Да д’ябла сумненні. Мы — мастакі. I ён не можа не зразумець мяне, майго жывога нецярпення. Я павінен сказаць яму, што ён памыляецца. Іначай ён будзе спаць, перакананы ў сваёй праўдзе..."

Да тэлефона доўга ніхто не падыходзіў: у мёртвай цішыні тэлефонныя гудкі нагадвалі сірэну карабля, які падае сігналы няшчасця. Лазар ужо хацеў пакласці трубку — Кірылу не разбудзіш і гарматным залпам, — як гудкі спыніліся, у вуха палез незадаволены сонны голас:

— Алё, чорт вас падзяры... Алё, хто гэта?..

Лазар Богша дужа добра ўявіў Кірылу: сонны, узлахмачаны, босы, у адных плаўках.

— Спіш? — спытаў Богша падробленым пад Кірылу голасам.

— 3 вамі паспіш... Хто гэта?

— Святы грэшнік.

— Лазар?! Ну, ведаеш...

— Ведаю, Кірыла. Мне трэба з табой пагаварыць...

— Пайшоў ты... Я спаць хачу... А вам, чарцям, не спіцца. Весела...

— Весела, Кірыла.

— У каго вы сабраліся?

— Я адзін, Кірыла. Уся студыя спіць. А я не сплю. Не, хлушу. Яшчэ не спіць за акном ліхтар.

— Слухай, перастань вывяргаць словы, як Везувій лаву. Я босы. 3-пад дзвярэй дзьме, а ў кватэры сабачы холад. Чаго ты звоніш?

— Прыязджай на студыю. Пасядзім, пагаворым. За­раз нам ніхто не перашкодзіць. Мы ж з табой, Кірыла, бадай, ніколі не гаварылі па шчырасці.

— Звар’яцеў?..

— Даўно. Кожны з нас крыху вар’ят. Адзін ты не. Таму і пазваніў табе. Прыязджай! Я адзін. Разумееш, зусім адзін...

— Ты хоць уяўляеш, якая цяпер гадзіна?

— Чацвёртая...

— Не, ты звар’яцеў ці ў дым п’яны...

— Угадаў. Я п’яны. Я закончыў карціну і захмялеў ад радасці.

— 3 чым і віншую, — не паверыў Кірыла. Было чуваць, што ягонае цярпенне выгарала, як газ у запальнічцы. — А цяпер будзь здароў...

— Пачакай, Кірыла, — закрычаў Богша з адчаем у голасе. — Не вешай трубкі. Мне трэба сказаць табе колькі дужа важных слоў.

— Тады я хоць абую тапкі і накіну што на плечы...

Ён паклаў трубку. Лазар чуў кожны шолах. Мусіць, жонка спытала, хто звоніць, бо Кірыла аж злосна крыкнуў: "Хто-хто? Богша звоніць. Надраўся..." Нарэшце ён узяў трубку.

— Давай кажы, што хочаш.

— Па-першае, Кірыла, я не надраўся, — сказаў Бог­ша. — Я дасюль сядзеў у мантажнай. Я хачу спадзявацца, што табе, як і мне, вядома тое непаўторнае адчуванне адзіноты, калі закончыш фільм, а навокал ні ду­шы, якой можна было б расказаць пра сваю радасць ці расчараванне. Такое адчуванне бывае толькі ў мастакоў. Я называю яго адзінотай асуджаных на творчасць...

— Не кажы глупства. Мастак не адзінокі. У яго мільёны гледачоў.

— Які ты, Кірыла, стэрыльны, аж боязна за цябе брацца без гумавых пальчатак. Ці ты не разумееш, што гледачы прыходзяць потым. А я кажу пра адчуванне, што паяўляецца, калі завершаны творчы акт, пра першы вынік і першае пачуццё. Творчасць, як і каханне, інтымная. Разумееш, інтымная. Але пра яе хочацца крычаць на ўвесь свет. Во ў чым сакрэт. А тут крычы не крычы — нікога няма. Вера спіць. Дык я пра каханне. Не пра любоўныя сувязі, а пра каханне. Любоўныя сувязі хаваюць. Чыстае каханне не баіцца людскіх вачэй, хоць яно інтымнае па сваёй прыродзе. Закаханы хоча крычаць пра яго. Так і творчасць. А тут нікога побач, каму мож­на было адкрыць душу. Таму і адзінокасць.

Богша адчуваў, што недзе заблытаўся ў сваіх разважаннях, нават супярэчыць сабе.

— Лазар, што ты хочаш?

"Што я хачу?" — спытаў у сябе Богша, падумаўшы, што ягоны позні званок сапраўды быў падобны на вар’яцтва. Дужа яны розныя. Але яму трэба было з кімсьці падзяліцца пачуццямі. Хоць з самім д’яблам. 3 д'яблам нават лепей. Той, па крайняй меры, бывае розны, як зло.

— Даруй, Кірыла, — пранікліва сказаў ён, — я і праўда ненармальны. Але я ведаю, што хачу. Скажы мне сваю думку пра фільм. Толькі, калі можаш, шчыра.

Кірыла нечага даволі доўга маўчаў. Богша нават падумаў, што той адгаворыцца пустымі фразамі.

— Ты ж ведаеш маю пазіцыю. Я выказаў яе на мастацкім савеце, — сказаў Кірыла іншым і як бы афіцыйным тонам. — Я і не разумею, навошта патрэбны гэты фільм? Што зацікавіць у ім гледача? Князі? Іх міжусобіцы? Бітва на Нямізе, адна з дзесяткаў падобных ёй сваёй ганебнасцю бітваў? Эпоха, у якой не было колькі-небудзь выдатнай асобы? Святая Ефрасіння, якая не можа пераадолець інерцыю свайго к ла­са? Ці, можа, ты спадзяваўся, што цябе вывезе аўтар "Слова аб палку Ігаравым"? Але ён асоба больш чым міфічная, якая, бадай, і не існавала. Кажуць, што і аўтара і яго "Слова" прыдумалі ў васемнаццатым стагоддзі. А калі ты з міфічнай асобы робіш героя, дык ці не выглядае гэта тэндэнцыйнай спробай адарвацца наогул ад рэальнасці і ў той жа час паказаць яе ў ідэальным выглядзе? Іначай навошта было б гарадзіць загароду. Адчуваю, ты спытаеш зараз, а хіба нельга здымаць фільмы на гістарычныя тэмы? Чаму ж, калі з гісторыі бяруцца нейкія важныя падзеі або сапраўды вялікія людзі, чые справы заслугоўваюць увагі нашых сучаснікаў. Я не стаў бы выступаць супраць. Але нейкія дробныя князькі... Князькі, якія чортведама чаму ваююць паміж сабой. Я бачу тут...

— Не, не, — перапыніў яго Богша, — у нас няма небяспекі зрабіцца князямі. Але мы з табой можам ператварыцца ў князькоў. Во ў чым сэнс...

— Ну, выбачай, пераканаў, але якраз у адваротным.

— Я зразумеў цябе, Кірыла. Ты памыляешся, калі думаеш, што гісторыя маралі не мае працягу і вытокаў, што мараль кожны раз зноў стваралі пануючыя класы па свайму вобразу і падабенству. Не, Кірыла, ад­туль, з далёкіх глыбінь старажытнасці, да нас дайшлі не толькі фаліянты мёртвых летапісаў, адтуль прыйшлі людскія страсці: і подласць, і вернасць, і крывадуш­насць, і вера ў будучыню, і вернае каханне, і смерць. I мяне захапілі ў сцэнарыі не знешнія прыкметы таго часу, хоць я стараўся перадаць іх не проста добрасум­ленна, а як найбольш верагодна, мяне захапілі напружанне думкі, жывое трапятанне часу і, як крык душы чалавечай, — "Слова аб палку Ігаравым". Не трэба, Кірыла, ператвараць у міф тое, што існуе рэальна. I не проста існуе. Яно прымушае думаць. Тады, у дванаццатым стагоддзі, невядомы чалавек, пісьменнік, кажучы словамі сённяшняга слоўніка, ідзе насуперак даўняй традыцыі апяваць княжацкія паходы і падымаецца — заўваж, Кірыла, падымаецца над родавай псіхалогіяй, над удзельнымі інтарэсамі. Смеласць аднаго ці адзнака эпохі? I тое і другое. Але ж павінна была і саспець такая думка. I спела яна ў манастырах, дзе можна было схавацца, каб падумаць пра час і пра сябе. I спела яна ў княжацкіх ды баярскіх дварах, дзе была магчымасць набірацца кніжнага розуму. Народ жа, Кірыла, быў та­ды непісьменны. Хоць і ён даваў смелых мысліцеляў, якія гатовы былі загінуць, абы сказаць князю праўду. Такія, як Даніла Заточнік...

— I ўсё роўна я не пагаджуся з табой, — сказаў Кірыла. — Мне зусім нецікава слухаць людзей, што адышлі ў нябыт, як і іхнія погляды. Яны нічаму не могуць мяне навучыць...

— Так некалі думаў і я. Пачне, бывала, раіць мне нешта маці, я слухаю яе з маладым іранічным нахабствам: ну, што яна, старая, разумее? А яна разумела, і заўсёды выходзіла не па-мойму. Чаму мы адмаўляем мінуламу права на ўрокі? Толькі таму, што ў сваёй гардыні спадзяёмся, што дадумаліся да таго, да чаго нашы адсталыя продкі ніколі б не дадумаліся. Мы і не ўяўляем пра чацвёртае вымярэнне, якім з’яўляецца час. А я пабыў у ім. Раю і табе, Кірыла, некалі заглянуць туды.

— Мяне ніхто не адарве ад сучаснасці, — з катэгарычнай цвёрдасцю сказаў Кірыла.

— Я не хачу адрываць цябе. Я не разумею іншага, чаму ты не хочаш, каб я бываў там.

— Няўжо ты не можаш знайсці тэмы ў нашым імклівым, дынамічным часе? Чаму ты ўцякаеш у мінулае, Богша?

— Падазраеш? А я, Кірыла, ваяваў, паспытаў нямецкіх лагераў, у той час як ты знаходзіўся ў далёкім тыле, пры бацьках. Не трэба мяне падазраваць у тым, чаго ў мяне нават не было ў думках.

— Ты таму і разбудзіў мяне, каб абражаць?

— Я разбудзіў, каб ты не спаў у поўнай упэўненасці, што праўда заўсёды на тваім баку.

— Хочаш, каб я быў яшчэ і ўдзячны?

— Я падазраю, што ты развучыўся ўжо разумець сэнс звычайных слоў. Ты, Кірыла, абкружыў сябе бяздарнасцямі, якія пяюць табе гімны, як пелі песні князям, каб праславіць іхнія бяздарныя паходы. Ты прагнеш выглядаць волатам, але забываеш, што спачатку паклапаціўся, каб побач з табой былі карлікі. Ах, Кірыла, Кірыла!

— Ты дзеля гэтага і разбудзіў мяне?

— А хіба не варта?

— Твайму свінству і хамству няма ні межаў, ні назвы. Але я дарую табе...

— Якое высакародства!..

Яны абодва амаль разам паклалі трубкі, каб не чуць абразлівых тэлефонных гудкоў.

Надзіва, размова з Кірылам Лыкавязавым дабратворна паўплывала на Богшу — нібы ён скінуў з сябе жалезную кальчугу, што замінала ягоным рухам. Стала вальней пачуваць сябе. Богша прыбраў кававае начынне ў шафу, апрануў куртку і выйшаў на вуліцу.

3 усходу, уздоўж шырокага праспекта, дзьмуў ве­цер, асабліва пякучы ў перадранішні час. Ад яго парываў гайдаліся ліхтары і шэрыя цені кідаліся па баках; здавалася, вуліца бяжыць, як плёнка ў праектары. Ла­зар падумаў, што трэба шукаць нейкую спадарожную машыну, але дзе ты яе знойдзеш, калі праспект пуставаў. Кварталы праз два на вялізным пляцы, Богша пабачыў адзінокае таксі — здалёк свяціўся ў цемры зялёны агеньчык. Богша разбудзіў шафера і ўжо хвілін праз сем быў у пад’ездзе свайго дома, сляпога, без адзінага агеньчыка.

Лазар падняўся на свой паверх, адчыніў дзверы, не запальваючы агню, прайшоў у спальню — яму чамусьці падумалася, што там ужо чакае яго Люба, ён паспешліва запаліў святло — спальня сустрэла яго безала­берным запусденнем: скамечаная падушка, скручаная коўдра, абы-як раскіданыя рэчы, папера на стале, пішучая машынка з недадрукаваным аркушам паперы — усё крычала пра запусценне. Аж стала моташна.

За гады жыцця з Любай Лазар прывык да найстражэйшага парадку, які часам нават і раздражняў яго: кожная рэч на сваім месцы, нідзе ні пылінкі, ложкі акуратна засланыя, як у мемарыяльным музеі. Богша скінуў куртку, пачаў быў скідаць джынсоўку, але глянуўшы на ложак, аж здрыгануўся: падалося, што той па­добны на халодную магілу.

Ён сеў у мяккае вальтэраўскае крэсла. Яно прагнулася пад цяжарам ягонага цела, моцна ўзяло ў свае пяшчотныя абдымкі, нібы засумавала без яго.

У ванным пакоі з крана капала вада. Лазар падумаў, што варта было б пайсці закруціць кран, але расслабленае цела не хацела слухаць ягоную слабую волю. У крэсле было дужа ўтульна і цёпла. Богша ляжаў колькі часу з заплюшчанымі вачамі, адчуваючы прыемную знямогу. Раптам ён успомніў пра тую жанчыну, што сядзела ў зале днём, калі ён так неабачліва заскочыў туды голы. Сядзіць яна там ці не?

"Так яна цябе і чакала, — насмешліва падумаў ён. — Даўно пайшла. Але як яна магла выйсці, калі я замкнуў дзверы на два замкі? Тады сядзіць... А раніцай прыляціць Люба. Трэба ўсё ж зазірнуць у залу. Пера­канацца".

Перамогшы сваю расслабленасць, Богша ўстаў з крэ­сла, выйшаў на калідор. У доме да жудасці было ціха. Ніводнага гуку. ён паціху адчыніў дзверы.

У зале, на тым жа крэсле, бокам да яго, сядзела незнаёмая жанчына ў чорным адзенні — тая, якую ён бачыў днём, калі яму пазваніў Карней Карнеевіч Кла­дачка.

ЧАСТКА ЧАЦВЁРТАЯ: праваслаўныя язычнікі

1

У зале, на тым жа крэсле, бокам да яго, сядзела незнаёмая жанчына ў чорным адзенні — тая, якую ён бачыў днём, калі яму пазваніў Карней Карнеевіч Кла­дачка.

Богша жахнуўся. Яго ўразіла і напалохала не тое, што жанчына дачакалася яго (куды дзенешся, калі ён замкнуў кватэру аж на два замкі?), а тое, што яна ся­дзела ў крэсле ў той жа паставе, як і тады, калі ён заглянуў у залу. Не хацелася верыць, што чалавек можа нерухома праседзець больш паўсутак. А што, калі яна памерла?.. Во ўжо сапраўды крымінальны дэтэктыў у стылі Жоржа Сіменона: кінарэжысёр прыходзіць дамоў, а ў мяккім крэсле — мёртвая жанчына...

"Нешта дурное лезе ў галаву, — падумалася Бог­шу. — Чаму ў маёй кватэры павінна быць жанчына? Несусветная лухта! Можа, у крэсле сядзіць здань або сама смерць?.."

Думка была дужа бязглуздая, але Богша адчуў, як брыдкі халадок папоўз па спіне, прытаіўся ў патыліцы і адразу на галаве заварушыліся валасы, як тады ў ле­се, калі ён пабачыў галодных піліпаўскіх ваўкоў, якія вялі, падганяючы хвастамі, двух вясковых сабак. Ён сам цяпер быў падобны на сабаку: у сваёй кватэры адчуваў сябе пад канвоем.

Як і тады, яму захацелася кінуцца наўцёкі, можа, на­ват да тэлефона, каб пазваніць у міліцыю. Няхай прыедуць, разбяруцца, бо гэта іхні клопат ахоўваць грамадзян ад гвалтаўнікоў і зданяў...

Ды нешта пазбавіла яго здольнасці рухацца. Нават язык прысох да нёба — самае жахлівае з таго, што даводзілася некалі адчуць Богшу: усё бачыць, разумець і маўчаць, не ратаваць сябе. Ягонае жаданне нешта рабіць нагадвала аслаблены адлегласцю імпульс незразумелай волі, нібы нехта з далёкага сусвету кіраваў яго­най дзейнасцю.

Богша яшчэ падумаў, што, бадай, фантасты мелі рацыю, калі пісалі аб планеце ў космасе, на якой існуе звышразумнае рэчыва, што кіруе ўсёй чалавечай дзейнасцю на зямлі. Жахліва быць на месцы гэткага біялагічнага робата, якому нехта недзе праграмуе ягоныя добрыя і благія ўчынкі: любоў і нянавісць, мір і вайну, забойствы і літасць, зайздрасць і спагаду, скупасць і шырыню натуры. Хочаш ці не хочаш, а рабі, што табе запраграмавана. Жах!.. Цікава, а электронны робат, які зроблены чалавекам, таксама пакутуе?.. Мабыць пакутуе. Не можа не пакутаваць, калі яго, напрыклад, прымушаюць разлічваць траекторыю атамных ракет, якія нясуць атамныя зарады і павінны знішчыць цэлы на­род. Бедалага робат, як хочацца яму паспачуваць!

На шчасце, барацьба ўласнай волі з чужой, якая не давала яму дзейнічаць, вялася нядоўга, магчыма, некалькі кароткіх імгненняў. Богша раптам адчуў, што правая рука падпарадкоўваецца ягонай, а не чужой волі, а ў галаве яркім промнем прабліснула разважлівая думка, што, бадай, ніякай здані або смерці няма, што ўсё гэта звычайная галюцынацыя, якая наявілася ад стомы. Варта яму, Богшу, запаліць святло, як галюцы­нацыя знікне, ператворыцца ў нешта зусім рэальнае.

Прызвычаеным рухам Богша працягнуў руку да выключальніка. Пальцы, аднак, не намацалі яго на прывычным месцы. Выключальнік кудысьці знік.

Дасюль Лазар Богша не зводзіў вачэй з жанчыны. Яму думалася, што як толькі ён адвядзе вочы, дык яна прападзе, растворыцца ў цемры, што панавала ў зале. Цяпер, калі рука не намацала выключальнік, Лазар Богша міжволі вымушаны быў адвесці вочы, каб знайсці той чортаў выключальнік.

Ён крута павярнуў галаву і ледзь стрымаўся, каб не закрычаць ад яшчэ большага жаху, які зведаў дасюль: за ягонай спіной, пад нагамі, зеўрала страшэнная бездань...

Богша інстынктыўна адступіў крокі два назад, каб часам не зваліцца ў тую бездань ад якога нязграбнага руху. Адначасна ён спрабаваў зразумець, што ж здары­лася з той часткай ягонай кватэры, на месцы якой цяпер зеўрала бездань.

Бездань знікала ў недасяжных глыбінях, а пачыналася якраз на тым месцы, дзе стаяла капітальная сцяна, што адгароджвала пакоі ад прасторнага калідора. Цяпер калідора, усёй паўднёвай палавіны іхняга пяціпавярховага дома, бадай, не існавала. Затое нейкім цудам засталася палавінка дзвярэй, зашклёных матавым узорчатым шклом, што вялі з калідора ў залу. Дзвярына свабодна вісела над безданню. Яна нават злёгку гайдалася, можа, ад подыхаў ветру. Жудаснае відовішча для чалавека, які не страціў розум. Дзвярына над безданню!..

Богша найперш падумаў, што цяпер ён не можа трапіць ні ў свой кабінет, ні ў спальню, ні на кухню або ў ванны пакой, бо ісці туды трэба калідорам, які праглынула бездань. Богша воляй-няволяй павінен быў заставацца ў зале, сам-насам з незнаёмай жанчынай.

Божа, як яны з Любай некалі радаваліся, што пакоі іхняй кватэры асобныя, а не сумежныя — мода дваццатага стагоддзя ўсё і ўсіх раз’ядноўваць гмахамі, пад’ездамі, калідорамі з жалезабетону, які добра прапускае ў кватэры і з кватэр любыя гукі, нават самыя інтымныя. Зрэшты, а што засталося ад славутай інтымнасці, якой так ганарылася чалавецтва? Усё навідавоку, усё чутно, і ўсё раздзелена на клеткі. Парадокс ча­су: хавацца па клетках, якія гукадасяжныя і празрыстыя, нібы акварыумы.

Запозненая думка працяла Богшу. Так, напэўна, працінае здагадка ўсю істоту грэшніка, калі той трапляе ў пекла: раптам пачынае разумець, што вяртання назад няма, трэба адказваць за свае грахі, якія некалі лічыў забавамі і радасцямі жыцця. Жахлівае адкрыццё!

Хоць і не толькі жахлівае. Ёсць яшчэ і адваротны бок: звычайная чалавечая цікаўнасць — трэба добра агледзець новы дом свайго вечнага зняволення, хай гэта будзе пекла ці нават рай...

Лазар Богша таксама паспрабаваў, наколькі гэта было магчыма, добра прыгледзецца да бездані: што яна такое, а можа, і ў ёй ёсць нейкія берагі? Нядаўні страх, што быў скаваў яго, незаўважна адступіў, і Ла­зар Богша, здолеў адзіным позіркам ахапіць неабдымную прастору, якая сапраўды не мела выразных межаў і чымсьці нагадвала шахматную дошку з трохмернымі кубікамі, а не дзвюхмернымі клеткамі. Кубікі таксама выглядалі, бадай, без канца і краю, але бачыліся наскрозь даволі выразна, нібы адлітыя са шкла.

Такому адкрыццю сапраўды можна было падзівіцца. Але ўжо нешта, яшчэ больш дзіўнае, захапіла Бог­шу: кожны кубік трохмернай прасторы, а магчыма, кож­ная кропка гэтай прасторы змяшчалі ў сабе адбітак нейкіх падзей у іх няспынным руху: нараджэнне, развіццё, старэнне, знікненне, нараджэнне нечага новага. То быў непарыўны цыкл, можа, нейкае жыццё, ва ўсякім выпадку, нейкае існаванне чагосьці дужа рэальнага ад пачатку і да канца, які станавіўся новым пачаткам, а можа, канцом чагосьці, што патрабавала ўвагі, а мо­жа, і не патрабавала ўвагі, бо не мела сэнсу ў тым значэнні, якім чалавек навучыўся яго разумець.

Знешне прастора-бездань нагадвала галаграфічны адлюстровак, які да ўсяго не застыў у сваёй статычнасці, а няспынна рухаўся, як адлюстровак кінастужкі на белай прасторы аб’ёмнага экрана.

Лазар Богша раптам здагадаўся, што бясконцасць у вечным руху і ёсць чацвёртае вымярэнне — Час — якое ніколі не знікае бясследна. Дык вось якое яно, чац­вёртае вымярэнне! Вялізнае і жудаснае. Падзеі разгортваліся ў ім у бясконцасці кубікаў, і былі яны такія розныя, такія несумяшчальныя, узаемасупрацьлеглыя, што станавілася горка і крыўдна: хто мог змясціць побач такія розныя падзеі, нібы назнарок, каб падкрэсліць імгненную няўстойлівасць адных і пачварную пастаяннасць другіх?

Побач з мноствам кастроў, на якіх гарэлі людзі, суседнічалі багатыя балі, што тут жа змяняліся жудаснымі бітвамі, ад якіх кроў застывала ў жылах; чалавечыя ахвярапрынашэнні, калі маладому чалавеку каменным нажом рассякалі грудзі і даставалі сэрца, якое яшчэ трапятала на далоні жраца, знаходзіліся побач з філасофскімі дыспутамі старажытных вучоных аб вечнай любві і гармоніі; бязлітасныя ў сваёй лютасці гладыятарскія баі — з крыкамі хакейных балельшчыкаў...

Кожны кубік уяўляў нейкі жывы, рухомы малюнак, часам больш пачварны за карціны Сальвадора Далі. Тыя хоць заставаліся на вякі нерухомыя.

Дзікія пажары, у якіх гінула ўсё жывое, суіснавалі з ідыліяй сонечнай раніцы, у якой чуўся перазвон кос і рыпенне калодзежных жураўлёў; барадатыя страшылішчы руйнавалі крэпасць у той час, як другія складвалі з чарапоў піраміды пад самае неба; голы пастух забаўляўся з такой жа голай пастушкай, і ім было вельмі хораша і весела, а тут жа закопвалі ў зямлю жывых прыгожых жанчын, і яны каналі на вачах шчаслівых людзей, што назіралі за пакараннем няшчасных.

Можа, ад гэтых кантрастаў асабліва выразна, да сардэчнага болю, успрымаліся чалавечыя беды і да кружэння галавы, да салодкай знямогі — чалавечыя радасці.

Лазар Богша раптам пачуў яшчэ, што ўся прастора прапахла, прасмуродзела, прачадзела сумессю разнастайных пахаў, якія немагчыма ўявіць у рэальным жыцці.

"Што гэта? — падумаў Богша. — Можа, я памёр? Ці звар’яцеў? Няўжо я бачу чалавечую гісторыю, нікім не прыгладжаную, непадладжаную пад нейкія патрэбы, а такую, якой яна была? Кроў, пот, слёзы і, нібы дыяменты на зрэб’і, зрэдку палацы і храмы, уробленыя палі і статкі жывёлы, сінь азёраў і зеляніна лясоў, якія таксама знікаюць беззваротна, як і гэтыя людзі, што мільгаюць перад вачамі — не паспее нарадзіцца, як трэба паміраць. Веліч і бясслаўе, беднасць і раскоша, слава і ганьба, жыццё і смерць — усё непадзельна, як адна плынь, якая невядома куды і дзеля чаго плыве ў няспынным сваім імкненні наперад, а можа, назад, у невядомасць, з якой толькі што паявілася..."

Лазара Богшу агарнулі гаркота і сум, якія нейкім чынам прарасталі ў ім надзеяй на збаўленне.

— Ну што, наглядзеўся? — спытаўся ў яго жаночы голас. — Не захацеў бы аказацца богам-тварцом, каб кожнае імгненне любавацца тварэннем сваіх рук? Во ўжо бязлітасная і вечная кара! Спачатку ў гордасці сваёй — усё магу! — стварыць нязбытную мару — рай для разумных істот, а потым заднім розумам спасцігнуць усю абсурднасць ідэі аб зямным раі. Не, большай кары не прыдумаеш! Спадзяешся стварыць прыгажосць, хараство, гармонію, а ствараеш сусветны кавардак з дзікімі забойствамі, здзекамі, маною, прытворствам і ўсімі іншымі заганамі, якіх на зямлі безліч і якія называюцца адным словам — зло. Я часта думала пра гэ­та ў келлі Сафійскага манастыра і потым, калі мяне вы­слалі з Полацка, каб не бунтавала людзей. А як я магла бунтаваць? Я проста думала ўголас, бо сама яшчэ не ведала, дзе шукаць ісціну. Мне хацелася садзіцца да аналоя з чыстым сэрцам, каб засведчыць на тысячагоддзі праўду пра свой час. Хто ж пра яго скажа праўду, калі не сучаснік?

Лазар Богша з душэўным трапятаннем слухаў самотны маналог жанчыны, баючыся павярнуцца на такі знаёмы голас. Ён здагадваўся, што жанчына і ёсць тая здань, якую ён пакінуў сядзець на крэсле ў зале і якую ўбачыў, калі зайшоў сюды колькі хвілін назад. А здань гэтая — Ефрасіння Полацкая, якая везла яго на той свет. Не, Лазар Богша зусім не баяўся, што Ефрасіння Полацкая зноў павязе яго ў замагільны свет — такое было б падобна на дрэнны фарс, — Лазар Богша баяўся, што вобраз, створаны ім на экране, зусім не падоб­ны на рэальную Ефрасінню Полацкую, якую ён мог за­раз пабачыць. Што можа быць горш за расчараванне ў сваёй працы, якую песціў у душы ўсё жыццё?..

Але ж і стаяць вось так над безданню не выпадала. Ён жа, Лазар Богша, не які там вахлак, а божай міласцю паэт, рэжысёр і акцёр...

Ён паварочваўся паволі, як у замаруджанай здымцы. Рух толькі адчуваўся, але не быў бачны. Богшу зда­валася, што ён ніколі не зробіць таго паўабарота, каб убачыць Ефрасінню. Але яна ўзнікла перад ім, выплыўшы аднекуль з цемры, як выплывае на неба месяц-поўня. Твар яе быў асветлены нябачнымі промнямі. Богша бачыў яго выразна.

Дзіўна, Ефрасіння была падобна на актрысу як дзве кроплі вады. Гэтае знешняе падабенства ўзрадавала Богшу. Яму нават падумалася, што ў крэсле сядзіць актрыса, а не Ефрасіння. Думка цалкам завалодала ім. Яна ўрэшце нешта растлумачвала. Актрыса прыехала і адразу з цягніка прыйшла да яго на кватэру, бо ён даў ёй ключ. Пабачыўшы, што ён яшчэ спіць, актрыса не стала будзіць яго, села ў крэсла і заснула.

Ніякіх загадак. Нічога звышнатуральнага. Усё про­ста як божы дзень!

"Як жа яе завуць? — падумаў Богша. Імя актрысы, як на злосць, вылецела з галавы. — Старасць — не ра­дасць. Хутка забуду, як завуць уласную жонку".

Нагадак пра жонку адразу паставіў усё на сваё месца: ролю Ефрасінні выконвала ягоная жонка, Люба! Чорт ведае, што робіцца з ім апошнім часам! А ўсё гэ­тае тузанне з фільмам. Тут і здаровы чалавек можа з’ехаць з глузду. А ён хіба нездаровы? Толькі таму, што баліць галава? Ные сэрца? Дык калі не балела галава? Калі не ныла сэрца? Кіношнік заўсёды працуе на мяжы сваіх фізічных сіл...

Ён яшчэ раз глянуў на Ефрасінню і цяпер добра разгледзеў, што Люба ніколькі не падобна на яе. Тады, можа, і гэтая жанчына не Ефрасіння?

— Хто вы? — спытаўся ён дрыготкім — аж самому было агідна — голасам.

— Лазар Богша, — сказала жанчына, умольна склаўшы рукі на грудзях, — я Ефрасіння Полацкая. I дзеля ўсяго святога, не трэба са мной на "вы". Я прыйшла, каб засцерагчы цябе...

— Мяне? Засцерагчы?.. Ад чаго?..

— Ад самаўпэўненасці, — спакойна адказала Ефрасіння.

— Я не Кірыла Лыкавязаў, — заспрачаўся Богша. — У таго сапраўды самаўпэўненасці на дзесяцярых.

— Усе мы, Лазар Богша, хварэем на самаўпэўненасць, а таму ўвесь час спатыкаемся.

— Кірыла Лыкавязаў не спатыкаецца, хоць ён самаўпэўнены, — стаяў на сваім Лазар Богша.

— Гаворка не пра Кірылу Лыкавязава, а пра цябе.

— Табе проста, дужа лёгка разважаць на адвольныя тэмы, — з дакорам сказаў Богша. — Для цябе Кірыла Лыкавязаў такая ж абстракцыя, як для мяне епіскап полацкі дванаццатага стагоддзя. А для цябе епіскап полацкі — канкрэтны чалавек, зло, якое табе было не перамагчы.

— Епіскап полацкі зрабіў мяне святой, — сказала Ефрасіння, быццам Лазар Богша ведаў пра гэта, але забыўся.

— Ну, гэта ты дарэмна, — не паверыў Богша. — Хутчэй было наадварот. Ён так прыцясняў цябе, што ты вымушана была збегчы ў Візантыю.

— Нічога ты, Лазар Богша, не зразумеў, — уткну­ла Ефрасіння. — А ўсё таму, што лішне самаўпэўнены.

Богша не стаў спрачацца. Не варта губляць час на пустую палеміку. Хіба мала страчана яго на розных пасяджэннях, мастацкіх саветах, у прэзідыумах, на сходах, нарадах, "круглых сталах", сімпозіумах і яшчэ чортведама на якіх пасядзелках! Чвэрць жыцця — не менш! Годзе! Калі ўжо надарыўся выпадак, што да яго завітала сама Ефрасіння Полацкая, дык варта параспытаць у яе пра тое, што невядома не толькі яму, рэжысёру Ла­зару Богшу, але цэламу зборышчу гісторыкаў.

Лазар Богша сеў у крэсла насупраць Ефрасінні. Яму падумалася, што не зашкодзіла б зварыць каву, але ён успомніў пра бездань, якая зеўрала на месцы кухні. Кавы, на жаль, не заварыш. Не было і цыгарэт. Здаец­ца, у серванце стаяла бутэлька каньяку. Богша падышоў да серванта — той быў пусты. Ну вось, безалкагольнае і бестытунёвае жыццё, хоць станавіся прэзідэнтам адразу двух добраахвотных таварыстваў.

Усё гэта скіроўвала Богшу на ваяўніча-іранічны лад. А што рабіць чалавеку, які пазбаўлены ўсіх уцех адра­зу, калі не насміхацца над сабой ці над сваім блізкім?

— Цікава было б глянуць, як жа ў тыя гады рабілі святых? — насмешліва спытаўся Богша. — Пры жыцці ці пасля смерці?.. Пры жыцці, мне здаецца, рабіць ча­лавека святым вельмі небяспечна. Чалавек дужа слабы, каб вытрымаць выпрабаванне святасцю. Усе на яго моляцца. Кожнае, нават самае бязглуздае слова падхопліваецца тымі, хто верыць без аглядкі, і тымі, каму выгадна падхопліваць слова святога, хоць яны і не вераць у ягоную святасць.

— Не выскаляй зубы, Богша, — папрасіла Ефрасіння. — Чалавек паяўляецца ў жыцці на кароткае імгненне, як знічка ў небе, але след ягоны можа быць у мільён разоў ярчэйшы і даўжэйшы за след знічкі.

— I пажартаваць нельга, — пакрыўдзіўся Богша. — Мяне за жывое ўзялі твае словы пра бога-тварца. Усе мы тварцы і, на жаль, таксама не ведаем, што ствараем.

— На цябе гэта непадобна, — усміхнулася Ефрасіння.

— Я не Кірыла Лыкавязаў, — заспрачаўся Богша. — Той заўсёды ведае, што і дзеля чаго стварае. А мяне вечна грызуць сумненні, аж хочацца кінуць-рынуць усё і пайсці сеяць хлеб.

— Таксама не апошні занятак, — адгукнулася Ефрасіння.

— Тады дзе ісціна? — спытаўся Богша.

— Ідзі за мной, — загадала Ефрасіння.

Яна лёгка паднялася з крэсла, прайшла паўз Богшу з грацыёзнасцю балерыны, падалася на калідор, якога не было. Богша спалохаўся, што Ефрасіння не заўважыць бездані і праваліцца ў яе. Ён хацеў запыніць яе, але не паспеў. Ефрасіння адарвалася ад падлогі і растварылася ў прасторы, як, бывае, знікае чалавек у гу­стым тумане.

Богша падхапіўся з крэсла. У яго моцна калацілася сэрца. Ён падбег да бездані — у ёй па-ранейшаму існаваў няспынны pyx, а ўсё пражытае чалавецтвам жыццё праходзіла на вачах у Богшы, нібы ён быў бессмяротны творца, а не смяротны чалавек.

Знайсці Ефрасінню ў гэтым тлуме было не лягчэй, чым іголку ў адным з мільёнаў стагоў сена, раскіданых на паплавах зямлі. Але ён не мог не рынуцца на пошукі. Было б зусім подла кінуць жанчыну адну ў неабсяжнай бездані.

Лазар Богша заплюшчыў вочы, зрабіў тры крокі, пачуў, што ногі ўжо не кранаюцца падлогі, а цела ляціць у прасторы з дзіўнай бязважкасцю, ад якой троху млосна, але і хораша.

2

Лазар Богша заплюшчыў вочы, зрабіў тры крокІ, пачуў, што ногі ўжо не кранаюцца падлогі, а цела ляціць у прасторы з дзіўнай бязважкасцю, ад якой троху млос­на, але і хораша.

Палёт гэты працягваўся нядоўга. Богша пачуў сябе такім маленечкім, што нават няможна было ўявіць фізічныя свае памеры — іх, папраўдзе, наогул не было. Яны толькі адчуваліся, як успамін пра нешта. Так адчувае чалавек адрэзаную нагу ці руку. Яе ўжо няма, але яна яшчэ ёсць у ягоных адчуваннях. Затое зусім нату­ральна жыла ягоная свядомасць, якая заставалася ў тым жа, як і раней, аб’ёме, але ўжо раскаваная ад сваёй абалонкі, а таму незалежная і смелая.

"Ну во, для іх я цяпер загінуў", — падумаў пра кіношнікаў Богша.

Раскутым сваім розумам Лазар Богша ўбачыў сябе ў цэнтры маленечкага шара, які круціўся з шалёнай хуткасцю, так што яе, уласна кажучы, і нельга было заўважыць.

"Я апынуўся ў цэнтры "чорнай дзіркі", пра якую на зямлі расказвалі столькі дзівосаў. Па тэорыі ўсё, што трапляе ў гэтае, да апошняй мяжы сціснутае рэчыва, ужо не можа вырвацца ў Сусвет. Тут, за абалонкай гэ­тай фантастычнай зоркі, звышшчыльнай і звышцяжкай, нябачанай ні чалавечаму воку, ні магутнаму тэлескопу, адсутнічае нават час. Выходзіць, трапіўшы сюды, я стаў бессмяротны. Як проста стаць бессмяротным! Мы там, на зямлі, гатовы на розныя хітрыкі, абы застацца бес­смяротным у памяці пакаленняў, а тут ніякіх намаганняў — цябе без аніякага болю праглынула "чорная дзірка" — і ты ўжо бессмяротны. Эй, вы, хто імкнецца да бессмяротнасці, хадзіце сюды!.. Толькі тут вы станеце сапраўды бессмяротнымі, а ўвесь астатні Сусвет з яго прасторава-часовымі суадносінамі застанецца недзе за межамі шварцшыльдаўскай сферы, якая акружае гэ­тае дзіва — "чорную дзірку".

Лазару Богшу думалася надзіва лёгка, пад нейкую звышсучасную музыку — праніклівую і тонкую, — якая была яшчэ аб’ёмнай і ўсёабдымнай. Яму хацелася адключыцца ад думак, слухаць музыку, але невядома ад­куль узніклыя думкі перамаглі гэтае жаданне адключыцца ад іх.

"Дык я памёр ці стаў бессмяротны? — задумауся Лазар Богша. — Мой розум прадаўжае існаваць, зна­чыць, я не памёр. Але маё разумение законаў Сусвету прымушае думаць, што я ўсё ж памёр. А памёршы, стаў бессмяротны, хоць у гэтым няма ніякай логікі. Не павінна быць логікі, хоць яна ёсць. Ці мала бывала так, што пры жыцці чалавека ніхто не ведаў, а пасля смерці ён станавіўся не проста славутым — проста славутасць гэта мыльная бурбалка, якая ляціць у паветры ды яшчэ і пераліваецца колерамі вясёлкі, — а бессмяротным".

Лазар Богша чапляўся за ўрыўкі нейкіх думак, нібы яны падводзілі яго да чортведама якога вялікага адкрыцця. Толькі адкрыццё тое не давалася яму ў рукі, як тая казачная жар-птушка. Аж ён пачаў злаваць.

"Чакай-чакай, — сказаў ён сам сабе, — калі ў "чорнай дзірцы", дзе я зараз знаходжуся, адсутнічае час, дык выходзіць, што памёр і час. Што ж тады застало­ся? Мая свядомасць, уласцівасць думаць? Значыць, ро­зум непадуладны смерці? Ён вечны. Але ж такое не бы­вае. Розум не можа існаваць асобна ад чалавека. А ча­му не можа? Хто давядзе, што разам з чалавекам у Сусвеце знікне і розум? Чалавек толькі адна з абалонак для розуму. Тады ўзнікненне жыцця на зямлі і з’яўленне чалавека на ёй было не шчаслівай выпадковасцю, а неабходнасцю, прыстанішчам розуму".

Адкрыццё гэтае вельмі здзівіла Богшу. Думаеш, ламаеш галаву, вынаходзіш складаныя рашэнні і форму­лы, а адказ ляжыць побач. Ён просты, нават банальны. Можа, некалі чалавецтва, падышоўшы да канца свайго існавання, раптам адкажа на вечнае і пакутлівае пы­танне: дзеля чаго яно паявілася на зямлі?

Можа, ад думак, а можа, ад таго, што шар, у якім знаходзіўся Лазар Богша, круціўся з шалёнай хуткасцю, яго крыху блажыла. Ён падумаў, што такая вялікая хуткасць некалі можа разбурыць "чорную дзірку". Тады ён, Лазар Богша, вырвецца ў Сусвет, як бы народзіцца нанава. Але на зямлю ён, бадай, ужо ніколі не вернецца. Дык ці варта тады чакаць гэты выратавальны выбух? Для зямлі, сваёй краіны, горада, дзе жыў, кінастудыі, на якой працаваў, сям’і, у якой праводзіў час, ён памёр, знік з твару зямлі назаўсёды. Год, дзесяць, пяцьдзесят, хай нават сто гадоў, яго яшчэ будуць памятаць, а потым і памяць зарасце травой забыцця. Ды і ці мае гэта нейкі сэнс?.. Божа, які гэта няўстойлівы прывід — слава, прызнанне!

У гэтым безвыходным становішчы заставалася адно: змірыцца — самы непрымальны варыянт для сумленнага чалавека, творцы, партызана, які і ў фашысцкім лагеры смерці не змірыўся з гвалтам і асуджанасцю, змагаўся за сябе, за сваю чалавечую годнасць. Але там ён быў не адзін. Тут — нікога поплеч. Толькі сціснутае, спрасаванае гравітацыяй рэчыва, якое і назваць рэчывам было рызыкоўна.

Лазар Богша раптам з болем у сэрцы падумаў пра вязняў свету ўсіх часоў і народаў, якіх змяшчалі ў непрыступныя муры, у глухія камеры-адзіночкі, куды не пранікаў ніводны гук, апрача гуку крокаў турэмшчыка, на ўсё іхняе жыццё. Якая гэта жахлівая кара быць адлучаным ад сябе падобных.

I ўсё ж вязень меў хоць нейкае спадзяванне. У Бог­шы ніякіх надзей не было. Колькі будзе круціцца "чорная дзірка", столькі і ён будзе тырчаць у ёй. А калі яна і разваліцца. Што чакае яго?

"Гэта хана", — уголас падумаў Богша, успомніўшы тое, яшчэ даваеннае слоўца, якое азначала бясслаўны канец. Яно дужа дакладна вызначала ягонае становішча.

— Слухаю і вушам не веру: няўжо разумная істота? — раптам пачуўся чыйсьці басавіты голас, які, здалося, ішоў адразу з усіх бакоў, нібы гаварыў не адзін чалавек, а вялізны хор.

Богша, які так хацеў пачуць чалавечы голас, нечага спалохаўся. Яму стала страшна, як бывае страшна ча­лавеку, які паклікаў чорта, цвёрда верачы, што яго ня­ма, а чорт тут як тут са сваім агідным абліччам. Але разам са страхам ажыла і кволая жаданая ра­дасць. Выходзіць, ён, Богша, не адзін, хто трапіў у гэтую "чорную дзірку". Хай гэта будзе хоць чорт, хоць яшчэ якая поскудзь. Удвух яны нешта прыдумаюць, каб на злосць астраномам, астрафізікам, стваральнікам вар’яцкіх гіпотэз, якія нельга ні даказаць, ні абвергнуць, выбавіцца з гэтага небяспечнага цела, якое назвалі "чорнай дзіркай". Няўжо не маглі прыдумаць нейкую іншую назву? Фантазіі на розныя гіпотэзы хапіла, а на назву не засталося.

Злосць на вучоных вярнула Богшу развагу: а што, калі пачуты голас усяго толькі галюцынацыя?

— Хто ты? — спытаўся Богша, спадзеючыся, што ніхто яму не адкажа.

Аж не...

— Бог, — пачуўся ў адказ басавіты голас.

— Бог? — не паверыў Богша. — Не дуры галавы. Ты — міф, выдумка цёмных людзей...

— Табе не паложана сумнявацца, — пачулася ў ад­каз. — Ты абавязаны верыць... Усяму... Зразумеў?.. I наогул, хто ты такі, разумнік, і як са мной размаўляеш?..

Богша азірнуўся. На валуне сядзеў дзядок у белых портках і такой жа белай кашулі, з ядлоўцавым кійквм у руках, на які ён абапіраўся сівым клінам-бародкай. Гэта вельмі здзівіла Богшу.

— А як мне не засумнявацца, — адчуў упэўненасць і смеласць Богша. — Казалі, што ты волат, аж страш­на на цябе глянуць. А ты як ліліпут ва ўзросце аднаго года.

— Усё адносна, — па-філасофску зазначыў бог. — Калі б ты мог глянуць на сябе, дык убачыў бы, што ты ростам такі ж малы, як электрон. Але якраз з гэтай са­май прычыны ты не можаш сябе ўбачыць без электроннага мікраскопа. А глядзець на сябе праз мікраскоп, пагадзіся, яшчэ нікому не ўдавалася.

— Сапраўды, я не бачу сябе, — пагадзіўся Богша. — Тады адкажы мне на адно пытанне: хіба можна, каб чалавек не бачыў сябе?

— Усё на свеце падуладна богу, значыць, мне, — пахваліўся бог.

— Калі так, — узрадаваўся Богша, — дык вызвалі мяне з гэтай "чорнай дзіркі". У мяне фільм не здадзены, а на студыі план трашчыць... Людзі без прагрэсіўкі застануцца.

Бог няўцямна пазіраў на Богшу, нібы той гаварыў чорт ведае пра якія складаныя філасофскія праблемы.

Бог паклаў кіёк, правёў па твары рукамі, нібы мусульманін, які чыніць намаз.

— А ты, уласна кажучы, з якой галактыкі? — спытаўся ён з асцярогай. — Ці, можа, прыляцеў з антысусвету, які пачынаецца на адлегласці дзесяці ў саракавой ступені, узведзенай у куб, светавых год.

Цяпер ужо Богша заміргаў вачамі ад здзіўлення. Хто сядзіць перад ім? Калі бог, дык павінен жа ён ве­даць, дзе жывуць людзі? А можа, гэта і не бог, а нейкі звар’яцелы тэарэтык. Дык жа і чокнутаму тэарэтыку павінна быць вядома, што такіх неўявіма вялікіх лічбаў у прыродзе не існуе.

"Ва ўсякім разе, — падумаў Богша, — трэба трымацца з насцярогай. Ляпнеш што-небудзь не так, і гэты "бог" сыграе з табой такое сола, што да канца свету не апамятаешся. Самае лепшае ў такіх выпадках гаварыць праўду. Калі і загінеш, дык за яе. А гэта і ганарова, і абнадзейвае".

— Я з Зямлі — планеты сонечнай сістэмы, — адказаў ён.

Бог са жвавасцю хлапчука ўскочыў з валуна, абабег вакол Богшы па вельмі выцягнутай эліпсавай арбіце.

— Няўжо з Зямлі? — спытаўся ён, пазіраючы на Богшу з цікавасцю і недаверам. — 3 той самай плане­ты, што круціцца вакол сонца па трэцяй ад яго арбіце? У яе яшчэ ёсць спадарожнік. Месяц, здаецца...

— Абсалютна дакладна, — пацвердзіў Богша.

— I што там у вас на Зямлі дзеецца? — ад нецярплівасці бог аж не мог устаяць на адным месцы.

Ягонае гэтае пытанне, такое натуральнае ва ўмовах зямнога быція, тут прагучала дурнавата. Усемагутны бог, які ўсё ведае, усё бачыць, сочыць за кожным чалавекам, недасведчаны, што робіцца на створанай ім Зямлі. Ну і кіраўнік! Забраўся ў "чорную дзірку" і не шманае...

Так бы і сказаць богу! Але Богша ў час успомніў, што ён, нейкім чынам, прадстаўнік слаўнага роду зямлян, а таму яму нельга паказваць сябе гэткім нявыхаваным тыпам. Стрымлівала і другое. Можа, бог правярае яго. Таму на богава пытанне ён адказаў стрымана, хоць і няпэўна:

— Нічога асаблівага не дзеецца. Жывём патроху.

Бог з недаверам глядзеў на Богшу, нібы на якую здань.

— I шмат вас такіх, як ты, на той зямлі?

— Ды недзе мільярды чатыры, — адказаў Богша.

— Не можа быць! — замахаў рукамі бог. — Хоць забі — не паверу!..

Цяпер Богша не сумняваўся, што перад ім не бог, а ліха ведае хто. Ён адчуў сваю перавагу над самазваным богам. Можна было трымацца з ім на роўнай назе.

— Паслухай, бог, — з уласцівай яму іроніяй загаварыў Богша, — у нас, на Зямлі, пра цябе такога наплялі. Што ты і ўсемагутны, і ўсёведаючы, і ў кожнага чалавека лічыш не толькі бачныя, але і нябачныня грахі. А ты!.. Глядзіш на мяне, нібы я зваліўся з Месяца.

— Плесці розныя небыліцы вы, мабыць, умееце, — сказаў бог. — Я гэтую вашу здольнасць заўважыў ад­разу. Хлусы, якіх не бачыў ні сусвет, ні антысусвет.

— Ну-ну, не вельмі выступай, — пакрыўдзіўся за сваіх аднапланецян Богша. — Калі хочаш ведаць, дык міфы і паданні — гэта народная творчасць на ранняй стадыі першабытнага грамадства. Чалавек прайшоў нялёгкі шлях свайго развіцця, і яму патрэбна была аддушына ў цяжкім жыцці. Ён і стварыў міфы пра цябе. Часам прыгожыя, часам страшныя...

— Вы што, авалодалі ўменнем сачыняць мастацкія творы?.. У вас ёсць інтэлектуальная культура?..

— А чаму ты здзіўляешся? — спытаўся Богша. — Усё ў нас ёсць...

— Ну і дзіва, — пачухаў галаву бог і сеў на валун, дастаў з-за пазухі капшук, насыпаў у піпку махры, прыкурыў, здаецца, ад маланкі, а можа, электрычнага разраду. — Справа ў тым, што і вас і ўсё на вашай гэтай планеце Зямля ствараў я сам...

— Не хлусі, — спыніў яго Богша. — Не хлапчук ужо, а вярзеш абы-што.

— Каб мне з гэтага месца не ўстаць, — пакляўся бог. — У мяне тады ўзнікла ідэя правесці адзін навуковы эксперымент. Датуль я таксама ствараў розныя абалонкі для змяшчэння ў іх розуму. То былі моцныя істоты, прыстасаваныя да самых экстрэмальных умоў. На жаль, яны не адпавядалі задуманым стандартам. А такія ўжо былі ў антысусвеце. Маім не хапала, я сказаў бы, разумнай гідкасці і гібкай кантактнасці, хоць ставала глыбіні і універсальнасці. Моцны розум і універсальнасць аказаліся таксама недахопам. Я пераспрабаваў шмат варыянтаў. Істоты з моцным розумам і абалонкай даводзілі цывілізацыі да апошняй мяжы пазнання. Але ў іх чагосьці не хапала. Гэта быў вельмі разважлівы і модны розум у вельмі дасканалай абалонцы. I толькі. Вось тады ў мяне і саспела задума паэксперыментаваць на біялагічнай аснове. Я прадбачыў, што эксперымент гэты дужа небяспечны, але спакуса была вялікая. Я не ўтрымаўся. Спачатку, вядома, аблюбаваў на краі адной галактыкі невялікую зоркавую сістэму з дзесяці планет...

— Чаму з дзесяці? — спытаўся Богша, зноў злавіўшы бога на тым, што ён не вельмі дакладна ведае тое, пра што гаворыць з такой упэўненасцю.

У Богшы зноў паявілася падазрэнне, што бог гэты нейкі прайдзісвет, які падрабіўся пад бога накшталт Грышкі Атрэп’ева, які вельмі праўдзіва іграў ролю царэвіча Дзімітрыя.

— А ты не перабівай, — грозна паглядзеў на яго бог. — Забыўся, з кім размаўляеш?

— А ты не брашы, — стаяў на сваім Богша.

Бог аж пляснуў у далоні.

— Я яго, можна сказаць, стварыў, а ён мне хаміць.

— Я не цярплю няпраўды, — аж крыкнуў Богша. — Надакучыла брахня. Наліха ты мне заліваеш, што пла­нет у сонечнай сістэме дзесяць, калі іх усяго дзевяць?

— Май цярпенне даслухаць да канца, — супакоіў бог Богшу. — Ну і тэмперамент! Слова не скажы! Пазнаю тварэнне сваіх рук. Ніякай павагі да старэйшых. Гатовы таго, хто стварыў яго, узяць за бараду.

— Ну, годзе, давай сачыняй, — сказаў Богша.

— Во, гэта іншая справа, — узрадаваўся бог. — Дык слухай, што далей было. Стварыў я на той планеце жыццё. Ну, аддзяліў там ваду ад сушы, насяліў сушу звярамі, ваду — рыбамі, паветра — птушкамі. Гэта мне як плюнуць. Вопыт быў. Засадзіў глебу дрэвамі, засеяў травамі. Цяпер трэба было брацца за істоту, адпаведную маёй задуме. Ды тут да мяне нечакана з сяброўскім візітам завітаў самадзержац з антысусвету. Мы тады з ім канфліктавалі. Так што перагаворы меліся быць цяжкімі. Пачаліся банкеты, абеды, вячэры, прыёмы. Контакты памалу наладжваліся. А калі зусім наладзіліся, я і падзяліўся з ім сваёй задумай. Выслухаў ён мяне ды і кажа: "Нічога, бог, не выйдзе. Я і сам спрабаваў праводзіць доследы на біялагічнай аснове. Жах, што атрымалася! Валасы дыбарам становяцца. Хочаш знішчыць вынікі свайго доследу і не можаш. Я тады ўсю антыпланету ўзарваў. Праводзь, вядома, дослед, але на ўсякі выпадак падумай, як потым пазбавіцца ад створаных табой істот".

Тут я не стрымаўся, запярэчыў. Кажу, маўляў, у ця­бе, самадзержац, можа, дослед не ўдаўся. Потым ты не хочаш улічыць, што ў нас розныя сістэмы, розныя светапогляды, розныя падыходы да творчасці.

"Усё гэта так, — пагадзіўся самадзержац, — а толькі паслухай мяне і пастаў гэтай тваёй істоце абмежавальнікі розуму. Каб ён не адразу праяўляўся, а пакрысе. Інакш створаныя табой істоты гэтую планету разам з табой узарвуць. Я наглядзеуся на іхнія фокусы. Хопіць аднаго самаўпэўненага вар’ята, каб знішчыў і сябе і ўсю галактыку".

Я зноў запярэчыў. Кажу самадзержцу: калі так зрабіць, як ты кажаш, дык мая істота на планеце і года не пражыве. Умовы на ёй цяжкаватыя.

"А ты сваю гэтую істоту спачатку пасялі ў спецыяльнай выгарадцы, каб прывыкла да цяжкіх умоў. По­тым, як расплодзіцца, выпусціш з выгарадкі і паглядзіш, што атрымалася", — параіў самадзержац.

Парада самадзержца мне спадабалася. Зрабіў я выгарадку на планеце. Назваў яе раем. Потым дзве істоты стварыў, каб размнажаліся і каб сумна ім не было. Усё як след. Ды раптам у галаву цюкнула. Калі эксперыментаваць дык эксперыментаваць. Ствару я яшчэ дзве істоты. Такія ж кволыя, але з дужа моцным розумам, як і на іншых галактыках. Цікава паглядзець, якая з дзвюх пар акажацца найбольш аптымальная. Скажу шчыра, вымусіў мяне на такі эксперимент самадзержац. Падумаў я, што ён не проста так сабе даваў параду, а хацеў падштурхнуць мяне на няправільны шлях.

Стварыў я яшчэ адну пару. Пасяліў яе на пятай арбіце. Умовы там яшчэ горшыя былі, ды затое розум у істот разоў у сто тысяч мацнейшы.

Скажу адразу: абодва эксперыменты не ўдаліся. Тыя істоты з моцным розумам за кароткі час такога натварылі, што хоць у антысусвет імігрыруй. Я тую планету на пятай арбіце — Фаэтон — к чортавай матары ўзарваў. Іначай яны і да мяне дабраліся б...

— Ну, а што з тымі істотамі, што на Зямлі ў раі пасяліліся? — спытаўся Богша.

Бог доўга маўчаў.

— Зямныя стварэнні аказаліся таксама з вялікімі заганамі, — нарэшце сказаў ён. — Непаслухмяныя, сварлівыя, крывадушныя, усім незадаволеныя, прагныя, задзірыстыя, хлуслівыя. Адчыніў я загарадку і выгнаў іх у свет. Думаў, яны і года не пражывуць. Дык хіба не здзівішся, калі пачуеш, што істот тых на Зямлі чатыры мільярды? Як яны там маглі пракарміцца? Як не перабілі адна адну?..

Богшу гэта закранула за жывое.

— Дык вось яно што, — узгарэўся ён. — Стварыў нас на Зямлі і кінуў на волю лёсу. А сам у "чорнай дзірцы" схаваўся. Гіньце створаныя мной людзі. Дык гэта не проста амаральна, але і злачынна. За такую злосную безадказнасць судзіць трэба.

Бог разгубіўся. Мабыць, з ім яшчэ ніхто і ніколі так не размаўляў. Але паступова да яго вярталася ўпэўненасць. I ўжо ён пайшоў у наступ на Богшу:

— Табе добра гаварыць... А мне па няходжаных сцежках давялося ісці. Тут такіх дроў наламаць мож­на...

— Кінь хавацца за аб’ектыўнымі прычынамі. Не ўпэўнены ў маральнасці эксперымента, то не бярыся за яго, — абурана адказаў Богша.

— Не крыўдуй, — папрасіў Богшу бог. — Я сапраўды рад нашай сустрэчы. Лепей раскажы мне пра зям­ныя вашы справы...

— На гэта спатрэбіцца шмат часу, — сказаў Бог­ша. — А мне дамоў трэба. Ды хацелася яшчэ пабываць у Полацкім княстве дванаццатага стагоддзя.

— Пабудзеш. Гэта ў маёй сіле. I я табе цвёрда абяцаю. А цяпер сядай побач і расказвай, — папрасіў бог.

Шчыра кажучы, задача аказалася больш складаная, як здалося на першы погляд. 3 чаго пачаць? Не расказваць жа богу пра геалагічнае мінулае Зямлі, пра роз­ныя мезазойскія і кайназойскія эры, пра мелавыя, трацічныя і чацвярцічныя перыяды, пра эвалюцыю ўсяго жывога на Зямлі ад найпрасцейшых арганізмаў да ча­лавека, калі бог перакананы, што стварыў усё сам, ды яшчэ застаўся незадаволены створаным.

Каб выхваляўся сваім умельствам, выстаўляў сябе творцам-геніем, які стварыў дужа дасканалую прыроду, Богша, вядома, не стрымаўся б, павыскаляўся б з ягонай самаўлюбёнасці. Тут надарылася абсалютна нетыповая для творчых работнікаў з’ява. Бог-творца наперакор прывычнаму быў незадаволены справай сваіх рук і гаварыў пра гэта абсалютна шчыра.

Лазар Богша пастараўся прыгадаць, ці сустракаў ён калі творцу, нават самага бяздарнага, які прызнаўся б, што ён зрабіў нешта нявартае ўвагі? Здаецца, не сустракаў. Бога за сваё самакрытычнае стаўленне да ўласнай творчасці можна было паважаць...

Не простым аказалася расказаць і вельмі сцісла гісторыю чалавецтва. Што яна такое, гісторыя? 3 якога боку да яе падступіцца?

Кінуўшы позірк у глыбіню стагоддзяў, Богша злавіў сябе на тым, што памятае фараонаў, цароў, імператараў, ханаў, шахаў, военачальнікаў, кіраўнікоў паўстанняў, ведае войны, якія яны вялі, бітвы, якія выйгравалі або прайгравалі. Але ж гісторыя гэта не толькі правіцелі і бітвы...

Дык пра што ён павінен гаварыць богу, каб той добра зразумеў, ад чаго і каго ён у свой час адступіўся? Богшу не хацелася паказваць чалавецтва, вываленым у брудзе і крыві. Яму хацелася ўзвысіць чалавечы род перад богам. Расказваць богу пра веліч і прыга­жосць чалавека і ўсяго чалавецтва. А веліч і прыга­жосць чалавецтва зусім не стасуюцца да войнаў і бітваў, як бы іх ні называлі ў гісторыі, бо гэта кроў, калецтва, гвалт, слёзы, смерць. А майстэрства палкаводцаў? Што гэта як не ўменне забіваць людзей, каб потым справіць nip на касцях пераможаных. Яно магло выклікаць у бога агіду і раскаянне, што ў свой час не ўзарваў і Зямлю, закончыўшы тым самым эксперымент на біялагічнай аснове.

Богшу не хацелася даць богу хоць маленечкі шанец на апраўданне. Хай бы адчуў, што кідаць створаную ім жа істоту, а тым больш узрываць планету не толькі амаральна, але і злачынна.

Тады пра што ён павінен расказваць богу? Хіба пра духоўную культуру чалавецтва? Але ж і ў ёй гучыць водгулле крывавых войнаў і бітваў. Вядома, гучыць, але на якой ноце? Во ў чым сакрэт. Во чаму такі жывучы старадаўні эпас розных народаў. Сакрэт — у ноце дабра і справядлівасці, якімі прасякнуты паданні і міфы, быліны і сказанні. На ёй, адной гэтай ноце, створана ўся народная культура.

У Лазара Богшы была магутная памяць на паэтычныя творы. Ён ведаў ледзь не ўвесь старажытны індыйскі эпас, паэтычныя міфы Сярэдняй Азіі, "Іліяду" Гамера, "Песню песняў" Саламона, скандынаўскія сагі, фінскую "Калевалу", нямецкую "Песню пра Нібелунгаў", цудоўныя сказанні амерыканскіх індзейцаў і, вя­дома ж, рускія быліны і самы цудоўны помнік усходнеславянскай культуры — "Слова аб палку Ігаравым".

Богша з натхненнем чытаў урыўкі з шэдэўраў сусветнай літаратуры, каменціраваў іх, усяляк падкрэсліваючы высокі духоўны ўзровень чалавецтва. Сапраўды, было што чытаць, пра што расказваць. Можа, толькі тут, у гэтай "чорнай дзірцы", Богша і сам, як ніколі ра­ней, адчуў веліч чалавецтва, яго духоўную сілу і моц, ягоную прыгажосць і непаўторнасць і не ў тым, што яно вынайшла порах, гармату, кулямёт і розныя складаныя машыны, якія вырабляюць усё гэта на згубу чалавецтва, а ў тым, што стварыла помнікі архітэктуры, скульпту­ры, карціны, песні і паданні — памяць пра сябе і свае пачуцці.

На жаль, ён мог ілюстраваць свой расказ пра куль­туру чалавецтва толькі паэтычным словам. Гаварыць пра выяўленчае мастацтва, музыку і архітэктуру ён не хацеў. Баяўся, што не хопіць дакладных і вобразных слоў, каб данесці да бога і гэтыя здабыткі чалавечага генія. Таму ў канцы свайго чытання паэзіі Богша коратка сказаў богу: "А чалавецтва яшчэ стварыла найвыдатнейшыя шэдэўры жывапісу, скульптуры, архітэктуры, музыкі, расказваць пра якія нельга бездапаможнымі тут словамі. Музыку трэба слухаць, а творы выяўленчага мастацтва — глядзець. Але павер мне, яны бываюць мацней за слова".

Бог сядзеў уражаны пачутым. Ён плакаў.

Можа, яму было сорамна, што некалі не разгледзеў у кволай істоце, якая сапраўды мела мноства заган і недахопаў, такі патэнцыял інтэлекту, пра які ён, бог, не мог і марыць.

— Я хацеў бы загладзіць сваю віну, — выціраючы рукавом слёзы, сказаў бог. — Можа, я буду чым-небудзь карысны чалавецтву?

Захоплены высокай паэзіяй, духам дабрыні і праўды, якая перамагае крыўду, Богша неяк забыўся на страшэнныя супярэчнасці ў пакінутым ім свеце. На жорсткія войны, у якіх гіне самы цвет чалавецтва, яго надзея і будучыня — моладзь, на голад, бяспраўе, прывід ядзернай вайны, якая можа ў адно імгненне спапяліць цывілізацыю, здабытую такой дарагой цаной.

Цяпер ён успомніў пра ўсе цяжкія хваробы чала­вецтва і ледзьве стрымаўся ад спакусы папрасіць бога пазбавіць чалавецтва ад іх. Гэта так было проста — папрасіць. Але Богша паспеў падумаць: а як чалавецтва ўспрыме ягоную гэтую просьбу? Хто ўпаўнаважваў яго? Ён хацеў ужо адмовіцца ад божай дапамогі, ды зноў яго ахапілі сумненні. Адмаўляючыся ад такой спакуслівай просьбы, ён, Лазар Богша, бярэ на сябе вялікую адказнасць. А што, калі чалавецтва не здолее ўтрымаць рукі вар’ятаў, якія трымаюць атамныя бомбы? Тады ён і ніхто другі будзе вінаваты ў атамнай вайне, у знішчэнні жыцця на Зямлі.

Яму было над чым падумаць. Некалькі разоў ён га­товы быў папрасіць бога, як дарослыя сынкі просяць, не чырванеючы, сваіх бацькоў даць ім грошай на набыццё японскага магнітафона. Але вера ў чалавека і чалавецтва перамагла.

— Я схлусіў бы табе, — сказаў ён, — калі б сказаў, што мы жывём без трывог і клопатаў. Больш таго, ча­лавецтва час ад часу сутрасаюць такія выпрабаванні і катаклізмы, пасля якіх яно клянецца зрабіць усё, каб такія катаклізмы больш не паўтарыліся. Праходзяць гады, і чалавецтва зноў нехта заганяе ў выпрабаванні яшчэ больш жахлівыя і цяжкія, як мінулыя. Але ж, бачыш, яно жыве, развіваецца, шукае новыя шляхі да лепшай долі. Яно жыве па сваіх чалавечых законах, недасканалых, жорсткіх, нават бязлітасных, але сваіх. Дык ці варта яму вяртацца ў той рай, які быў у яго? Хай чалавецтва жыве па сваіх законах. Само шукае свае шляхі да праўды і дабра. Даруй, але табе лепей застацца тут, у "чорнай дзірцы".

Бог задумаўся.

— Бадай, ты маеш рацыю, — сказаў ён. — Я захоплены чалавецтвам. Яно застаецца самай дасканалай істотай у сусвеце на бясконцыя гады. Жыць яму вечна! Розум не вынішчальны, ён усё пераможа. А цяпер вяртайся на зямлю. Я вельмі рады, што сустрэўся з табой. Я адпраўлю цябе ў любую кропку планеты... у любы час яе існавання... заплюшчы вочы... задумай, куды табе трэба... моцна... яшчэ адно імгненне...

Апошнія словы даходзілі да Богшы, як у сне. Потым адбыўся выбух. Богша перастаў адчуваць гравітацыю. Ён стаў разрастацца, як невялічкае воблачка, бывае, разрастаецца ў навальнічную хмару. Яму дыхалася вольна і лёгка, ён ляцеў у Сусвеце з хуткасцю святла. Яна паволі замаруджвалася. Ператварылася ў нуль. Богша пачуў пад нагамі нешта цвёрдае.

"Прызямліўся", — падумаў ён і расплюшчыў вочы.

Ён стаяў у царкве.

Сярод яе бялела дамавіна, і мноства свяцільнікаў асвятляла суровых і чымсьці ўстрывожаных людзей, якія стаялі ў галавах нябожчыка.

3

Сярод яе бялела дамавіна, і мноства свяцільнікаў асбятляла суровых і чымсьці ўстрывожаных людзёй, якія стаялі ў галавах нябожчыка.

3 прытвора да самага драўлянага ўзвышэння, на якім стаяла дамавіна, слалася кужэльная дарожка з раскіданымі па ёй маладымі яловымі лапкамі. Лазар Богша спыніўся крокі за тры ад дамавіны, стараючыся заглянуць у яе. Яму здалося, у дамавіне ляжыць нехта знаёмы.

Але там ляжаў сівы чалавек, закрыты па грудзі кавалкам старанна адбеленага палатна. Белыя, нібы пасярэбраныя валасы і белая покрыўка з асаблівай выразнасцю адцянялі пляму на твары, падобную на бародаўчатую жабу, якая вылезла з-за вуха, учапілася пярэдняй лапай за брыво, а задняй уперлася ў падбародак, прымяла мяккую, як кужаль, бараду. На бугрыстую і пасля смерці ўсё яшчэ сінюю пляму было жудасна глядзець і цяпер; некалі, на жывым твары яна, напэўна, выглядала. яшчэ больш жудасна.

Богша мог прысягнуць, што ніколі не сустракаўся з нябожчыкам. Ён са здзіўленнем і няўцямнасцю азірнуўся, не разумеючы, чаму ён тут, у незнаёмай царкве, пры труне, у якой ляжыць чужы яму чалавек?

Злева ад яго стаялі і паціху перагаворваліся жанчыны, выціраючы ражкамі хустак слёзы, справа — мужчыны ў напружанай маўклівасці. Іхняя вопратка ўразіла Богшу. Ён недзе некалі бачыў такую вопратку, але калі і дзе? Можа, у якім гістарычным фільме?

У галавах нябожчыка справа і злева стаяла, няйначай, радня: мужчыны, жанчыны, дзеці розных узростаў.

Аднак ні папа, ні псаломшчыка, ні дзяка ў царкве не было. Царскія вароты — іканастас, як дзве кроплі вады падобны на той, што знаходзіўся некалі ў музеі Рафаіла Міхайлавіча Долі, — былі зачынены, і за імі, па ўсім, нікога не было.

Богшава паяўленне ў царкве не выклікала ніякай цікаўнасці. Ды і не дзіўна: Богша не ведаў іх, яны — Бог­шу. Цяпер, аддаўшы належнае нябожчыку, можна было паціху выйсці, не парушыўшы атмасферу гора і смутку. Ступаючы на наскі, каб не нарабіць грукату, Богша падаўся да дзвярэй.

3-за калоны, што падтрымлівала хоры, насустрач яму выйшаў каржакаваты стары з грывай сівых густых валасоў, з доўгай белаю барадой. У ягонай хадзе не бы­ло старэчай стомленасці, крыўднага бездапаможнага шоргання нагамі, якія выклікаюць спачувальны жаль. Стары абуджаў захапленне і павагу.

— Застанься, Богша, — спыніў ён Богшу. Ягоны го­лас, здалося, быў знаёмы. — Куды і чаго спяшацца?

— Дзе я чуў гэты голас? Ён мне вельмі знаёмы, — сказаў Богша.

— Бітву на Нямізе памятаеш?..

— Баян?! — узрадаваўся Богша.

— Баян... Састарыўся. I голас стаў не той, і струны пад пальцамі не гучаць так, як бывала.

— У памяці сваёй мы ўсе маладыя, — сказаў Бог­ша. — Нельга, каб чалавецтва загінула такім маладым.

— У маладосці песні ідуць ад здароўя, бадзёрасці і безразважнасці, — яны гаварылі кожны пра сваё, але добра разумелі адзін аднаго.

Неяк у маскоўскім Доме літаратараў, куды Богша зайшоў паабедаць і дзе на гэты ранні для нядзелі час сядзелі толькі тры знакамітыя пісьменнікі: паэтэса, празаік і публіцыст, Богшу пасадзілі за суседнім сталком, і ён міжвольна стаў сведкам іхняй дзіўнай гаворкі. Яны тады таксама гаварылі кожны пра сваё: паэтэса пра сэксуальную раскаванасць паэзіі, празаік пра рускі іканапіс, а публіцыст пра стойкасць абаронцаў аднаго з партовых гарадоў на Балтыцы ў Айчынную вайну, але гэта не шкодзіла ім разумець адно аднаго.

— Сусвет — адзіная сістэма, дзіўным чынам арганізаваная каля васемнаццаці мільярдаў гадоў назад. І ча­лавецтва не хаатычная сума індывідуумаў, а адно цэлае, жывы думаючы арганізм...

— Пад старасць спяваеш душой, якая спазнала вернасць, здраду, славу, зайздрасць, якая навучылася адрозніваць сапраўдныя каштоўнасці ад падробак пад іх.

— Свет, у якім мы жывём, ёсць свет, у якім жывём мы. Дзіўна, ці не праўда? I калі ў Сусвеце існуе адзіная сістэма, якая абумовіла з’яўленне чалавека і чала­вецтва, дык чалавек і чалавецтва павінны імкнуцца да адзінага розуму планеты. Розум не можа дапусціць, каб чалавецтва ўзарвалася накшталт "чорнай дзіркі" і разляцелася па Сусвеце элементарнымі часткамі.

— А ты малайчына, што прыйшоў пакланіцца праху вялікага Усяслава Полацкага, — сказаў Баян.

Богша выглянуў з-за калоны. Божа літасцівы, ён жа знаходзіцца ў Полацкай Сафійцы! Але чаму ён апынуўся ў Сафійцы, на пахаванні князя Усяслава?

Нешта невыразнае мроілася яму праз напластаванне часу-прасторы, праз туман галактык і халодную плазму квазараў.

"А можа, няварта ламаць галаву, чаму і дзе я знаходжуся зараз, у гэта самае імгненне: на дарозе ў камфартабельнай машыне або ў акіяне на кволым плоціку, на фешэнебельным курорце або ў захудалай, правінцыяльнай турме? Нехта з вучоных сказаў, што калі б прырода "выбрала" крыху іншую паслядоўнасць лічбаў, дык свет быў бы зусім другім. Не выключана, што чалавека наогул не было б і не было б каму пазнаваць Сусвет. О, гэтая выпадковасць не ўсвядомленых яшчэ заканамернасцей ад чатырох тыпаў фундаментальных узаемадзеянняў у Сусвеце да пяці рэцэптараў, якімі чалавек пазнае свет такім, якім ён, можа, і не існуе ў сапраўднасці! Відаць, сэнс заключаецца ў тым, каб чалавек асэнсоўваў яго ўсюды, куды ні трапіў бы на сваім жыццёвым шляху".

Думка гэтая супакоіла і адцягнула Богшаву ўвагу ад другараднага. Зрэшты, пакуль што ён не мог выдзеліць тое галоўнае, на што павінен скіраваць сваю ўвагу.

— Прызнаюся, я зусім не здагадваўся, што ў труне ляжыць Усяслаў Полацкі, — прызнаўся Богша. — Ды і на пахаванне я трапіў выпадкова...

— Яго будуць хаваць не тут, у Полацку, а на Суі, — зашаптаў Баян. — I не па царкоўнаму абраду, па ста­рому...

— I ты прымчаўся, каб спець мёртваму славу, як спяваў некалі славу Яраславічам, калі яны разграмілі Уся­слава на снезе Нямігі? — Богша не стрымаўся, каб не ўпікнуць Баяна за ягоную беспрынцыповасць.

— Пра што ты гаворыш, няшчасны? — абурыўся Баян. — Пра якое паражэнне Усяслава на Нямізе?.. Ля ягонай труны ты ганьбіш вялікага воіна, чалавека і пакутніка, абылганага нядобразычліўцамі. I не славу я прымчаўся пець, а слухаць вялікі плач найвялікшай плакальшчыцы Рагнеды, сястры Усяслава і жрыцы-вяшчунні суйскага храма...

— Але ж прызнайся, што ты спяваў славу Яраславічам пасля Нямігскай бітвы, — не адставаў ад Баяна Богша.

— Спяваў, — прызнаўся Баян. — Як лёгка мы дакараем другіх, а пасля самі, стаўшы на іх месца, робім горшае і не чырванеем нават... А знаеш, Богша, з якіх слоў я пачаў славу Яраславічам пасля Нямігскай бітвы?.. "На Немизе снопы стелют головами, молотят чепи харалужными, на тоце живот кладут, веют душу от те­ла. Немизи кровави брезе не бологом бяхуть посеяни, посеяни костьми руских сынов..." Во з чаго я пачау сла­ву Яраславічам.

— Гэта сказаў аўтар "Слова аб палку Ігаравым", — запярэчыў Богша.

— Гэта сказаў я. Толькі я мог сказаць такое, — узлаваўся Баян. — Я сам бачыў, як клаліся галовы воінаў на белым снезе. Я бачыў, як чырванелі ад крыві берагі Нямігі. Я стаяў на крутым беразе ракі і глядзеў на тую страшную бітву. Вось тады я, напэўна, упершыню падумаў, што не славу князям мне спяваць трэба, а плачам, раздзіраць іхнія сэрцы. Тады і пачала адступаць ад мяне маладосць безразважлівасці...

— А пасля, як Усяслава садзілі на княжацкі стол у Кіеве, хіба не ты спяваў славу Усяславу?..

— Ну, я... I не адзін я ўскладаў надзеі на Усяслава. Хіба ўпершыню такое, калі думаеш: нарэшце прыйшоў той князь, які ўстановіць на зямлі мір, парадак і справядлівасць?..

— Твае славы князям зрабілі дужа вялікі ўплыў на песняроў усіх княстваў, — нагадаў Богша.

— Што мне былая слава мая? Хіба я вазьму яе з сабой у магілу?..

— Ты застаўся ў памяці, — сказаў Богша.

— Маё імя — як водгулле чыесьці другой славы, — не пагадзіўся Баян, і Лазар Богша падзівіўся, як ён блізка ад ісціны.

У царкве раздаліся ледзь чутныя крокі.

3 прытвора да дамавіны лёгкай хадою ішла жанчы­на ў доўгай накідцы з гарнастаяў, пад якой відаць быў белы каптан.

4

3 прытвора да дамавіны лёгкай хадою ішла жанчы­на ў доўгай накідцы з гарнастаяў, пад якой відаць быў белы каптан.

Дзве дзяўчыны падтрымлівалі краі накідкі.

— Рагнеда, — шапнуў Баян. — Сястра Усяславава.

Богша выйшаў з-за калоны. ён бачыў, як наструніліся людзі, як загарэліся любоўю і адданасцю іхнія во­чы. I толькі ў сыноў Усяслава і іхніх жонак прамільгнуў у вачах страх, а можа, разгубленасць. Не ва ўсіх...

Не дайшоўшы крокаў трох да дамавіны, Рагнеда выпрастала з-пад накідкі рукі, узняла ўгору. У адной яна трымала чорнага пеўня, у другой — каменны нож.

Лазара Богшу ўразіў твар Рагнеды — адухоўлены і прасветлены, нібы яна стаяла не перад нябожчыкам, а перад нованароджаным.

Яна роспачна крыкнула і ў тое ж імгненне няўлоўным, прызвычаеным, нават прыгожым рухам рукі адсекла галаву пеўню, акрапіла ягонай крывёю белую покрыўку на нябожчыку.

Богша здрыгануўся. Абрад гэты здаўся яму дзікунскім і бязглуздым.

Яна ж кінула пеўня пад дамавіну, сашчапіла рукі, узняла іх над галавой і колькі часу стаяла так у маўклівай задуменнасці.

— Зараз ты пачуеш такое, — зашаптаў Баян і ад асалоды, якую чакаў, заплюшчыў вочы. — I плач, i сла­ву, і праклён, i клятву, і найвышэйшую любоў — песню ўсіх песняў.

У царкве панавала пругкая цішыня. Чулася толькі патрэскванне свечак. У Лазара Богшы чамусьці моцна білася сэрца.

Рагнеда пачала плач на вельмі нізкай ноце. Лазар Богша падумаў, што голас у яе падобны на голас перуанскай спявачкі Імы Сумак. Адрозненне заключалася хіба ў тым, што голас Імы Сумак, здавалася, нараджаўся недзе высока ў гарах і памалу апускаўся ў нізіну, а голас Рагнеды, нарадзіўшыся ў глыбінях крывіцкіх бароў, як водгулле далёкага грому, шугаў угору, запаўняючы сабой прастору да самага неба. Богшу здалося, што голас Рагнеды ўзніме зараз купал царквы, распісаны пад зорнае неба, у цэнтры якога выглядала з аблокаў аблічча бога з візантыйскімі рысамі твару.

Рагнеда бясконца доўга цягнула адзіны гэты гук "о", круглы, як кола, што спальваюць на Купалу, як сонца, што ў купальскую раніцу сустракае натоўп шчаслівых людзей, як сляза, што скочваецца па шчацэ, выпальваючы на ёй вечны равок смутку.

— О-о-о, браце мой Усяславе! Гаспадзіне і княжа! Чаму не страчаеш мяне на стромым беразе Дзвіньг? Ці ногі натаміліся ў паходах, ці раны ўклалі ў пасцелю? У пасцелю не з пуху лебядзінага, а з сена наддзвінскіх паплавоў? Зязюляю ляцела да цябе, браце мой любы. Хацела глянуць у вочы ясныя. А ты прымжыў іх ад святла месяца. Месяц, сыне сонца, чаму так няміла глянуў на брата і князя, што самі апусціліся павекі...

Усё часцей жанчыны выціралі ражкамі хустак вочы. Усё часцей мужчыны пераступалі з нагі на нагу, каб схаваць усхваляванасць.

А Рагнеда ўжо звярталася да сонца яснага, якое не даглядзела, калі смерць падкралася да вялікага князя. Хіба можна спачываць сонцу, калі князю пагражае смерць? Яна звярталася да ветру, які загуляўся ў па­лях і не паспеў адвеяць злую смерць ад князя. Да Дзвіны, якая не перагарадзіла дарогу смерці. Да язычаскіх багоў, якія на гэты раз адступіліся ад Усяслава. Яна размаўляла з багамі як роўная, толькі малодшая за іх. I гэта асабліва кранала. Рагнеда то спявала прыглушаным ад крыўды голасам, то звонкім, у якім чуўся дакор.

"Быў бы ў мяне магнітафон! — пашкадаваў Бог­ша. — Хіба запомніш гэтую непаўторную адметнасць плачу? А калі і запомніш... Хто паверыць у праўдзівасць плачу? Скажуць, сам сачыніў".

Яшчэ Богша падумаў, што ў шматлікіх даследаваннях старажытнай літаратуры так мала гаворыцца пра плачы. А яны дайшлі ледзь не да нашых дзён, бо яшчэ зусім нядаўна хадзілі па людзях два плакальшчыкі: хлапчук і ягоны бацька, спявалі плачы на пахаваннях. Той хлапчук потым стаў знакамітым паэтам. Ці запісаў хто тыя плачы, якія пранёс праз усё жыццё хлапчук?..

Думкі адцягнулі на нейкае імгненне ўвагу ад плачу Рагнеды. Мабыць, таму ён не злавіў, калі ў яе голасе пачуліся другія інтанацыі. Рагнеда спявала славу кня­зю і брату.

Яна прыгадвала кожную яго бітву, для кожнай знаходзіла адметныя яркія фарбы, аж думалася, што ў кожнай удзельнічала і яна сама. Яна хваліла розум і дабрыню Усяслава, ягоныя клопаты пра Полацк, ягоную вернасць старым законам і адданасць полацкай зямлі.

То было хвалюючае апавяданне пра князя-воіна, дбайнага гаспадара, добрага сем’яніна, заступніка крывічоў ад варожых нападаў. I ўжо не слязамі смутку і горычы плакалі жанчыны, а замілаванасці да князя і радасці, што ім давялося жыць пры такім разумным і справядлівым князі.

А ўжо і новыя інтанацыі паявіліся ў голасе Рагне­ды — даверлівы, шчыры, заглыблены роздум пра чалавечае жыццё і адказнасць тых, хто застаецца жыць, пе­рад вялікім нябожчыкам. Богша зразумеў, што песня-роздум скіравана нашчадкам князя. Яна як клятва, як павучанне ім, але без той лабавой дыдактыкі, да якой папрывыкалі людзі ў канцы дваццатага стагоддзя.

Што праўда, Богшу ў Рагнедзіным роздуме больш захапляла прафесійна-мастацкая аздоба песні, а не канкрэтны яе адрас, нават не сам змест і падтэкст, які, чулася, укладвала Рагнеда ў свае паэтычныя разважанні. Захапляла прыгажосць і дакладнасць метафар, якія не ўскладнялі думку, а набліжалі яе да слухачоў, рабілі больш выразнай і ўспрымальнай.

Напэўна, тут, як нідзе, падыходзілі паэтавы словы наконт кавалка жыцця, скупога і шэрага, з якога паэт стварае найчароўнейшую легенду.

Лазар Богша быў захоплены філіграннай інструментоўкай гэтай па-майстэрску выкананай імправізацыі, хоць увесь пачуты Богшам плач быў бездакорны па мастацкай завершанасці.

Было нязвычна, нават святататна стасаваць гэтыя словы: "майстэрства", "мастацкая завершанасць", "інструментоўка" да плачу — выяўлення вялікага чалавечага гора ў словах, што нараджаюцца ў душы. Але ўсе іншыя вызначэнні не змаглі б растлумачыць пачуццёвага ўздзеяння плачу на чалавека.

"Дык паэзія і ёсць пачуццё, выказанае ў словах-вобразах, — лішне завучана падумалася Богшу. — Але пачуццё гэтае было шчырым, а не па-акцёрску сыграным. Любоў, нянавісць, спагада, гнеў, спачуванне, стра­та, дабрыня, зло... Як здорава навучыліся мы іграць гэтыя пачуцці перад публікай. "Мяне хвалюе... Я занепакоены... Я абураны... Я ўзрадаваны..." Чорта два цябе хвалюе, непакоіць, радуе. Проста пішаш, іграеш ролю, бо трэба нешта рабіць, а больш нічога рабіць не ўмееш. Дзе ўжо шукаць пачуццяў!.. Таму і заглыбляемся ў бытавыя дэталі. Дэталяў шмат, а думак і пачуццяў мала. Ды і дзе іх возьмеш, сядаючы за пісьмовы стол кожны божы дзень?"

— Не прыемлю... Вось гэта і не прыемлю, — раздражнёна сказаў Баян, абарваўшы Богшаў роздум пра паэзію.

Богша здрыгануўся. Здалося, Баян падслухаў яго­ныя думкі. Аж зрабілася прыкра. Думку і тую нельга схаваць ад старонніх вушэй. Ну і свет!

— Я думаў пра вялікую спадчыну, што засталася нашчадкам, — чамусьці стаў апраўдвацца Богша. — Не пра грошы і рэчы; яны — парахня і пыл, а пра духоўныя здабыткі і, у першую чаргу, пра мастацкае слова...

— Словы таксама розныя, — заспрачаўся Баян. — Яны павінны ўзвышаць, не апускацца да ніцай травы чалавечых штодзённых клопатаў. Яны вартыя гусляў, а не дудкі свінапаса, якая збірае статак.

— Ты адмаўляеш роздум у паэзіі? — спытаўся Бог­ша.

— Я адмаўляю паэзію, якая заклікана павучаць. Каго? Сыноў Усяслававых? Іхніх жонак і дзяцей? Заблуджэнне і марнасць! Павучаць іх усё адно, што прасіць галодных піліпаўскіх ваўкоў захоўваць парадак каля зарэзанага зубра. Ці адзін раз дзеці князёў разры­валі Кіеўскую Русь. I сыны Усяслава не лепшыя. Разарвуць полацкую зямлю на кавалкі. Рагнеда песню сапсавала, калі вучыла ёю нашчадкаў Усяслававых жыць у міры і дружбе. Так яны і паслухаюць. Вунь стаіць Давыд — сын Усяславаў — з дзецьмі. Ён водзіць дружбу з Алегам, сынам Святаслава Яраславіча. А той, што стаіць пасярэдзіне, Барыс, абапіраецца на Уладзіміра, сына Усевалада Яраславіча. А Глеб, князь Мінскі, вер­ны саюзнік сыноў Ізяслава Яраславіча, бо жанаты на дачцэ Яраполка Ізяславіча. Памятаеш, як тры Яраславічы піравалі на Нямізе пасля таго, як спалілі Менск? Здавалася, дружбе іх не будзе канца да смерці. Дзе там! Так рассварыліся, што прымірыць ваду з агнём лягчэй, чым іх. Усе гэтыя нашчадкі Яраслававы грызуцца між сабой, як сабакі за абгрызеную костку. Ды каб жа толькі між князямі не было згоды. Манахі, папы ды ігумены таксама не ў згодзе. Полацкі епіскап, верны візантыйскай царкве, падтрымлівае Давыда, і разам выступаюць супраць Пячэрскага манастыра. А малодшы сын Усяславаў, Георгій, як і Ізяславічы, звязаны з Пячэрскім манастыром. А Пячэрскі манастыр вораг Уладзіміру Усеваладавічу... Не, Богша, не справа песняроў і плакальшчыц лезці са сваімі павучаннямі. Пясняр па­вінен быць салаўём, а не варонай, якая каркае, павучаючы сваіх дзяцей.

Рагнеда кончыла плач на высокай ноце. Здалося, зазвінеўшы парвалася залатая струна...

— Мір вам і бласлаўленне Макошы, маці ўсяго існага, — павіталася яна з пляменнікамі, іхнімі жонкамі і дзецьмі, з усім людам, што стаяў у царкве. Ёй адгукнуўся нястройны хор мужчынскіх і жаночых галасоў.

— Мір і бласлаўленне вам Перунова, — грымнуў з прытвора царквы басавіты голас, чуты ўжо Богшам у "чорнай дзірцы".

У царкве стаяў мажны стары з доўгім кіем, якім ён з усяе сілы грукнуў аб каменную падлогу.

— Хто гэта? — спытаўся Богша ў Баяна.

Той здзіўлена ўзняў вочы на Богшу, нібы перад ім было дзіця, якое пры людзях ляпнула нешта недазволенае.

— Перуноў вяшчун, слава яму на вякі. Непасрэдны нашчадак сапраўдных крывіцкіх князёў...

Нашчадак крывіцкіх князёў нізка схіліў галаву перад вяшчуняй суйскага храма Рагнедай.

— Мужайся, — сказаў ён ёй, хоць у той і не было роспачы. — Душа Усяслава ў калясніцы Перуновай за­раз будзе ўзнесена на аблокі, прыстанішча Перуна.

Ён зноў грымнуў аб падлогу кіем, нібы збіраўся выкрасаць з яе агонь, і — во дзіва з дзівосаў, якіх не даводзілася бачыць Богшу, — раптам бліснула маланка, зацьміўшы святло мноства свяцільнікаў, па царкве пранёсся віхор і загрымеў гром, нібы па бруку пранесліся калёсы.

Усе, хто быў у царкве, пападалі ніцма, не смеючы глядзець, як Пярун забірае да сябе на аблокі душу полацкага князя. Адзін Богша застаўся стаяць, абапёршыся на калону і спадзеючыся нешта пабачыць.

Ды нішто не адбылося. Патухла хіба дзесяткі тры свяцільнікаў, і кволы дымок ад іх падымаўся пад царкоўны купал, раствараючыся там, як ранішні туман па­сля ўсходу сонца.

Затое на дварэ, здаецца, пачыналася навальніца. Богша выйшаў на каменны ганак. За агароджай стаялі чатыры чорныя кані з прывязанымі да іх насілкамі. Чатыры хлопцы трымалі коней за павады, азіраючыся на царкоўныя дзверы.

А з-за Дзвіны, адтуль, дзе за лесам раскінулася возера Суя, паўзла сюды чорная грукатлівая навальнічная хмара.

5

А з-за Дзвіны, адтуль, дзе за лесам раскінулася возера Суя, паўзла сюды чорная грукатлівая навальнічная хмара.

Мусіць, на ёй і спяшаўся ў Полацк паганскі бог Пя­рун па душу вялікага князя Усяслава. Ён грукатаў так моцна, аж здавалася, расколваецца неба і зямля ўздрыгвае ад страху.

Вясна толькі пераваліла на другую палову красавіка, але першая навальніца абрынулася не на голы лес; маладая лістота за тры апошнія дні апранула дрэвы ў любімы палачанамі зялёны колер. На сугрэве ўжо раскашавала сон-трава і ярка жаўцелі кветкі дзьмухаўца па схілах Дзвіны і Палоты. Усё гэта магло б радаваць, каб не смерць князя. Сярдзіты Пярун, па ўсім, і нагадваў людзям аб смерці.

Палачане стаялі за агароджай. Рэжысёрскім позіркам Богша прайшоўся па натоўпе. На тварах людзей выразна бачылася трывога. Богша і сам адчуў яе. Мо­жа, таму, што першая чвэрць дванаццатага стагоддзя ўсё яшчэ заставалася для яго тайнай Полацкага княства пасля смерці князя Усяслава. Ды і потым на карце гісторыі Полаччыны вучоныя не сцерлі белыя плямы — нібы іх назнарок накідала нейкая несумленная рука.

Тайны заўсёды трывожаць...

Богшу захацелася пайсці ў натоўп, каб распытаць у каго пра апошнія гады жыцця Усяслава, пра яго трох старэйшых сыноў. Дзе, у якіх удзелах яны пачалі жыць пасля смерці бацькі? Якраз у гэты час труну пад галашэнне дачок, нявестак і ўнучак Усяслававых пачалі выносіць. Загаласілі і полацкія жанкі, можа, не так па князю, як ад страху перад будучыняй.

Шасцёра дружыннікаў, што неслі труну, паставілі яе на насілкі. Чатыры паганятыя селі на коней і рушылі ў дарогу. За імі — дружыннікі, князі; на цяжкіх калёсах — жанчыны. Працэсія памалу выпаўзала за царкоўны двор.

Шлях быў няблізкі, да возера Суя, і Богша падумаў, што яму туды не дайсці. Чамусьці страшэнна балелі ногі, а ў грудзях пякло. Аднак і заставацца тут не ха­целася. Навошта?.. Ён нічога тут не забыў. Нішто яго тут не цікавіла. Богша прыладзіўся ў хвост працэсіі, паклыпаў, цяжка валочачы хворыя ногі.

Як бы на развітанне Полацка з князем, раптам крыж-накрыж бліснула маланка і адразу, без роздыху грымнуў пярун, аж пазакладала вушы. Вялізны, у ча­тыры абхваты дуб, што стаяу за Палатой, на вачах лю­дзей раскалоўся напалам, абедзве палавіны грузна абрынуліся на зямлю.

Богша падумаў, што працэсіі варта было б перачакаць навальніцу, але ніхто не звярнуў на яе ўвагу. Хма­ра, не праліўшы дажджу над Полацкам, распаўзлася па небе.

Ён так і не заўважыў усёй дарогі да возера, што звівалася па лесе, нібы рачулка-пятлянка ў сухую пару года, збіраючы з крыніц кволыя ручайкі халоднай вады. Ён убачыў сябе на краі атуленай сасновым борам паляне, сярод якой узвышаўся недаступна грозны язычаскі бог Пярун, а вакол яго па вяршынях правільнага васьмівугольніка гарэлі свяцільнікі.

I нідзе нікога...

На супрацьлеглым баку паляны, пад выносістымі соснамі, туліўся язычаскі храм на слупах, сярод якога гарэў касцёр, падаграваючы воск у вялізным катле. Ад храма ў адзін і другі бок цягнуўся шнурок хатак, падобных на хлеўчукі. З-за язычаскага храма вынырнула працэсія — шарэнга сівых, з непакрытымі галовамі дзядоў. Другая такая ж працэсія, але з адных жанчын, падымалася па адхонным беразе возера, дзе пры самай вадзе стаяў яшчэ адзін храм з драўлянай фігурай багіні Макошы.

Абедзве працэсіі спыніліся перад тварам Перуна, старэйшы жрэц і жрыца Рагнеда ўзнялі ўгору рукі, Hiбы заклікалі неба ў сведкі. I тады ўсе ўбачылі, як з-за возера, там, дзе ў яго ўпадае невялікая рачулка, чорнай хмарай сунецца сюды пахавальная працэсія.

Не дайшоўшы да капішча Перуновага крокаў пяцьдзесят, працэсія спынілася. Шасцёра дружыннікаў лёгка ўзнялі труну з насілак, панеслі яе на выцягнутых угору руках. Труна паплыла сярод натоўпу, як ладдзя ла Дзвіне ў ціхае надвор’е. Даплыўшы да Перуновага капішча, труна апусцілася на касцёр з сухіх бярозавых плашак.

— Што вы робіце?.. Я не веру... Не веру!.. — закрычаў Лазар Богша, нібы сядзеў на рэпетыцыі, а перад ім ігралі нейкі вадэвіль самадзейныя акцёры. — Не маглі Усяслава спальваць на агні! Не маглі! Звычай такі задоўга да Усяслава кануў у вечнасць...

Голас яго прагучаў як у пустыні. Ніхто не азваўся. Людзі прадаўжалі рабіць сваю справу, дзеля якой і прыехалі сюды з Полацка.

Пад развітальна-адыходную песню жрацоў нехта прынёс вялізны цэбар алею і ўсе сталі чэрпаць яго конаўкамі, выліваць на касцёр. Потым аднекуль паявіліся жытнёвыя снапы акалоту. Імі жрацы абставілі касцёр, а паверх снапоў паклалі восем вянкоў з васількоў.

Цяпер заставалася толькі падпаліць касцёр, спаліць на ім грэшную абалонку князевай не менш грэшнай душы.

Аж не!

Старэйшы жрэц і жрыца Рагнеда падышлі да кастра, спыніліся ў нагах нябожчыка.

— Сыны Усяслававы, прадаўжальнікі роду вялікага князя полацкага, падыдзіце да бацькі і князя, пакляніцеся старажытнаю страшнай прысягаю ў вернасці запавету, дадзенага вам вялікім князем Усяславам, сынам Брачыслававым.

Жрэц трымаўся ўрачыста і з гонарам, як і належыць захавальніку старажытных абрадаў.

Сямёра сыноў Усяслававых аддзяліліся ад натоўпу, падышлі да ўзгалоўя княжай труны. Яны былі дужа розныя, але ў чымсьці і падобныя адзін на аднаго.

Жрэц абвёў іх строгім позіркам каршуновых вачэй.

— Князь Давыд, — звярнуўся ён да каржакаватага марудлівага мужчыны, — як старэйшы сярод братоў, пакладзі першы левую руку на бацькаў лоб і выслухай мяне дужа ўважліва... Яшчэ пры жыцці бацька твой і князь полацкі выдзеліў табе Друцкі ўдзел. Паклянешся, што ніколі не пакладзеш зайздроснае вока на полацкі княжы стол...

У Давыда хваравіта перасмыкнуўся твар, часта-часта заторгалася левае павека. Здалося, Давыд павернецца і пойдзе ад бацькавай труны. Але ён неяк стрымаў сябе, дужа марудна, быццам яна важыла пудоў дзесяць, падняў левую руку і ўжо зусім абяссілена апусціў яе на бацькаў лоб. Ягоныя пальцы ўздрыгнулі разы чатыры і супакоіліся.

— Князь Барыс, — пацяплелым голасам паклікаў жрэц наступнага сына, — па бацькаваму наказу ты сядзеш на полацкі стол. Будзь для братоў тваіх бацькам і князем. Памагай ім адстойваць Полацкую зямлю ад хціўцаў і ворагаў, беражы адзінства Крывіцкай зямлі. Хай абмінуць цябе сваркі і злачынныя помыслы, якія ці адзін ужо раз ставілі Кіеўскую Русь на мяжу рас­паду...

— Разумна распарадзіўся князь Усяслаў, — зашаптаў нехта за Богшавай спіной. — Давыдава жонка — унучка Манамахава, дачка Мсціславава. Полацкае веча не хацела б мець князя, прывязанага да Чарнігава, дзе цяпер князюе Манамах. Мсціслаўна ж круціць Давы­дам, як спрытная папрадуха верацяном.

Жрэц паклікаў трэцяга сына Усяслававага, Глеба, які ўжо гады чатыры сядзеў у Менску, а да таго ваяводзіў там паспяхова. Глеб паклаў руку на рукі двух братоў і тройчы перахрысціўся, як і належыць сапраўднаму хрысціяніну, які і ў стане ворагаў не адрачэцца ад сваёй веры.

Затым настала чарга чацвёртага сына, Рагвалода, які атрымаў у спадчыну Лукомлю. Хваравіты на выгляд Рагвалод зусім абыякава паклаў руку паўзверх братавых і застыў у нязручнай паставе, нібы караў сябе за нейкі аднаму яму вядомы ўчынак. Пятым быў Раман, якому дастаўся ў спадчыну Віцебск. Шостым — Расціслаў, якому перайшоў у спадчыну Ізяслаўскі ўдзел. Перш чым пакласці руку, Расціслаў дапытліва глянуў на Глеба і нечаму ўсміхнуўся. Апошні паклаў руку для клятвы самы малодшы з сыноў Усяслававых, Святаслаў. Яму дастаўся самы далёкі і бедны ўдзел — Браслаўскі.

Сямёра братоў стаялі цяпер у маўклівай нязгодзе, пазіраючы хто куды, нібы саромеліся глянуць адзін аднаму ў вочы. Маўчаў і натоўп — княжацкія жонкі і іх дзеці, жрацы і жрыцы, дружыннікі і просты люд, які прыйшоў на абрад пахавання і клятвы.

Яна была страшная, нават жудасная, гэтая клятва. Ад яе аж стыла кроў у жылах. Усяславічы слухалі яе, скамянеўшы ад страху і нядобрых прадчуванняў.

Цяпер Богша зразумеў задуму з клятвай на старажытны лад — даўнія клятвы выклікалі ў князёў свяшчэнны страх і маглі стрымаць іх ад міжусобіц, новыя, праваслаўныя клятвы на крыжы і евангеллі князі не ставілі і ў грош.

Голас жраца нарэшце замоўк, і ўсе, хто стаяў і слухаў яго, уздыхнулі з нейкай жаданай палёгкай. Сямёра князёў пакланіліся Перуну, з’елі па драбку свяшчэннай зямлі, пацалаваліся адзін з адным на вернасць і далучыліся да натоўпу.

Мсціслаўна гнеўна глянула на Давыда.

— Не мог запярэчыць, цялё без’языкае, — зашыпела яна. — Будзеш сядзець у Друцку, як тхор у падпечку... Па старшынству Полацк належыць табе...

Князь неахвотна штосьці сказаў, і Мсціслаўна раз’ярылася яшчэ горш, але Богша не пачуў яе слоў. Натоўп раптам загаманіў, загуў, вітаючы працэсію, што выйшла з язычаскага храма з вялізнымі і вітымі васковымі свечкамі. Васьмёра жрацоў кіравалі да васьмі свяцільнікаў, ад якіх і запалілі свечкі. Зноў загаласілі жанчыны. Восем сокалаў-сапсанаў, узмахнуўшы вострымі доўгімі крыламі, узляцелі пад небам і, мусіць, радыя волі, з крыкамі к’як-к’як імкліва пранесліся над борам у вясновай сінечы.

Восем жрацоў падпалілі жытнёвыя снапы. Белаваты дым, прарэзаны языкамі полымя, дружна выбухнуў у неба, і адразу зашугаў агонь, ахапіў касцёр, труну і вялікага князя.

Відовішча было не з прыемных. Менскі князь заплюшчыў вочы, размашыста стаў хрысціцца. Адвярнуўшыся ад кастра, хрысцілася і ягоная жонка, дачка Яраполка Ізяславіча, унучка Яраслава Мудрага. Пачалі хрысціцца і астатнія князі. Толькі Барыс і ягоны сын Рагвалод не ўзнялі рук, каб пакласці на сябе святы крыж...

Агонь усё набіраў сілу і ўжо шугаў вышэй самых стромкіх соснаў. Ад яго гарачага подыху людзі адступалі пад засень бору, дзе ўжо стаялі сталы і жанчыны насілі на іх памінальныя стравы.

Адзін жрэц, здавалася, не адчуваў пякельнай гарачыні. Узняўшы ўгору рукі, ён уголас маліўся Перуну:

— О, слаўны Пяруне, вялікі і ўсемагутны, пераможца Велеса, перад якім не можа ўстаяць ні дрэва, ні ка­мень, ні чалавек і ты, Даждж-бог сын Сварогаў, які дае жыццё, святло і агонь, бог багоў Свентавіт, якому даступна будучыня, маці славян мудрая Макоша і ты, прабацька крывіцкага роду Крыў, усе багі і бажкі крывіцкія, вас заклінаю я зямлёю і небам, дзённым святлом і начною цемраю не пакіньце князя Барыса, адзіную надзею нашу захаваць веру бацькоў і дзядоў нашых ад замаху варожай веры, якую насаджаюць хрыстовы служкі...

Агонь памалу ападаў, агаляючы чалавечы касцяк на распаленым вуголлі — астанкі вялікага князя полацкага, якія неахвотна аблізвалі чырвоныя языкі полымя.

Неўпрыкметку насоўваўся ціхамірны вечар, і жыватворнае сонца памалу скочвалася на вершаліны недасягальна высокіх соснаў.

6

Неўпрыкметку насоўваўся ціхамірны вечар, і жыватворнае сонца памалу скочвалася на вершаліны недасягальна высокіх соснаў.

Так, прынамсі, здавалася Лазару Богшу, які стаяў на пляцоўцы крапасной вежы Браслава. Направа і налева ад крэпасці разлегліся азёры Навята і Дрысвяты, схаваныя цяпер пад бранёй тоўстага лёду, прыцярушанага бялюткім снегам.

3 крэпасці было відаць, як з далёкага лесу выпаўз чорнай вужакай абоз, папоўз сюды па дрэнна накатанай дарозе. Вярсты за тры да крэпасці ад абозу адарвалася з тузіна коннікаў, якія пагналі коней на ўсю моц.

Перапалоханы Богша няўцямна глядзеў, як набліжаюцца коннікі да Браслава, і ніяк не мог зразумець, чаму стражы не ўзнімаюць трывогу. Яму не хацелася апынуцца ў асаджаным гарадку, як некалі ён апынуўся ў Менску, калі да яго падступілі дружыны Яраславічаў.

Наліха яму гэты Браслаў?.. Што ён забыўся ў ім?.. I наогул, чаму ён павінен боўтацца па свеце, як грэшная душа ў чысцілішчы?.. Чаму пракляты лёс кідае яго, куды захоча?.. Навошта яму гэтая даўніна, быццам, пабыўшы ў ёй, можна нешта змяніць на свеце?..

"Кірылу Лыкавязава лёс ніколі не закідае туды, куды яму не хочацца або дзе яму быць нявыгадна, — горка падумалася Богшу. — Ён і выступаў за трыбунай толькі тады, калі ў прэзідыуме сядзела вялікае началь­ства. А што, можа, ён мае рацыю? Цяперашні час не любіць эмоцый. Яны шкодзяць людзям. Нават той, хто некалі па маладосці паддаўся ім, цяпер навыперадкі адхрышчваецца ад сваіх слоў, учынкаў, маладой безразважнасці, поўнасцю аддаючыся разліку, кар’еры, набыткам, славе і ліха ведае яшчэ якому д’яблу без пачуццяў і парьтанняў. А я пасівеў, састарыўся, а ўсё не думаю пра разлік і выгаду. Таму і паглядаюць на мяне скоса. Але як жа можна тварыць без пачуццяў?.. Калі ўжо так усюды патрэбны разлік, дык стварайце кібернетычную машыну. Яна лепей за чалавека складзе патрэбны, беззаганны, па ўсіх правілах літаратуразнаўства мастацкі твор. Без эмоцыій, затое не прычэпіцца самы прыдзірлівы крытык".

...Ужо чуваць быў конскі тупат. Богшу хацелася крыкнуць стражам: "Што ж вы стаіце, разявы?" Ды ён так перахваляваўся, што не мог вымавіць ніводнага слова.

Раптам вароты крэпасці расчыніліся, з іх вылецела дванаццаць коннікаў, панесліся насустрач тым, што імчалі да крэпасці.

Богша заплюшчыў вочы, каб не бачыць, як сустрэнуцца грудзі ў грудзі два атрады, каб абагрыць крывёю снег.

Ён чуў, як тупаюць аб мёрзлую зямлю конскія капыты, як крычаць воіны на ўсю моц лёгкіх. Дзівіла толькі, што крыкі былі радасныя, вясёлыя.

— Вунь той... той сват, — закрычаў каля ягонага вуха нехта ўзрадаваным голасам. — Ну, проста бочка на дзвюх крывульках ды яшчэ абутая ў лапці і шарсцяныя панчохі... Ах, каб яго, гэтага жмудзіна!..

Богша расплюшчыў вочы. Стражы на вежы рагаталі, пабраўшыся за жываты. Там жа, дзе мелася адбыцца схватка, праязджалі па снезе ў крэпасць апошнія сані з захутанымі ў мядзведжыя шкуры седакамі.

Цяпер Богша здагадаўся, што лёс невыпадкова за­нёс яго ў Браслаў.

"Цікава паглядзець, чым кончыцца гэтае сватаўство, — падумаў Богша, — калі верыць жыццяпісу Ефрасінні Полацкай і сцэнарыю Баравіка-Залеўскага, дык яна павінна зараз адмовіць жаніху і пайсці ў манастыр. А дзе ён, той манастыр, у Браславе?.. Царквы і той няма".

3 харомаў на ганак тым часам выйшлі князь Святаслаў і ягоная жонка. Яны неслі на ручніку хлеб-соль. Сват прыняў хлеб-соль. Тады з-за мужчынскіх квадрат­ных спін выскачыла свацця-жмудзінка, замалаціла язы­ком, як цэпам, на сваёй, не зразумелай князю і яго жонцы жмудзінскай мове. Але і без перакладу было зра­зумела, што свацця расхвальвае жаніха.

Святаслаў запрасіў сватоў у харомы. Тыя расселіся па лаўках. Аднекуль паявіліся два талмачы. Яны і абвясцілі, што перад вачамі браслаўскага князя і княгіні зараз стане жаніх.

У харомы прывялі нешта захутанае ў мядзведжую шкуру поўсцю наверх. Калі яе раскруцілі, Богша ўбачыў хлапчука з далікатнымі абрысамі твару, сінімі вачамі і доўгімі русявымі валасамі. Было яму гадоў пятнаццаць-шаснаццаць. Святаславава жонка з прывычнай жанчынам палёгкаю ўздыхнула — жаніх мог бы аказацца пачварай або калекам.

— Прывядзіце князёўну Прадславу, — загадаў Святаслаў.

Сваты ўперылі вочы ў дзверы, чакаючы нявесту.

Нявеста ўварвалася ў святліцу са звонкім смехам і вясёлым крыкам:

— А вось і не зловіш, не зловіш...

Стоячы спіною да сватоў, яна паказала камусьці, хто быў за дзвярыма, язык і зноў зайшлася смехам. Ёй, бадай, не было васьмі, хоць талмач і аб’явіў сватам, што князёўне Прадславе сёлета споўнілася восем — са­мая пара для замужжа.

Зрэшты, гэта не мела ніякага значэння, бо сваталі і пяцігадовых і пяцімесячных за семнаццацігадовых і старэй. Бывала і наадварот.

Звонкая весялосць нявесты, здаецца, спадабалася сватам. Ды і хто не расчуліцца, не прыйдзе ў замілаванне, пачуўшы бесклапотны і мілы дзіцячы смех? Сва­ты заўсміхаліся: дзякуй жмудскім багам, што ў княжыча будзе вясёлая жонка. У гэтым цяжкім, небяспечным жыцці лепей мець вясёлую жонку, чым занудлівую і сварлівую, ды яшчэ прывезеную ліха ведае з якіх даляў, быццам і паблізу не знайшлося б брахлівай заразы.

Старэйшы сват разы тры хрукнуў ад уласнай велічы, бо гэта ён і падшукаў княжычу нявесту, і не абы-якую, а з роду Усяслававага.

Тыя, каму Прадслава паказвала язык, аказаліся яе мамкай-карміцелькай і цёткай, абедзве ўзятыя ў княжы двор з сем’яў дружыннікаў выхоўваць князёўну і адказваць за яе перад князем і княгіняй. Акінуўшы позіркам сватоў і князя з княгіняй, яны супакоіліся. Свавольства князёўны спадабалася, значыць, ніхто не насварыцца на іх.

— Як ты стаіш, князёўна? — прашаптала цётка.

Князёўна павярнулася да сватоў усё яшчэ з усмешкай на твары. У яе вачах мільганула збянтэжанасць. Так многа чужых людзей яшчэ ніколі не было ў іхніх харомах. Госці былі нейкія не такія, як жыхары Браслава, хоць тут можна было сустрэць каго хочаш — гарадок стаяў на скрыжаванні многіх дарог і на мяжы рассялення розных народаў.

Збянтэжанасць толькі кранулася Прадславінага твару, як ён адразу паблажэў, рот расцягнуўся да вушэй, а ўся фігурка князёўны стала падобна на каркас пуга­ла, якое ставяць у каноплях, каб адпужваць вераб’ёў. Да ўсяго яе круглы і нейкі плоскі тварык зморшчыўся, здалося, што князёўна зараз заплача. А калі яна, бывала, плакала, яе твар рабіўся ўтрая непрыгожым.

Яна, пэўна, і заплакала б, каб не сват, які падкаціўся да князёўны на крывых нагах, загаварыў да яе хоць і незразумела, але з цеплынёй у голасе. Князёўна як бы адтаяла. Зморшчыны на яе твары зніклі, вочы засвяціліся, а шчокі паружавелі.

Сват выхапіў з-за пазухі бурштынавыя пацеркі, надзеў іх на тоненькую шыйку князёўны.

Пацеркі не маглі не спадабацца, і князёўна сапраўды залюбавалася імі. А залюбаваўшыся, успомніла, што павінна і сама, як вучыла яе цётка, аддзячыць жаніху падарункам. Спачатку, вядома, трэба было знайсці жаніха сярод столькіх гасцей. Але гэта было няцяжка: жаніх сядзеў побач са старэйшым сватам. Прадславе паклалі на рукі цяжкі меч. Яна паднесла яго жаніху і завучана ўсміхнулася.

Богша быў расчараваны. Усё як у дрэнным сцэнарыі: прачытаўшы тры старонкі, можна беспамылкова сказаць, пра што будзе пісацца на трыццатай.

"Ах, гэтыя царкоўныя пісакі, — узлаваўся ён на манастырскіх біёграфаў Ефрасінні Полацкай, — панапісваюць абы-чаго. Так ужо яна і адмовіла жаніху і пайшла ў манастыр. Хто ў яе пытаўся, жадае яна ці не жадае выходзіць замуж. Ды і чаму яна павінна была адмаўляць жаніху?.. Хоць, чакай, чакай... Дыму без агню не бывае. Калі яна выйшла б замуж, дык як потым апынулася ў манастыры? Вось табе і загадка. Выходзіць, сцэнарый не такі і просты..."

Княжацкія слугі ўносілі ў пакой сталы, ужо застаўленыя стравамі. Разам з усімі Богша сеў за стол. Яму хацелася піць, але на сталах не было напіткаў. Хоць бы бярозавік. Во ўжо сапраўды сухі закон дык сухі — і крынічнай вады не выпрасіш!

Затое ў сватоў быў выдатны апетыт. Добра прыгледзеўшыся, Богша заўважыў, што сваты, як і браслаўскія мужыкі, часцяком хаваюцца за спіны суседзяў, задзіраюць галовы, аж выпінаюцца гарлякі, смокчуць з доўбаных пасудзін нейкае пітво, якое не толькі дадае апетыту, але і бесшабашнай весялосці, ад якой, папраўдзе, рабілася страшнавата. Можа, які дурань пакінуў іх яшчэ пры зброі? Можа ўсчацца такая бойка, што не ацалеюць і жаніх з нявестай.

Цвярозы Богша мог спадзявацца толькі на нейкі цуд. I ён паявіўся ў выглядзе дружынніка, заінелага па самыя вочы, які нечакана ўваліўся ў княскія харомы. За ім пракаціўся па сталах клубок белай пары, што ўварвалася з панадворка.

— Князь — закрычаў дружыннік, — яцвягі на Браслаў ідуць. Не падымецца сонца і на дзве ляхі, як яны будуць пад сценамі крэпасці...

Богша выбег на двор.

З-за лесу ўставала барвовае сонца, як на пажар.

Было дзіўна, як ён, Лазар Богша, не прыкмеціў, калі праляцела ноч. Можа, і не адна. Ён вярнуўся ў ха­ромы.

Размазваючы па шчоках слёзы, у харомах плакала князёўна Прадслава.

7

Размазваючы па шчоках слёзы, у харомах плакала князёўна Прадслава.

— Ты чаго плачаш? — спытаўся Богша, пазіраючы, як уздрыгваюць вузкія дзіцячыя плечы князёўны.

— Хачу замуж, — усхліпваючы, адказала Прад­слава.

— Цімох, — звярнуўся Лазар Богша да Баравіка-Залеўскага, які ляжаў на ляжанцы, — аддадзім Прадславу замуж за жмудскага княжыча...

— Няможна, — разважліва адказаў Баравік-Залеўскі.

— Чаму?..

— Па-першае, таму, што я строга прытрымліваюся жыція Ефрасінні, а па-другое, як мы яе потым падстрыжом у манашкі?..

— Падумаеш!.. У кіно ўсё можна, нават надзець штаны цераз галаву, — адказаў Лазар Богша.

Баравік-Залеўскі ўзлаваўся той штучнай злосцю, якую можна было ўспрыняць і за непаказную.

— Ты — дрэнь і лайдак, якіх не ведала чалавецтва са змрочных часоў Саванаролы. Можа, ты захочаш яшчэ пакласці Прадславу ў ложак з тым жмудскім княжычам?.. А трасцу табе! Я лепей задаўлюся на гнілой асіне, чым дазволю зрабіць з Прадславы разбэшчаную дзеўку. Зразумей, нягоднік, якіх не бачылі і ў эпоху японскага сярэднявечча, Ефрасіння была асветніцай. Ас-вет-ні-цай!.. I нявіннай! Чыстай, як крынічная вада ў студні маёнтка майго прадзеда, сябра і паплечніка Касцюшкі...

Баравік-Залеўскі ўссеў на свайго выпрабаванага канька; цяпер ён мог двое сутак сачыняць сваю радаслоўную, калі яго не спыніць.

— 3 мяне хопіць, здаюся, — падняў угору рукі Ла­зар Богша. — Я прашу толькі звярнуць увагу на князёўну, якая плача і кажа, што хоча замуж.

— Ну і што? — Баравік-Залеўскі вырачыў і без таго лупатыя вочы. — Вам, кіношнікам, прыходзяць у галаву адны банальнасці. Хіба вы можаце зазірнуць у глыб з’явы?.. Дудкі-с!.. Гэта можам зрабіць толькі мы, пісьменнікі. Вы, як тыя графаманы, якія троху навучыліся крэмзаць, абсалютна ўпэўнены, што можаце ствараць мастацкія творы. А гэта не творы, а хлусня і паскудства, ад якіх хочацца вымыцца ў гарачай вадзе. Ці мала што можа захацець князева дачка? Гэта звычайная для такога ўзросту гульня ў мамы і таты. Мне, Богша, надакучыла чытаць табе лекцыі пра той час, псіхалогію лю­дзей, іх норавы і звычкі, гістарычны фон, на якім разгортваюцца падзеі ў нашым кінатворы.

— Пайшоў ты, — Лазар Богша хацеў яшчэ дадаць канкрэтны адрас, куды хацеў паслаць свайго сцэнарыста, але ў час спахапіўся, што ў святліцы знаходзіцца дзяўчынка, ды яшчэ князёўна. — Цябе толькі паслухай, дык ты нагаворыш на два тамы па трыццаць пяць аркушаў кожны...

— Вельмі ты адстаў, — агрызнуўся Баравік-Залеўскі. — Таксама менш дзвюх серый не здымаеш...

Яны абодва зарагаталі: і тое і другое было праўда — рабы божыя любілі разгарнуцца ўшыркі.

— Тады кажы, як Прадслава трапіла ў манастыр? — прымірэнча спытаўся Богша. — Ці, можа, ты верыш, таму, што напісана ў жыціі святой Ефрасінні?.. Я табе, Цімох, адразу заяўляю, што не стану здымаць, як малалетняе дзяўчо, якое адзін за другім прыязджаюць сватаць княжычы, балбоча нешта аб марнасці славы бацькоў і наогул усяго зямнога жыцця, прапаведуе старэчы аскетызм, служэнне богу, заклікае праводзіць бяссонныя ночы ў малітвах на каленях... Не магло быць такое. Не магло!.. Князёўны ішлі замуж, а не ў манастыры. Так што паводзіны тваёй асветніцы зусім нетыповыя. Хто цяпер паверыць у яе шчырасць? Зрэшты, і тады не паверылі б.

— Замуж хачу, — азвалася Прадслава.

— Чуў? — спытаўся Богша ў Баравіка-Залеўскага.

— Не глухі, — адгукнуўся той. — Але гістарычная праўда вымагае ад мяне...

Баравік-Залеўскі раптам ускочыў з ляжанкі, як апантаны кінуўся да дзвярэй, дзе стаяла нейкая хваравітая з выгляду жанчына, апусціўся перад ёй на кале­на, ўзяў яе руку і пацалаваў з такой шляхетнай вытанчанасцю, што Богшу здалося, нібы ягоны сцэнарыст толькі і рабіў, што цалаваў ручкі пекных паненак.

— Калі ласка, княгіня Звяніслава, — ён падтрымаў жанчыну пад локаць, падвёў да цяжкага драўлянага крэсла. — Сядайце, княгіня Звяніслава... Я вельмі ўзрушаны, што нарэшце бачу вас. Мой дзед расказваў, што ваш бацька, дужа знакаміты чалавек сярод вольналюбівых ноўгарадокіх мужоў, хрысціў некалі майго продка, таксама гараджаніна і вечавога ноўгарадскага сакратара. Такім чынам мы радня, хоць далёкая, але рад­ня...

Нейкай нязнанай інтуіцыяй Богша дапяў, што жан­чына гэтая віцебская княгіня, жонка Рамана — сына Усяславава. Але далей гэтага ягоная інтуіцыя не сягала, хоць на Богшу абрынуліся пытанні, як попел Везувія на галовы жыхароў Пампеі. Сотні "чаму?" джалілі ягоны мозг, як яны любяць джаліць мазгі ўсіх дапытлівых шукальнікаў ісціны.

— Чаго яна хныча? — спыталася княгіня ў Баравіка-Залеўскага, кіўнуўшы галавой у бок Прадславы.

— Замуж хоча, — са з’едлівасцю старога сатыра адказаў той. — А між тым ёй нельга выходзіць замуж.

— Абсалютна правільна, — падхапіла княгіня. — У наш бязлітасна суровы час выходзіць замуж і раджаць дзяцей — злачынства. Што, гаротных, чакае іх? Пакуты і гора...

— Хачу замуж, — заканькала князёўна.

— Не грашы, — перасцерагла князёўну віцебская княгіня. — Хіба варта з-за гэтага плакаць?.. Дурненькая, мы плачам тады, калі нас не бяруць замуж. Але мы ўтрая мацней плачам тады, калі выйдзем замуж. Азірніся навокал. Чаго дасягнулі твае бацькі, усе сыны Усяслававы? Пажаніліся, атрымалі ўдзелы, сталі княжыць, весці войны, здабываючы сабе славу, прыносячы лю­дзям гора. Хіба вечна гэта? Хіба жыццё не праплывае міма іх? Усё парахня, якую развейвае вецер. Не, дзіця маё, як на мой сталы розум, дык не пра замужжа трэ­ба думаць, а куды схавацца ад мітусні і рознага непатрэбства, ад несправядлівасці і крыўды, ад гора і здзекаў. Не паспела я аддаць землі князя і мужа свай­го, як твой бацька сеў на ягоны стол і з усіх набыткаў выдзеліў мне і манастыру такія крошкі, якія кідаюць прахожым-калекам на другі дзень вялікадня. Але я шчаслівая тым, што знайшла ратунак у начных маленнях на каленях, у затворніцтве і пастах у цішыні манастырскіх келляў...

— Чуеш, твая княгіня Звяніслава цытуе словы Прад­славы з жыція святой Ефрасінні, — задзірліва падміргнуў Баравіку-Залеўскаму Лазар Богша. — А ты нешта вярзеш пра гістарычную праўду. Твае царкоўнікі, пішучы жыціе Ефрасінні, нахлусілі ў ім, колькі ім хацелася...

— Цытуюць усе, — зазначыў Баравік-Залеўскі. — Нават акадэмікі.

— Акадэмікам усё можна, — запярэчыў Богша, абы падражніць свайго сцэнарыста. — А яна крадзе ў Ефрасінні яе ўнутраныя маналогі, гэта значыць арыгінальныя думкі, ды яшчэ мае нахабства выдаваць іх за свае.

— Тады гэта не лічылася плагіятам, — як мог абараняў сваю радню ў трыццатым ці трыццаць пятым калене Баравік-Залеўскі. Што-што, а ён не здраджваў шляхетнасці, як навучыліся здраджваць мужыцкасці ягоныя калегі. — Паўтараць чужыя, але разумныя думкі не злачынства, а дабро. Бяда, што хто-кольвечы навучыўся красці без разбору ўсё, у тым ліку і выказванні дурняў, на якіх нехта паставіў штэмпель: "геніяльна".

— 3 табой немагчыма спрачацца, — прызнаўся Бог­ша і раптам прыклаў палец да вуснаў: у размове княгіні і князёўны загучалі нейкія новыя ноткі, нячутыя да­сюль. Яны здзівілі і насцярожылі. Спачатку.

Потым дужа разважлівая думка працяла Богшу. На­вошта яму хвалявацца, навошта наогул усё гэтае ўдакладненне дэталяў, якія, напэўна, не маюць рашаючага значэння ў гісторыі.

А што? Хіба абавязкова трэба абцяжарваць сябе пакутамі ўсяго чалавецтва? Трэба жыць весела і прыгожа. Эпікурыйцы былі не дурні. Яны ўмелі адасобіцца ад заган іхняга часу, не бачыць беднасці і гвалту, што царавалі тады на іх зямлі. Ды і сучасныя скнары-эпікурыйцы навыварат, — гэткія мужычкі-хітрункі, што паназапасілі ў сваіх камунальных кватэрах рознага барах­ла, якое не ведаюць нават для чаго прыстасаваць, маг­чыма, таксама не дурні. Яны таксама адгарадзілі сябе ад людзей і іхніх клопатаў. Праўда, яны, бадай, не ўмеюць жыць весела, гэтыя сучасныя эпікурыйцы, якія на адзіноце жаруць прадуктовы дэфіцыт...

Пісаць трэба весела, не чапаючы таго, што можа зашкодзіць твайму спакою. I фільмы ставіць такія, каб нават самаму маленькаму чыноўніку незнарок не замуляла вочы. Вядома, ружовыя героі — гэтыя херувімчыкі з пульхнымі шчочкамі і попкамі — нагналі добрую аскому, але на чорта лысага цягнуць у творы ўсялякую поскудзь? Раптам нехта можа ўгледзець у ёй сябе, а ўгледзеўшы, залямантуе, што абразілі не аднаго яго, а ўвесь клас, ну, калі не клас, дык нейкую праслойку, хай не праслойку — толькі прафесію, зрэшты, можна дапусціць, што і не прафесію, а вузкую спецыяльнасць...

I тут ужо не адгаворышся прыкладамі з сусветнай літаратуры. Прызнавайся, што нарабіў глупства. Да чортавай бабулі гэтыя абвостраныя канфлікты, пра якія балабоняць крытыкі. Ім што! Яны сто торбаў нагавораць. А як толькі ты абвострыш гэты самы канфлікт, дык і трахнуць па галаве, аж пасыплюцца чорныя іскры.

Шчаслівы той, хто абачлівы. Таму ніякай поскудзі ў творах. Але і ружовых чалавечкаў таксама. Залатая сярэдзіна. Займальнасць плюс смеласць у межах станоўчага ўспрыняцця рэчаіснасці. Герой павінен падабацца. Усім, усім! Як лялька з белымі валасамі і блакітнымі вачамі, якіх расхоплівалі нават тыя, хто сам даўно перастаў гуляць у лялькі і даўно пагадаваў дзя­цей.

Прыгадаўшы некалі бачаную ім ляльку вытворчасці ГДР, Богша зрабіў адкрыццё, што прыйшоў да згоды з Кірылам Лыкавязавым. Во хто дасканала ведае, што і каму патрэбна. Усё жыццё яны з Кірылам не маглі сысціся ў поглядах, і вось фінал: ён, Лазар Богша, прыйшоў да таго, чаго Кірыла Лыкавязаў прытрымліваўся ўсё жыццё.

"Не заплямім наш стэрыльна-белы кінаэкран пачварамі з жыцця".

"Дайце дарогу светламу, а чорнае выкіньце на сметнік".

"Канфлікты патрэбны тым, хто прывык лавіць рыб­ку ў мутнай вадзе".

"Хай наш самы перадавы ў свеце кінаэкран выпраменьвае дабрыню".

"Няма чаго герою фільма наклейваць бародаўкі — ён прыгажэй выглядае без іх".

Божа, колькі Кірыла насачыняў афарызмаў, каб апраўдаць свае бяздарныя фільмы!

Ад вечнай палемікі з Кірылам Лыкавязавым у Бог­шы пачынала разрывацца на кавалкі збалелае сэрца. Яму раптам здалося, што ён даўно памёр і Кірыла Лыкавязаў напісаў ужо аб ім успаміны, выстаўляючы і яго ружовенькім херувімчыкам — само ўвасабленне гармо­ни і хараства, праўда, усё ж меншае за Кірылу Лыкавязава. Богша ўбачыў і назву гэтага эсэ: "Мы былі вернымі сябрамі".

Яго аж скаланула. Чорт з табой, рабі свае ружовыя фільмы. Юруй і настаўляй маладых, як мастацкі кіраўнік. Але навошта ж пісаць успаміны, калі ты праз усё жыццё катаваў маё сэрца, падстаўляў падножкі, біў з-за вугла ўсім, што трапляла пад руку. I ўсё гэта рабіў ад дабрыні?.. Хлус! Ты ніколі не ведаў, што такое дабрыня. Ты толькі крычаў пра яе з усіх афіцыйных амбонаў ды заклікаў іншых быць добрымі. Сам жа рабіў зло...

У Богшавых грудзях балюча і цяжка білася сэрца. Трэба было ўзяць сябе ў рукі, пастарацца забыць Кірылу Лыкавязава, пераключыць сябе на нейкі іншы занятак.

Сэрца памалу супакойвалася. Як бы здаля да Бог­шы сталі далятаць галасы. Гаварыла жанчына:

— Што ты хочаш, Прадслава? Я ўзяла цябе ў манастыр, зрабіла сваёй памочніцай. Падумай толькі, якога гонару ўдастоілася ты! А калі я памру, ты станеш ігуменняй. Тады і рабі, што табе ўздумаецца. Цяпер жа, Прадслава, дай мне спакойна замольваць свае грахі. Маліся і ты. Чаму ты больш сядзіш за кнігамі, чым стаіш на каленях за малітвамі? Чаму больш разважаеш над мірскімі справамі, чым над словам божым?..

Лазар Богша не паверыў сабе: дзе ён, чаму і як апынуўся ў нейкай прасторнай келлі з лаўкай каля сцяны, грувасткім сталом у куце, над якім вісела лампад­ка перад трыма абразамі. Абразы зусім былі непадобны на тыя, якія Богша бачыў у цэрквах, саборах і музеях розных гарадоў. Няйначай, яны былі напісаны мясцовымі багамазамі на ліпавых дошках, так-сяк аздобленых арэхавымі рамкамі.

За сталом сядзела былая віцебская княгіня Звяніслава ў адзенні ігуменні, а перад ёю стаяла пасталелая княжна Прадслава — манашка і пад’ігумення.

Трэба ж такое! Хацеў пабачыць, як і чаму пайшла Прадслава ў манастыр і... правароніў. Богшу было прыкра за сваю непаваротлівасць. Во ўжо наздзекуецца з яго Баравік-Залеўскі! Каб хоць крыху атрэсціся ад назойлівай прыкрасці, Богша знарок бесклапотна сказаў:

— Хіба гэта так важна?..

— Важна, Богша, важна, — горача адгукнулася Ефрасіння. — Ты, як і мая дзядзіна Звяніслава, думаеш, што ў манастыр вядзе адна дарога — бязмежная вера ў Хрыста і царства нябеснае. Таму і ўяўляеш манахаў на адзін твар — чорны натоўп, як чарада гракоў увосень на мокрым полі. Ты памыляешся. Кожная з нас прыйшла сюды сваёй дарогай. I рознымі сцежкамі прадаўжаем ісці тут, у царстве адрачоных ад свету, прыстанішчы загубленых спадзяванняў і няспраўджаных надзей.

— Не кашчунствуй! — жахнулася ігумення.

— Хіба споведзь кашчунства? — спыталася Ефрасіння тым голасам, які бывае ў дзяцей і людзей з цвёрдаю верай. — На споведзі людзі прызнаюцца і не ў такіх цяжкіх грахах.

— Спавядаюцца дзеля таго, каб пазбавіцца грахоў, ты спавядаешся, каб множыць іх. Я не магу дапусціць у манастыры непаслушэнства. А ты толькі і робіш, каб манашкі не слухалі слова божага.

— Няпраўда, сястра і маці-ігумення, — спакойна запярэчыла Ефрасіння. — Я вучу іх думаць...

— Навошта? — здзіўлена спытала ігумення. — На­вошта ім думаць, калі ёсць свяшчэннае пісанне? Вера ў яго пазбаўляе чалавека ад неабходнасці растрачваць душэўныя сілы свае на бязглуздае непатрэбства. Хто моцна верыць, таму няма над чым думаць. Той шчаслівы.

— Верыць можна ў тое, што здабыта і ўсвядомлена ўласным розумам.

— Памаўчы, — тупнула нагой ігумення. — Такім языком гаворыць сам д’ябал.

— Тады і языком Ісуса Хрыста гаварыў д’ябал, бо ён вучыў людзей не браць на веру вучэнне фарысеяў і кніжнікаў. Ён вучыў людзей думаць і такім чынам спасцігаць дабро і праўду.

Ігумення аж пазелянела ад слоў Ефрасіінні.

— Грахаводніца, на калені! — закрычала яна. — Ты дазваляеш сабе такое, бо дачка князя, а не простая ма­нашка. Мне агоркла нарэшце цярпець гэта. Заўтра я адпраўлю цябе да епіскапа. Хай ён настаўляе цябе на пуць ісціны. Там, у святой Сафіі, у строгім затворніцтве, ты будзеш дзень і ноч перапісваць кнігі і, можа, праз іх спасцігнеш слова божае. Маліся, няшчасная, аб сваёй душы грэшнай!..

— Дзякуй богу, — радасна ўсклікнула Ефрасіння.

Богша здзівіўся яе прасветленаму твару.

— Марш у царкву!.. — загадала ігумення. — I на калені!.. На калені!.. Накладаю на цябе эпітымію ў сорак саракоў паклонаў перад іконай божай маці...

Падмятаючы падолам чорнай расы цвінтар, Ефрасіння спяшалася адбіць богу паклонаў сорак саракоў.

8

Падмятаючы падолам чорнай расы цвінтар, Ефрасіння спяшалася адбіць богу паклонаў сорак саракоў.

У царкве гарэлі свечкі. Злева на каленях малілася дзесяткі два жанчын. Справа чорнымі слупамі тырчалі некалькі манахаў у аднолькавых расах, падперазаных пяньковымі вяроўкамі. На ўзвышэнні, перад зачыненымі царскімі варотамі, спіной да тых, хто маліўся, стаяў нейкі свяшчэннаслужыцель з капой сівых валасоў, якія падалі лохмамі на плечы, абцягнутыя залатой рызай. Свяшчэннаслужыцель стаяў, распяўшы рукі, трымаючы ў іх святыя дары. Богша падумаў, што гэта і ёсць епіскап.

Епіскап схіліў галаву перад царскімі варотамі, павярнуўся тварам на царкву, бласлаўляючы манахаў і жанчын. Тыя падалі на падлогу, як падаюць ад ветру снапы на жытнёвым полі. Толькі Ефрасіння засталася стаяць сярод царквы, і гэтага не мог не заўважыць епіскап.

— Ідзі за мной, — загадаў ён Ефрасінні.

Несучы святыя дары на выцягнутых руках, епіскап пайшоў да дзверцаў справа ад царскіх варот. Жанчыны і манахі з вясёлым пошумам падымаліся з падлогі, хрысціліся лянівымІ ўзмахамі рукі, нібы не хапала сілы асяніць сябе размашыстым крыжам.

Царква ўвачавідкі апусцела. Яны з Ефрасінняй засталіся адны сярод каменных сцен, якія вянчаў недасягальны купал. Ефрасіння пайшла ад абраза да абраза, гасіла пальцамі свечкі — царква памалу патанала ў змроках, і ўсё больш выразна чамусьці вынікалі на абразах строгія твары святых. Яны наводзілі змярцвеласць і страх.

Богша назіраў, як у пальцах Ефрасінні гасне кволы агеньчык свечкі, і яму здавалася, што гаснуць не свечкі, а зоркі ў Сусвеце, нібы настаў канец свету, пра які некалі думалася дужа адвольна і з недаверам. Канец свету сапраўды быў жахлівы, праўда, зусім па-іншаму, не так, як ён апісаны ў апакаліпсісу. Той канец свету быў больш тэатральны: трубы анёлаў, вывяржэнне попелу, серы і распаленых да чырвані каменняў, рэкі, якія цяклі назад да вытокаў, грукат грымотаў, плач тых, хто запознена раскаяўся.