Святыя грэшнікі

Тут панавала мёртвая цішыня і густая цемра, ад якіх займала дыханне, і толькі пробліскі свядомасці падказвалі, што над зямлёй пранеслася ядзерная ката­строфа. Богшу было зусім няважна ведаць, хто вінаваты ў ёй. Не было ні вінаватых, ні бязвінных — яны ператварыліся ў попел, які перамяшалі, узнялі ў неба грандыёзныя выбухі і шалёныя віхуры.

I ўсё ж вінаватыя былі: ён, Лазар Богша, і Ефрасіння Полацкая. Яны былі вінаватыя, што выжылі. Ця­пер ім належала судзіць саміх сябе за тое, што засталіся жывыя, што на іх легла адказнасць за смерць усяго чалавечага роду. Чаму яны не сталі поперак смерці, ча­му не загарадзілі ёй дарогу?

Лазар Богша прыгадаў усе спрэчкі апошніх гадоў: колькі слоў было сказана, каб утаймаваць вар’ятаў, а тыя ўсё ж зрабілі сваю чорную справу.

Богшу хацелася выць, крычаць ад роспачы, бяссілля і адзіноты. Але гэта ўжо не магло дапамагчы.

Згаснуць бы так, як гасне ў Сусвеце зорка. А можа, і яна гасне з болем і ў роспачы, што нешта не здолела прадбачыць?

Нейкая тайна заставалася для Богшы за сямю зам­камі. Ён стаяў разгублены, знішчаны сваёй вінаватасцю. Таму голас Ефрасінні ў цемры здаўся яму ратавальным агеньчыкам у далёкай далі, дзе, магчыма, існавала жыц­цё і збаўленне ад жаху жыць ла адзіноце.

— Я здагадваюся, чаму епіскап паклікаў мяне, — Ефрасіння як бы разважала ўголас.

Яна пайшла да бакавой форткі злева.

За форткай да царквы былі прыбудаваныя пакоі епіскапа. У прыхожай стаяла драўляная канапа, падобная на палок у лазні. На ёй сядзеў малады манах і ста­ранна калоў арэхі, але не еў ядры, а складаў іх на драўляны сподак. Пэўна, для епіскапа.

— А ты куды прэшся? — спытаўся ён у Богшы.

— Да епіскапа...

— А чаго?.. Якое ў цябе важнае пытанне, каб надакучваць епіскапу? — дапытваўся манах, не пазіраючы нават на Богшу, быццам той і не чалавек, а нейкая казяўка. — Калі наконт асобнай келлі, дык звярніся да келяра, а калі наконт работы, дык пагавары з псаломшчыкам... Епіскап дужа заняты. Ён усю ноч маліўся. Hi на хвіліну не заснуў...

У Богшы не было ніякіх просьбаў. У яго зараз наогул ніякіх чалавечых пачуццяў не было. Толькі ў далёкай памяці замаячыў, нібы выхаплены з цемры ўспышкай маланкі, сляпуча белы сілуэт — дзве старэчыя постаці на прызбе. Дзяды зацята спрачаліся: хто вядзе карову, чалавек ці вяроўка? Нейкая бязглуздзіца, але яна вярнула Богшу чалавечыя пачуцці.

— Патрон запрасіў мяне па важнай справе, — нахабна пазіраючы на манаха, схлусіў Богша. — Я буду пісаць ягоны жыццяпіс. Цяпер усе пішуць свае жыццяпісы і пры жыцці друкуюць дзённікі, як бы распранаюцца дагала.

Манаха нібы ветрам здзьмула з канапы.

— Праходзь, будзь ласкавы, — адчыніў ён дзверы ў пакой епіскапа.

Там, у вялікай гасцінай, прыслужнік памагаў епіскапу знімаць рызу. Зняўшы, ён павесіў яе на калок. Рыза тапырылася лубам. Здавалася, пад ёю так і засталася ганарлівая абалонка епіскапа. Сам жа ён стаяў сярод пакоя ва ўсёй сваёй непагляднасці: хударлявы, вузкаплечы і крываногі, у белых портках і палатнянай кашулі. Прыслужнік накінуў на ягоныя плечы накідку — гарнастаевае футра на чырвонай шаўковай падбіўцы. Епіскап зморана апусціўся на лаўку, адкінуўся да сцяны на падкладзеную ўсё тым жа прыслужнікам падушку.

Hi Ефрасінню, ні Богшу ён не запрасіў сесці.

"Ну і хам!" — падумаў Богша.

— Клікалі, отча прападобны? — спыталася Ефрасіння.

— Падай квасу, — загадаў епіскап прыслужніку, — і можаш ісці...

Ефрасіння стаяла, склаўшы рукі пад грудзямі. Яны па-дзявочы гарэзліва адтапырвалі чорную расу.

Прыслужнік прынёс квас, падаў епіскапу з паклонам.

— Хачу сказаць табе колькі слоў, — напіўшыся ква­су, звярнуўся да Ефрасінні епіскап. — А ты выслухай уважліва і ўспрымі з любоўю.

Ефрасіння пакланілася.

— Отча прападобны, прыму словы твае, як падарунак неацэнны, — пакорліва адказала Ефрасіння, хоць Богша заўважыў, што пакорлівасць гэтая далася ёй з неймавернай цяжкасцю.

Епіскап вытрымаў паўзу, няйначай, каб Ефрасіння адчула ўсю важнасць таго, што ён ёй скажа.

— Было мне ў сне бачанне дзіўнае, — нарэшце загаварыў ён глухаватым голасам. — З’явіўся да мяне анёл божы і кажа: "Пашлі рабу божую Ефрасінню ў Сялец, дзе царква святога Спаса. Там ёй належыць быць, маліцца за душы памёршых манахаў, якія жылі пры царкве да ўтварэння епіскапіі ў Полацку".

Епіскап гаварыў са шкадаваннем у голасе: ён нізавошта не адправіў бы Ефрасінню ў пахілую, занядбаную царкву, але ж на тое воля божая і не паслухацца яе вялікі грэх. Богша адчуваў, што гэтае шкадаванне — прытворства, за якім хаваецца нешта іншае, а таму з нецярплівасцю чакаў, што скажа Ефрасіння.

— Сапраўды бязмежна ўлада боская, — вытрымаўшы доўгую паўзу, сказала Ефрасіння і ўзняла вочы да абразоў. — I да мяне ў сне з’явіўся анёл божы і, пакланіўшыся, параіў пакінуць маленечкую келлю ў святой Сафіі і адправіцца ў Сялец, каб праўдай і верай служыць там Ісусу Хрысту. I не адзін раз пасланнік божы з’яўляўся мне ў сне, а тройчы запар. Так што я добра запомніла ягоныя анёльскія словы. У трэці раз ён паабяцаў мне, прападобны отча, узяць Сялец у поўнае маё карыстанне, бо ён і належаў майму бацьку яшчэ пры жыцці дзеда Усяслава.

Здалося, епіскап праглынуў аршын. Ён спрабаваў нешта сказаць, нечаму запярэчыць, але толькі хаўкаў ротам, як шчупак, выкінуты на гарачы пясок.

— Ён не мог так сказаць, — нарэшце ў епіскапа прарээаўся голас. — Ты лжэш, Ефрасіння.

— Гэта ты лжэш, отча. Анёл абяцаў сказаць і табе пра Сялец. Нядобра, прападобны отча, утойваць слова божае, бо гэта вялікі грэх.

— Як ты размаўляеш са мной? — узлаваўся епіскап.

— Нікуды я не стану перасяляцца, — рашуча ска­зала Ефрасіння. — Я прывыкла тут сустракаць сонца за чытаннем і перапісваннем кніг, а змрокі — за малітваю...

— Не сваёй справай ты занялася, князёўна,— папракнуў яе епіскап. — Князь гневаецца вельмі. Наво­шта ты, паддаўшыся дрэннаму прыкладу кіеўска-пячэрскіх старцаў, пішаш абы-што пра князёў. Адзін бог можа судзіць іх за справы іхнія. Манахам належыць замольваць свае і чужыя грахі, а не пнуцца ў свецкія справы. Хай мітусня людская і клопаты іх застаюцца за парогам царквы...

— Замольваючы грахі, мы міжволі прыгадваем свецкае быццё. Уцячы ад яго немагчыма, нават схаваўшыся ў глухіх нетрах лясоў. I ты ведаеш пра гэта, отча...

— Во і маліся! Святая візантыйская царква вучыць нас падтрымліваць князёў і воінства іх як паслядоўнікаў бога і яго анёлаў на зямлі.

— I забойствы таксама?..

— Пра што ты?.. На ўсё воля божая...

— Візантыйская царква пагрузла ў распустве і багацці. Ты, отча прападобны, таму і абараняеш яе, што сам ходзіш у дарагіх адзеннях і жывеш у цёплых пакоях, а бедны гараджанін мерзне ад холаду з восені да лета.

— Сыдзі ад граху падалей, — закрычаў епіскап. — Княжай і сваёй уладай загадваю — сыдзі!..

— Мяне можна выгнаць з Полацка, але ж праўда застанецца тут...

Ефрасіння крута павярнулася і выйшла, пакінуўшы Богшу на адзіноце з епіскапам.

— Навошта ж ты так, епіскап? — упікнуў яго Бог­ша. — Ефрасіння жадае дабра і шчасця Полацкай зямлі.

Епіскап паглядзеў на Богшу, як на дзівака.

— На тое ёсць князь і веча, — сказаў ён. — Дужа ўсе разумныя сталі. Усе толькі і робяць, што клапоцяцца пра полацкую зямлю... Ефрасіння вечна будзе га­рэць у пякельным полымі, а імя яе будзе забыта хутчэй, чым цела яе ператворыцца ў парахню. Яна нешта блюзніць пра праўду. А праўда ў кожнага свая. Маленечкая, а свая. У князя вялікая праўда, бо ён князь. У вечавога тысяцкага — меншая, але большая за праўду рамесніка ці дружынніка. Манаху не праўда патрэбна, а ве­ра. Ефрасіння не праўду шукае, а ісціну, якая аднаму богу даступна. Грэх дужацца з самім богам. Таму і нам, манахам, ад яе дужяння адны страты і клопаты. Вунь яна надумала летапісы весці. Не толькі нашы князі, а кіеўскія, чарнігаўскія, суздальскія і смаленскія занепакоіліся. Навошта царкве з князямі спрачацца? Нам бы свае грахі замаліць. Яна ж яшчэ надумала Баянавы песні запісаць, бо дзеда яе Усяслава Баян славіў. А Усяслаў усім багам маліўся. Царства яму нябеенае, але царкве больш выгоды, каб пра яго менш ведалі.

— Дык што будзе з яе летапісам і песнямі Баяна? — спалохаўся Лазар Богша. — Можа, ты загадаеш іх знішчыць?..

— На тое княжая воля, — ухіліўся ад прамога адказу епіскап.

Богша падумаў, што трэба папярэдзіць Ефрасінню.

Ён выбег на двор.

Густая цемра ахутвала горад, і толькі ў небе сям-там свяціліся цьмяныя зоркі.

9

Густая цемра ахутвала горад, і толькі ў небе сям-там свяціліся цьмяныя зоркі.

Толькі цяпер Богша сцяміў, што не ведае, дзе шукаць Ефрасініну келлю. Здаецца, у царкве.

Ён пайшоў вобмацкам, як сляпы, трымаючыся сцяны, і нечакана для сябе апынуўся ў царкве. У ёй, з-пад самага купала, звешвалася на тонкай пяньковай вяроўчыне панікадзіла — сем рознакаляровых лампадак у каваных падстаўках-трымальніках. Лампады кідалі на царкву мройнае святло, падобнае на няяркую вясёлку.

Богша прыгадаў, што такое прымітыўнае панікадзіла з лампадак ён бачыў некалі ў музеі Рафаіла Долі. Тады ён не звярнуў на яго ўвагу. Можа, і сам Доля не ведаў, які трымаў скарб.

Няма ўжо ні Долі, ні панікадзіла, ні іканастаса, ні самога музея. Хутка не стане і яго, Лазара Богшы, і та­ды наогул знікне памяць аб унікальнай калекцыі, як знікла памяць аб тым, хто пачаў некалі яе збіраць, як знікла памяць аб тым, хто напісаў "Слова аб палку Ігаравым"...

Богша павярнуўся, каб пайсці адсюль, з гэтай славутай царквы, дзе ўсё нагадвала мінулае і навекі страчанае. У думках ён прасачыў доўгую гісторыю існавання Сафійкі, прыгадаў, напэўна, самую дзікую задуму каталіцкіх служак пана бога — сцерці наогул памяць аб былой славе Полацка. Не было яе, славы, не было гісторыі. Яна пачалася з таго часу, як Полацк трапіў пад уладу польскіх паноў і уніяцкіх епіскапаў. Таму яны не проста перасвянцілі Сафійку ў касцёл, а перабудавалі яе, надаўшы строгім формам абрысы шляхетнасці. Але строгія формы не лезлі ў шляхецкую апранаху напаказ. Яны, на злосць перабудоўшчыкам, вылазілі з гэ­тай апранахі. Богша быў рады, што адзін са свайго дваццатага стагоддзя ўдастоіўся гонару бачыць царкву Сафіі ў яе першазданным вобліку.

Дзве жанчыны з вялізнымі хатулямі, гнучыся пад іх цяжарам да падлогі, кіравалі з царквы на выхад. Бог­ша не заўважыў, адкуль яны паявіліся. Ён пайшоў за імі.

Выйшаўшы на царкоўны цвінтар, жанчыны азірнуліся. Адна з іх была Ефрасіння.

— Куды ты? — спытаўся ён.

— У Сялец...

— Не магла дачакацца дня?..

— Ноч — мая ратавальніца...

Богша падумаў, што яму варта было б памагчы жанчынам. Але яны стаялі ўжо каля новай хаты, ад бярвення якой пахла смалой. Недзе за плотам ляніва разы два гаўкнуў сабака. Спадарожніца Ефрасінні паклікала яго, і ён замоўк. На высокім ганку паявілася постаць мужчыны ў белым — кужэльная кашуля дасягала яму да пят.

— Хто там? — спытаўся ён.

— Ладзіслава, брат Лазар, з княжной Прадславай, — адказала Ефрасініна спадарожніца.

Мужчына скаціўся па прыступках уніз, вызваліў Ефрасінню ад паклажы. Панёс хатуль у хату.

У хаце пахла жыллём, бярозавым дзягцярным ду­хам і жалезнай акалінай. Богша спыніўся ў парозе. Навокал яго панавала чорная цемрадзь. Нібы ён зноўку трапіў у "чорную дзірку".

Дзесьці ў куце цяжка засоп кавальскі мех. У горне ўспыхнула колькі іскраў. Неўзабаве затрапятаў і агень­чык. Чорныя змрокі шарахнуліся па закутках. Перад Богшавым зрокам паўстаў пакой, які ён недзе ўжо бачыў.

"Гэта ж Лазара Богшы хата, — прамільгнула ў Богшавай галаве здагадка. — Калі я быў у ёй? Тады як жывыя здані прывезлі мяне і кінулі ў старажытным Полацку на марозе?.."

Сярод пакоя цяпер стаяла Ефрасіння. Яе спадарожніца, сястра Лазара Богшы. Ладзіслава, знімала з плячэй хатуль, каб пакласці яго на стол побач з хатулём Ефрасінні. На палацях ляжаў стары, няйначай, бацька Лазара Богшы. А сам Лазар Богша — майстар славу­тага крыжа для Спаскай царквы — стаяў каля горна, раздзімаючы ў ім агонь. Ён быў малады, яшчэ бязвусы, русавалосы і сінявокі.

Бацька Лазара ўсё прыглядаўся да начных гасцей.

— Ладзіслава, ці ты гэта? — спытаўся ён.

— Я, тата, з князёўнай Прадславай.

Стары споўз з палацяў, пакланіўся Ефрасінні.

— Слава табе, князёўна, на вякі...

— I табе, майстар Багуслаў, — адказала Ефрасіння.

— Які я майстар, — махнуў рукой стары. — Аслеп во... Цяпер ён майстар... А вы адкуль і куды, калі не тайна?..

— Тайну мы хочам пакінуць у цябе, майстра... Тваю і нашу тайну.

Яна развязала вузлы на хатулі. У святле горна ярка бліснула каваная аздоба кніжнай вокладкі.

— Пазнаеш, майстар, сваю работу?.. У ёй і часцінка маёй працы — летапіс княства Полацкага, складзены мною па летапісцах Брачыслававых і Усяслававых...

Стары майстар падышоў да стала. Дрыготкай рукой ён памацаў залатыя засцёжкі, акаваныя ражкі вокладкі, ікону богамацеры, устаўленую ў вокладку ў самым яе цэнтры.

— Мая работа, — пераселым ад хвалявання голасам сказаў ён. — Нягожа, князёўна, такую каштоўнасць цягаць у хатулі ўначы па горадзе...

— Тата, як ты можаш! — крыкнуў ад горна сын.

— Магу, бо зробленае — непаўторна, — адказаў ста­ры майстар.

— Таму і прынесла табе, майстар, — сказала Ефрасіння. — Схавай кнігу гэтую падалей ад чалавечых вачэй. Баюся, што яе можа спасцігнуць страшная бяда.

— Што ты кажаш, князёўна? Хто пасмее зрабіць за­мах на кнігу з воблікам богамацеры?..

— I вось гэты летапіс схавай, — як бы не пачуўшы старога майстра, Ефрасіння дастала з хатуля другую кнігу ў простых вокладках з ліпавых дошак, абцягнутых цялячай скурай. Ражкі абіўкі абшарпаліся, але кніга выглядала зусім новай. — То малы летапісец дзеда майго Усяслава. Дзіўлюся, калі паспяваў ён яшчэ садзіцца да стала, каб напісаць колькі слоў пра падзеі не толькі ў Полацку, але і ў Ноўгарадзе, Чарнігаве, Кіеве, Смаленску. Люты ён быў у баях, але і ў кніжнай спра­ве пераўзыходзіў сам сябе.

— Надоўга, князёўна, вартаваць мне гэтыя кнігі? — спытаўся стары майстар, як толькі Ефрасіння за­молкла. — Чую, дні мае злічаны, хоць Перунова страла яшчэ не паслана па маю душу...

— Не ведаю, майстар, — прызналася Ефрасіння. — Пакуль у Полацку княжыць атожылак кіеўскі, усяго можна дачакацца. Але я пастараюся з часам перахаваць іх. Ладзіслава, — звярнулася яна да сваёй спадарожніцы, — нам час у дарогу...

Ладзіслава загарнула астатнія кнігі ў кавалак палатна, завязала ражкі вузлом, закінула хатуль за плечы.

На дварэ ўсё яшчэ стаяла цёмная ноч. Абедзве падарожніцы мінулі гарадскі пасад, пайшлі сцежкай у жыце. За ім чарнеў лес. Падарожніцы нырнулі пад яго шаты і вынырнулі ўжо за ім, на паляне, сярод якой ста­яла невялікая драўляная царква з манастырскімі харомамі.

На ўсходзе залачала неба. У прывідным святле зары асабліва кідаліся ў вочы вартыя жалю беднасць і запусценне. Ефрасіння пайшла да расчыненых насцеж дзвярэй струхлелай будыніны. Квадратны пакойчык у ёй нагадваў бы катушок для свіней, каб не было ў ім палацяў, глінабітнай, патрэсканай ад часу печы, дубовай лаўкі і дубовага стала.

Ладзіслава, як толькі скінула хатуль на палаці, ад­разу загаласіла, як па нябожчыку: "А ці не лепей нам было кінуцца з кручы ў хуткаплынную Дзвіну? Ці не ле­пей было, каб нас разарвалі ваўкі, чым памерці ад голаду і холаду ў гэтай глухамані? Хай вялікі Пярун паб’е тых, хто прыдумаў нам такое лютае пакаранне..."

Яна магла галасіць бясконца доўга. Ды ў святле сонечнай раніцы раптам узнікла на парозе келлі нешта калматае, зялёнае, бруднае, абарванае.

— Чаго сырасць разводзіш? — асіплым чалавечым голасам спытала яно.

Ладзіслава крыкнуіла, як падавілася праклёнамі. У яе вачах адбіўся жах.

— Ці не старац Іона? — спыталася Ефрасіння ў зялёнай здані.

— Ага, ён самы, — адказала здань.

— А я Ефрасіння, у свецкім жыцці дачка князя Святаслава. Унучка Усяславава.

Старац упаў ніцма.

— Цеснай хіба стала келля святой Сафіі? — спытаўся ён. — Харчышак ці прынесла?.. Тут з голаду апруцянееш...

Ефрасіння памагла старцу падняцца з падлогі.

— А што казаў бог апосталам? — павучальна зага­варыла яна. — Не насіць з сабой нічога апрача спадарожнага кія. У мяне ж і кія няма, бо па маладосці ён непатрэбны мне. Затое я маю надзейнае апірышча — кнігі. Дасць бог, ствару тут школу. Запалю агеньчык святла і розуму на зямлі Полацкай, каб знікла навала, бо ўсе беды нашы ідуць ад невуцтва і цемнаты...

— Харчышак бы якіх, — зноў заскуголіў старац Іона. — Хлеба даўно не еў. Усё лебяду ды крапіву ямо. Ногі не ходзяць...

Ён быў вялікі грэшнік, гэты галодны старац Іона.

На званіцы зазыўна заблямкаў звон, склікаючы па­ству на ютрань.

10

На званіцы зазыўна заблямкаў звон, склікаючы па­ству на ютрань.

Ефрасінні здалося, што ён сёння блямкае асабліва ўрачыста. А ёй, як на грэх, не маглося. Балела ўсё цела, як на перамену надвор’я.

Да пачатку ютрані заставалася часу вярсты на дзве спорным крокам. Ефрасіння адкінулася спіной да сцяны, прыкрыла цяжкімі павекамі вочы. Яна мела права на гэты кароткі адпачынак.

Але, як толькі яна заплюшчыла вочы і як бы адгарадзілася ад надзённых спраў, мінулае агарнула яе, запярэсціла ўваччу. У ім не было вялікіх радасцей, ды і тыя, што былі, здабываліся крывёю, потам, салёнымі слязамі. Можа, усім радасцям такая цана, іначай яны і не сталі б радасцямі?..

I ўсё ж яна магла быць задаволена сабой.

На месцы струхлелай будыніцы — царквы святога Спаса — у Сяльцы вырас манастыр, пабудавана новая каменная царква, а ў ёй гонар і вядомасць манастыра — напрастольны крыж, пра які сягнула слава аж да самога Ерусаліма. Канечне, гэта не толькі яе клопат. У першую чаргу дойліда Івана і майстра Лазара Богшы. Іван угаварыў яе паспрачацца з самой Візантыяй. Царк­ва пабудавана на славянскі лад. Візантыйскія дойліды пасміхаліся: хай палачане паспрабуюць збудаваць храм. Дваццаць гадоў будуць будаваць, а ён і двух гадоў не прастаіць. А яго пабудавалі за два з паловай гады і стаяць ён будзе вечна. Ці тое набудавалі б палачане, каб не гэтыя войны, княжыя міжусобіцы? Ефрасіння ненавідзела іх душой. Але нічога зрабіць не магла і ўжо не зможа.

Шчасце і слава яе — кнігі. Яны тварэнне яе рук, ро­зуму і бяссонных начэй. Днём ёй хапала спраў па манастыру. Гаспадарка, што ні кажы, вялікая. Усё трэба дагледзець, на ўсё патрэбны час. Для кніг заставалася ноч. Колькі іх праведзена за перапісваннем! Літарку да літаркі, слова да слова, радок да радка, старонку да старонкі. Цяпер на царкоўных аналоях ляжаць яе кнігі: евангелле, псалтыр, малітоўнік. Але гонар яе не яны, а летапіс, над якім яна працавала каля дваццаці год. Па крупінцы збірала, правярала, вывярала кожную дату, кожны факт. Нашчадкі павінны ведаць праўду. Не трэба яе ні прыхарошваць, ні мазаць каламаззю. Якая ёсць, такой і павінна застацца нашчадкам. Другі яе гонар — песні Баянавы. Яна беражна збірала іх, запісвала, баючыся, што, можа, бярэ на душу вялікі грэх. Яна гатова дзень і ноч адмольваць той грэх! Затое якая асалода чытаць песні ў вольны час. Хай і яны застануцца на­шчадкам.

Не, ёй, сапраўды, можна радавацца і быць шчаслівай. Дык чаму ж тады так неспакойна на душы, чаму шкрабе яе, точыць шашаль?

Ці адзін ужо раз задумвалася Ефрасіння, на каго можна даверыць гэтыя найкаштоўнейшыя скарбы. Слоў няма, з таго часу, як пайшла па Русі пісьменнасць, кнігі сталі і багаццем і гонарам гарадоў, манастыроў, князёў, епіскапаў і нават простых людзей. А ўсё ж, хто па­сля яе захавае манастырскія кнігі? Ці мала знойдзецца такіх, хто кнігамі паспрабуе адкупіцца ад чужога кня­зя, хто ў жаданні дагадзіць чужаземцу падаруе яму якую-небудзь з выпакутаваных ёю кніг.

Праўда, ёсць у яе на прыкмеце вучань. Туташні, са слаўнага роду Ратшы, які перабраўся ў Ноўгарад, дзе больш зацішна, чым у Полацку. Вельмі здольны юнак.

Такіх здольнасцей Ефрасіння не бачыла за свой век. I сумленны. Ды i жыцця пабачыў. 3 малых год жыў у суйскіх язычнікаў, спасцігаў старажытную мудрасць суйскіх дзядоў. Потым бацька забраў яго адтуль і аддаў у школу да Ефрасінні. Гэты змог бы памножыць кніжную справу. Але ёсць у яго адна рысачка, якая выклікае ў Ефрасінні сумненне.

На званіцы ўсё яшчэ зазыўна блямкаў звон, і яна падумала, што час ісці да ютрані.

Нехта асцярожна, як бы сарамліва крануў біла. Яно тройчы грукнула аб ліпавую дошчачку.

— Хто там? — спыталася Ефрасіння.

— Гэта я, настаўніца, — пачуўся з-за дзвярэй го­лас.

— Заходзь...

У келлю ігуменні зайшоў Паэт, што напіша "Слова аб палку Ігаравым".

— Блаславі, прападобная, — схіліўся ён у паклоне.

— Бог блаславіць, — Ефрасіння двума пальцамі начарціла ў паветры крыж. — Што прывяло цябе так рана?..

— Рашэнне...

Ефрасіння горка ўздыхнула.

— Я так спадзявалася на цябе, а ты кідаеш мяне...

— Настаўніца, я пайшоў бы за табой на край свету, але дзядзька мой кліча мяне ў Чарнігаў. Ды і люба мне на свае вочы пабачыць стэпы палавецкія, пахадзіць у паходах на стэпнякоў. Полацкая зямля падобна за­раз на параненага мядзведзя. Кожны сабака яшчэ ад жывога хоча адхапіць сабе смачнейшы кавалак... Ноўгарад, той атлусцеў і не можа цікавіць творцу. Паўднёвыя гарады з іх князямі хвалююць маё ўяўленне.

— Я разумею цябе, — сказала Ефрасіння. — Я спа­дзявалася, што ты станеш захоўваць нашу кніжную скарбонку... Можа, калі напісаў бы і пра тое, як мы рабілі яе.

Аўтар "Слова" сумеўся — не чакаў ён такога ад Ефрасінні, а выходзіць, і настаўніца не пазбаўлена самаўпэўненай ганарлівасці.

— Настаўніца, — прачула загаварыў ён, — я не нарадзіўся, каб складаць песні-быліны па прыкладу Бая­на або салодкія прамовы, якімі цешыць сябе і прыхаджан Кірыла Тураўскі, выскаляцца так, як Даніла Заточнік, не па сэрцы мне і складаць жыція, накшталт тых, што складзены аб Барысе і Глебе ці аб Васільку Церабвольскім. Мая душа прагне ўзвышанага, вялікага, праўдзівага і неабдымнага. Я хачу спяваць на ўсю Русь, а не для аднаго князя ці аднаго горада.

— Гэта ў цябе ад старэйшага жраца суйскага храма. Гэта ён узбаламуціў тваю душу...

— Маю душу ўзбаламуціла ты, настаўніца, — сказаў аўтар "Слова". — Гэта ты закінула ў яе іскру надзеі. Мы дужа надоўга, настаўніца, застанемся ў душы язычнікамі, хоць будзем маліцца Хрысту. Старая язычаская вера яднала народы. Новая раз’яднала іх.

Яны доўга маўчалі, аж Богша знецярпеў ад гэтай паўзы.

— Я таксама пакідаю Полацк, — амаль нячутна сказала Ефрасіння.

— Настаўніца, чаму?..

— Заўтра прыхаджанам скажуць, што я паехала пакланіцца труне божай у далёкі Іерусалім. Цесна і душ­на стала тут. Дыхаць няма як. Не мне першай пакідаць айчыну. Не мне апошняй.

— Палачане не дапусцяць такое, — горача запратэставаў Паэт.

Ефрасіння горка ўсміхнулася. Аднымі пабялелымі вуснамі.

Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.

11

Перад сценамі манастыра гуў растрывожаны натоўп.

Лазар Богша дужа лёгка прашыў натоўп наскрозь, апынуўся на манастырскім двары. Сярод яго стаялі нейкія царкоўныя чыны ва ўрачыстых рызах.

— Нам бы воінаў сотню, — сказаў адзін з іх.

— Пакрычаць і супакояцца, — выказаў меркаванне другі.

— Аслабла вера ў народзе, вось што...

— Калі з чатырох аднаму адкруціць галаву, трое адразу стануць верыць...

— Усё не тое, — сказаў, мабыць, галоўны чын. — Людзі шануюць яе за грахі. Зробім грахі праведнасцю, а яе, грэшную, — святой. Самі не зробім, людзі зробяць.

— Наіўныя спадзяванні, — рагатнуў нехта.

Богша азірнуўся на незнаёмы голас.

Пад разгалістым дрэвам, якія растуць, няйначай, як у раі, сядзеў пацешны чалавечак, пакамечаны, кудла­ты, у паношаным зрэб’і, але па выгляду жыццярадасны і бесклапотны.

На галаве ў яго ляпіўся каўпак, мабыць, з лямцу, але такі паношаны, што не здагадаешся, якім ен быў новы; троху крываватыя ногі былі абуты ў сырамятныя пасталы, падвязаныя сырамятнымі аборамі па белых кужэльных анучах. Стваралася ўражанне, што чалавек з усяго свайго цела найбольш шануе ногі. А што! Калі, можа, яго ногі кормяць, дык станеш шанаваць іх.

— Я і кажу, усё наіўныя спадзяванні. Не станем заглядаць у далёкую будучыню, калі сённяшні дзень можа быць астатнім днём твайго жыцця, у якім ты не ведаў радасці, а толькі пакуты, сорам і брыду зямнога быція. Ваструбім, як у златакаваныя трубы, ва ўсе сілы розу­му свайго і зайграем у сярэбраныя арганы гордасці сваёй мудрасцю, абы не чуць, не бачыць беднасці, здзекаў, жорсткасці і гвалту. Дайце мне багацце і грошы, княжы стол або мітрапаліцкія палацы, каб я адвёў во­чы свае ад пакут людскіх, абы самому піць, есці, весяліцца... О, вартыя жалю людзі, якія сядзяць на скрынях з дабром і не заўважаюць голых і сірых, што пакутуюць ад голаду і холаду! I яны яшчэ вучаць жабрака раздзяліць хлеб свой з такім жа жабраком. Як стрымаць сябе і не плюнуць у іхнія бессаромныя зрэнкі?..

Лазар Богша з душэўным хваляваннем слухаў бязладную гаворку незнаёмага чалавека. Хто ён?..

— Не кашчунствуй! — важка прагучаў знаёмы голас Ефрасінні. — Самкні вусны твае, бо з іх не водар або пяшчотны напеў, а смурод і карканне ворана, які ляціць на крывавую трызну. Чалавек справамі сваімі вялікі, а не багаццем. Не дагаджай чэраву, яно бяздоннае, а галаве, якая прагне ўсё спазнаць і на ўсё даць адказ...

— Ну і пацешыла, настаўніца, — зарагатаў чалаве­чак. — Меўшы багацце, можна плявузгаць аб яго нікчэмнасці. А калі ў мяне ні граша, ні палушкі, а нутро аж смыліць ад смагі?..

— Спадзявайся...

— На што?..

— На божую прыхільнасць...

— Ці многа ты спадзявалася, калі выперлі цябе з Сафіі?.. Была б у беднасці і забыцці, каб не міласць епіскапа, твайго бацькі і суйскіх язычнікаў, якія напоўнілі сусекі зернем, хлявы жывёлай, а харомы манастырскія дармавой сілай.

— Слухаць цябе крыўдна, бо талент свой размяняў на прымаўкі скамарошскія, — тонам вясковай настаўніцы, якая прывыкла павучаць малалетак, пачала ўсчуваць пацешнага чалавечка Ефрасіння. — Усё жартачкі і жартачкі...

— А табе, можа, больш даспадобы такія крыўлякі, як тураўскі затворнік Кірыла? — спытаўся чалавечак. — Замураваў сябе ў вежы крапасной, з чарапкоў есць, з прыгаршчаў п'е толькі ваду з Прыпяці і вяшчае, каб увесь люд, гледзячы на яго, не еў, не піў... Выкрывае абжорства епіскапа, мітрапаліта, папоў і дзякоў, што асабліва падабаецца бедным... Знаем мы гэтых выкрывальнікаў чужых заган. Гэтых гаваруноў з любога поваду, абы сябе выставіць, паказаць, які ён праведны, які ра­зумны. Дайце яму толькі епіскапскі сан, як ён пачне грэбсці ўсё сабе і сабе, салаўём запяе пра божую благадаць. і нікога ўжо не пачуе, апрача сябе...

— Не паклёпнічай на Кірылу, — крыкнула Ефрасіння. — У яго не слова — мёд і крэмень, бо прыемныя слыху і не разыходзяцца са справай. I ўвесь спосаб жыцця яго — узор дасканаласці і самаахвярнасці...

Яна, здаецца, узлавалася не на жарт.

Чалавечак падміргнуў Богшу, як бы заклікаючы яго ў хаўруснікі.

— Ты хто? — спытаўся Богша.

— Даніла Заточнік... Няўжо не чуў?.. Мяне па ўсім Уладзімірскім і Суздальскім краі ведаюць. Я праўду ў вочы рэжу. За гэта і засадзілі ў манастыр на Лач-возеры...

— Манах, а гаворыш, як бязбожнік, — сказаў Бог­ша, стараючыся прыгадаць, дзе знаходзіцца тое Лач-возера.

— Дзівак ты, Богша, — усміхнуўся Даніла Заточнік. — Бязбожжа найперш і выспявала ў манастырах. А дзе ж яшчэ?.. Простаму чалавеку ні да бога, ні да чорта. Яму адно ў галаве, як бы выжыць ды пражыць адведзеныя дні. А калі дзень пры дні, ноч за ноччу ходзіш у ціхамірнай келлі на адзіноце з сабой, непазбежна пачынаеш варушыць мазгамі. Спачатку спакваля, як цяжкімі жорнамі, калі мелеш сырое зерне, а потым усё весялей і весялей. I ўжо разгортваеш святое евангелле не са святасцю, з якой належыць разгортваць яго, а з сумненнем і многімі пытаннямі, на якія табе ніхто, апрача цябе, не адкажа. Тады вачам тваім пачынаюць адкрывацца тайны, святая покрыўка падае з кніг, і ты размаўляеш са звычайнымі людзьмі, прарокамі або святымі, якія зусім не былі прарокамі, а тым больш святымі, а такімі ж, як і мы, людзьмі, з зямнымі вартасцямі і заганамі. А сам стваральнік усяго існага паўстае перад та­бой дзіваком-дзедам, якога хоць і пабойваюдца яшчэ, але ўжо спадзяюцца, што ён, па сутнасці, за ўсімі не ўгледзіць. Так выспявае думка пра бязбожжа. А за ёй прыходзіць і другая: не ўсё тое золата, што блішчыць, не ўсе святыя, хто за кожным словам успамінае імя божае. Сумленнаму чалавеку няма чаго ўслаўляць князя там, дзе яго паўшчуваць варта. За яго гэта зробяць несумленныя і прадажнікі, што на жываце паўзуць да княжых даброт. Сумленны маўчыць, несумленны крычыць. Той, хто паўзе на жываце, князю не страшны. Калі лёг на жывот, дык будзеш паўзці на ім да самай смерці. Князю страшны той, хто галаву нясе з гонарам. Таму ганарліўцы ходзяць па зямлі ў грэшніках, а як памруць, то і святымі іх назавуць. Дык як мне жыць у такім свеце, дзе ўсё навыварат, дзе душа не мае спачыну ад крыўды і несправядлівасці?

Даніла Заточнік дастаў з-пад куста бутэльку.

— Глынём, Богша, амброзіі з бярозавікам, настоеным на прарошчаным ячмені. Чуў я ад верных людзей, што ў вас на тым свеце цэлыя кантыненты співаюцца, махорку і марыхуану кураць. Распуства такое, што свет не бачыў.

Ён па-змоўніцку падміргнуў Богшу, і той зразумеў, што і амброзія з бярозавікам, і балбатня пра распуства ў дваццатым стагоддзі — звычайнае малачэнне языком.

— Я веру табе, Даніла, — прачула сказаў ён.

— Не вер яму, — нехта моцна грукнуў кіем.

Каля іх стаяў стары з белай барадой і вельмі жывымi сінімі вачамі, нібы вада ў возеры Суя. Ён трымаў кій, аздоблены паляшуцкай разьбой і дарагімі каменьчыкамі.

— Знаёмся, Богша, гэта Кірыла Тураўскі, златавуст, епіскап і, між намі кажучы, хітрун...

Богша працягнуў руку і тут жа сумеўся, а ці падаюць руку епіскапам? Гэта яны падаюць руку для пацалунка.

— Вельмі прыемна, — сказаў Кірыла Тураўскі, не заўважаючы працягнутай Богшавай рукі. — А з ім трымайся асцярожна. Ягонае скамарошства не такое бяскрыўднае, як лічаць манахі, гагочучы над ягонымі пацешнымі прымаўкамі ды выслоўямі. Ён сее небяспеку... Хоча, каб князь больш увагі звяртаў не на воінства сваё — залог міру і спакою, а на такіх, як ён, птушак нябесных, што не сеюць, не жнуць, а зерне гатовы кляваць па чатыры разы на дзень.

— Я нікога не прадаў, мяне прадалі, — запярэчыў Даніла Заточнік, анічуць не злуючы на епіскапа. — Ты глядзіш на знешнасць маю і не хочаш заглянуць у душу мне. Знешнасць — абалонка, за якой хаваецца душа. А хіба не ты сам казаў, што далікатная і пяшчотная душа найчасцей павінна хавацца за тоўстай і грубай абалонкай, а таму, дзеці мае, вучыцеся разглядаць літасць божую за знешняй суровасцю богавай...

Апошнія словы Даніла Заточнік сказаў, пераймаючы голас Кірылы.

— Не дзярзі, Даніла, — зноў строга сказаў Кірыла Тураўскі. — Скамарошства тваё не да твару радавітаму мужу, а дзёрзкасць твая супраціўна тваёй пісьменнасці. Вусны твае маглі б хвалу ўзносіць да неба, а ты імі ху­лу вывяргаеш...

Кірыла Тураўскі гаварыў пявучым паляшуцкім го­ласам. Так пявуча можа шумець пад нямоцным ветрам адзінокі прыгажун-дуб. Лазар Богша неяк адразу ўпадабаў Кірылу Тураўскага і ягоную напеўную гаворку. Даніла ж здаўся Богшу яршыстым сачыніцелем, які сам не ведае, чаго яршыцца, але ўжо не можа паводзіць сябе інакш. Ці мала Богша ведаў такіх задзірак пісьменнікаў, якія ўсё супраць некага ваююць, а самі вечна ходзяць з гузакамі?

Ды раптам Даніла Заточнік загаварыў без аніякага крыўляння ці, як казаў Кірыла Тураўскі, скамарош­ства:

— Ну, так, Кірыла, так і я мог бы накапаць у збан мудрасці са свайго языка колькі слоў, саладзейшых за мёд. Мог бы! Ды не жадаю. Ад выстаянага мёду моцна ў галаве кружыцца. Ад прыгожых слоў раскрываюцца сэрцы. Ды не кожнае прыгожае слова лечыць. Ты бачыў кветку, ад якой вачэй не адвесці, а дыханне яе смяртэльна? Так і слова. I чым прыгажэй яно, тым мацней атручвае сэрца. Hi волі ў ім, ні самастойнасці. Што ча­лавеку кажуць, з тым і згаджаецца. Я сцякаю горыччу і злосцю за безабаронных жабракоў і дурняў, якія слухаюць прыгожыя словы і вераць ім, як збавенню ад свайго няшчасця. Ты, Кірыла, вучыш ціхамірству і лю­бові да бліжняга, суладнасці і прыгажосці. Але людзей трэба вучыць быць ваўкамі з хціўцамі, што абрабавалі іхнія хаты, забралі іхніх дзяцей і жонак сабе на паслугу ды яшчэ патрабуюць, каб ім казалі дзякуй. Ты папракаеш мяне, што ў доўгіх вандроўках я разгубіў свой талент. Але толькі лены сядзіць на месцы, ды яшчэ той, хто не хоча пабачыць людскія пакуты. Сядзь, заплюшчы вочы і ты набудзеш спакой. Ах, як навокал прыгожа. Ах, як усё суладна і добра! Ах, якое яднанне і любоў! Ах, якія птушкі і звяры насяляюць лясы, якія рыбы водзяцца ў рэках! Уся гэта прыгажосць для багатых і сы­тых. Сыты думае пра салаўіныя песні, а галодны — пра кавалак хлеба. Замаўляць зубы, няшчаснаму грэшна. А ты, Кірьіла, і князям і смердам гаворыш пра прыга­жосць.

— Чалавек не каменны ідал, якому падавай ахвяры. Ён дабра і прыгажосці прагне, бо дзеля іх нарадзіўся на свет, — запярэчыў Кірыла Тураўскі, — а ты п’еш і таму розум твой, як полымя ў вецер, кідаецца ва ўсе бакі, гатоў апаліць і таго, хто расклаў яго.

— Душа агнём смыліць, таму і заліваю яе віном...

— Віно паслана богам, каб увесяляць душу і бога славіць, а не дзеля таго, каб упадобіцца свінні ў бруднай лужыне — залезці ў лужыну і рохкаць ад задаволенасці.

— Няпраўда! — закрычаў Даніла. — Віно п’юць не таму, каб стаць дурнем, а каб засцерагчы сябе ад дурасці і гвалту. Здаўна вядома, дурнога вучыць, што дзіравым мехам ваду насіць. А цяпер кожны дурань хоча ашчаслівіць цябе сваімі парадамі. Чаго не ведае мудры, спытайся ў дурня. Той усё ведае: і як проса сеяць, і як царкву ставіць, і як гаршкі ляпіць, і як кнігі пісаць. А чаму дурню такая міласць? Таму, што на княжым двары ён пуп не пуп, а каля пупа складка, ён з-за княжага пляча цябе вучыць. Паспрабуй скажы дурню, што ён дурань. Князь падумае, гэта ты яго дурнем абазваў. Табе ж горай. Так што маўчы і не дыхай. Віналюбца проста ўпікаць. Паспрабуй князю праўду скажы. Не скажаш. Яе толькі п’яны ды юродзівы могуць сказаць. Іначай у адзін міг у цямніцы апынешся, калі ў другое княства не ўцячэш. 3 п’янага ды юродзівага не шмат спагоніш. Не было б юродзівых ды п’яных, некаму бы­ло б князю праўду сказаць. Яе і мудрацы стараюцца не чапаць. На тое яны і мудрацы, каб змаўчаць. А калі ўжо трэба нешта сказаць, дык або дужа вядомае, або дужа незразумелае...

— Той, хто пераварочвае зямлю плугам, не задумваючыся, хто і што будзе сеяць на ёй, — не земляроб, — сказаў Кірыла Тураўскі. — Не разбураць, а ствараць належыць чалавеку. Пэцкаць дзёгцем і дурань умее. Хай ён паспрабуе навесці пазалоту на дах божага хра­ма...

— Навошта пазалота дзіраваму даху? — запальчыва спытаўся Даніла Заточнік. — Каб вочы абмануць?.. Іх абдурыць проста. Паспрабуй абдуры дождж, які льецца на галаву з дзіравага даху.

Богша здагадаўся, што за ўсёй гэтай алегорыяй хаваецца спрэчка між двума напрамкамі ў старажытнай літаратуры. Усё, выходзіць, спрадвечна — літаратурныя спрэчкі таксама.

А што не спрадвечна? Усё было, усё паўтараецца на нейкім новым вітку жыцця, а таму не знікае і не можа знікнуць, хіба разам з чалавецтвам. Могуць загінуць кнігі, ноты, карціны, але застанецца тое, што называецца традыцыяй, нацыянальнай свядомасцю, народным ду­хам.

Богшу прыгадаўся Кірыла Лыкавязаў з ягонай самаўпэўненасцю і пачуццём уласнай годнасці, раздзьмутым ім жа самім, а таму дужа легкаважкім.

"Гэта ён, Кірыла Лыкавязаў, упэўнены, што да яго на свеце нічога вартага не было і нікога геніяльнага не існавала. А калІ нехта геніяльны і быў, дык вельмі шкада. Закрыць бы ўсіх геніяў... Пачаць бы новую эру з прызначэння яго, Кірылы Лыкавязава, на пасаду Хрыста-збавіцеля — мастацкага кіраўніка ўсяго кінамастацтва, адзінага і непаўторнага глашатая мастацкай ісціны ў апошняй інстанцыі. Бездарам заўсёды замінаюць папярэднікі, ці не таму яны так і пнуцца заняць нейкую пасаду, каб можна было стрыгчы ўсіх на свой лыкавязаўскі капыл".

Богша сеў на свайго любімага канька іронію і, мабыць, не злез бы з яго так хутка, каб не пачуўся прымірэнчы голас некага трэцяга, хто ўлез у літаратурную дыскусію тураўскага епіскапа і зняволенага ў манастыры на Лач-возеры жартаўніка з некалі радавітых уладзіміра-суздальскіх людзей.

— А ці не лепей было б нам, брацця, складаць песні сягачасным ладам? Ці ж можна салоўкам імкнучы па выдуманым дрэве, сягаючы звонам гусляў пад воблакі, не чуць плачу жаночага, душапрыдатных пропаведзяў з царкоўных амбонаў, якія адкрываюдь сэрцы любові і радасці, прыпевак, жартаў на вясёлых ігрышчах, якіх не цураўся і славуты Баян, летапісных сказаў і павучанняў, язычаскіх часоў паданняў і песняў, якія ёсць голас народа і ягонае непрыхарошанае жыц­цё? Дык паплачам, паразважаем над раз’яднанай Руссю, узрадуемся шчасцю спяваць некалі адну песню на ўсе рускія землі, упрыгожыўшы яе фарбамі жывога і пісанага слова...

Ну, вядома ж, гэта быў аўтар "Слова аб палку Ігаравым". Дзіўна было другое: як маглі сабрацца разам такія славутыя людзі дванаццатага стагоддзя? Богша напружыў усю сваю памяць, каб прыгадаць, калі яны нарадзіліся і калі памерлі. У галаве было пуста.

Перад вачамі плылі толькі разнаколерныя кругі. У прамежкі між імі Богша бачыў нейкія дзіўныя ўрыўкі нейкіх незразумелых падзей, чуў нейкія размовы, якія вялі невядомыя людзі. Усё мроілася невыразна. Ды рап­там перад ім вынік з неадкуль нейкі гісторык ці, можа, крытык-літаратуразнаўца, а, бадай, і не той і не другі, а звычайны палец, які ўказвае, што трэба рабіць, куды і чаго ісці. I гэты нехта абурана загаварыў, звяртаючыся да яго, Лазара Богшы:

— Хопіць, Лазар Богша!.. Хопіць!.. Падзівачыў, і годзе! Твае мастацкія дасканаласці — гэтыя выбрыкі на патрэбу выбраных — нікому не патрэбны. Яны парахня і пыл. Забыццё кране іх раней, чым твая труна будзе апушчана ў магілу...

"Гэта ж Кірыла Лыкавязаў, — здагадаўся Богша і чамусьці вельмі ўзрадаваўся яму. — Мы ж вгікаўцы. Нам трэба памірыцца. Я скажу яму..."

Богша не ведаў, што ён скажа Юрылу Лыкавязаву, але адчуваў, што нешта важнае, тое, што спазнаў, падарожнічаючы ў прасторы і часе, ён памкнуў яму насустрач з лёгкасцю птушкі, якая лунае ў паднябессі. Ён працягнуў Кірылу руку на вечнае брацтва. А той моцна штурхнуў Богшу ў грудзі, саштурхнуў проста ў раку.

Сам жа застаўся на беразе ў позе бога, які пакараў непаслухмянага грэшніка. Кірыла пераможна ўсміхаўся...

— Я перамог, цябе, Лазар, — сказаў ён.

— Час няўмольны суддзя, а не ты, — адказаў Бог­ша.

Тысячы людзей у няўцешнай жалобе прыйшлі праводзіць яго ў самае доўгае падарожжа; і конная міліцыя ледзьве стрымлівала натоўп на бясконцай дарозе.

ЧАСТКА ПЯТАЯ: фантазія ля мажор

Эпізод апошні: апладысменты пад заслону

* * *

Тысячы людзей у няўцешнай жалобе прыйшлі праводзіць яго ў самае доўгае падарожжа; і конная міліцыя ледзьве стрымлівала натоўп на бясконцай дарозе.

Недарэчная фраза гэтая, народжаная чорт ведае па якіх законах логікі, паўтаралася ў свядомасці Кірылы Лыкавязава на адной і той жа ноце, як надакучлівы зубны боль.

Кірыла Лыкавязаў стаяў ля акна ў сваім кабінеце, і яго ахоплівала радаснае адчуванне вольнасці. Ён разумеў, што пачуццё гэтае нізкае, брыдкае, подлае, не вартае чалавечай годнасці, але насуперак цвярозай развазе, падспудна, у ліха ведае якіх закутках ягонай сутнасці жыло вось гэтае адчуванне раскаванасці і вольнасці, нібы са смерцю Лазара Богшы з ягоных плячэй, а можа, і душы, зваліўся неймавернай вагі груз.

Трэба было пазбавіцца ад нізкай радасці, прыдаць сабе выраз жалобы і засмучэння адпаведна моманту, але заглушыць бурлівую радасць было немагчыма, бо каварная фраза ўсё падагравала яе. Тады Кірыла Лыкавязаў загадаў сабе не паўтараць правакатарку-фразу, як некалі, у пару маладосці, загадваў выйграваць апошні раунд у спаборніцтве на званне чэмпіёна.

Цяпер, аднак, волі было недастаткова, пэўна, таму, што фраза гэтая склалася ў піку Лазару Богшу і ягонаму пахаванню, пра ягонае, Кірылава, пахаванне, так, як ён яго ўяўляў. Яно павінна было зацямніць пахаванне Лазара Богшы. Таму сіла волі тут не дзейнічала: яе не было, яна таксама памерла.

Лухта?.. Бязглуздзіца?..

Каб жа ды так!..

Кірыла Лыкавязаў раптам зразумеў, што ўсё ягонае жыццё, творчасць самым фатальным чынам залежалі ад жыцця і творчасці Лазара Богшы. Залежалі нават тады, калі Лазар Богша цярпеў непапраўныя катастрофы, падаў з вышыні ў прорву, а ён, Кірыла Лыкавязаў, знаходзіўся на грэбені магутнасці і славы, узняты туды чарговым поспехам. Гэта была ягоная трагедыя. Ён зараней быў асуджаны па поспех. Яшчэ тады, калі недзе абгаворвалася ягоная кандыдатура на новую пастаноўху, новы поспех чакаў яго ў прыёмным пакоі. Кожны новы фільм мог быць толькі поспехам. Але чаму і тады ён, Кірыла Лыкавязаў, абавязкова азіраўся на Богшу, нібы і фільм, і поспех яму патрэбны былі, каб падкалоць Бог­шу, даказаць сваю праўду, свой прамы, як пад лінейку, шлях у мастацтве.

Бадай, было і крыўдна і сорамна тварыць у залёжнасці ад чалавека, творчы метад якога ён адвяргаў цал­кам і поўнасцю. Добра, што пра крыўду і сорам ніхто не ведаў, нават не здагадваўся. Усе лічылі, што ў Кірылы Лыкавязава не можа быць такіх пачуццяў. А яны былі. I ад таго, што пра іх не здагадваліся, крыўда і со­рам прыпякалі не менш.

Цяпер яму не трэба было азірацца, не трэба з адчаем у сэрцы чакаць, што можа сказаць, зрабіць, паду­маць Лазар Богша. Хто азіраецца на цені? Цені знікаюць. Значыць, вольнасць, незалежнасць, і не толькі яму, Кірылу Лыкавязаву?..

Ад нечаканай думкі, што ён не адзінокі, што нехта яшчэ будзе рады вызваліцца ад гнятлівай богшаўскай самапатрабавальнасці і сумленнасці, у свядомасці Кірылы Лыкавязава перастала гучаць недарэчная фраза.

I ён адразу вярнуўся да рэальных падзей з рэальнымі намерамі.

Найперш яму трэба было прадумаць развітальную прамову. Ён двойчы кашлянуў, правяраючы голас. Го­лас гучаў. Ды і чаму яму не гучаць?.. Цяпер варта па­думаць, пра што ён павінен гаварыць? Якую выбраць тэму?

Ён незаўважна, па прывычцы падумаў пра тэму і ад­разу згубіў накірунак думак. З-за гэтага паняцця — тэма — яны з Богшам не адзін раз біліся лбамі да адурэння. Кірыла Лыкавязаў і цяпер адразу ж заспрачаўся з Лазарам Богшам, лёгка знаходзячы важкія аргу­менты ў апраўданне свайго пункту гледжання на тэму як аснову асноў любой творчасці.

Кі'рылу Лыкавязава заўсёды злавала, што Богша не хоча зразумець ягоных самых шчырых і добрых намераў, калі гаворка заходзіць пра першаснасць тэмы ў мастацкай творчасці, бо тэма — само жыццё, зарад выхаваўчай функцыі мастацтва, сацыяльны заказ грамадства мастаку. Як жа можна не разумець гэтага? Ён, Кірыла Лыкавязаў, не адмаўляў ролю майстэрства. Ён быў супраць вытанчанасці формы, вылізанасці мовы, супраць розных штучак уздзеяння мастацтва на чалавечыя эмоцыі. Дыялог у кіно павінен быць элементарны. Кіно не расказвае, а паказвае. Паказваць таксама трэба самое жыццё, раскрываючы тэму, а не ігру акцёраў, бо які таленавіты ні быў бы акцёр, ён не раокрые сутнасць чала­века. А тэму раскрыць можа...

Богша здзекліва пакепліваў над ягонымі тэарэтычнымі разважаннямі. Кірыла выразна чуў Богшаў кплівы голас і ўсё адбіваўся важкімі, на яго думку, аргу­ментамі. Як заўсёды, ён захапіўся і нават не заўважыў, як адышоўся ад акна, закрочыў па кабінеце, мераючы яго па дыяганалях. Ён наогул любіў хадзіць па дыяганалях, як бы перакрэсліваючы чужыя доказы, меркаванні, думкі. Ад завочнай дыскусіі яго адарваў тэлефонны званок.

Яго запрашалі на пасяджэнне пахавальнай камісіі, якая сабралася ў кабінеце дырэктара студыі.

Перш чым выйсці з кабінета на калідор, дзе, напэўна ж, сноўдалі кіношнікі, Кірыла Лыкавязаў з хвіліну пастаяў сярод пакоя, каб прыдаць твару пакутлівы выраз.

***

Апрача членаў камісіі ў кабінеце дырэктара студыі знаходзілася яшчэ чалавек шэсць-сем прадстаўнікоў афіцыйных і неафіцыйных устаноў, у тым ліку і Рыма Сяргееўна Громава.

Дырэктар студыі, ён жа старшыня пахавальнай камісіі, не адрываўся ад тэлефонаў: то званіў сам, то званілі яму. У яго быў заклапочаны выгляд. I не дзіва, бо клопатаў сапраўды хапала. Трэба было ўсё прадугледзедь, узважыць, нічога не забыць, узгадніць і ўтрэсці кожную драбніцу, каб потым не апынуцца перад нейкімі непрыемнымі нечаканасцямі. А што яны могудь узнікнуць, не даводзілася сумнявацца.

3 самай раніцы і зусім нечакана да студыі пацягнуліся прыхільнікі таленту Лазара Богшы. Яны спыняліся ў студыйным скверы з расчышчанымі і падмеценымі дарожкамі, збіваліся ў групы і групкі, а тым часам з аўтобусаў і тралейбусаў, што падыходзілі да прыпынку "Кінастудыя", выплёскваліся ўсё новыя і новыя людскія хвалі.

Дзень, як на тое, абяцаў быць па-вясноваму сонечным і цёплым — і гэта пасля нядаўніх маразоў, якія, здавалася, пратрымаюцца яшчэ вельмі доўга. Таму трэ­ба было чакаць яшчэ большага наплыву народу, і пахавальная камісія, што граха таіць, разгубілася.

Справа, вядома, была не ў тым, што на пахаванне прыйдзе так многа народу. Сярод натоўпу, што сабраўся ў скверы, зрэшты, як і сярод тых, хто нейкім чынам пранік на студыйныя калідоры і ў студыйныя вестыбюлі, шасталі самыя розныя чуткі пра смерць Лазара Бог­шы і тайныя падкопы пад яго, якія і прывялі геніяльнага ражысёра да такой заўчаснай смерці.

Чуткі выклікалі прыкрасць і абурэнне, нібы хто знарок хацеў запляміць студыйную дабрачыннасць, узвесці паклёп на яе дружны калектыў. Чамусьці ўсе лічылі, што калектыў быў дружны, вядома, не без таго, але ж не так, каб распускаць чорт ведае якія паклёпы.

3 вуснаў у вусны, напрыклад, перадаваліся падрабязнасці пра пасяджэнне мастацкага савета, на якім быў бязлітасна "зарэзаны" богшаўскі фільм. Падрабязнасці гэтыя ашаламлялі.

Чуткі пра мастацкі савет яшчэ можна было неяк растлумачыць. Пасяджэнне мастацкага савета кінастудыі не пасяджэнне генеральнага штаба, дзе ўсё сакрэт і ваенная тайна. Ніхто з членаў мастацкага савета не даваў клятвы ці падпіскі аб нераспаўсюджванні чутак аб яго пасяджэннях, а таму кожны мог вельмі пераканаўча жывапісаць выступленні праціўнікаў Богшы су­праць ягонага фільма.

Здзіўляла другое: адкуль зусім староннія людзі ве­далі пра тое, што Лазар Богша пасля пасяджэння мастацкага савета застаўся на ўсю ноч у мантажнай і так удала пераманціраваў фільм, што новы варыянт сягнуў да сусветных вышыняў мастацкага кіно?

Што Богша сапраўды зрабіў новы варыянт свайго фільма, магла засведчыць мантажорка. Але хто мог засведчыць, што новы варыянт быў сапраўды геніяльны? Яго ж ніхто не бачыў, апрача самога Лазара Богшы. Чутка тым не менш расплывалася па натоўпе.

Казалі яшчэ, што фільм у новай рэдакцыі не пабачыць свету, бо ён геніяльны, а ўсё геніяльнае бездары не дапускаюць да народа. Нехта абсалютна дакладна ведаў, што фільм пакладзены ў сейф, які апячаталі трыма пячаткамі.

Усе гэтыя і іншыя зусім ужо неверагодныя чуткі ўзбуджалі натоўп. Здавалася, вось-вось над ім выбухне шаравая маланка — загадка прыроды, якую ніяк не разгадаюць фізікі. У такім жа прыблізна становішчы знаходзяцца і сацыёлагі-псіхолагі, калі спрабуюць разгадаць феномен натоўпу.

Чуткі даходзілі да дырэктарскага кабінета, выклікаючы ў членаў камісіі самыя розныя да іх адносіны. Трэба было прымаць нейкія захады, а якія — ніхто не ведаў. Усе нечага пабойваліся і асцярожнічалі. Таму самыя простыя пытанні, звязаныя з пахаваннем Лазара Богшы, вырасталі ў складаныя праблемы. Раптам узнікла, напрыклад, праблема, дзе ставіць труну. Раней усё было зразумела. Труну збіраліся паставіць у вестыбюлі, дзе звычайна і адбываліся грамадзянскія паніхіды, калі паміраў хто са студыйных супрацоўнікаў. Цяпер была выказана думка, што народ можа не зразумець камісію. Ды і студыйны вестыбюль не мог умясціць та­кую процьму народу. Узнікла пытанне і пра памінальны стол, на якім асабліва настойваў Баравік-Залеўскі як шчыры прыхільнік старых традыцый і звычаяў. Мноства вось такіх пытанняў чакалі свайго вырашэння і ніяк не вырашаліся, пакуль некаму ў галаву не ўзбрыло паслухаць думку Кірылы Лыкавязава, які да ўсяго стаяў на­чале Саюза кінематаграфістаў і яму, як кажуць, па шта­ту належала сказаць сваё рашаючае слова.

Многія пры гэтым у душы ўсміхаліся. Кірыла Лыкавязаў быў непераўзыдзены майстар перакладаць вырашэнне нават самых малых і нязначных пытанняў на людзей старонніх, абы самому ўхіліцца ад адказнасці. Цяпер, здавалася, Кірылу Лыкавязаву нічога не застанецца, як выказацца без аніякіх адгаворак.

Кірыла зайшоў у дырэктарскі кабінет з выглядам самога гора, увасобленага ў каржакаватую спартыўную фігуру. Ён вельмі ціха павітаўся з усімі, не забыўшыся, аднак, пацалаваць руку Рымы Сяргееўны Громавай.

— Я вам спачуваю, — сказала Рыма Сяргееўна.

У яе такіх простых словах многія пачулі падтэкст. Справа ў тым, што ў натоўпе, які сабраўся, каб праводзіць Богшу на могілкі, гаварылі не толькі пра геніяльнасць Лазара Богшы і розныя падрабязнасці з ягонага жыцця; называліся і нядобразычліўцы, якія ўвесь час дапякалі Богшу, пакуль не звялі яго ў магілу. Сярод сваіх, хатніх нядобразычліўцаў і чужых найчасцей называлася імя Кірылы Лыкавязава.

Рыма Сяргееўна была праінфармавана пра гэта. Члены камісіі абмяняліся думкамі, ці варта ў такім выпадку даваць слова Кірылу Лыкавязаву. Вырашылі — варта. Бо маўчанне Кірылы Лыкавязава толькі яшчэ больш напаліла б атмасферу.

Кірыла Лыкавязаў збольшага ведаў, што пра яго гавораць у натоўпе. У яго ўсюды былі свае людзі, якія дакладвалі яму не па абавязку службы, а па абавязку дружбы. Гэта быў адзін з прынцыпаў Кірылы Лыкавя­зава: больш ведаеш — лягчэй прымаць рашэнні.

Калі Кірыла Лыкавязаў зайшоў у кабінет, дырэктар студыі адкінуўся на спінку крэсла, пераключыў усе тэлефоны на прыёмную і, пазіраючы кудысьці за акно, коратка і дакладна пералічыў усе ці амаль усе праблемы, якія належыць неадкладна вырашыць.

Кірыла ўважліва выслухаў дырэктара і нейкі час сумленна моршчыў лоб, як бы ўзважваючы на ўласных шалях кожную з праблем і кожнае для іх рашэнне.

Члены камісіі падумалі, што Кірыла Лыкавязаў трапіў у нерат: ні назад ні наперад. Але ён, на здзіўленне, усе праблемы вырашыў адным махам.

— Я мяркую, — сказаў ён, — што нам трэба спытаць наконт усяго гэтага думку Дзяржкіно, у чым нам дапаможа шаноўная Рыма Сяргееўна, бо, мне здаецца, нам самім лёгка збіцца на шлях неаб’ектыўнасці...

Хто, апрача Кірылы Лыкавязава, мог бы знайсці та­кое простае выйсце? Ды ніхто!

Рыма Сяргееўна запунсавелася. Ёй было і прыемна, што звярнуліся да яе, але яна і разгубілася. Каму можна пазваніць па такому далікатнаму пытанню? Старшыні Дзяржкіно?.. I нязручна і небяспечна. Галоўнаму рэдактару? Бескарысна. Можа, адгаварыцца... Але на яе глядзелі з надзеяй, і марудзіць у такіх выпадках азначала паказаць сябе маленькай сошкай, якая толькі на перыферыі спрабуе выставіць сябе важнай персонай.

Яна папрасіла дырэктара набраць нумар намесніка старшыні Камітэта, а той па селектары папрасіў зрабіць гэта сакратарку. Не прайшло трох хвілін, як на провадзе азваўся намеснік старшыні.

Рыма Сяргееўна ў трох словах паведаміла сутнасць справы. Намеснік старшыні — гэта добра чулі ўсе, хто сядзеў непадалёк ад стала, — сказаў: "Адну хвіліначку" і, мабыць, таксама камусьці пазваніў, бо адна хвіліначка зацягнулася да хвілін дзесяці.

— Рыма Сяргееўна, — нарэшце загаварыў намеснік, — перадайце таварышам са студыі, што ўвесь наш кінематограф смуткуе з прычыны заўчаснай смерці найвыдатнейшага кінарэжысёра, таленавітага акцёра, геніяльнага пісьменніка нашага часу Лазара Всільевіча Богшы. Мы страцілі найвялікшы і непаўторны талент.

Рыма Сяргееўна слова ў слова паўтарыла сказанае, падкрэсліўшы словы: "найвыдатнейшы", "таленавіты", "геніяльны", "найвялікшы", "непаўторны".

Члены камісіі, якія дасюль сядзелі затаіўшы дыхан­ие, узрадавана загаманілі, нібы ім было зроблена найвялікшае адкрыццё. Кірыла Лыкавязаў перапыніў гамонку.

— Мы сапраўды панеслі страту, якую нельга запоўніць, — робячы націск на кожным слове, важка і пераканаўча сказаў ён. — Лазар Васільевіч быў нашым сумленнем і вышынёй, на якую мы раўняліся. Я мяркую, што пахаванне яго павінна адбыцца на самым высокім узроўні. Таму лічу несур’ёзнай прапанову паставіць тру­ну з целам у вестыбюлі. Як старшыня Саюза і даўні сябар Лазара Васільевіча, я настойваю аддаць для развітання з нябожчыкам самую лепшую залу...

Члены камісіі, якія нядаўна кідалі каменьчыкамі ў лыкавязаўскі агарод, цяпер слухалі Кірылу з пашанай.

— Але мы не паспеем ужо аформіць глядзельную залу, самую вялікую на студыі, — усумніўся дырэктар.

Кірыла Лыкавязаў двойчы шматзначна кашлянуў. Дырэктар зразумеў, што ў Кірылы Лыкавязава ёсць нейкая іншая прапанова.

— Кірыла Мацвеевіч, вы хацелі прапанаваць нешта іншае? — спытаўся ён.

— Я мяркую, — нібы аказваючы дырэктару невялікую паслугу, сказаў Кірыла Лыкавязаў, — што самым лепшым месцам быў бы першы павільён, дзе яшчэ захаваліся дэкарацыі ад фільма Лазара Васільевіча...

Усе прызналі, што лепшай прапановы не магло быць...

***

Чырвоная труна з делам Лазара Богшы стаяла ў вялізным студыйным павільёне, дзе сапраўды захаваліся рэшткі дэкарацыі апошняга Богшавага фільма. Уражанне стваралася магутнае. Чырвоная труна на фоне старажытнага горада.

Паўз труну цёк бясконцым цурочкам людскі ручаёк. Ля труны сядзела жонка Лазара Богшы — Любоў Аляксандраўна ў акружэнні акцёраў студыі і часткі здымачнай групы. Ціха іграла музыка. Бясшумна змянялася ганаровая варта. Кожнаму, хто прыйшоў на пахаванне, хацелася пастаяць дзве хвіліны каля знакамітага рэжы­сёра, акцёра і пісьменніка.

Час блізіўся да грамадзянскай паніхіды, а яшчэ бы­ло не вырашана з памінальным сталом, і дырэктар студыі пасля разваг і хістанняў паслаў сакратарку па Любоў Аляксандраўну. Крок гэты, можа, быў крыху неабачлівы і нетактоўны, але ўлічваючы Любін свавольны характар, у дырэктара іншай альтэрнатывы не было.

Любоў Аляксандраўну суправаджалі дзве актрысы. Яны завялі яе ў кабінет, а самі выйшлі, хоць ім хацела­ся ўсё чуць і бачыць.

— Любоў Аляксандраўна, — ускочыў Баравік-Залеўскі, прапануючы сваё крэсла, — прашу вас...

Любоў Аляксандраўна прайшла паўз яго да дырэктарскага стала. Там галоўны рэдактар кінакамітэта вызваліў ёй крэсла.

— Любоў Аляксандраўна, — дырэктар з бояззю глянуў на Любу, — зразумейце нас правільна. Мы хацелі б ведаць, як вы ставіцеся да памінак...

— Ніякіх памінак! — з незразумелай рашучасцю ў голасе крыкнула Люба.

На гэтым, бадай, размова і закончылася б, каб не Баравік-Залеўскі, які любіў вытыркнуцца там, дзе вытыркацца не трэба.

— Гэта бязбожна і абразліва, — з выклікам сказаў ён, не звяртаючы ўвагу на жэсты, якія яму рабіў галоўны рэдактар кінакамітэта. — Хіба Лазар Богша, пухам яму зямля, які паганец, што нам адмаўляюць памянуць яго і добрым словам і куццёй, як гэта рабілі ягоныя і нашы продкі — крывічы?.. Ці, можа, шаноўная Любоў Аляксандраўна забылася, што і яна паходзіць з таго ж племя і са знакамітага роду Азарэвічаў, якія, адсячыце мне галаву, калі я схлушу, ніколі не цураліся дзядоўскіх звычаяў, хоць былі вялікімі актрысамі імператарскага тэатра...

Баравік-Залеўскі напаў так знянацку і з такой напорыстасцю, што ў Любові Аляксандраўны аж заняло ды­хание. Яна ліхаманкава думала, як бы найлепш адказаць сцэнарысту, але ў галаву лезла нейкае глупства на ўзроўні сварак Камароўскага рынку. На шчасце, яе выручыў Кірыла Лыкавязаў, які не цярпеў Баравіка-Залеўскага, а таму не мог змоўчаць, каб не паспрачацца

— Я мяркую, — з прывычнай важкасцю ў голасе сказаў ён, — нам варта пагадзіцца з глыбокапаважанай Любоўю Аляксандраўнай, бо сапраўды лепшай памяці незабыўнаму Лазару Васільевічу будзе не п’яная застоліца і царкоўная куцця, а ягоныя творы і той фільм, над якім ён з такой упартасцю працаваў да самай сваёй смерці...

Кірыла Лыкавязаў быў першы, хто пасля смерці згадаў апошні Богшаў фільм. Што падштурхнула яго загаварыць пра фільм, які быў бязлітасна ім жа самім раскрытыкаваны на мастацкім савеце, у які ён не верыў, які не мог успрыняць і прыняць, застанецца тайнай на ўсе часы. Прадбачанне? Жаданне загладзіць сваю вiну?.. А можа, цвёрдая вера ў тое, што фільм гэты — са­мая вялікая няўдача Лазара Богшы з усіх ягоных няўдач?..

Зрэшты, справа зусім не ў тым, каб дакопвацца да глыбінь лыкавязаўскай псіхалогіі. Яна як лабірынт Мінатаўра, з якога не выберашся без чужой дапамогі.

Любоў Аляксандраўна пачула ў словах Кірылы Лы­кавязава пра апошні Лазараў фільм нейкі намёк, ней­кую інтрыгу, і, як бывае ў людзей свавольных, але ўпартых і рашучых, у яе тут жа саспела ідэя, самая, здава­лася, нерэальная, нават абсурдная, але таму і вельмі спакуслівая і жаданая.

— Я сказала ніякіх памінак, бо для мяне Лазар Васільевіч жывы. Памінаць жывога, даруйце, кашчунна і святататна, — Любоў Аляксандраўна няўзнак кінула позірк на Баравіка-Залеўскага. Той праглынуў папрок і, як вінаваты, богатварыў цяпер яе. — Але я не збіралася парушаць дзедаўскія традыцыі і звычаі. Лазар Васільевіч любіў застоліцы і сёння не адмовіцца пасядзець са сваімі сябрамі і калегамі за таварыскім ста­лом. Але... Але перад тым, як мы сядзем за стол, я хацела б, каб мы ўсе разам паглядзелі ягоны фільм, над якім ён працаваў усю ноч. Аддамо павагу яго неўтаймаванай прадаздольнасці. Тым больш што ў народа склалася не зусім правільнае ўяўленне... Вы разумееце, пра што я кажу...

Дырэктар кінастудыі запытальна глянуў на Рыму Сяргееўну. Тая моўчкі схіліла галаву. Было незразуме­ла, ці яна падтрымлівае Любоў Аляксандраўну, ці збянтэжана яе прапановай.

***

Кірыла Лыкавязаў доўгім праніклівым позіркам абвёў натоўп, які запоўніў агромністы здымачны павільён і ўсю прастору перад ім, зрабіў два крокі да мікрафонаў.

Пад столлю і на спецыяльных пляцоўках гарэлі сафіты. Ледзь чутна стракатала камера. Славуты рэжысёр-дакументаліст здымаў на ўсялякі выпадак грамадзянскую паніхіду па Лазару Богшу.

Натоўп быў спрасаваны ў адну істоту з сотнямі твараў, якія нагадвалі старажытную тэатральную маску трагедыі. I, як тая маска, ён быў маўклівы. Здавалася, нават не дыхаў.

Кірыла перавёў позірк на Лазара Богшу. Той ляжаў у чырвонай труне з выразам насмешлівасці. Такім Кірыла Лыкавязаў ведаў яго жывым. Такім ён застанецца ў памяці.

— Таварышы, — сказаў ён і адчуў, што голас гучыць так, як і хацелася, — верная сяброўка і саратніца Лазара Васільевіча Богшы, найвыдатнейшая кінаактрыса і цудоўнай душы чалавек, Любоў Аляксандраўна сказа­ла, што Лазар Богша не памёр. Ён жывы. I гэта вельмі дакладна і правільна. Таму і я буду гаварыць пра яго жывога, любімага і грэшнага.

Ён быў паэтам, акцёрам, рэжысёрам. Непаўторным. Таленавітым. Мудрым. Пра нас з ім нагаворана шмат. Рознага. А мы заставаліся бескампраміснымі таварышамі, вернымі сябрамі і пабрацімамі, для якіх кінематограф быў святыняй. Мы пранеслі яе ў сэрцы, не апаганіўшы хоць бы адным кадрам.

Не, мы не былі святымі, якіх малявалі багамазы. Мы спрачаліся, сварыліся, але мы дружылі непарушнай мужчынскай дружбай. Напэўна, мы часам у спрэчках перабіралі меру. Кажу пра сябе, нізка схіляючы галаву перад паплечнікам і калегам па высокаму мастацтву.

Кірыла Лыкавязаў сапраўды адступіў у бок ад мікрафонаў, па-тэатралънаму прыгожа, дасканала схіліў галаву. Калі ён вяртаўся да мікрафонаў, на ягоных ва­чах бліснулі дзве слязінкі.

Баравік-Залеўскі, які плаціў Лыкавязаву той жа манетай непрыязнасці, ціха шапнуў аднаму з членаў камісіі:

— Стары, каго хаваюць: Лазара Богшу ці Кірылу Лыкавязава?..

Той наступіў на нагу сцэнарыста: маўляў, маўчы.

— Лазар Васільевіч, — тым часам прадаўжаў прамову Кірыла Лыкавязаў, адчуваючы задаволенасць, што заваяваў увагу натоўпу, — меў нялёгкі характар. Але пры ўсім тым, ён заставаўся чалавекам высокай маралі і майстрам сваёй справы. Яго часта спасцігалі няўдачы, бо ён быў мастак, які любіў і найбольш за ўсё цаніў эксперымент. Але ён знаходзіў мужнасць перамагаць няўдачы і сябе ў іх.

Тры дні назад мастацкі савет кінастудыі глядзеў рэдакцыю апошняга ягонага фільма. Твора вельмі складанага па мастацкай структуры, філасофскаму асэнсаванню гістарычных падзей далёкай даўніны, я сказаў бы, фільма спрэчнага, хоць і цікавага. Мы, ягоныя сапраўдныя сябры, выказалі шмат заўваг, прапаноў і прэтэнзій да фільма. Як сумленны мастак і грамадзянін Лазар Васільевіч не стаў у позу пакрыўджанага май­стра, а засеў за мантажны стол, каб зрабіць новую рэдакцыю з улікам нашых прапаноў.

Мы не ведаем, якая атрымалася новая рэдакцыя. Спадзяёмся, што новы фільм Лазара Богшы будзе дастойным ягонага імені. Я хацеў бы звярнуць увагу на адзін толькі штрышок характару Лазара Богшы.

У тую ноч, гадзіне а пятай, мяне разбудзіў тэлефонны званок. Я падняў трубку і пачуў узбуджаны, усхваляваны голас Лазара Васільевіча.

— Я закончыў мантаж новай рэдакцыі, — сказаў ён мне.

Разумееце, мастак не мог дачакацца раніцы. Яго распірала радасць завершанай працы. Яму трэба было падзяліцца з сябрам сваёй радасцю. Ён шчыра дзякаваў нам за зробленыя яму заўвагі. У гэтым увесь Лазар Богша, вялікі мастак нашага часу. I я падумаў тады: якое гэта шчасце працаваць побач з такім магутным чалавекам і творцам!

Сёння, адразу пасля таго, як мы аддадзім зямлі дарагога нам чалавека і мастака, тут, на студыі, збярэцца мастацкі савет, каб паглядзець і абмеркаваць ягоную рэдакцыю фільма, якому мы зычым шчаслівую дарогу па экранах краіны.

Натоўп па-ранейшаму зацята маўчаў.

***

На экране мільганулі апошнія кадры фільма.

У глядзельнай зале ўспыхнула святло.

Члены мастацкага савета, супрацоўнікі студыі, шматлікія аматары, журналісты, пісьменнікі, мастакі, якіх запрасілі на пашыранае пасяджэнне мастацкага савета, хвіліны тры сядзелі як акамянелыя — такім моцным бы­ло ўражанне ад фільма.

Затым у нейкім адзіным парыве людзі паўскоквалі з крэслаў, павярнуліся да пульта, за якім павінен быў сядзець рэжысёр і дзе сіратліва стаяла нікім не занятае крэсла, запляскалі ў далоні. Здавалася, канца не будзе авацыі. Але трэба было захаваць і форму. Дырэктар студыі аб’явіў, што абмеркаванне адбудзецца ў ягоным кабінеце.

На калідоры Кірыла Лыкавязаў узяў пад руку Рыму Сяргееўну і, прыгнуўшыся да яе вуха, шапнуў:

— Майстэрству сапраўды пазайздросціш. Але на­вошта?.. Навошта?..

Мастак Ю.В. Пучынскі