— Што за гоман? — аблёгшы грудзямі на парэнчу, спытаўся ён асіплым голасам.

Ганец перастаў лупцаваць булавешкай па дошцы, рвануўся да ганка.

— Ваявода!.. Яраславічы ў Случаску. На Менск ідуць...

Па натоўпе, як віхор, пракаціўся гоман, усё больш набіраючы сілу. Загаласілі ў роспачы бабы, заплакалі дзеці.

— Колькі ў іх войска? — спытаў ваявода.

— Святаслаў і Усевалад з малымі дружынамі. Ізяслаў — з вялікай...

3 хаты на галерэю выбегла проставалосая маладзіца з кажухом у руках. Накінула кажух на плечы ваяводы.

— Прастудзішся, — паўшчувала яна ваяводу. — Мароз, а ён расхрыстаў грудзі...

Ваявода ўсунуў рукі ў доўгія рукавы, скаціўся па прыступках ганка ўніз, мякка ступаючы па снезе порш­нямі, зрабіў крокаў дзесяць па крузе. Нібы абдумваў прамову, якую трэба сказаць гараджанам.

— Мяняне, — зычным голасам крыкнуў ён, і гоман у натоўпе паступова аціх, як аціхае водгулле ў бары. — Мяняне, чулі, якую вестку прынёс вартавы?..

Натоўп маўчаў — ён-то чуў вестку, ды яго цікавіла другое: што скажа ваявода?

Богша надзіва выразна, буйным планам бачыў напружаныя людскія твары.

Акруглы, з карычневымі ад цяжарнасці плямамі твар маладзіцы. Яна стаяла як скамянелая, закусіўшы край ніжняй пульхнай губы.

Сурова, у адну кропку глядзеў стары з белай барадой. На ягонай шыі вісеў амулет — сякера з мноствам кружкоў.

У хлапчука-падшыванца гарэзліва свяціліся адвагаю вочы: нарэшце можна паспытаць сябе ў баі з чужынцамі, якія пруць у іхнюю зямлю па здабычу.

Твары, твары, твары!..

Напалоханыя, засяроджаныя, суровыя, здзіўленыя, хітрыя, насмешлівыя, зларадныя, самотныя, адкрытыя, радасныя, маршчыністыя, пачырванелыя ад марозу, зарослыя бародамі, захутаныя хусткамі, юныя, дзіцячыя з пузырамі пад носам...

Богша нятрудным намаганнем волі абарваў панараму на смаркатым хлапчуку, нібы абрэзаў плёнку на мантажным стале, і раптам апынуўся сярод абаронцаў го­рада на крапасным вале.

Ён добра ведаў, што знаходзіцца ў старажытным Менску на рацэ Менцы ці то на прыканцы тысяча шэсць­дзесят шостага, ці то зімой шэсцьдзесят сёмага года, што горад гэты неўзабаве будзе разбураны, а яго жыхары перабіты, але якраз гэта і наводзіла Богшу на страх, аж заходзілася сэрца, а пад лапатку калола ту­пым шылам.

Богша добра разумеў, што ён не можа загінуць, што, загінуўшы, ён вернецца ў рэальнае існаванне, але яму ўсё роўна было страшна. Хацелася збегчы адсюль у зацішную эпоху, без войнаў і смерцяў. Ды няўмольны за­кон мантажу чалавечага існавання насуперак Богшавай волі, здаецца, перастаў дзейнічаць. Над Богшам запанавала непазбежнасць, ад якой ніхто яшчэ не здолеў уцячы. Ён усё чыста ведаў, што адбудзецца, і не мог папярэдзіць падзеі. Ён быў бяссільны...

Во, сапраўды, пякельная трагедыя і жудасць, з якой не давядзі бог калі-небудзь сустрэцца чалавецтву. Смерць заўсёды страх і жуда. Але яна ў параўнанні з тым, што адчуваў Богша, — бязвінная забаўка чорных сіл.

3 пакутніцкім выразам на твары Богша назіраў, як мяняне рыхтаваліся сустрэць Яраславічаў. Было шмат крыку, пагроз разбіць, пакараць Яраславічаў, але спрактыкаваным вокам Богша бачыў, што горад не гатовы сустрэць ворагаў, што ён не вытрымае колькі-небудзь сур’ёзнага штурму.

Не хапала ўзбраення, людзей, а можа, і ахвоты змагацца. Ды і парадку было не шмат. Больш мітусні і крыкаў, за якімі хавалася славутае авось: авось Яраславічы не пойдуць на прыступ, авось ваявода палюбоўна дамовіцца з князямі, адкупіцца данінай, авось заўтра ці паслязаўтра прыскочыць на сваіх быстрых конях Усяслаў Полацкі і адгоніць Яраславічаў ад горада...

Богша прайшоўся па горадзе. Паслухаў, пра што гавораць мяняне.

Малады хлопец яшчэ з пушком пад носам замест вусоў прыціскаў у закутку каля вежы дзяўчыну. Тая ляніва адбівалася і гэтак жа ляніва казала яму: "Ведаем мы вас". Хлопец смяяўся: "Калі ведаеш, дык чаго брыкаешся, як неаб’езджаная жаробка?"

На вале двое мужчын палілі касцёр, глядзелі на варожую аблогу і вялі няспешную бяседу:

"Яраславічы таксама людзі. Свае ж хрысціяне. Нада было адразу адчыніць браму. Дык дзе там! Ваявода за сябе баіцца. А нам якая выгада? Чым ваяваць будзем? Hi стрэл, ні коп’яў. Камення і таго не назапасілі. Сцяну ўсё абяцалі ўзвесці. Дзе там! Неміжане вунь якую сцяну ўзвялі. Ім што — багатыя. А мы — жабракі".

"Дык, ваявода, кажуць, ганцоў паслаў. Усяслаў-князь цяпер пад Ноўгарадам. Калі ўсё добра, і двух тыдняў не міне, Усяслаў тут будзе, — гаварыў другі мужчына з чорнай барадой. — Неяк адседзімся..."

Яраславічы, здаецца, і не збіраліся браць горад. Па вечарах усе тры браты збіраліся ў адным з княжацкіх шатроў, вялі бяседу, слухалі песні княжацкіх песняроў, а выпіўшы мёду, падзадорвалі сябе на прыступ горада.

Іхнія дружыннікі тым часам шасталі па ваколіцах, рабавалі ўсіх, хто не здолеў уцячы падалей у глухамань. Стары гарадок Ізяслаўль адкупіўся ад Яраславічаў. Князі спадзяваліся, што і Менск дабярэ розуму, таксама адкупіцца багатай данню.

Менск жа спадзяваўся на свайго князя. Падзеі беглі сваёй чаргой. Насустрач людской пагібелі. Яны ўладна трымалі Богшу, не выпускалі яго з горада, для якога настаў ці не апошні дзень існавання.

Вузкая вулачка, перагароджаная снежнымі сумётамі, вывела Лазара Богшу да драўлянай царквы, якая нагадвала свіран з чатырохканцовым бярозавым кры­жам на шпілі чатырохскатнай страхі. Дзверы царквы былі расчынены насцеж. А можа, іх зусім не было. Ла­зар Богша гэтага не заўважыў. Яго ўразіла іншае.

На ўбітай і добра прамерзлай зямлі ніцма ляжала дванаццаць чалавек у аднолькавых белых кашулях, у такіх жа белых штанах, абматаных белымі анучамі. Hi царскіх варот, ні захрыстай, ні панікадзіла або падсвечнікаў, ні абразоў на сценах у царкве не было. Праўда, на сцяне вісела распяцце: на кароценькім крыжы — кароценькі Хрыстос з вырачанымі вачамі. Ягоныя рукі, ногі і бок былі густа заляпаны чырвонай фарбай. Яна сцякала з іх густым наплывам. Богша аж уздрыгнуў ад гэтай натуралістычнай, без аніякіх прапорцый жуды.

Затое ўздоўж сцен на сухіх кругляках стаялі старажытныя язычаскія бажкі, выструганыя з кляновых і ліпавых камлёў, сплеценыя з саломы і чароту, вылепленыя з гліны.

Богша надзіва лёгка, без падказкі пазнаваў паганскіх багоў. Вунь стаіць Крыў, кульгавы на левую нагу. Побач Ярыла — дзяўчына ў кашулі да пят, з вянком на галаве і ржанымі каласамі ў правай руцэ. Далей Ку­пала, голы, бессаромны, але вясёлы і троху смешны. Ляшак з рагамі і капытамі, накшталт тых чарцей, што сабраны ў Каўнаскім музеі. Дзве багіні — Нава і Марэна, падобныя на шкілеты, увасаблялі хваробу і смерць. За імі туліўся Трыглаў, чорны і страшны, як падземнае прыстанішча памёрлых, якое ён увасабляў. Нібы салдаты на парадзе выстраіліся дамавік, вадзянік, русалка, Віл, Кікімара, Палазнік, Мора і чамусьці два бажкі балтыйскіх славян, Радгост і Руевіт.

Там, дзе належала быць захрыстай, стаяла сем багоў: галоўны бог і грамавержац Пярун з доўгімі вусамі. Хорс з Дажджбогам, Стрыборг, які загадваў вятрамі, Семаргал, падобны на каржакаватае дрэва з доўгімі каранямі, дужа жаноцкая Макоша і падобны на пасту­ха Велес. Вакол гэтых галоўных багоў гарэла восем свяцільнікаў. Дым ад іх узнімаўся пад самую страху, туды, дзе зеўрала ў страсе дзірка.

Пярун быў абвешаны ручнікамі, абчэплены пацеркамі. Ён гнеўна глядзеў з падлогі на распятага Хрыста, а распяты Хрыстос з нямым болем глядзеў на яго са сцяны. Абое яны былі ў чымсьці падобныя, можа, грубаватай, тапорнай работай, аголеным натуралізмам, без аніякіх абагульненняў — багі ў першапачатковым народ­ным уяўленні, якіх яшчэ не кранулася недаступная святасць, якіх яшчэ не адарвалі ад людзей і не ўзнеслі на такую вышыню, на якой ужо нельга пабачыць агрэхі тапорнай работы.

3-пад страхі звешвалася і яшчэ адно бажаство, пра якое Богша нічога не ведаў — лік месяца-поўні — адна палавіна якога была зацемнена, другая асветлена. 3 асветленай гэтай палавіны пазіраў на Богшу жаночы твар. То было, няйначай, увасабленне дня і ночы, святла і цемры, чалавечага розуму і чалавечай нікчэмнасці — філасофскае асэнсаванне рэчаіснасці ў яе дыялектычнай супярэчнасці. Так, прынамсі, падумалася Лазару Бог­шу. Мабыць, невыпадкова бажаство гэтае спускалася са столі над галавою Перуна. Мабыць, яму належала засцерагчы разгневанага Перуна ад непрадуманых аднабаковых рашэнняў. Ды Пярун не мог задраць сваю драўляную галаву, каб зірнуць у неба.

"У гэтым уся сутнасць быція, — падумаў Богша. — Багі, як і людзі, не здольны зазірнуць у неба-вечнасць, хоць ім і здаецца, што яны глядзяць у яго. Чалавек таму і змясціў бога на небе, каб больш думаць і глядзець у вечнасць. А яму ўсё няма часу. Зямныя клопаты не даюць яму надоўга адводзіць вочы ад зямлі".

Чамусьці думка гэтая падалася яму дужа важнай, нейкім адкрыццём, да якога заставаўся адзін крок, адно імгненне. Ен паспрабаваў сканцэнтравацца, каб зрабіць гэтае адкрыццё, але нешта перашкодзіла яму.

"А чаму мне знаёмы гэты твар, што апускаецца з не­ба? — падумаў Богша і зноў зірнуў на бажаство ў выглядзе поўні. Яно глядзела на яго жывымі вачамі. — Божа, гэта ж Прадслава, Ефрасіння, князёўна Полацкая. Ну, так, яна..."

Адкрыццё гэтае ўразіла Богшу. Неверагодна, каб на сто гадоў раней нараджэння Ефрасінні, у Менску, у праваслаўнай царкве апускалася з-пад страхі бажаство, як дзве кроплі вады падобнае на Ефрасінню. Зрэшты, ча­го не можа быць у зямным існаванні, тое, мусіць, звычайна да існавання замагільнага. Ва ўсякім выпадку, так падумалася Богшу, і загадка, што была зацікавіла яго, перастала існаваць.

Так найчасцей і бывае з чалавекам. Пакуль ёсць тай­на, нейкая загадка, чалавек не хоча ні есці, ні піць. А як толькі тайна вытлумачана, няхай сабе і бязглуздымі доказамі, ён забывае, што яна існавала. Важна вера ў нешта, хоць тая вера і трымаецца на прывіднай павуцінцы ісціны.

Пакуль Лазар Богша асэнсоўваў убачанае, ля падножжа Перуна разгараўся касцёр з бярозавых і дубо­вых паленняў, а тыя дванаццаць жрацоў у белых кашулях, што ляжалі на земляной падлозе, цяіпер стаялі па крузе, трымаючы ў дрыготкіх руках свяшчэнную ахвяру: хто чорнага пеўня, хто белага голуба, пучок траў, каліва льну, жытнія каласы, пук кудзелі...

Богша падумаў, што ўсё гэта вельмі эфектна выглядала б на кінаплёнцы. Шкада, што сцэнарыст не дадумаўся да гэтага. Але ён не мог дадумацца, бо заўсёды сцвярджаў, што на той час паганская рэлігія была вы­гнана з Полацкай зямлі, а калі і захавалася, дык хіба ў лясной глухамані. Якая неабачлівая самаўпэўненасць! Людзі дужа неахвотна расстаюцда са сваімі перакананнямі і верай.

— Прывядзіце яе, — пачуўся аднекуль, нібы з неба, жаночы голас.

Лазар Богша азірнуўся — у царкву ўваходзіла прыгожая маладзіца, зусім яшчэ дзяўчо, у белай да пят кашулі, падпяразанай вузенькім чорным поясам, з такой жа чорнай стужкай у белых валасах.

Яе вёў за руку стары сівабароды жрэц, хударлявы, з сінімі вачамі, падобнымі на дзве льдзінкі з замерзлага ляснога возера. У левай руцэ ён нёс дзіця, не аднятае яшчэ ад матчыных грудзей, а таму нявіннае, як бе­лы голуб.

Богша не мог дацяміць, што мусіць тут адбыцца, і ён узняў вочы ўгору, быццам хацеў там знайсці адказ на сваё бязмоўнае пытанне.

I зноў яго вочы сустрэліся з жывымі вачамі жаночага вобліку — бажаства ў выглядзе поўні. Цяпер у Богшы не было сумнення: жаночы твар быў жывы, і ён загаварыў да Богшы голасам сельскай настаўніцы пачатковай школы:

— Лазар Богша, няхай памогуць табе багі спазнаць ісціну, без якой нельга спасцігнуць і самае відавочнае...

Троху загадкавыя словы гэтыя нагадалі нешта даўняе, з гадоў дзяцінства ўспомненае, але ні да чаго пэўнага не прывязанае. Так, далёкі водгук нейкіх павучанняў, на якія не было звернута потым ніякай увагі.

— Хто ты? — пацікавіўся Богша, не вельмі спадзеючыся пачуць праўдзівы адказ.

— Рагнеда... Прамаці ўсіх князёў, што сядзяць цяпер па гарадах і крэпасцях ад Тмутаракані да Лачвозера і Багалюбава...

Богша паверыў яе словам. Навошта хлусіць полац­кай князёўне, вялікай княгіні кіеўскай, затворніцы ізяслаўскай, княгіні полацкай?..

Богша адчуў, як праяснілася ў галаве, нібы ён разгарнуў кнігу і ўся мудрасць яе стала ягонай, Богшавай, памяццю. Ён успомніў, што і праўда цяперашнія князі зямлі рускай паходзяць ад двух сыноў Рагнедзіных: Ізяслава і Яраслава, празванага Мудрым.

Як ён раней не падумаў пра гэта? 3 адзінаццаці за­конных, аднаго няроднага (па сутнасці не сына, а пляменніка), мноства незаконных сыноў Уладзіміравых ад шматлікіх жонак і яшчэ больш шматлікіх наложніц па­сля смерці Уладзіміравай засталося толькі два сыны і абодва ад Рагнеды. Астатнія загінулі, разбегліся па свеце, згубіліся сярод дружыннікаў і смердаў па гарадах і весях Кіеўскай Русі.

Што гэта? Шчаслівая выпадковасць? А можа, добра падрыхтаваная аперацыя ганарлівай полацкай князёўны, бацьку і братоў якой забіў будучы вялікі і святы кіеўскі князь Уладзімір, а самую гвалтам узяў замуж? Можа, гэта Рагнедзіна помста князю Уладзіміру? Уладзімір імкнуўся знішчыць Полацкае княства, каб і памяці не засталося аб туташніх князях, а яна, Рагнеда, вярнулася ў Полацк, пасадзіла ў ім князем сына Ізяслава, аднавіла Полацкае княства, стварыла полацкую дынастыю князёў. Мала таго, яна прадбачліва параіла другому сыну, кульгаваму, нямогламу Яраславу, на яко­га бацька Уладзімір Краснае Сонейка махнуў рукой (які, маўляў, з кульгавага воін!), пайсці князем у Ноўгарад, дзе князёў спрадвеку трымалі ў чорным целе. Затое ў Ноўгарадзе Яраслаў больш-менш спакойна адседзеў чорныя дні варагавання, калі былі забіты Барыс і Глеб, а потым з дапамогаю сястры сваёй Прадславы без лішніх цяжкасцей стаў кіеўскім князем. Так закняжылі ў зямлі рускай князі з роду Рагвалодава, няхай сабе і па жаночай лініі. Але ж Рагвалодавічы, якіх Уладзімір хацеў звесці са свету. Што б там ні казалі, а жыццё і настаўленне на гады дае жанчына-маці, і тым яна моцная, і нельга перамагчы яе!..

Лазар Богша аж загарэўся жаданнем высветліць у самой Рагнеды некаторыя падрабязнасці яе жыцця і жыцця яе сыноў. Калі і дзе сустрэнецца яшчэ такая нагода?

Але ягоная ўвага, як на грэх, была адцягнута старэйшым жрацом, які спыніўся ў крузе дванаццаці другіх жрацоў — паганскіх апосталаў прадзедаўскай веры...

Старэйшаму жрацу падалі доўгі крамнёвы нож. Ён узяў яго ў правую руку, падняўшы левай рукой дзіця...

Намер яго быў такі відавочны, што Лазар Богша здрыгануўся. Ён хацеў крыкнуць: спыніся! Але крык абурэння і гневу засеў у горле. Тады Лазар Богша, не задумваючыся, безразважна кінуўся да жраца, схапіў яго за руку, якая трымала нож. Ён сціснуў жрацову ру­ку з усёй сілы.

— Адыдзі, паганец, — прашаптаў жрэц, не выпускаючы з рукі нож. — Дай нам вымаліць літасць у адзінага і справядлівага бога нашага Перуна. Іначай усіх нас чакае смерць ад мячоў Яраславічаў...

— Не, — сказаў Богша. — Пакуль ёсць я, не пральецца і кропля нявіннай крыві.

Жрэц нешта сказаў, і на Богшу накінуліся воіны, павалілі яго на Перунова падножжа, так што Богшава галава звесілася з узлобку. Богша ўбачыў над сабой страшнае ў злосці Перунова аблічча, за ім самотны твар Хрыста, вочы якога асуджалі Богшу. За што?

— Пярун патрабуе, каб кроў гэтага чужынца абрасіла ахвярнік, — сказаў жрэц.

Лазар Богша зразумеў, што настаў канец ягонаму замагільнаму існаванню. Зараз жрэц перарэжа яму гор­ла, і ён, Лазар Богша, вернецца на зямлю. Яму захацелася паздзекавацца са старога жраца, які, няйначай, лічыў сябе намеснікам Перуна на зямлі.

— Слухай, дзед, усе твае старанні марныя, і ты не павернеш кола падзей у адваротны бок. Яраславічы разбураць ваш горад, і ён перастане існаваць на ўсе далейшыя вякі. Пра яго існаванне забудуць нашчадкі, і нават гісторыкі стануць спрачацца, ці быў тут горад і ці яго разбурылі Яраславічы. Ніякія твае ахвяры Перу­ну не памогуць гораду пазбегнуць прадвызначэння...

Жрэц глянуў на Богшу з лютасцю, якая больш падыходзіла сыну д’ябла, чым служку Перуноваму. Ён узняў над Богшам крамнёвы нож. Богша з кіношнай цікаўнасцю глянуў у жрацовы вочы: можа, у іх праблісне спачуванне, няўпэўненасць, жаль, спагада, ну, хоць якая рысачка чалавечых пачуццяў перад тым, як ягоная рука перарэжа горла чалавеку. Не пеўню, а чалавеку! Дзе там! У вачах жраца была бязлітасная вера ў сваю праўду. Лазар Богша скалануўся: усё ж паміраць ад рук такога забойцы не хацелася. "Гэта самыя страшныя забойцы, — падумаў Богша. — Забойцы, якія лічаць, што забіваюць людзей дзеля іхняга дабра".

Мусіць, Богшаў час не настаў, а можа, так належыць на тым замагільным свеце, што чалавеку няма звароту назад, у зямное існаванне. Рука жраца здрыганулася, з яе вываліўся нож. Сам жа жрэц раптам адкінуўся назад, а з ягоных грудзей вытыркнуўся наканечнік кап’я.

Усё адбылося з такой маланкавай хуткасцю, што Богша не паспеў і вокам міргнуць. Ён толькі адчуў, што яго ўжо ніхто не трымае, і ўсхапіўся на ногі.

Дванаццаць жрацоў і трынаццаты старэйшы валяліся на мёрзлай зямлі ў тых позах, у якіх іх застала смерць. А воіны Яраславічаў ужо скідалі з падножжаў паганскіх багоў і кідалі іх у касцёр. Богша хацеў папярэдзіць воінаў, што ў кастры вельмі моцна зашугала по­лымя. Таго і глядзі, каб не загарэлася царква. Але ён падумаў, што гэта ўжо не ягоная справа.

Адзін з воінаў, малады яшчэ з выгляду хлопец, падчапіў кап’ём распятага на крыжы Хрыста і таксама кінуў яго ў вогнішча, паверх паганскіх багоў, па якіх ужо бегалі прагныя языкі агню.

Зрабіўшы сваю вайсковую справу, воіны выбеглі з царквы. Нібы пачуўшы волю, агонь перакінуўся на сцяну, адтуль — на сухія дошкі страхі, весела заскакаў па іх, шукаючы выйсця на прастор.

Станавілася горача. Лазар Богша выйшаў на двор.

У марозным паветры над горадам стаяў вясёлы го­ман заваёўнікаў, перадсмяротныя енкі абаронцаў, лямант жанчын, звон мячоў, віск свіней, мычанне кароў, ржанне коней, смех, лаянка, праклёны, тупат — усе пачварныя гукі вайны, ад якіх, здаецца, не было ратунку.

Богша бег у натоўпе людзей да паўночнай брамы, ён і сам не ведаў, навошта яму бегчы, якога яму ражна трэба там, куды бег гэты звар’яцелы натоўп.

За брамай на ўтаптаным снезе сабраліся насельнікі горада, ацалелыя пасля пабоішча. Іх было не шмат. Жанчыны, дзяўчаткі. У іхніх вачах яшчэ не растаў страх, але цеплілася ўжо і надзея. Сярод іх паходжвалі дружыннікі. Натоўп гэты варушыўся і гуў — пачварны клубок жывых цел уразіў Богшу, вострым болем адгукнуўся ў ягонай галаве.

Што было далей, Богша не запамятаў.

Ён ачнуўся ў нейкай хароміне з вялізным сталом, у тарцы якога немалады гусляр з залацістай грывай валасоў расцякаўся песняй-былінай па задуменных тварах трох князёў Яраславічаў і іх дружыннікаў.


5

Ён ачнуўся ў нейкай хароміне з вялізным сталом, у тарцы якога немалады гусляр з залацістай грывай валасоў расцякаўся песняй-быліінай па задуменных тварах трох князёў Яраславічаў і іх дружыннікаў.

Лазар Богша сядзеў між двух ваяк, вопратка якіх і вайсковая амуніцыя сведчылі аб іх высокім чыне. Яны слухалі гусляра з увагай.

Лазару Богшу аж зрабілася крыўдна і зайздросна: чорт бы ўзяў гэтых князёў з іх дружыннікамі — ніякай да яго ўвагі і павагі. Быццам ён не вядомы кінарэжысёр, акцёр і паэт, а адзін з тых бездараў, які нешта піша, здымае ці сам здымаецца, абы зарабіць на хлеб і гатовы брацца за любую халтуру, што прыносіць грошы.

Ён з падкрэсленай незалежнасцю ўзяў збан, наліў у драўляны коўш пітва, выпіў яго без аніякага смаку, але знарок крактануў на ўсю сілу лёгкіх, як, бывала, умелі крактаць грузавыя рамізнікі, выпіўшы шклянку гарэлкі на марозе, каб сагрэцца. Ды і гэтым ніякай увагі да сябе не прыцягнуў. Яму заставалася цяпер адно: паслухаць гусляра.

У таго быў голас рэдкай прыгажосці, і ён дасканала валодаў ім. Але тое, пра што спяваў гусляр, аж абурыла Лазара Богшу.

Гэта ж трэба набрацца нахабства — услаўляць Яраславічаў за тое, што яны захапілі, разрабавалі амаль безабаронны горад, перабілі ўсіх мужчын ад сівых дзядоў да хлапчукоў, якія яшчэ не адзявалі порткі! I не проста ўслаўляць! Гусляр складаў быліну пра захоп Менска Яраславічамі, як пра высакародны ўчынак асілкаў, што выратавалі свой народ ад варвараў-чужынцаў.

Але і гэта было не ўсё, што абурыла Богшу. Песня-быліна гусляра здорава нагадвала быліны пра Ілью Мурамца, Дабрыню Мікіціча і Алёшу Паповіча. Лазар Богша не цярпеў плагіятараў і так званых інтэрпрэтатараў, якія здольны на тое, каб абакрасці і самога сябе.

"Ну і жук!.. Ну і старажытны інтэрпрэтатар!.. А глядзі, якая пашана! Самі князі ледзь не моляцца на яго. Ды чаму не маліцца, калі гусляр праслаўляе іх і яны спадзяюцца на стагоддзі. А за што праслаўляе? За разбой!.. Ну і парадачкі! Ну і гусляр!.. Такога любыя князі запаважаюць..."

Лазару Богшу так і рупіла спыніць хоць якім чынам гуслярова глумление над праўдаю жыцця. Во ўжо лакіроўка рэчаіснасці, якой, бадай, не ведала гісторыя. Бог літасцівы, куды ты глядзіш, калі ты ёсць на свеце?.. Дык жа няма яго, няма!..

Богша рашуча падхапіўся, каб сказаць гнеўную прамову, а тады хоць у пекла, хоць назад на зямлю. Але нехта ўзяў яго за левае плячо, моцна націснуў, прымусіўшы апусціцца на лаву. Богша азірнуўся — за ягонай спіной стаяў той самы хлопец, якога полацкі майстар Лазар Богша назваў аўтарам "Слова аб палку Ігаравым".

— Гэта ты? — узрадаваўся Лазар Богша. — Як та­бе падабаецца гэтая залатакудрая пачвара гусляр? Я абураны!..

— Памаўчы, — загадаў яму аўтар "Слова". — Ты не маеш права так гаварыць. Гэта славуты Баян, унук бога Велеса, які пасе жывёлу і памагае людзям іграць на гуслях і спяваць песні, што змякчаюць чалавечыя сэрцы, ачарсцвелыя ад несправядлівасці і бязмежнай улады.

— Баян? — не паверыў сваім вушам Богша. — Гэта Баян?..

Тым часам Баян кончыў спяваць, але ягоныя пальцы ўсё яшчэ краталі струны, і тыя ракаталі, як далёкі вясновы гром, — і грозна і ўзнёсла. Калі апошні, можа, са­мы нізкі гук замёр пад чорнай ад вечнай гары столлю, настала пругкая цішыня, якая раптам узарвалася друж­нымі крыкамі захаплення.

Толькі князі, як і належыць ім па званні, засталіся сядзець на лаўцы — астатнія паўскоквалі з месц, тупалі нагамі па ўтрамбаванай земляной падлозе, грукалі цяжкімі драўлянымі каўшамі і карцамі аб дубовую стальнічыну, размахвалі мячамі ў высока ўзнятьгх ру­ках і нават спрабавалі пераймаць гусляра, спяваючы радкі быліны, якія ім найбольш спадабаліся.

Гэта было не тое прытворнае захапленне меламанаў дваццатага стагоддзя, якія крычаць і вішчаць не таму, што разбіраюцца ў мастацтве, наадварот, таму, што нічога не разумеюць у ім — то было шчырае захапленне песняром. Было зусім непраўдападобна, каб усе гэтыя воіны, прывыклыя забіваць, гвалтаваць, рабаваць, гэтак беззапаветна любілі песню.

Навошта яна ім?.. Што знаходзяць яны ў песні? Але факт заставаўся фактам.

— Цябе таксама захапляюць Баянавы песні? — спытаўся Богша ў аўтара "Слова".

— Ён вялікі майстра, — ухіліўся той ад шчырага адказу і сціпла дадаў: — Але я нязгодны з ім..._

Богша не стаў высвятляць, чаму аўтар "Слова" не згодны з Баянам, ён нырнуў пад стол і вынырнуў па той бок стала.

— Брат, — пачуў Богша голас аднаго з князёў і надзіва лёгка здагадаўся, што гаворыць Ізяслаў Яраславгч, князь кіеўскі, Святаславу чарнігаўскаму, — брат, саступі мне Баяна. Табе і аднаго Хадыны хопіць...

— Чуў? — спытаўся аўтар "Слова" ў Богшы, нейкім цудам апынуўшыся за ягонай спіной. — Усе яны, князі, так. Робяць выгляд, што нешта разумеюць у песнях. Хіба ж можна разлучаць Баяна з Хадынай? Паслухаў бы ты іх разам!.. Божа мой, якое хараство!.. Хоць і адзін Баян варты дзесяткаў гусляроў. Але ўдвух!.. Так спявалі, можа, у старыну пры вялікім князі Уладзіміру...

— I іх разлучаць? — спытаўся Богша, чамусьці вельмі ўстрывожаны словамі аўтара "Слова".

— Разлучаць, — адказаў аўтар. — На што не здоль­ны князі дзеля сваёй прыхамаці...

— Я папярэджу яго, — узгарэўся Богша і рашуча накіраваўся да Баяна, вакол якога стаялі дружыннікі.

Аўтар "Слова" не паспеў спыніць яго. Богша падышоў да Баяна.

— Выйдзем... Трэба пагаварыць, — сказаў ён.

Дружыннікі абурана загулі.

— Ціха, — крыкнуў Баян. — Гэта адзін з маіх зайздроснікаў, і нам настаў час высветліць нашы адносіны.

— Мы яго зараз праткнём кап’ём і павесім грэцца на марозе, — сказаў рудабароды дружыннік.

— Праткні сабе язык, — агрызнуўся Баян.

Дружыннік хацеў нешта сказаць, але яго адціснулі ў кут, сталі ўгаворваць:

— Не звязвайся з гэтымі прыдворнымі паэтамі. Баян цяпер у княскай міласці. Паскардзіцца князю, дык табе не паздаровіцца.

Рудабароды дружыннік толькі скрыгатаў зубамі..

— Пайшлі, — Баян абняў Богшу за плечы, і яны пасунуліся да дзвярэй.

I зноў Богшу давялося ісці паўз лаўку, на якой сядзелі князі.

— Дзякуй, браце мой Святаславе, — пачуў Богша Ізяславаў голас і зразумеў, што Святаслаў аддаў Баяна Ізяславу, як аддаюць на карыстанне нейкую рзч. — Мой гусляр зусім адбіўся ад рук. Слова яму поперак не скажы. Ніякай удзячнасці...

— Ага, параспускаліся, — пагадзіўся Святаслаў. — Але ж самі і вінаватыя. Іх, гэтых гусляроў, трэба ў чорным деле трымаць. А мы ім патураем. Волю далі. Пры Уладзіміру Красным Сонейку парадак быў. Хай бы каторы паспрабаваў пайсці насуперак княжаму слову! Яго так прыструнілі б, што дзесятаму заказаў бы...

Богша не стаў слухаць, як прыструньваў Уладзімір сваіх гусляроў. У таго і асілкі хадзілі па адной маснічыне. А каторыя спрабавалі пярэчыць князю, тых Уладзімір адсылаў на самыя далёкія заставы — ваюйце сабе там з ідалішчамі паганымі...

Яны стаялі на мысе, які з абодвух бакоў крута абрываўся да дзвюх рэчак. Злева ад іх за чорны лес у сіняватай смузе сплывала чырвонае, як на вецер, сонца. Унізе пад імі, за меншай ракою, стаяла крэпасць з ве­жам! і брамамі. Брамы былі зачынены, і, няйначай, як здагадваўся Богша, таму, што тут, на мысе, піравалі дружыны Яраславічаў. За крэпасцю былі раскіданы селішчы — слабодкі працоўнага люду. Адно з селішчаў размяшчалася за шырэйшай ракою. Там жа, перавернутыя дагары, чарнелі занесеныя снегам лодкі. Уздоўж крапасной сцяны, што падступала да гары, таксама разбегліся нейкія пабудовы. Яшчэ адно селішча раскінулася злева ад крэпасці, дзе пакаты бераг адступаў ад ракі метраў, можа, на сто.

— Дзе мы? — спытаўся Богша, забыўшыся, што паклікаў гусляра зусім для іншай мэты.

Мясцовасць яму была як бы знаёмая. Яна нагадвала нейкую мясцовасць з другога часу.

— Няўжо не пазнаеш? — здзівіўся Баян. — Гэта ж во Свіслач. За ёй, вунь там, ледзь вышэй, дзе Няміга ўпадае ў Свіслач, гандлёвыя рады Менска. А крэпасць гэтая, што за Нямігай, так і называецца — Няміга.

Лазар Богша прыгледзеўся лепей. Не, чорт пабяры, сапраўды дзіва! Ён, аказваецца, стаіць на кручы, дзе пры жыцці яго, Богшы, у Мінску стаяў кафедральны сабор. Чаму стаяў? Ён і цяпер стаіць. Гэта я памёр, а ён стаіць. А насупраць, за Свіслаччу — Траецкая гара. Не­дзе там, дзе рака крута выгінаецца, цяпер высіцца оперны тэатр. А ніжэй — Траецкае прадмесце, якое Баян назваў гандлёвымі радамі...

— Дык хіба існаваў такі горад Няміга? — спытаўся ён у Баяна.

— Вы там панапісвалі, панагарадзілі, параскапалі, а так і не дайшлі да ісціны, — сказаў Баян. — Ну, сам падумай, дзе яшчэ мог стаяць горад Няміга, як не на гэтым месцы, дзе рака Няміга ўпадае ў Свіслач? Спрадвеку так было, што гарады называліся па малых рэках, а не па вялікіх. Полацк на Палаце. Віцебск на Віцьбе. Орша на Ршы...

Лазар Богша чамусьці не здзівіўся, што Баян ведае, з якога стагоддзя ён апынуўся ў адзінаццатым стагоддзі. "Здаецца, Баяна, як і князя Алега, звалі вешчым", — падумаў ён.

— У нас ужо даўно даказалі, што вось гэтая крэпасць, якую ты назваў Нямігай, і ёсць старажытны Менск. I што ён быў спалены і разбураны Яраславічамі. Што ты на гэта скажаш? — падміргнуў Баяну Богша.

Па шчырасці, дык было троху смешнавата спрачацца з Баянам; Богша сам бачыў, як гарэў той Менск, што на Менцы. Ды і стаялі яны перад горадам, які Баян назваў Нямігай.

— Вы там папрывыкалі ні ў што не верыць, — з буркатлівай незадаволенасцю папракнуў Богшу Баян. — Усё вам падавай доказы, і не абы-якія — рэчавыя. А рэчы хоць і ўмеюць гаварыць, ды памяць у іх недасканалая. Толькі напісанае — сапраўдна. Чаму ж вы не верыце летапісцам? Яны не ўмелі хлусіць...

— Кінь, — махнуў рукой Богша. — Яны, можа, і не ўмелі хлусіць. Затое ні адзін раз за іх тыя летапісы перапісвалі. Нікана дапісваў Нестар. Думаеш, мала нарабіў ён правак па загадзе свайго князя Святаполка Ізяславіча?., А калі на княжы стол у Кіеве сеў Уладзімір Манамах, дык хіба не ён забраў летапіс у Выдубіцкі манастыр, дзе над ім добра папацеў ігумен Сільвестар? Але і Сільвестравы пераробкі не задаволілі Уладзіміра, і ён даручыў гэтую далікатную справу свайму старэйшаму сыночку Мсціславу. Той і адрэдагаваў канчаткова Ніканаўскі летапіс. Так што памаўчы, Баяне...

— То было пасля, — троху разгублена сказаў Баян, але тут жа рушыў у наступление: — Ну, і што калі правілі летапісы? Нічога дзіўнага. Karo i калі не правілі? Усіх правяць. Гісторыю і тую правяць. Так, бывае, палепшаць або пагоршаць, што дзіву даешся. То з ног на галаву паставяць, то за вушы паддягнуць. Тут важна, што правяць? Як правяць?.. Канечне, князю Святаполку хацелася ўзвысіць свайго бацьку Ізяслава Яраславіча і, наадварот, прынізіць Полацкага Усяслава. Але нашто яму выдумваць, што Яраславічы, разграміўшы Менск, рушылі з палонам на Нямігу? Усё было так, як напісана, і няма чаго сумнявацца, вышукваць нейкія доказы, абы адстаяць свой пункт гледжання. Не, не нашы летапісцы памыліліся, а вашы. Вашым і ў голаў не прыходзіць, што магло быць два Менскі.

— Два? — здзівіўся Лазар Богша.

— А чаму і не так? — спытаўся Баян.

Ён прайшоўся па снезе да старога, вялізнага па акружыне пня. Пасярод яго чарнела выгнілае дупло, і толькі абалонка была яшчэ моцнай. Яны селі: Баян на пень, Богша — проста ў гурбу снегу.

Сонца ўжо напалову схавалася за лес, што рос недзе, як вызначыў дзеля сябе Лазар Богша, на Кальварыйскіх могілках. Над ім у апошніх промнях сонца кружыла процьма галак. Богшу здалося, што ён чуе іх надакучлівы грай.

— Тады прасвяці мяне, неразумнага, — насмешліва папрасіў Богша Баяна, але той, мабыць, не зразумеў іроніі.

— I прасвячу, — паабяцаў ён з упэўненасцю настаўніка, які прыйшоў на першы ўрок у першы клас. — Менск на Менцы дужа старое селішча, — пачаў ён распеўным голасам. — Праз яго ляжаў шлях з драўлян і дрыгавічоў у крывічы і далей да аўкштайтаў, жэмайтаў, земгалаў, ліваў і паморскіх славян, што рассяліліся па ўзбярэжжы і астравах Варажскага мора. На яго яшчэ полацкі князь Рагвалодаў дзед, таксама Рагвалод, вока паклаў...

— Пачакай з Рагвалодам, — перапыніў Баяна Бог­ша. — Ты мне растлумач, як гэта купцы з драўлян і дрыгавічоў дабіраліся да паморскіх славян? Можа, на самалётах...

— На якіх самалётах?.. На лодках па Пцічы, а далей па Іслачы...

— Ну, і рассмяшыў, — зарагатаў Богша. — Ды яе курыца ў разводдзе пяройдзе...

Баян пакрыўдзіўся. Ён быў наогул дужа крыўдлівы, гэты пясняр, зрэшты, як і ўсе паэты.

— А ты не смейся. Курыца Іслач пяройдзе!.. — перадражніў ён Богшу. — Ты лепей бы пра іншае спытаўся: чаму драўляне і дрыгвічы не вялі гандаль па Дняпры, Бярэзіне і Свіслачы? 3 Бярэзіны прасцей было дабрацца да Полацка.

"Лагічна разважае, як філосаф, — падумаў Богша і сам сябе тут жа абвергнуў: — Хоць чаго там! У паэтаў жалезная логіка, а ў філосафаў — адна яе фікцыя. Часы мяняюцца, а разам з імі — паэты, філосафы і нават крытыкі, якія спрадвеку некага за нешта крытыкавалі, а цяпер толькі хваляць. Можа, іх трэба цяпер называць неяк інакш. Славаслоўцы... Пахвалёнцы... Не, нешта ўсё не тое..."

— А і праўда, чаму? — думаючы пра паэтаў, філосафаў і крытыкаў, спытаўся ён.

— Нарэшце пытанне, вартае адказу, — лішне ўзнёсла сказаў Баян. — Бачыш, дарагі Богша, на той час радзімічы, пэўна, чуў пра такое племя, асядлалі Дняпро ад вусця Бярэзіны амаль да вусця Прыпяці. Таму і заняпаў быў гандаль па Дняпры. Не, ён не спыніўся. Наўгародцы з варагамі прабіваліся да Кіева і далей да Царграда. I з Царграда хадзілі ў варагі. Але крывічам, палачанам быў не па сіле ды і не па кішэні такі гандаль. Во і шукалі іншых шляхоў у абход радзімічаў. Таму Рагвалодаў дзед і абнёс тынам Менск. Умацаваў яго. Ваяводу паставіў. А і тут на Нямізе існавала селішча, якое было далёка вядома: ад Дзвіны да Прыпяці, ад Дняпра да Нёмана. Вунь там, на гары (дзе цяпер оперны тэатр, падумаў Богша), некалі стаяла капішча Купале, падобнае на вялізнае кола. Дык вось раз у год, калі наставаў самы вялікі дзень, з’язджаліся сюды крывічы і палачане, драўляне і дрыгвічы, радзімічы і паляне. Раз у год тут ладзіўся кірмаш. На гары палілі кола. Тапілі ў Свіслачы вялізную ляльку "мару", купаліся ў рацэ, качаліся па расе. Тры дні маладыя па свайму выбару займаліся каханнем, і ніхто не мог забараніць ім гэтага. А ўсход сонца адзначаўся карагодамі і песнямі. Раз’язджаліся ж адсюль не толькі з удачна купленымі таварамі, але найперш з жонкамі, бо лічылася, хто на Купалу знайшоў сабе жонку, з той будзе ў яго доўгі і шчаслівы век... Ну, а потым радзімічы былі прагнаны за Дняпро, а неўзабаве і зусім разгромлены. Той, па Пцічы, шлях стаў занепадаць. А па Дняпры і Бярэзіне ажыўляцца. Тады і паявілася каля селішча Няміга другое, якое спачатку называлі Менскім дваром, бо яно на­лежала менскім гандлёвым людзям. Але Менск прадаўжаў заставацца галоўнай крэпасцю на поўдні Полацкага княства. А Няміга і крэпасцю тады не была. Так, перавалачная база. Няміга пры Усяславе стала крэ­пасцю...

Шчыра табе прызнаюся, падабаюцца мне полацкія князі. Усе яны: і Рагвалод, і дачка яго Рагнеда, якая па сутнасці была полацкай княгіняй, хоць князем і лічыўся Ізяслаў, яе сын, і Брачыслаў, і цяперашні Усяслаў не сядзелі склаўшы рукі. Непрыкметна рассоўвалі свае землі. Ставілі на іх крэпасці. Пракладалі дарогі і волакі. Вось і гэтую крэпасціцу Нямігу заклаў Усяслаў. I сына свайго Глеба паставіў тут княжыць пад сваім нядрэмным вокам. А як жа?.. Ці мала чаго можа здарыцца. Бывае, і сын на бацьку ідзе. Бачыш, якія ўмацаванні на Нямізе? Не тое што ў Менску? Яраславічы таму і захапілі Менск без вялікіх баёў. Як гнілы арэх раскусілі, ды такі ж бедны здабытак і ўзялі. Затое сваю помсту задаволілі. А для Усяслава Менск гэты не вялікая страта. Няміга ж і Заслаўе адкупіліся. Нямізская крэпасць для іхніх зубоў цвердаватая. Пастаяць Яраславічы, папіруюць, балазе ёсць за што піраваць, а там і Усяслаў падаспее. Во і сыдуцца на ратным полі. А як жа!.. Не дзе­ля таго пёрліся Яраславічы ў гэты паход, каб не паспрабаваць моцы Усяслававага мяча...

А палон свой — жанчын гэтых з дзецьмі — Яраславічы тут пакінуць. Паселяцца яны на Менскім двары. I пойдзе крапасціцы гэтай дзве назвы — і Менск, і Няміга. Доўга яны будуць спаборнічаць. Ды назва Менск пераможа, калі Глеб канчаткова зацвердзіцца на зямлі гэ­тай. Па старой памяці, як быў край гэты Менскім удзелам, так і застанецца ім...

Яны замаўчалі, кожны думаючы пра сваё запаветнае. Толькі цяпер Богша ўспомніў, што не дзеля гэтага выклікаў Баяна на размову.

— Паслухай, Баяне, — сказаў ён. — Як ты ўяўляеш свой грамадзянскі абавязак паэта і гусляра?..

— Славіць князёў, асілкаў, ваявод, само сабой... Яш­чэ я люблю апяваць жанчын... Самае прыгожае, што ёсць на свеце, — жанчына...

У Баяна загарэліся вочы, а твар яго засвяціўся, заззяў, як вясновае сонейка...

— Пра жанчын пасля... Гэта паэзія інтымная, і да грамадзянскай ніякіх адносін, — сказаў Богша словамі аднаго вельмі патрабавальнага крытыка, які некалі разграміў Богшаў зборнік. — Мяне турбуе другое. Як ты, пясняр, паэт, славіш князёў, усе заслугі якіх у тым, што яны захапілі амаль безабаронны горад, перабілі, разрабавалі багацці, захапілі ў палон жанчын і дзяцей, пагналі сюды, на Нямігу?.. Ганьба!.. Злачынства ўслаўляць забойцаў і рабаўнікоў.

Богша быў шчыры ў сваім гневе. Але Баян, здаецца, не разумеў, чаго гневаецца Богша. Так яно і было.

— Чаго ты злуеш? — спытаўся ён з нявінным выглядам дзіцяці, якое не разумее, чаму на яго сварацца. — Я слаўлю не забойствы, а воінскую доблесць, не гвалт і рабаванні, якія, дарэчы, бываюць на ўсякай вайне, а чалавечую мужнасць. Чалавек вельмі прыгожы ў баі. Тады ён такі спрытны, дужы, моцны, аж залюбуешся. А пасля бою на яго бывае агідна глядзець, ён нешта цягне, азіраецца ў вечнай сваёй сквапнасці і прагнасці, ці не нарабаваў хто за яго больш? Хваліцца сваімі подзвігамі, якіх у яго і не было. Не, Богша, сваімі песнямі я ўзвышаю князёў, ваявод, асілкаў і проста дружыннікаў над жорсткасцю жыцця. Яны адчуваюць сябе волатамі, уяўляюць, што ваююць за справядлівасць. Справядлівасць, Богша!.. А калі чалавек хоць раз адчуе ў сабе дабрыню і справядлівасць, ён ужо чалавек, а не звер, які забівае невядома дзеля чаго. Паэт і павінен узвышаць людзей, раскрываць перад імі прыгажосць іх учынкаў, калі ён нават троху і недакладны. Іначай усе мы ператворымся ў жукоў, якія капаюць зямлю, а ўзлятаюць у паветра, каб толькі на імгненне спарыцца... Глянь, Богша, на прыгажосць гэтых прывідных прыцемак. Хіба я павінен апяваць не іх, а гэты гнілы пень?.. Вечную прыгажосць буду я славіць у песнях. Мудрасць Яраслававу, храбрасць Мсціслававу, цудадзейнасць Усяслававу, рашучасць Святаслававу...

— А на ўсіх іх — кроў славянская, — запратэставаў Богша. — I ты, паэт, узяў грэх на сябе за тое, што апяваў і славіў іх... і не кажы мне пра справядлівасць. Хто прынёс дзіцяці слёзы — варты гарэць у пекле. Хто ж свядома славіў крыўдзіцеля — тройчы варты гарэць у пякельным агні...

Баян засмучана думаў, і Богша ўзрадаваўся, што закрануў ягоную душу.

— Лазар Васільевіч, ах Лазар Васільевіч, як вы можаце гэтак абражаць найвялікшага паэта, — раптам пачуў Богша за спіной дужа знаёмы ў сваёй непаўторнасці голас і павярнуўся.

Да яго, як у сне ці ў рапіднай здымцы, не ішоў, а плыў у паветры над зямлёю Рафаіл Міхайлавіч Доля — дзядзька ягонай жонкі Любы.

"Чаму і як ён апынуўся тут? — падумаў Богша, назіраючы за набліжэннем Рафаіла Міхайлавіча. — Ага, ён, здаецца, памёр, як і я. Здаецца ці на самай справе памёр? — спрабаваў аднавіць даўнія падзеі Лазар Бог­ша і не мог. — Зрэшты, якая розніца між чалавекам жывым і мёртвым? Хіба толькі ў тым, што жывы нешта вечна гаворыць, каб не разгадалі ягоных сапраўдных думак, а мёртвы маўчыць? Дык жа маўчанне — золата. Лепей маўчаць. Колькіх язык даводзіў да смерці?! А ўсё не перастаюць нешта гаварыць, абы паказаць свой спрыт і розум..."

Рафаіл Міхайлавіч нарэшце дасягнуў берага, спыніўся насупраць, дакорліва пазіраючы Богшу ў вочы.

— Навошта вы пакрыўдзілі Баяна? — спытаўся До­ля плаксівым голасам. — А яшчэ патрабуеце, каб іншыя не крыўдзілі дзіцяці. Баян — тое ж дзіця. Усе паэты такія. А вы крыўдзіце... Каго?.. Сябе крыўдзіце, Лазар Васільевіч... Як жа вы не можаце зразумець, што паходы і войны ў Баянаў час былі доблесцю, а не ганьбай. Ды так яно застанецца і на вякі...

— Хлусіш! — крыкнуў Богша.

— Ты аслеп, Лазар Васільевіч, — сказаў Доля. — Аслеп і ўжо нічога не можаш убачыць...

— Цябе дык я бачу, — злосна сказаў Богша, і яму захацелася схапіць Долю за шкірку і кінуць з кручы ў ваду.

Ён ужо працягнуў рукі, як нехта схапіў яго, прыціснуў да зямлі, паставіў на калені...


6

Ён ужо працягнуў рукі, як нехта схапіў яго, прыціснуў да зямлі, паставіў на калені.

Лазар Богша азірнуўся, хоць зрабіў гэта праз сілу. Ён стаяў на каленях пад высокім стэпавым небам, пе­рад шаўковай юртай, з якой даляталі ручныя галасы і незразумелая Богшу мова.

"Куды занесла мяне?" — падумаў Богша, баючыся азірнуцца па баках.

Удалечыні, у стэпе, пасвіліся коні, а справа і злева ад яго стаяла па воіну з аголенымі шаблямі.

— Дзе я? — спытаўся ў іх Богша.

— Маўчы, няшчасны, — сказаў нехта за ягонай спіной, бо воіны прадаўжалі маўчаць, моцна сціснуўшы вусны.

— Дзе я? — знарок ужо гучна спытаўся другі раз Лазар Богша.

— Ты ў стане вялікага, мудрага, найярчэйшага за сонца, найсправядліўшага на зямлі, светлага і высокашаноўнага Чынгісахана...

— Якога мне чорта тут патрэбна? — як бы разважаючы ўголас, спытаўся Богша. — Не хапала бачыць яшчэ гэтага забойцу і ката, сапраўды вялікага ў сваіх крывавых учынках...

— Ён самы справядлівы, літасцівы, — адказаў усё той жа голас за Богшавай спіной.

— Тых, хто стаў бы славіць тырана і забойцу, я караў бы дужа проста — вырываў бы ім язык, — агрызнуўся Богша.

Ён, напэўна, сказаў бы і больш грозную прамову, ды тут з юрты выйшаў сам Чынгісхан. Ён быў невысокага росту, крываногі, як, зрэшты, і ўсе вандроўнікі, што, зда­валася, і нараджаліся ў сядле. Раскосыя вочы на ягоным скуластым твары ззялі ад уласнай годнасці і ўсёдазволенасці. Няўклюдна квадратную постаць Чынгісхана добра аблягала белая куртка, а белыя шыракаватыя штаны былі акуратна ўвабраны ў лямцавыя боты, аздобленыя дарагім каменнем. Славуты тыран рознаплямённага войска спыніўся перад Лазарам Богшам, паглядзеў на яго, як на нейкае недарэчнае дзіва.

— Хто ты і чаму апынуўся ў размяшчэнні майго баявога лагера? — грозна спытаўся Чынгісхан.

Ён быў усяго галавы на дзве вышэй за Богшу, хоць той стаяў на каленях. Гэта развесяліла Богшу.

— Я — Лазар Богша, кінарэжысёр, — сказаў ён, зусім непачціва пазіраючы ў вочы Чынгісхана. — У цябе, можа, закурыць знойдзецца? Два вякі не курыў — вушы апухлі. А ўсё таму, што па нашай сістэме выдадзены загад, каб не паказвалі на экране, як героі фільма кураць. Разумееш, некаму падалося, што кіно вінавата ў тым, што людзі п’юць і кураць. Ну, і выдалі загад. На экране цяпер ні махорачнага дыму, ні бутэлек і чарак. Любата! Такое ўражанне, што на свеце ўжо ніхто не п’е, не курыць... Здорава, Чынгісхан?..

Богша знарок балбатаў абы-што, спадзеючыся выпрабаваным сваім метадам ашаламіць Чынгісхана. Але па меры таго, як Богша гаварыў, медна-карычневы твар Чынгісхана ўвачавідкі наліваўся, крывёю. 3 раскосых вачэй валаідара Азіі так і пырскалі нястрымна гнеўныя іскры. Здавалася, Чынгісхан зараз выхапіць з ножнаў меч, секане ім па непакорнай галаве Лазара Богшы. Але ён стрымаў сябе нейкім нечалавечым намаганнем волі.

— Адкуль ты паявіўся, такі смелы?.. Глядзі, каб я не загадаў разарваць цябе коньмі...

— Адкуль я паявіўся і чаму, спытайся пра гэта ў тых, хто прыцягнуў мяне сюды не па маёй волі. Не ду­май, што мне вельмі хацелася сустракацца з такім агідным тыпам, як ты. Я наогул не цярплю забойцаў і тых, хто славіць забойствы, знаходзячы дзеля гэтага тысячы самых розных апраўданняў. Ты заліў крывёю мангольскія стэпы, прасторы Сярэдняй Азіі, Каўказ і землі маёй прарадзімы. Ты спыніў бег часу на землях, якія пераўзыходзілі цябе філосафамі і мудрацамі, паэтамі і ма­стакам!. Ты адкінуў людзей у часы дзікунства і раб­ства. Я ненавіджу цябе, як злы лёс, што спасцігнуў на­роды, якім ты не мог бы служыць апошнім рабом...

Богша задыхаўся ад гневу, што ахапіў яго. Яму ха­целася гаварыць і гаварыць. Выкрываць Чынгісхана з ягонымі крывавымі ўчынкамі. Ён ведаў ужо сваю асуджанасць і нічога не баяўся. Але нейкі гоман за ім адцягваў Богшаву ўвагу. Тады ён павярнуў галаву направа і налева, угледзеў вялізны натоўп, які запоўніў увесь стэп. Гэта натоўп і крычаў, трасучы кулакамі, пікамі, калчанамі для стрэлаў, шаблямі і нажамі.

"Чаго яны крычаць?" — падумаў Богша.

— Ты абразіў найвялікшага з вялікіх, найсправядлівага са справядлівых, валадара іхніх цел і душ, надзею і веру, сонца, зямлю і паветра, без якіх ім не жыць. Яны патрабуюць разарваць цябе, які апаганіў светач задум і памкненняў іхніх, на часткі...

— Яны што, сляпыя? — спытаўся Богша, не могучы паверыць, што людзі, якія не ведаюць яго, гатовы забіць яго толькі за тое, што ён сказаў праўду, якая застанецца ў вяках.

— Яны верныя яму, і веру іх у Чынгісхана будуць апавяць у вяках паэты ўсёй зямлі...

Богшу захацелася плюнуць ад агіды.

— Хто скажа мне, адкуль наявіўся гэты нахабнік? — зыркнуўшы па баках, спытаўся Чынгісхан.

Наперад выпаўз чалавек у зашмальцаваным халаце, вельмі падобны на Кірылу Лыкавязава. ён пацалаваў насок бота Чынгісхана, пасля гэтага ўзняў угору твар. Лазар Богша так і ахнуў ад здзіўлення: то была манаш­ка Феадора, ці, як называў яе лясны князь, Кажына, з якой Лазар Богша расстаўся сто гадоў назад.

— О, вялікі, мудры, смелы ўладар неба, зямлі і мораў, вясновае сонца стэпаў, дыханне ўсяго жывога, вялікі пастух народаў свету, — загаварыла яна. — Чала­век гэты, калі можна назваць чалавекам смярдзючага сабаку, які валодае чалавечай мовай, па празванню Ла­зар Богша — ліцадзей і чараўнік — маною і хітрасцю пранік у наш час з далёкай будучыні, каб зняць пра ця­бе фільм і такім чынам адвярнуць твары воінаў ад вялікіх тваіх спраў, пасеяць смуту і непакорнасць табе і тваёй найвыдатнай задуме стварыць сусветную імперыю дабра і справядлівасці, якую не ведала чалавецтва. Ён да таго ж — паэт, які лічыць, што грэшна апяваць такіх, як ты, о вялікі і мудры валадар усяго, што жыве на свеце. Ён прапаведуе мір і роўнасць паміж народамі. Ён гуманіст...

— Хто? — у Чынгісхана пачарнелі вочы.

— Ён з тых, хто лічыць, што пакрыўдзіць адно дзіця — найвялікшы грэх. Што захоп чужых земляў — злачынства, якое трэба караць смерцю...

— Дзе мой кат? — спытаўся Чынгісхан.

— Што загадае яснае сонейка стэпаў? — аднекуль падпоўз кат, цалуючы наскі ханскіх ботаў.

— Яму трэба адсячы галаву, але так, каб у ёй захавалася здольнасць думаць і пакутаваць, а цела ягонае каб памерла і было разарвана арламі-сцярвятнікамі.

— О вялікі і мудры валадар свету, — урачыста загаварыў кат, лежачы на зямлі і не падымаючы вачэй на хана. — Можаш не сумнявацца, я зраблю так, як ты загадаеш. Але дазволь сказаць слова. Лепей хай памрэ галава гэтага нягодніка і злачынцы і яе разарвуць арлы-сцярвятнікі, а цела няхай жыве і пакутуе вечна...

Кат заціх, мабыць, сам спалохаўся сваёй смеласці.

— Будзе так, як сказаў я, — не пагадзіўся з ім Чынгісхан.

Кат закалаціўся як асінавы ліст.

У тое ж імгненне Лазара Богшу схапілі пад рукі, паклалі на калоду дагары тварам. Богша ўбачыў над галавой попельна-шэрае неба, на якім не было сонца. Ма­быць, сонца зацямніў Чынгісхан. У небе ўжо кружылі арлы-сцярвятнікі, чакалі, калі можна будзе апусціцца на Богшава цела.

— Богша, паслухай мяне, Богша, — над ім у паветры завіснуў твар Кажыны, — прызнайся хану, што ты раскайваешся ў сваім учынку, і вялікі хан не толькі не ста­не цябе караць, але залічыць на сваю службу. Ты будзеш складаць у ягоны гонар песні, якіх прагнуць ягоныя воіны. Яны гатовы ісці за ім хоць на край свету. Гатовы загінуць. Выконваць любыя ягоныя загады, якія здаюцца ім мудрымі і справядлівымі... Табе цяжка ска­заць, што вінаваты?..

— Цяжка, — адказаў Богша. — Цяжка і агідна...

— Ну і дурань... Зрэшты, ты мог бы і прытварыцца. Тыраны любяць прытворства, хоць і разумеюць, што прытворшчыкі пакінуць іх на першым павароце...

— Не! — запярэчыў Богша. — Я не хачу прытварацца, бо я мастак.

— Мастак!.. Ці мала іх прытвараюцца, абы жыць у міласці, смачна есці, соладка піць і спакойна спаць...

— Такія не мастакі, — рашуча запярэчыў Богша. — Яны гандляры, хай сабе і з прыгожым тварам...

— Тады ты загінеш, і ніхто не будзе памятаць, што некалі жыў такі мастак Лазар Богша...

Лазар Богша пачуў, як па ягоным целе прабеглі мурашкі. Яму зрабілася страшна. Божа літасцівы, тварыць у імя праўды, быць сумленным у сваёй творчасці, столькі зрабіць дзеля таго, каб чалавек стаў лепшы, і загінуць невядомым...

— Але ж гэта несумленна, — троху разгублена сказаў ён. — Несумленна так абыходзіцца з мастаком. Гэ­та несправядліва...

— Прызнай сваю віну, і ты станеш бессмяротны. Ця­бе будуць вывучаіць, перакладаць на ўсе мовы свету, — сказала манашка. — Няўжо табе лепей памерці і застацца назаўсёды невядомым, чым прызнаць свае памылкі, стаць асабістым песняром хана. Галава — адна. Яе адсякуць, і другую на шыю не прыладзіш...

У Лазара Богшы болем зайшлося сэрца. "Прызнаюся, — падумаў ён. — Будучыя пакаленні мяне зразумеюць. Хан, які не пабаяўся забіць сотні тысяч народа, вельмі проста забароніць успамшаць маё імя, а ўсе мае творы загадае знішчыць. Я не магу дапусціць, каб мае творы — жывыя думкі, бяссонныя ночы, напал пачуццяў і логіка разважанняў — былі знішчаны, каб ні ця­пер, ні ў будучым пра іх ніхто не ведаў. Творы — гэта маё жыццё, прадаўжэнне яго на зямлі, калі мяне ўжо на ёй не будзе..."

Ён хацеў ужо сказаць, што прызнае сваю віну перад ханам і гатовы служыць яму верай і праўдай, не задумваючыся над ягонымі справамі, як убачыў у небе той самы цень, што вёз яго з возера Суя ў гэты замагільны свет. I гэты цень і Ефрасіння Полацкая былі падобны як дзве кроплі вады.

— Богша, не слухай яе, — сказала Ефрасіння Полац­кая далёкім, але выразным голасам. — Гэта Спакуса. Колькі творцаў гінула, паслухаўшы яе. Успомні, Лазар Богша: калі б Ісуса не распялі, ён не стаў бы Хрыстом...

— Не! — крыкнуў Богша.

Вострая, як брытва, вялікая, як чорная хмара, сякера апусцілася на Богшаву шыю. Ён пачуў, як галава без аніякага болю аддзялілася ад цела і пакацілася па тра­ве, пакуль не наткнулася на белы шоўк юрты.

Толькі цяпер Лазар Богша зразумеў, якую страш­ную кару прыдумаў яму жорсткі ўладар манголаў Чынгісхан. Розум у ягонай галаве жыў сам па сабе, ён мог усё прадбачыць, усё ведаць і разумець, але нічога не мог зрабіць. Розум быў бяссільны перад злом...

Лазару Богшу зрабілася жудасна ад уласнай безабароннасці і бездапаможнасці: кожны з манголаў мог узяць ягоную галаву, ягоны розум і рабіць з ім усё, што яму ўздумаецца.

"Божа, — падумала Богшава галава, лежачы ў засені пад ханскай юртай, — хай бы хто сумленны, добры, чалавечны падабраў мяне, бо, трапіўшы ў нягодныя рукі, я магу нарабіць многа зла".

Але Богшаву галаву ніхто з манголаў, што сноўдалі каля юрты, не збіраўся падымаць. Мабыць, яе розум не вельмі быў патрэбны гэтым заваёўнікам, што вандравалі ў прывольных стэпах. Адзін з іх, што праходзіў каля галавы, пхнуў яе босай нагой, нібы гэта была не разум­ная галава, а футбольны мяч.

— Прыгожая цацка, але ж зусім непатрэбная, — сказаў ён, падняўшы галаву за вушы. — Хіба ўзяць для дзяцей? Хай бы пагулялі, пакуль малыя. Але гульні з такімі цацкамі да дабра не даводзяць...

Ён кінуў галаву на траву пад бязлітасна гарачае сонца. Яна засталася ляжаць угору тварам. Яе вочы маглі бачыць неба, але не маглі бачыць тое, што рабілася на зямлі.

Тут ужо Богша не сцярпеў, закрычаў нема і дзіка, як смяртэльна паранены звер, якога затравілі бязлітасныя паляўнічыя.

Ён крычаў доўга, і ніхто не звяртаў увагі на ягоны лямант. Крычы сабе колькі пажадаеш, бо ты розум і табе належыць крычаць ад болю і несправядлівасці, ад бездапаможнасці і адзіноты. Ты — розум!.. Усяго толькі розум...

Галава Лазара Богшы крычала б яшчэ невядома колькі, ды раптам адчула, што ёй прыдадзена цела — тулава, рукі, ногі. Тады яна перастала крычаць.


ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ: ненавіснае... бясконца дарагое кіно


Эпізод першы: сага аб студыйным калідоры


Галава Лазара Богшы крычала б яшчэ невядома колькі, ды раптам адчула, што ёй прыдадзена цела — тулава, рукі, ногі. Тады яна перастала крычаць.

Ён ляжаў тварам дагары, закінуўшы галаву на падушцы. Ягоныя закочаныя пад лоб вочы ніяк не маглі асэнсаваць, дзе ён, што з ім? Над ім нізка вісела белая покрыўка — столь, а па баках, як у трохкутнай прызме, разыходзіліся дзве салатавыя сцяны. Здавалася, што ён усё яшчэ знаходзіцца ў трынаццатым стагоддзі, пакараны смерцю Чынгісханам.

Гэта было жахліва — прачнуцца і зноў апынуцца там, дзе цябе абезгаловілі. На амярцвелай шыі галава чулася так, як, напэўна, чуе сябе футбольны мяч, якога білі нагамі два таймы. А можа, ён і не прачынаўся наяве, а толькі ў сне, як было ўжо не раз, калі ён падарожнічаў па тым свеце.

Спачатку безуважліва, а пасля ўсё больш асэнсавана ён павёў вачамі па сцяне, па дэдэронавай гардзіне ўніз да падаконніка, застаўленага гаршчзчкамі з какту­самі, потым яшчэ ніжэй, па падлозе з дываном, нарэшце спыніў позірк на стале з пішучай машынкай, у карэтцы якой быў закладзены чысты аркуш паперы.

"Дык гэта ж мой кабінет! — узрадаваўся Лазар Бог­ша. — Цяпер я пэўна не сплю!.. Але ж і прысніцца чортведама што. Прачнешся і сам сабе не верыш, што ляжыш дома, а не вандруеш па замагільным свеце".

Унутры ўсё гарэла і смылела, а левая палавіна грудзей набракла тупым болем. Боль чуўся ў плячы і ў пацяжалелай, асвінцованай за ноч руцэ. "Гэта ж у мяне сардэчны прыступ", — падумаў Лазар Богша і пачуў, як ад ног да амярцвелай патыліцы пракаціўся брыдзенькі страх.

— Люба, Люба! — закрычаў ён, гукаючы жонку, і раптам успомніў, што яе няма, што яна паляцела ў Адэсу.

Ён працягнуў руку і адразу ж намацаў ручку шуфлядкі ў століку, дастаў цюбік з нітрагліцэрынам. Паклаўшы таблетку пад язык, Лазар Богша заплюшчыў вочы, пачаў чакаць, калі паслабне боль. Але, як толькі ён заплюшчыў вочы, адразу перад ім узнік вазок-саркафаг, тройка белых коней, якая ляцела ў чорнай бездані Сусвету, і жудасны пралом у нябеснай сферы — вароты ў пазазямное існаванне. Богша адразу ж расплюшчыў вочы.

"Цікава, хто мяне прывёз дамоў? — падумалася яму. — Хоць у лоб трэсні, не помню. Першы ў жыцці правал памяці. Мусіць, старэю, і час падумаць пра ўласнае здароўе. Хутчэй бы нітрагліцэрын зняў спазму, та­ды прыму душ, вып’ю кавы... Не, лепей чаю з бальза­мам. I абавязкова трэба пазваніць Любе. Усё — дурасць і глупства".

Папраўдзе, дык Лазар Богша зусім не быў упэўнены, што Люба даруе ўчарашнюю сварку, але яму вельмі ха­целася, каб яна даравала, а таму ўгаворваў, запэўніваў сябе, што яна павінна дараваць.

Тым часам нітрагліцэрын паволі сцішаў боль, аж пасвятлела ўваччу. Лазар Богша скінуў ногі з канапы на дыван, пакруціў галавою, нібы хацеў вытрасці з яе тупы надакучлівы клін. "Хопіць", — сказаў ён сам сабе і рашуча стаў на ногі.

Ванны пакой размяшчаўся побач са спальняй. Лазар Богша адкруціў кран гарачай вады на ўсю магутнасць — вострыя струменьчыкі балюча сцебанулі па жываце, па грудзях, па твары, пацяклі, ужо крыху ахалоджаныя, па нагах. Яны станавіліся ўсё гарачэйшыя. Богша адкруціў кран халоднай вады — струмень пахаладзеў, стаў вастрэйшы.

Павярнуўшыся тварам да сцяны, выкладзенай блакітнаватай кафляй, Лазар Богша прайшоўся душам па спіне, выганяючы з яе зябкі халадок. Ён чуў, як знікае боль у грудзях, а цела становіцца свежым і дужым. Ды і галава прасвятляецца ад кашмараў, што прыкінуліся да яго ноччу.

Выключыўшы гарачую ваду, Богша павялічыў напор халоднай. 3 хвіліну ён хвастаў сябе халодным душам, потым зноў уключыў гарачую ваду. Начныя кашмары сплывалі разам з вадою ў круглую адтуліну сцёку. Ла­зар Богша выключыў ваду, дастаў з кручка махровую прасціну, акрыў ёю плечы. У цішыні, што раптам наста­ла, пачуўся пранізлівы тэлефонны званок.

"Люба!" — радасна падумаў Богша і, забыўшыся, што на ім толькі махровая прасціна, выскачыў з ваннага пакоя.

Тэлефонных апаратаў было два: адзін у кабінеце, другі — у холе, перад залай.

— Алё, алё! — крыкнуў Богша ў трубку, ніяк не хаваючы сваёй радасці.

— Лазар Васільевіч, дзе ты прападаеш? Я ўсе тэлефоны паабламаў...

Богша адразу пазнаў: Карней Карнеевіч Кладачка, дырэктар карціны, тры "К", як яго клічуць на кінастудыі.

— Што здарылася, Карней, Карнеевіч? — спытаў Ла­зар Богша, адчуваючы нейкую бяду.

Толькі цяпер ён убачыў сябе ў трумо, што стаяла тут жа ў холе, і вельмі здзівіўся. Такім недарэкам Ла­зар Богша ніколі сябе не ўяўляў. Свой адбітак ён прывык бачыць на экране, дзе заўсёды выглядаў аж занадта прыгожа. А тут чортведама хто глядзіць на яго з люстэрка, нейкая пачвара з крывымі нагамі, тлустым чэравам і валасатай грудзінай. Выходзіць, існуюць два Лазары Богшы: адзін — экранны, другі — бытавы, адзін — увасабленне мужчынскай прыгажосці, другі — агідны двайнік.

"А здорава мяне здэфармаваў час, — незадаволены сабою, побытавым, падумаў Лазар Богша. — Хутка змагу іграць толькі Квазімоду".

Папраўдзе, дык Богша грашыў, калі так думаў. Ён умеў, быў здольны ўсяго сябе падпарадкоўваць ролі. Пе­рад кінакамерай у яго мяняліся і паходка, і манера трымаць сябе. Кожны жэст, кожны рух — усё аддавалася ролі, усё свяцілася натхненнем і талентам.

— Што здарылася, што здарылася? — цяжка адсопваючыся, перадражніў яго Карней Карнеевіч. — А тое здарылася, што на дзве гадзіны прызначаны мастацкі савет. А ты спіш! I нічога не ведаеш. Падобна на тое, што нас хочуць прыкрыць...

За час работы ў кіно Лазар Богша прывык да нечаканасцей, і ўсё ж навіна збянтэжыла яго.

— А вы, Карней Карнеевіч, часам не спрасонку? — насмешліва спытаў Богша, праўда, больш для таго, каб падрыхтавацца самому да найгоршага.

— Мілы мой, я яшчэ не клаўся спаць і ледзьве стаю на нагах, — пакрыўдзіўся Карней Карнеевіч. — У мяне ў дарозе сапсавалася машына, і мы ламачыну гэтую ледзь не ад Лагойска цягнулі на сабе.

Лазару Богшу стала весела, ён аж падміргнуў уласнаму адбітку ў люстэрку. Той у сваю чаргу падміргнуў яму: маўляў, ну і любіць Карней Карнеевіч драматызаваць падзеі.

— Ну, добра, не злуйце, Карней Карнеевіч, я пажартаваў. Але чаму такая паспешнасць?

— Як чаму? Ты хіба не ведаеш, што прыехала Рымачка Громава?

— Адкуль жа мне ведаць, калі дырэктар карціны паведамляе аб такой важнай падзеі тады, калі куратар прыехала ўжо на студыю, а не тады, калі яна толькі падумала, што трэба было б паехаць, паглядзець, што там робіць рэжысёр Лазар Богша...

Богшава іронія зрабіла ўражанне — Карней Карнеевіч зразумеў, што пікіравацца далей няма сэнсу.

— Ну, во што, — пакрысе адступаючы, загаварыў Карней Карнеевіч, — няма нам калі тары-бары разводзіць. Высылаю машыну, а ты праз пятнаццаць хвілін выходзь на вуліцу. Палова членаў савета ўжо ходзіць па калідоры, чакаючы, калі геніяльны рэжысёр Лазар Богша ашчаслівіць іх сваёй увагай. Хвілін дваццаць пастараюся іх затрымаць, а далей не ручаюся...

— Не практыкуйся ў красамоўстве, — спыніў Богша дырэктара. — Праз пятнадцаць хвілін буду на вуліцы...

Карней Карнеевіч павесіў трубку.

"Няўжо я спаў да дзвюх гадзін дня?" — падумаў Богша і, выціраючы галаву канцамі прасціны, пакрочыў у залу, дзе на сцяне вісеў мадэрновы гадзіннік — ходзікі з гірай у выглядзе дзвюх бутэлек з-пад шампанскага і з кашачай мордай на цыферблаце, якая падміргвала то адным, то другім вокам. Ён размашыста адчыніў дзверы і аслупянеў: у крэсле, бокам да яго, сядзела незнаёмая жанчына.

"А я во які, гуляю па кватэры", — жахнуўся Богша і механічна адступіў два крокі назад.

Жанчына, аднак, ніяк не зрэагавала на ягонае паяўленне. Магчыма, яна пра нешта моцна думала, а можа, нават драмала, бо ўявіць, што не пачула, як ён зайшоў у залу, было зусім неверагодна. Лазар Богша ціхенька зачыніў дзверы, падыбаў на пальчыках у кабінет.

"Няйначай, нейкая Любіна пратэжыстка, — падумаў ён, апранаючыся. — От ужо чалавек! Ніколі не папярэдзідь, а я кожны раз натыкаюся на яе дзяўчат у самы непадыходзячы момант".

Што праўда, то праўда, Богшава жонка, Люба, мела адну, не зусім прыдатную ў сямейным жыцці звычку: яна вечна падбірала на кінастудыі бескватэрных кіношных дзяўчат, якія жылі ў іх па тыдні і больш, пакуль Лазар Богша здымаў фільм на натуры, у экспедыцыі. Пасля аднаго выпадку Лазар Богша, вярнуўшыся дамоў з камандзіроўкі, нават у свой кабінет заходзіў з асцярогай.

Той, прыгаданы цяпер выпадак выклікаў у Богшы лёгкую ўсмешку. Тады ж, напачатку, яму было зусім не да смеху. Ён прыехаў дамоў троху позна і, каб не тлумачыць Любе, чаму і з кім заседзеўся, ціха прайшоў у свой кабінет. На канапе нехта спаў. Пакой з вуліцы ледзь асвятляла неонавая шыльда над магазінам. Богша, аднак, разгледзеў, што спіць жанчына. Вядома, Люба. Ён хацеў быў разбудзіць яе нейкім жартам, напрыклад, той дзівацкай песенькай, якую ён сам прыдумаў, але фантазія падштурхоўвала на нешта больш дасціпнае. А жон­ка тым часам нічога не чула ці, можа, прыкідвалася, што нічога не чуе. "Я табе папрытвараюся", — весела думаў Богша, абы-куды скідаючы адзенне. Раздзеўшыся, ён нырнуў пад коўдру, абхапіў рукамі Любу, але тая так заверашчала, так пачала адбівацца рукамі і нагамі, ды яшчэ і кусацца, што Богша не ўтрымаўся, даў ёй добрага "ляшча" па мяккім месцы.

— А-а-а-а-а, ратуйце! — закрычала Люба незнаёмым голасам. Богшу падумалася, што трапіў у чужую кватэру.

Але тут пад столлю ўспыхнула люстра.

— Зіначка, Зіначка, не бойся, гэта Лазар Васільевіч, — пачуў Богша Любін голас.

Лазар Богша ўскочыў, нічога не разумеючы. На парозе кабінета стаяла Люба ў доўгай начной кашулі, а на канапе калацілася ад страху нейкае ружовае ў святле люстры дзяўчо.

"Зіна-Зіначка, Зіначка-маліначка", — з нейкаю пяшчотаю падумаў Богша пра Зіну, і думка гэтая адагнала прэч і непрыемную вестку пра мастацкі савет і другую, пра новую Любіну пратэжыстку, што сядзела ў зале.

Пакуль Богша нацягваў джынсы, каўбойскую клятчатую кашулю, нейлонавую куртку на засцежках, прайшло хвілін пяць. Засталося — дзесяць. Папіць чаю, вя­дома, няма калі. Ён заглянуў у халадзільнік-бар. На яго шчасце, там стаяла бутэлька нарзану. Дастаўшы лімон, Богша выціснуў сок у фужэр, дадаў лыжку рыжскага бальзаму, паклаў крыху мёду, даліў фужэр нарзанам, залпам выпіў. Напітак асвяжыў. Закурыўшы цыгарэту, Богша нетаропка выйшаў на вуліцу. Машыны яшчэ не было.

"Але, чорт пабяры, адкуль і калі паявілася тая жан­чына? — задумаўся Богша. — Учора яе не было. Магу прысягнуць, што не было. Не залезла ж яна праз акно? Хіба Люба дала ключы? Нават і вельмі верагодна... А што, калі я прывёз яе ў кватэру ноччу? Таксама вера­годна... Можа, яна якая зладзейка, а я пакідаю яе ў кватэры. Трэба падняцца наверх і спытаць, адкуль яна паявілася?.."

Лазар Богша хацеў ужо ісці ў пад’езд, як з-за вугла выруліла машына. Шафёр затармазіў, спрытна адчыніў дзверцы, перагнуўшыся на бок.

— Сядайце, Лазар Васільевіч. Загадана з вецярком, бо познімся...

"Ліха з ёю, той жанчынай, — падумаў Лазар Бог­ша. — Як зайшла, так хай і выходзіць..."

— Паехалі, — сказаў ён.

Кожны раз, прыходзячы на кінастудыю, Лазар Бог­ша трапляў у непаўторна знаёмую, мілую, дарагую і бясконца ненавісную атмасферу. Ён не мог, не ўмеў дакладна вызначыць, што і чаму на студыі было да слёз, да трапяткога хвалявання яму адначасова дорага і ненавісна, але ён мог прысягнуць, што абодва гэтыя пачуцці ўжываліся ў ім арганічна і мірна. Мабыць, несумяшчальныя ў іншых людзях, яны ўжываліся не толькі ў Лазару Богшу, але ў кожным, хто, аднойчы трапіўшы на кінастудыю, глытнуўшы кіношнага паветра, заставаўся назаўсёды яе палоннікам, як электрод у кальцы сінхратрона.

Лазар Богша неаднойчы задумваўся, а чым адметная кіношная атмасфера? Адказаць на такое пытанне было зусім нялёгка. Знешне кінастудыя была падобна на дзесяткі іншых устаноў. I ўсё ж непадобна. Тут, як нідзе, уладарыў дух неадольных супярэчнасцей: апантаных, бурных захапленняў і горкіх, ледзь не трагічных расчараванняў; фантастычных узлётаў на грэбёні славы і катастрафічных падзенняў у нябыт; хвалюючых пакут ад самаадданай творчасці і салодкай уцехі ад лёгка заробленых грошай. Кінастудыя акумуліравала ўсе чалавечыя страсці. Яна была падобна на дом зачаццяў і родаў, дзе ў пакутах любові, насалоды, ахалоджання, нянавісці, раскаяння, болю, шчырасці, гордасці, расчаравання — усёй гамы чалавечых пачуццяў — зачыналася, нараджалася, квітнела або заўчасна гінула чалавечае імкненне да праяўлення сваёй сутнасці...

Не збаўляючы хуткасці, машына падруліла пад цагляныя сцены прахадной, вымураванай у строгім стыле эпохі барацьбы з празмернасцямі. Прахадная гэтая, як і ўсе на свеце, мела сваю гісторыю, звязаную з лёсам аднаго з дырэктараў кінастудыі, чалавека калі і не вельмі таленавітага, дык арыгінальнага і нават самабытнага. Зрэшты, усе дзевяць дырэктараў, што змяніліся на Богшавым кіношным веку, не былі людзьмі ардынарнымі, шэрымі — кожны з іх вызначаўся нейкім дзівацтвам, якое вылучала яго нават з непаўторнай кіношнай масы.

У таго дырэктара, што пакінуў пасля сябе прахадную і якога за вочы называлі "Ходзікамі", была хоць адна, затое неадольная страсць — любоў да дакладнасці. Ён лічыў, што дакладнасць і ёсць той архімедаў рычаг, якім можна будзе павярнуць кінастудыю ад шэрых, сярэдніх фільмаў да яркіх і геніяльных.

Што праўда, дык усе дырэктары прыходзілі на студыю са сваім архімедавым рычагом. Аднак, маючы ры­чаг, яны не мелі пункту апоры, а таму неўзабаве зніклі. Шэрыя ж фільмы заставаліся.

"Ходзікі" быў упэўнены, што ў яго ёсць не толькі ры­чаг, але і пункт апоры. Ідэя, якую ён падсунуў студыі, была звязана з укараненнем новай сістэмы прапускоў. Над яе ажыццяўленнем гады два біліся лепшыя інжынерныя сілы кінастудыі і трох навукова-даследчых інстытутаў, пакуль не адолелі ўсіх перашкод, пакуль не дасягнулі належнага эфекту.

Рэформа ў сістэме прапускоў заключалася ў тым, што метраў за сто ад студыі, за вялізнай лужынай, пабудавалі цагляную прахадную, якая нечым нагадвала куфар. Сюды, у прахадную з дзвюма металічнымі вяртушкамі, з электронным гадзіннікам, з палічкамі для захавання прапускоў, вахцёрскім пакоем і запасным выхадам, перавялі з вестыбюля студыі вахцёраў — дзядзьку Якава і ягоную жонку цётку Матруну. Прагрэсіўнасць сістэмы, аднак, заключалася не ў гэтым, а ў тым, што роўна а дзевятай гадзіне спрацоўвала электроннае прыстасаванне, вяртушкі пераставалі круціцца, а зна­чыць, усе, хто спазняўся хоць на адну секунду, маглі трапіць на студыю не іначай, як паведаміўшы пра сваё спазненне па відэатэлефоне ў дыспетчарскую. Там націскалі кнопку, вяртушка рабіла адзін паварот, прапускала таго, хто спазняўся, але ўжо з рапартам дырэктару аб парушэнні дысцыпліны.

У першы дзень прахадная была перапоўнена парушальнікамі дысцыпліны. Відэатэлефон і дыспетчары працавалі на поўную моц. Дырэктарскі загад даўжынёй амаль на дваццаць старонак навекі захаваў ганебны факт кіношнай неарганізаванасці.

Назаўтра, аднак, відэатэлефон замоўк. Спазненні рашуча спыніліся. Па перавагах новай сістэмы тут жа была склікана практычна-тэарэтычная канферэнцыя, якая і падрыхтавала брашуру для друку пра выдатны феномен у кіношнай практыцы. Чытач, на жаль, не дачакаўся брашуры, бо хутка выявілася, што ўсяму прычынай была не сістэма, а дзядзька Якаў з цёткай Матрунай. Гэта яны, найвялікшыя ў сведе прыхільнікі кіно і апекуны кіношнікаў, сталі прапускаць недысцыплінаваную кіношную брацію цераз вахцёрскі пакой, мінуючы хітрыя электронныя аўтаматы.

Калі Лазар Богша зайшоў у прахадную, электронны гадзіннік паказваў трынаццаць мінут сорак шэсць се­кунд на дваццаць другую гадзіну, а над экранам відэатэлефона вісела фанерная шыльдачка з па-мастацку аформленым надпісам: "часова сапсуты". Надпіс гэты паявіўся якраз тады, калі дырэктар па мянушцы "Ходзікі", так і не дачакаўшыся геніяльнага фільма, перамяніў дырэктарскае крэсла студыі на дырэктарскае крэсла на мясакамбінаце...

Убачыўшы Лазара Богшу, дзядзька Якаў падхапіўся з услона, на якім сядзеў і сёрбаў з салдацкага кацялка капусту з грыбамі.

— Здравія жадаю, Лазар Васільевіч, — весела прывітаў ён Лазара Богшу. — Даўно вас не бачыў. Але чуў, чуў і радуюся вашым поспехам. Як вам працуецца, Ла­зар Васільевіч? Я ў тым сэнсе, ці хутка вы парадуеце народ высокамастацкім творам, які ён з нецярплівасцю чакае?

— А вы, дзядзька Якаў, ці не наступілі на корак? — папытаў Богша.

— Наступіў, — прызнаўся дзядзька Якаў. — А чаму наступіў? Бо не мог сцярпець крыўды.

— Якой крыўды?

— А такой, што нанёс мне ваш сябар Кірыла Лыкавязаў.

— Якую ж крыўду мог нанесці вам Лыкавязаў? — спытаў Лазар Богша.

— А такую, — упарта загаварыў дзядзька Якаў, — па сакрэту вам кажучы, што вашу карціну лаяў, казаў, што яе "закрывают", і "закрывают" вельмі правільна. А я цаню вашае мастацтва, бо вы, Лазар Васільевіч, геніяльны мастак і чалавек не скажу што зусім бездакорны, але затое сумленны...

На кінастудыі жартавалі: не думай, што ты геній нават тады, калі табе адразу прысудзяць дзве прэміі — Аскара і Нобеля. Ты — геній, калі дзядзька Якаў скажа, што ты геніяльны мастак.

Жарт жартам, але дзядзька Якаў сапраўды належаў да той часткі народанасельніцтва свету, на якіх і трымаецца мастацтва. Дзядзька Якаў быў не проста адданы кіно, ён быў фанатычна і бескарысліва адданы яму.

Дзядзька Якаў ведаў творчыя кадры кінастудыі не па анкетах, характарыстыках ды фотакартках тры на чатыры, а, як ён сам казаў, "з нутра, якое да паперы не прыклеіш". Бадай, кожны кіношны рэжысёр на самым пачатку свайго крыжовага шляху ў кіно, калі бывала пуста не толькі ў кішэнях, але і ў жываце, не раз быў выручаны дзядзькам Якавам і цёткай Матрунай і пазычанай траячкай, і міскай гарачай капусты, і нават чаркай настойкі з таго куфра, што заўсёды стаяў у вахцёрскай.

— Дык во, Лазар Васільевіч, чаму я наступіў на корак, — казаў на развітанне дзядзька Якаў, — не магу адобрыць намеру Кірылы Мацвеевіча, а вам, Лазар Васільевіч, шчыра зычу трымацца і не здавацца...

3 такім надарожным словам можна было ісці не толькі на пасяджэнне мастацкага савета, але нават на штурм непрыступнай крэпасці.

Лазар Богша незаўважна перасек двор, змрочны калідорны тамбур і апынуўся ў цёмным і доўгім, як Сімплонскі тунель, калідоры. Яго адразу ж наскрозь працялі нябачныя магнітныя сілавыя лініі неадольных супярэчнасцей. Гэта было не проста адвольнае адчуванне нечых страсцей; тут жылі, уладарылі ягоныя бурныя страсці, страсці ягонай душы, якая ніколі не пакідала студыйныя сцены. Лазар Богша мог хадзіць, дзе яму ўздумаецца, — душа заўсёды заставалася на студыйным калідоры, чакаючы ягонага вяртання, як чакае свайго гаспадара прывязаны на ланцуг сабака.

Лазар Богша на імгненне спыніўся, акінуў калідор уважлівым і як бы здзіўленым позіркам. На ім, па або­два бакі, выстраілася шарэнга шкляных дзвярэй, а над імі на металічных кранштэйнах віселі аднолькавыя шыльдачкі з умоўнымі і няўмоўнымі назвамі будучых фільмаў. Ля кожных дзвярэй стаялі купкі кіношнай браціі, для якой студыйны калідор быў домам, клубам, хра­мам, брацкай магілай, вечным раем і вечным пеклам — усім і адразу.

Усё навокал было сваё, блізкае, зразумелае, роднае, надакучлівае, абрыдлае, але без чаго нельга было пражыць нават аднаго дня. Богша на ўсе грудзі дыхнуў студыйным паветрам; яно імгненна разлілося па целе, зрабіла яго бязважкім, нячутным. Абвостраным заста­лося толькі пачуццё.

"Калі-небудзь я напішу ўспаміны пра студыю, — падумаў Лазар Богша, не вельмі ўяўляючы гэта далёкае "калі-небудзь". — I назаву іх "Сагай аб студыйным калідоры". Так, так, іменна сагай аб калідоры. Бо студыйны калідор — бурная рака чалавечых спадзяванняў і мар, у якой нараджаюцца і геніяльныя і бяздарныя задумы. Рака, дзе на крутых перакатах віруюць бурныя страсці".

Падумаўшы так, крыху напышліва, але даволі дакладна, Лазар Богша адчуў чыесьці біятокі, што выклікалі ў яго вострае раздражненне. Біятокі былі падобны на надакучлівы камарыны звон ля вуха, ад якога хаце­лася адмахнуцца. Галава Лазара Богшы інстынктыўна павярнулася на пазыўныя чужых біятокаў, а вочы, як тыя лакатары, адразу ж засеклі ў кіношнай масе Кірылу Лыкавязава.

Кірыла Лыкавязаў стаяў у паставе бога Саваофа, калі той задумаў стварыць свет: карцінная прыгорбленасць ад цяжару, які сам жа на сябе ўзваліў; упэўненасць — я ўсё магу; рашучасць — няма чаго адкладаць на заўтра тое, што можна зрабіць неадкладна; нахабства — што ні зраблю — нідзе не дзенецеся; недаступнасць — а вы мяне за бараду не возьмеце, і наогул я стаю вышэй крытыкі. Кірыла Лыкавязаў заўсёды стаяў у такой паставе. Дарэчы, ад бога яго розніла тое, што бог, агледзеўшыся, крытычна зірнуў на працу сваіх рук і ледзьве не знішчыў усё ім зробленае. Кірыла Лыкавязаў лічыў, што ўсё ім зробленае — геніяльна і павінна жыць вякі.

Усё гэта прамільгнула ў галаве Лазара Богшы, і ад­разу ж сага аб студыйным калідоры набыла іншае гучанне.


Эпізод другі (рэтраспекцыя): эпіталама для Цюкі


Трое былінных асілкаў — Ілья Мурамец, Дабрыня Мікіціч і Алёша Паповіч — выехалі на край лесу, апынілі коней, захопленыя навакольным хараством. Перад імі, проста пад нагамі, клубіўся ў даліне густы белы ту­ман, чамусьці баючыся падняцца сюды, на высокі беpar, асветлены месяцам-поўняй. Злева, апырсканае ме­сячным ззяннем, распасціралася ўзгоркавае поле: чорныя плямы ценяў і ярка высвечаныя шапкі пагоркаў. Справа таямніча замёр лес — магутнае палатно: на пярэднім плане кожнае дрэва выпісана выпукла, сакавіта, падсвечаіна святлом, як умелі пісаць імпрэсіяністы, за гэтымі асветленымі дрэвамі ляжаў чорны цень, з якога дзе-нідзе цьмяна выступалі сілуэты дрэў-пачвар. Хораша і жудасна! Але самае незвычайнае было ўсё ж за ракою, якая агінала доўгую высокую граду. Туман хаваў граду. Таму здавалася, што дрэвы растуць з пены, нават не растуць, а старчма вісяць у паветры і пяюць.

Спявалі, папраўдзе, не дрэвы, а нейкая спявачка — не вельмі чыстае, затое густое кантральта. Ёй утураваў нетаропкі говар звычайнай сяміструннай гітары. Голас спявачкі і рокат струн даляталі з туману, як з-пад зямлі. Гэта было казачна прыгожа. Ад самага месяца цягнуліся да зямлі струны. Усё плыло і звінела, і пад гэты звон спявачка выконвала нешта цыганскае, раздольнае і тужлівае; іменна выконвала — чулася яе жаданне кіраваць голасам, гітарай, струнамі, што былі нацягнуты між небам і зямлёй, усёй планетай і месячнай ноччу.

Алёша Паповіч у выкананні студэнта інстытута кінематаграфіі Лазара Богшы на імгненне ўявіў спявачку: турэцкую хустку на голых плячах, доўгую, з кветкамі па падоле спадніцу, маленькі тамбурын у левай, адкінутай назад руцэ. Як на той карціне "Паміж песняй і тан­цам", рэпрадукцыя з якой вісела ў іхняй хаце.

— Здаецца, трапілі ў самы цот, — азваўся Ілья Мурамец, ён жа Налім Чыктабаеў, шыракаплечы, каратканогі і няўклюдны, як і належыць быць чалавеку, што трыццаць тры гады прасядзеў на печы, не маючы сілы адарваць сваю моц ад гарачага чарэна. — Цюка спявае...

— Хораша спявае, — задумліва прамовіў Дабрыня Мікіціч, ролю якога выконваў дужа вядомы кінаакцёр Вадзім Матачкін. — Між іншым, яе прабавалі на ролю Марыны, але мастацкі савет не зацвердзіў...

— Зроду не чуў такога голасу і імя — Цю-ка! — сказаў Алёша Паповіч.

— Гэта яшчэ што, — выгукнуў Ілья Мурамец. — Цюкі трэба баяцца. Не адзін праваслаўны склаў да яе ног даспехі, а потым або сам уцякаў, або яго вытурвалі выспяткам пад зад...

— Ілья Мурамец, — голасам ролі сказаў Дабрыня Мікіціч, — кінь нагаворвадь. Хіба мы не былінныя асілкі? А ты страшыш нейкай Цюкай.

— Тады паехалі, — сказаў Ілья Мурамец.

Яны дружна кранулі павады. Тры разнамасныя кані, прывыклыя карцінна выгінаць шыі, калі нацягнуты па­вады, пачуўшы волю, рушылі з месца. Дарога збягала ўніз, у туман. Яна была пясчаная і добра разбітая, асабліва ля ракі на пераездзе. 3 туману выступаў мост, пахілены набок, без насцілу.

— Трэці год тут здымаюся, — сказаў Дабрыня Мікіціч, — а моста ніяк не зробяць. Галаву адарваў бы старшыні калгаса. Бывае, машына ці трактар завязнуць, па двое сутак не могуць выцягнуць, а моста не рамантуюць, бо па ім, бачыце, усе, у тым ліку і мы, кіношнікі, ездзяць. Тып!

Hi Ілья Мурамец, ні Алёша Паповіч не адказалі. Конi, напіўшыся рачной вады, вынеслі седакоў на той бераг. Дарога за рэчкай крута павярнула направа ў калідор з навіслых над ёй ляшчын. Калі калідор гэты кончыўся, казачныя асілкі ўбачылі зусім не казачны касцёр, а ля яго сілуэты "тубыльцаў". Тубыльцы, мабыць, пачулі іх, бо раптам узняўся гоман і мітусня. Асілкаў у адно імгненне сцягнулі з коней, пачалі ціскаць у абдымках, соваць у рукі шклянкі і бакалы, бутэрброды і лімоны.

Нарэшце ўсіх трох пасадзілі на выглянцаваную ад доўгага карыстання калоду. У касцёр падкінулі дроў, каб полымя шугала пад самае неба. Нехта тройчы пляснуў у далоні — з будана паявілася рудавалосая, аж ярка-медная ў водблісках полымя, нявіннавокая дзяўчына. На ёй шырокімі складкамі спадаў уніз хітон. У прыгожых руках яна несла нікеляваны паднос, на якім ста­ялі тры бакалы, падобньпя на тыя, у якіх падаюць марожанае. Полымя кастра адбівалася ў падносе, бакалах і ў вачах рудавалосай прыгажуні.

Усе тры асілкі ўзняліся — рукі навыцяжку, як стаялі на здымках перад светлым абліччам грознага і святога князя Уладзіміра. Усе трое глядзелі на дзяўчыну з легенды. Яна заспявала велічальную густым, але крыху фальшывым кантральта.

Алёша Паповіч глядзеў на дзяўчыну не мігаючы, забыўшыся на ўсе перасцярогі Ільі Мурамца. У яго аж вырывалася з грудзей сэрца. Дзяўчына таксама глядзела на яго. Прынамсі, так здавалася яму. Спявала велічальную толькі для яго. Ён дрэнна цяміў. У ім нешта адбывалася, але ён не разумеў што. Ён кудысьці імчаў з хуткасцю святла, а можа, стаяў на адным месцы ўжо не адзін мільярд гадоў — так доўга яна ішла да яго, а можа, ён да яе. У бясконцым сусвеце ўсё адносна.

Як з глыбіні тысячагоддзяў Алёша Паповіч пачуў сваё імя (уласнае імя, якім некалі назвалі яго родныя бацька з маці), тонкія далікатныя пальцы ўзялі з падноса бакал і паднеслі яму. Сапраўды яму! Не якому-небудзь Ільі Мурамцу ді Дабрыні Мікіцічу, а менавіта яму, Алёшу, якога празвалі Паповічам.

Ён узяў бакал, стаў на калені і, пазіраючы знізу на дзяўчыну, выпіў бакал да дна.

Тубыльцы гучна пляскалі ў далоні і весела крычалі: "Брава! Брава!"

Дзяўчына праспявала велічальную Ільі Мурамцу, по­тым Дабрыні Мікіцічу, хоць той быў больш славуты акцёр. Ілья Мурамец пацалаваў дзяўчыне руку, а Дабрыня Мікіціч — цмокнуў у шчаку. Зноў усе загаманілі, замітусіліся.

— Мяне ўсе завуць Цюкай, — падышоўшы да Бог­шы, сказала дзяўчына і падала руку. — А вас Лазарам Богшам? Я помню вас па карціне "На заставе ў чэрвені". Так?

— Так, — радасна ўсміхнуўся Лазар Богша. — Мне здаецца, што і я недзе бачыў вас.

— Можа, вы былі ў нашым Гітысе? Я там вучуся. А можа, вам пра мяне гаварыў Кірыла Лыкавязаў? Што ён гаварыў? Хоць гэта не мае ніякага значэння. Ты мне вельмі падабаешся...

Цюка адразу, без усялякай падрыхтоўкі, перайшла на "ты" і прызналася ў сваёй захопленасці ім. Лазара Богшу гэта не вельмі здзівіла: ён прывык да акцёрскай экстравагантнасці.

— Вы таксама падабаецеся мне, — сказаў Богша.

— Тады нам няма чаго называць адно аднаго на "вы". Хочаш, пройдземся, бо тут вельмі тлумна?.. Ча­кай, я вазьму куртку — пад раніцу бывае холадна.

Яна вярнулася хвіліны праз тры, узяла Лазара пад руку.

— Куды мы пойдзем? — спытаў ён.

— 3 табой хоць на край свету, — адказала яна. — Шкада, што зараз туман, я паказала б табе адну дзіўную мясціну.

— Усё адно пойдзем паглядзім.


***

...Сцяжынка забіралася ўгору між стромкіх соснаў. Чым вышэй падымаліся яны, тым радзейшы станавіўся туман; месячнае святло прабівалася і скрозь вершаліны соснаў і скрозь туман.

Гоман даўно застаўся далёка ззаду. У бары стаяла валкаватая глухата — ні шолаху, ні гуку. Толькі пад нагамі часам трашчаў сухі сучок. Цюка мацней прытулілася да Богшавага пляча.

— Ты не баішся лесу? — шэптам спытала яна.

— Не, — адказаў ён. — Я люблю лес. Я вырас у лесе. Мой бацька быў лесніком.

— Як здорава! — выгукнула Цюка, а Лазар падумаў, што ў яе захапленні не адчулася шчырасці. — А дзе ён быў лесніком?

— У Беларусі... У Полацкім раёне. Можа, чула пра Полацк? Там, непадалёку ад горада, ёсць цудоўная мясціна — Суя. Азёры і лес. Сасна і бяроза, узгоркі і сыпучыя пяскі.

— Ой, дык мы з табой землякі! Як гэта хораша! — цяпер ужо лішне горача, захоплена гаварыла Цюка. I зноў Богшу падалося, што захопленасць гэтая ненату­ральная. — Дасюль я не разумела, чаму ты спадабаўся мне адразу, а цяпер ведаю — мы ж землякі, у нас адна кроў. Праўда?

"Якое глупства! Што яна вярзе пра кроў, зямляцтва?" — падумаў Богша, аднак тут жа забыўся на свае думкі. Што ні кажы, а глупства казала прыгожая дзяўчына і не проста глупства, а мілае глупства, якое падабаецца нават самаму сур’ёзнаму чалавеку.

— А ты адкуль? Хіба таксама з Віцебшчыны?

— Не, але і я з Беларусі, з-пад Клецака. У нас так кажуць: не Клецк, а Клецак. Ты ніколі не быў у нас? Наша вёска — славутая. Калісьці ля яе была бітва рускіх са шведамі. Там і цяпер стаіць капліца з крыжам. Але ў нас няма лясоў, таму я баюся лесу нават днём.

Цюка яшчэ шчыльней прытулілася да Богшы, аж перашкаджала хадзе.

— Я вельмі рады, што сустрэў цябе, — сказаў Лазар, абдымаючы Цюку за плечы. — Ты нікому не дава­ла клятву вернасці?

— Гэта не мае значэння, — сказала Цюка, а памаўчаўшы, дадала: — Я толькі лічуся замужам...

— Чаму лічуся? — спытаў Богша, стараючыся не пададь выгляду, што ён здзіўлены нечаканым і не дужа зразумелым яе прызнаннем.

— Бо мы разышліся. Ты яго, відаць, ведаеш. Ён ваш, вгікаўскі. Кірыла Лыкавязаў.

— Кірыла?..


(Спартыўнага выгляду хлопец, падстрыжаны пад бокс, зайшоў у пакой і, спадылба глянуўшы на ўсіх ад­разу, спытаў добра пастаўленым голасам:

— Хто з вас Лазар Богша?

— Я, — сказаў Лазар, інстынктыўна прыўзняўшыся з ложка, на якім сядзеў.

— Выйдзем...

— Чаго?

— Морду біць буду...

Лазар падняўся і пайшоў. У калідоры ён павярнуўся тварам да небяспекі, шырока расставіў ногі, каб не адразу ўпасці. Спартсмен весела выскаляў зубы.

— Я — Кірыла Лыкавязаў, — сказаў ён. — Дай рублёў сто, бо сяджу на водмелі, а ты атрымаў з дому. Калі-небудзь і я цябе выручу.

— Ну, ведаеш! — узлаваўся Богша. — За такое...

— Даруй, — сказаў Лыкавязаў, — не хацелася пры тых жлабах прасіць. Хочаш, сам дай мне па мордзе, але і грошы пазыч. Я аддаю.)


— Чаго ты здзівіўся? — спытала Цюка.

— Усё неяк нечакана...

Лазар Богша інстынктыўна адхінуўся ад Цюкі. Яна зразумела так, як можна было зразумець.

— Але ў нас з ім парваны адносіны. I я вольная за­раз. Ды ён ніколі і не прэтэндаваў. Мы тады абое як страцілі розум.

— Усё адно, — сказаў Лазар Богша. — ён з нашага інстытута, значыць, брат, таварыш, сябар. Разумееш?

— Не. I не хачу разумець. Кірыла — дрэнь. Ён не можа быць тваім братам, нават сябрам. Ты не ўяўляеш, якая ён дрэнь...

— Перастань, я не хачу слухаць.

— Кірыла нікчэмная дрэнь, — упарта стаяла на сваім Цюка.

У спрэчцы яны і не заўважылі, што ўжо выбраліся з туману на сухі грудок у бары. Проста пад нагамі ў іх, як і тады, калі Богша ехаў сюды, пляскалася белае мо­ра туману, а з неба пад ногі слалася срабрыстая сцежка, сатканая з месячнага святла: ступі і пойдзеш на ме­сяц гэтак жа проста, як ішлі сюды, на гэты сухі гру­док.

— Праўда, хораша? — прашаптала Цюка.

Лазару здалося, што яна пачала растварацца ў ме­сячным ззянні.

— Вельмі...

— Тут хораша заўсёды: і днём, і ноччу, і ў раніцу, і пад вечар, калі заходзіць сонца. Але давай сядзем, бо ў мяне кружыцца галава.

Цюка кінула куртку пад няўклюдную, каржакаватую сасну. Села. А Лазар, як зачараваны, любаваўся наваколлем.

Поўня прайшла ўжо зеніт і цяпер хілілася да захаду, пакрысе губляючы сваё ззянне. Тады, калі яны ўтрох выехалі з лесу, палі здаваліся шырокімі і раздольнымі — агромністая лінагравюра з белых і чорных плям. Цяпер фарбы паспакайнелі, памякчэлі, а ўсё наваколле прыпадобілася да акварэлі ў багетавай рамцы. Затое неба раздалося, падвысілася; ледзь улоўная фіялетавая фарба кранула яго купал. Богша па прывычцы адразу ж знайшоў на схіле нябеснага купала Вялікую Мядзведзіцу — сем ужо няяркіх зорак, а вышэй, над рэдзенькім парасонам сасны — Палярную зорку. То былі зоркі яго маленства. Дзе б ні глянуў на неба, знайшоўшы гэтыя зоркі, ён адразу прыгадваў Полаччыну, возера Сую і сваю вёсачку на пясчаным беразе. Тым часам на ўсходзе ўжо абазначылася ружаватая стужка світання.

"Як хутка ноч мінула, — у думках сказаў Богша; ягоныя грудзі распірала замілаванасць да свету і прыналежнасць да яго. — Адкуль гэта? А-а-а, Пушкін..."


(У Ленінградзе ён, Богша, нахадзіўшыся па вуліцах і плошчах, такіх славутых, што аж страшна было дыхаць, каб не абразіць гісторыю сваім дыханнем, зайшоў у музей-кватэру Аляксандра Сяргеевіча. Быў абедзенны час, але яму дазволілі зайсці. У музеі — нікога. Адзін ён і жанчына, што пусціла яго.

— Можа, вам расказаць? — спытала яна.

— Дзякую, не трэба...

Толькі яшчэ на развітанне ім было сказана тры словы — падзяка за дазвол пабыць у святой кватэры паэта. Астатні час Богша правёў у маўклівай засяроджанасці. Яму здавалася, што вось-вось з дзвярэй выйдзе сам Пушкін, можа, каб узяць кнігу, а можа, каб выйсці на вуліцу, падыхаць сырым пецярбургскім паветрам. Богша стаяў аглушаны сваёй далучанасцю да Пушкіна. Яму было страшна ад гэтай далучанасці да вялікага генія, але і шчымліва-радасна адчуваць сябе сучаснікам Пушкіна.

Во калі ў яго ўпершыню мільгнула думка стварыць фільм пра аўтара "Слова аб палку Ігаравым". Чаму раптам Пушкін і аўтар "Слова"? Бо Лазар Богша тады ўявіў аўтара "Слова" такім жа гарэзай, якім быў Пушкін. А што, хіба не так? Напісаў і радасна выгукнуў: ай, ды "аўтар", ай, ды малайчына, напісаў насуперак класічнаму Баяну. I не проста напісаў, а выказаў, што хацеў. Можаце караць, але ўсё роўна сказаў тое, што думаў. Не сіропную, мядовую праўду, а суровую праўду сваіх дзён. Ай, ды аўтар! Мог, мог крыкнуць ён, напісаўшы "Слова" не па канонах Баянавых. Гарэза!.. Хіба не Пушкін?!

"Хто мы ў гэтым Сусвеце, — думаў тады Богша, стоячы перад нізенькім сталом, за якім геній ствараў свае “бессмяротныя творы, — пылінка, народжаная крушэннем светаў, ці ўвесь Сусвет у адной пылінцы? Я чую нейкае адкрыццё, але не магу выказаць яго даступнымі ча­лавеку сродкамі. Яны прымітыўныя, а тое, што я адчуваю, надзвычай складана. Можа, я не саспеў, каб выказвацца пра такія складаныя рэчы? Пушкін мог бы вы­казаць маё адчуванне. Я — не магу. А што, калі і Пушкін не змог бы словам выказаць тое, што адчуваю я? Слова не самы дасканалы матэрыял для перадачы пачуццяў, што распіраюць грудзі. Хоць напачатку было слова. А што, калі напачатку было не слова? У людзях гінуць мільярды мільярдаў прыгожых, непаўторных, высокіх пачуццяў толькі таму, што няма сродкаў, каб матэрыялізаваць іх. Але я знайду такія сродкі...")


— Пра што ты думаеш? — спытала Цюка.

Яна сядзела абапёршыся спінаю аб сасну, выцягнуўшы доўгія ногі.

— Пра нас з табой у сусвеце. Пад гэтым небам з яркімі зоркамі любіў, а можа, ненавідзеў сляпы Гамер, Пушкін ехаў на апошнюю дуэль са светам, Блок вар’яцеў ад суму загарадных дач. Мы насельнікі аднаго пакоя...

— Хадзі, сядзь ля мяне, — сказала Цюка, працягваючы да яго рукі. — Я баюся нечага. Можа, вечнасці, пра якую ты сказаў. — А калі ён прысеў, дадала: — Лазар, я дужа зямная і грэшная. Не трэба гаварыць пра сусвет...

— Ты — святая грэшніца, — сказаў ён, прысеўшы на куртку. — Я кахаю цябе...

Лазар Богша абняў Цюку. Яна падставіла гарачыя пухлаватыя вусны. Яны цалаваліся да самага ўсходу сонца, нічога не заўважаючы, нічога не разумеючы.

Вакхічная ноч, як сказаў бы Пушкін.

— Чаму ты не ўзяў мяне? — спытала Цюка, як бы ачнуўшыся ад салодкага сну і зразумеўшы, што то быў не сон, а ява.

— Я вельмі кахаю цябе. Я не разумею, як мог існаваць без цябе. А цяпер мне трэба ехаць. Наш стары прачынаецца рана. Сёння будзе здымацца вельмі складаны эпізод. Увечары я прыеду да цябе.

— Увечары мяне не будзе. Наша група закончыла здымкі. Вернешся ў Маскву — сустрэнемся. А ўсё ж дарэмна ты не ўзяў мяне...

Яна прапаноўвала сябе з такой непасрэднасцю, нібы хацела напаіць вадой. Лазару было няёмка, хоць ён не лічыў сябе цнатлівым хлапчуком.

— У нас наперадзе ўсё жыццё, — сказаў ён, — каб належаць адно аднаму, не надакучаючы.

— Пойдзем пакупаемся, — прапанавала Цюка. — Тут пад кручай ладная затока...

Не чакаючы яго, яна пачала спускацца пад кручу.

Лазар Богша пайшоў за ёю. Сцежка гублялася ў сыпучым пяску. Рака тут год за годам падмывала бераг і з часам утварыла даволі вялікую затоку.

Цюка зняла свой хітон ці балахон, потым квяцісты бюстгальтар і сінія трусікі. Яна раздзявалася з такім натуральным спакоем, што Богша западозрыў, а ці не іграе яна якую-небудзь ролю. На захадзе ў кіно ўжо раздзявалі жанчын — толькі пакуль раздзявалі...

Раздзеўшыся, Цюка па пяску падышла да затокі, скалыхнула застылую ваду нагой; тры дрогкія кругі пабеглі па вадзе да таго берага. Цюка паплыла ўслед за імі, падганяючы вострымі ключыцамі яшчэ адну хвалю пругкай вады.

"Яна і праўда святая грэшніца", — падумаў Лазар Богша. Таропка скінуўшы з сябе адзежу, ён з разгону нырнуў у ружаватую ад нізкага сонца ваду. Яна аказа­лася халаднейшай, чым ён уяўляў. Аж зайшлося ды­ханне. Затое адразу прапаў сон.

Недзе ў бары Ілья Мурамец і Дабрыня Мікіціч гу­калі яго: ого-го-го-го-о-о-о! Богша насціг Цюку. Абняўшыся, яны пацалаваліся яшчэ раз, наглыталіся халодяай вады.

— Мяне клічуць, — сказаў Богша.

— Я чую. Буду нецярпліва чакаць цябе ў Маскве.

— Я знайду цябе...

Яны паплылі да берага, у адзін такт робячы махі рукамі. Калі яны вылезлі на бераг, Цюка папрасіла:

— Адвярніся. Мне чамусьці сорамна. Я адзенуся...

"Яна нечаканая, — падумаў Лазар Богша. — Як до­бра, што я паехаў сюды. Тут чакаў мяне мой лёс".


***

Інтэрнат быў пусты, як торба, з якой усё вытраслі. Студэнты, выкладчыкі, адміністрацыя — усе паехалі ў падшэфны калгас. Богша падумаў і махнуў да іх, да Цюкі.

У Фірсанаўцы ён злез. Калгас, дзе працавалі гітысаўцы, быў недзе за лесам. Ужо стаяла падмаскоўная восень — вельмі празрыстая, вельмі сухая, аж шчымліва ныла сэрца. У празрыстым паветры выразна бачылася кожнае дрэўца з пажоўклай лістотай.

Лазар ніяк не мог даўмецца, чаму Цюка паехала ў калгас: магла б не ехаць. Але яму было прыемна, што яна паехала.

За лесам на пагорку тужыла вёска. Богша прайшоўся па вуліцы з канца ў канец — нікога. Схадзіў у пасёлак за ручаём. I там нікога не сустрэў. Нават сабак не было. Трэба вяртацца ў Маскву. ён сеў на лаўку пад рабінаю, каб адпачнуць на дарогу. Высока ў небе ляцелі ў вырай жураўлі. Ён доўга сачыў за імі, пакуль жураўліны ключ не ператварыўся ў ледзь прыкметны пункцір на яркім блакіце неба. Тады пачуў, што з поля вяртаюцца калгаснікі.

Дзве грузавыя машыны спыніліся ля адзінага на ўсю вёску калодзежа. Людзі весела саскоквалі на зямлю, атрасалі дарожны пыл. Богша ва ўсе вочы выглядаў Цюку.

— Лазар, Лазар! — закрычала Цюка, паяўляючыся з-за другой машыны. — Ой, Лазар, адкуль ты?

Яна павісла ў яго на шыі, так шчыра заплакала, што ён разгубіўся. Іх абступіў цікаўны натоўп.

— Гэта мой жаніх, — крыкнула Цюка, нібы баялася, што Лазара могуць адабраць. — Няма чаго смяяцца...

Між тым ніхто не смяяўся.

Гадзіны праз дзве Лазар Богша з Цюкай — Кацярынай Ляўдак па пашпарту — ужо сядзелі ў сельсавеце пры старым, паедзеным шашалем стале, рэгістравалі свой шлюб пад акампанемент сварлівай сельсавецкай прыбіральшчыцы.

— Прыспічыла ім, глядзіце сюды, на ноч не зважаючы, распісвацца! Каб мая воля, дык я вас мятлой распісала б... Пабачце яе, яшчэ нечага лыбіцца. Замуж ідучы — плакаць трэба...

— Памаўчы, Акуліна, — цыкнуў на прыбіральшчыцу старшыня. — Закрый шлюзы на ўсе застаўкі.

— А ты мне не ўказвай, во што, — не паслухала прыбіральшчыца. — Я за праўду стаю...

Тым часам маладзенькая сакратарка выпісала шлюбнае пасведчанне. Лазар Богша заплаціў пошліну, падняўся, каб ісці.

— Чакай, — спыніў яго старшыня, — пацалавацца трэба. Па абраду, які нам зверху прадпісаны, каб нечым адрозніць рэгістрацыю шлюбу ад рэгістрацыі смерці...

Яны былі абое маладыя, а таму ўсё ўспрымалі з гумарам. Ім было весела і там, у сельсавеце, і пасля, на студэнцкім вяселлі ў калгасе.

Пасля вяселля тры студэнткі, якія кватаравалі з Цю­кай, вызвалілі маладым хату, гаспадыня паслала шлюбны ложак — лішняя перасцярога вясковай цёткі, не пазбаўленай забабонаў, — і сама таксама сышла да суседзяў.

Лазар з Цюкай засталіся адны на ўсю хату. Іх рап­там ахінула цішыня, стала пуста і гола навокал. Яны разгублена маўчалі.

— Будзем класціся спаць, — сказаў Лазар.

— Будзем, — як рэха, адгукнулася Цюка.

Лазар выключыў святло, асабліва яркае пад раніцу. У хаце стала цёмна хоць выкалі вока. Ён пайшоў у тым кірунку, дзе стаяла Цюка, выставіўшы перад сабой рукі. Крокаў праз пяць ягоныя рукі ўпёрліся ў сцяну. Цюкі не было. Запальнічка на нейкае імгненне выхапіла з цемры ложак, дыванок на сцяне з белымі лебедзямі і Цюку ўпоперак ложка ў "вянчальным уборы". Ен лёг ля яе таксама поперак ложка.

— Я кахаю цябе, Каця, — сказаў ён і дакрануўся губамі да яе твару. Цюка плакала — твар быў мокры ад слёз. — Чаго ты, Каця? Мы будзем хораша жыць...

— Гэта ад шчасця, — сказала яна і паклала цёплую далонь на яго галаву. — А шчасце, як тая жар-птушка, дастаецца толькі дурням. Альбо я дурніца, альбо злавіла не шчасце, а міф, прыгожую казку...

Лазар Богша не мог здагадацца, што трывожыць Цюку, чаму яна загаварыла пра шчасце. Яму хацелася ведаць, чаму ў яе так крута змяніўся настрой, але ён разумеў камічнасць сітуацыі — у шлюбную ноч трэба займацца не размовамі, а каханнем.

— Ты забылася, што дурны Іванка быў зусім не дурань, — усё ж сказаў ён. — Дурнямі былі ягоныя браты, бо не той дурань, што завецца дурнем, а той, хто застаецца ім...

— Дзіўна, — пасля нядоўгага маўчання загаварыла Цюка іншым тонам, — але я адчуваю сябе зусім маленькай дзяўчынкай. Лазар, я дужа брыдкая, і ты, вя­дома, чуў пра гэта. Таму я і адчуваю сябе маленькай, што хачу быць чыстай перад табой.

— Але я нічога не чуў, — сказаў Богша.

— Не трэба хлусіць, — папрасіла Цюка. — Не трэ­ба хлусіць. Я праўда брыдкая. Але я буду вернай і добрай. Чаму я была брыдкай? Бо мне падабаліся дасюль усе. I я не магла нікому і ні ў чым адмовіць. Разумееш? Не, ты не разумееш. Кажуць, што разбэшчаная сексуалка. Гэта няпраўда...

— Навошта ты, Каця?

— Добра, не буду. Але не абдымай мяне...

Лазара Богшу нядобра кальнула думка: "Нагулялася..."

— Я кахаю цябе — астатняе мяне не цікавіць, — ён пачаў цалаваць яе твар лёгкімі, як ранішнІ ветрык, пацалункамі.

Цюка не адхілялася, але і не адказвала на пацалункі: я твая рэч і ты маеш права мною карыстацца — во што азначала яе абыякавасць. Богша зразумеў гэта. Яе абыякавасць пакрыўдзіла яго. У хаце пасвятлела, а мо­жа, вочы прывыклі да цемры. Але столі не было відаць. Богша не разумеў, чаму яму абавязкова хочацца ўбачыць столь.

— Не крыўдуй, — сказала Цюка, — я таксама ка­хаю цябе. Вельмі кахаю. А ці праўда, што ты быў у Германіі? Чаго ты паехаў туды?

— Мяне вывезлі, — рэзка сказаў Богша.

— Хочаш, я раскажу табе пра сябе? — спытала Цюка.

— Навошта?

— Тады пойдзем пагуляем. Я баюся цёмных начэй. Але з табой мне будзе не страшна.

— Лепей паедзем у Маскву. Што нам тут рабіць? — прапанаваў Богша.

— Паехалі, — вельмі ўзрадавалася яна. — У Маск­ву... У вечны тлум... Цішыня прыгнятае...

Лазар запаліў святло. Яны сабралі рэчы і пайшлі ў ноч. Падсвечаныя агнямі Сходні і Хімак, а можа, і яшчэ якіх пасёлкаў, па небе беглі шпаркія хмары, сівыя і калматыя. Яны хоць крыху асвятлялі чорную астылую зямлю.

Цюку як бы падмянілі: яна зноў стала пяшчотнай і ласкавай. Яны ішлі праз лес, моцна прытуліўшыся адно да аднаго, і цалаваліся. Цалаваліся і потым, у пустым вагоне электрычкі.

У Маскву прыехалі рана. Гарадскі транспарт яшчэ не хадзіў. Сонны таксіст падкінуў іх да Богшавага інтэрната.

— Дзе цябе нячыстая сіла носіць? — разбуджаная Богшам, спытала вахцёрка цётка Луша і, убачыўшы Цюку, рашуча загарадзіла дзверы. — 3 дзеўкай не пушчу. Мне і так дастаецца ад каменданта.

— Цётка Луша, але ж гэта мая жонка. Во глядзі штамп. Запісаліся мы. Каця, пакажы пашпарт...

Цётка Луша паглядзела пашпарты, замігала кароценькімі вейкамі, збіраючы дробныя слёзы.

— Што ж ты адразу не сказаў, нячысцік. Ачалавечыўся хоць. Дай я абдыму цябе, бяспутная твая гала­ва... А ты, дзеванька, трымай яго ў руках. Іх, мужчын, усіх у руках трымаць трэба, але і глядзі яго. Мужчыны, як дзеці...

Цётка Луша пацалавала спачатку Лазара, а потым ужо і Цюку. Яны хацелі падымацца на паверх, як цётка Луша паклікала Богшу.

— Лазарка, дык я ледзьве не забылася, табе тут запіска ёсць. Ехаць табе трэба, неадкладна.

Лазар разгарнуў запіску: "Сцэнарый дыпломнай ра­боты зацверджаны. На студыі трэба быць не пазней семнаццатага".

Гэта было, бадай, самае неверагоднае з усіх неверагоднасцей сённяшняга дня. Яго ўласны сцэнарый, які ён напісаў для сваёй жа дыпломнай работы, быў за­цверджаны...

— Мне, Каця, шанцуе сёння, — сказаў ён, падаючы ёй запіску. — Шанцуе, аж не верыцца. Але цяпер паедзем на студыю разам. Я здыму цябе ў галоўнай ролі. Гэта будзе твая першая роля ў маім фільме. А потым ты будзеш іграць усе астатнія ролі...

— Лазар, я хачу спаць, — сказала Цюка.




***

Чорны стары паравоз лянотна пыхкаў парай, як Лазараў дзед, таксама Лазар, люлькай. Яны абодва — дзед Лазар і паравоз — былі старыя і абодва любілі пыхкаць люлькай. Іх падабенства ўразіла Лазара Бог­шу. Лазар спыніўся перад паравозам, падміргнуў яму, як, бывала, падміргваў дзеду.

— Здароў, дзед, — сказаў Богша паравозу і, зняўшы толькі што куплены капялюш, пакланіўся, як кланяюцца дужа дарагому чалавеку. — Даўно я цябе не бачыў, дзед. Як ты трываеш? Усё пыхкаеш люлькай. А адна кропля нікаціну забівае каня. Так кажуць вучоныя, якія, між іншым, самі труцяць сябе і не толькі нікацінам, а і зайздрасцю, якая ў тысячу разоў больш атрутная.

Аднекуль зверху, як з неба, пачуўся захоплены го­лас:

— Во набраўся, во вылузваецца!..

Голас з неба быў знаёмы, недзе некалі чуты. Богша ніяк не мог даўмецца, адкуль далятае голас, ці не з ну­тра паравоза?

— Гэй, ты, нябога, пацалуй свайго дзеда ў тэндар. Толькі спярша вытры губы, — здзекліва параіў усё той жа голас.

Перамогшы неймаверную цяжкасць, Лазар Богша ўзняў вочы ўгору. Там, у няяркім вакзальным святле, з чорнага акенца-рамы паблісквалі чыесьці белыя зубы на чорным твары.

— I пацалую,— з п’янай настойлівасцю і задзірыстасцю сказаў Богша.

Ён і праўда хацеў ужо цмокнуць паравоз у круты бок, абы не бачыць насмешлівыя зубы, як той жа голас прыкаваў яго да месца:

— Дзядзька Нічыпар, глянь, гэта ж Лазар!.. Каб мне з месца не ўстаць, калі гэта не дзядзькі Васіля Лазар...

Богша, як аглушаны доўбняй, пакруціў галавою, бо ніяк не мог здагадацца, хто пазнаў яго. У вачах нечага дваілася, траілася, то знікала, то зноў паяўлялася. А з вышыні тым часам высыпалася на перон паўтузіна чорных смярдзючых чарцей. Яны схапілі Богшу ў абдымкі, аж у таго праяснела ў вачах, а паўтузіна чарцей нейкім цудам ператварылася ў аднаго зусім рэальнага чалаве­ка, сябра па дзяцінству і пракудах, нават нейкага родзіча — сёмая вада на кісялі — Радзівона Трошку.

— A я гляджу: ты ці не ты? Аж бачу — ты. Дамоў едзеш ці праводзіш каго?..

Лазар Богша задумаўся. Думкі то скакалі галопам, то паўзлі слімаком.

— Здаецца — еду, — сказаў ён, выдзіраючы з сябе ўспамін, як здаровы зуб — з дзікім болем. — Буду здымаць фільм з Сюкай у галоўнай ролі.

Радзівон зноў выскаліў зубы.

— Чаму з сукай? Хіба з чалавекам не дазволілі?

— Не з сукай, а з Сюкай, — Лазар ніяк не мог вымавіць жончына імя. — Яна мне жонка, разумееш? Завуць яе Каця. Разумееш? Сюкай яе звалі бацькі. Зразумеў?

3 паравоза злез дзядзька Нічыпар. Не Богшаў дзядзька, а Радзівонаў. Ён выцер рукі, толькі пасля гэ­тага паздароўкаўся з Лазарам. Усё ў дзядзьку было грунтоўна, трывала, аж Лазару стала няёмка за свой выгляд і недарэчны паклон паравозу.

— Даруйце, я, здаецца, узяў лішак, — вінавата сказаў ён. — Учора ці пазаўчора я ажаніўся, у глаўку зацвердзілі мой сцэнарый, а цяпер во еду здымаць фільм...

— Маці ўзрадуецца, — сказаў дзядзька. — А цяпер табе, Васільевіч, у самы раз легчы. Ты ў якім вагоне едзеш?

Лазар Богша доўга шукаў білет. Нават быў усумніўся, а ці купляў ён білет наогул? I ці павінен куды ехаць? Але білет знайшоўся, і нават у купэйны вагон.

Радзівон узяў Лазара пад руку, павёў у вагон. Пе­рад вагонам тоўпілася так многа народу, што Богша спалохаўся: ці не задумалі ў ягоны гонар праводзіць мітынг?

— Гэта ўсе твае? — спытаў Радзівон у Лазара.

— Мае — гэта я сам, — сказаў Лазар, баючыся шумнага натоўпу. — Хадзем, я пазнаёмлю з жонкай.

Цюкі, аднак, нідзе не было відаць. Богша бачыў некага, хто брынчаў на гітары, яшчэ аднаго, які спрабаваў зацягнуць песню, сыценькую дзяўчыну, што складала далоні над грудзямі і ўсё паўтарала, закочваючы пад лоб вочы: "Я вас малю". Цюкі нідзе не было відаць.

— Нідзе твая жонка не дзенецца, — сказаў Радзівон, не дужа верачы Лазару наконт жонкі. — Хадзем, я цябе пакладу спаць...

Схапіўшы Лазара пад пахі, Радзівон запіхнуў яго спачатку ў тамбур, а потым і ў купэ. Лазар не супраціўляўся — адразу ж лёг. Лёг і праваліўся, як у чорную бездань. Спаў ён да самай раніцы...

Спачатку Лазар Богша расплюшчыў адно вока — баяўся пабачыць нешта вельмі жахлівае, — потым другое. Насупраць спала Цюка, уткнуўшы ў падушку маленькі зграбны носік.

"Усё, усё, — рашуча падумаў Богша, — цяпер за ра­боту! Я павінен зрабіць маленькі шэдэўр кінамастацтва, як Чаплін... Толькі шэдэўр! Лёс прыхільны да мяне: я пісаў сцэнарый для Цюкі, хоць не ведаў, што яна ёсць на свеце і нават вучыцца ў Гітысе. Але я пісаў сцэнарый іменна для яе".

Яму не цярпелася падзяліцца сваімі парываннямі з Цюкай. Ён ціхенька пакратаў яе за нос.

— Божа, а я думаю, хто мяне бярэ за нос. Мяне нiхто і ніколі не браў за нос, — сказала Цюка і расплюшчыла вочы.

— Ты самая прыгожая на ўсім свеце, — сказаў Бог­ша шэптам, але яна пачула яго і ўсміхнулася.

— Няпраўда, — пакруціла галавой, — але мне ўсё роўна прыемна. Я толькі вельмі баюся тваёй маці. Не ведаю чаму, але баюся. Яна снілася мне ўсю ноч...

— Дзівачка, пры чым тут маці? Мы будзем жыць у студийным інтэрнаце. Калі-небудзь пазней, калі я зніму карціну, мы забяром маці да сябе. Яна ў мяне добрая, і табе няма чаго баяцца яе.

— Лазар, не прытварайся, Лазар, — закінуўшы га­лаву назад, весела зарагатала Цюка. — Мы едзём да тваёй маці, на Сую...

Металічная бліскучая ручка ў дзвярах павярнула доўгую дзюбку на кароткай шыі — дзверы ад’ехаліся ўбок, схаваліся за сцяною. На парозе ў строгай чыгуначнай форме ўзнікла ружовашчокая істота.

— Добрай раініцы, — праспявала яна вельмі мілагучным голасам. — Вам хутка выходзіць, а вы ўсё лежыцё. Радзівон Максімавіч перадаваў, каб вы не спяшаліся, пачакалі яго.

Ружовашчокае дзіва паклала білеты на сталок і выйшла, зусім збянтэжыўшы Лазара Богшу.

— Ты што-небудзь разумеет? — спытаў Богша Цю­ку. — Нейкая фантасмагорыя, сон.

Цюка тым часам надзявала сукенку цераз галаву. Яна была заблыталася ў рукавах; перад вачамі Лазара нейкі час варушыўся Цюкін зад, туга абцягнуты трусікамі ў сіні гарошак. Потым сукенка схавала яго, Лазар узняў вочы — з проразі каўнерыка паявіўся Цюкін твар з насмешліва высунутым языком.

— Не трэба мяне разыгрываць, Лазар. Мы едзем да тваёй маці, а хто такі Радзівон Максімавіч, я, далібог, не ведаю. Ну, з’еў?..

— З’еў, — пагадзіўся Лазар Богша, хоць ніяк не мог прыгадаць, калі ён вырашыў ехаць да маці і калі сустрэўся з Радзівонам.

У Полацку ён не быў аж тры гады. Пакуль Радзівон Трошка бегаў па сваіх справах, Лазар павёў Цюку на круты бераг Дзвіны, з якога адкрываліся далягляды на Задзвінне.

Яны стаялі на аблыселым пагорку перад Сафійкай. 3 Балтыйскага мора дзьмуў вільготны, прапахлы асеннім лесам вецер. Там, адкуль дзьмуў вецер, дагараў пажар лісцёвага падлеска, агаляючы чорны, як абвуглены, яловы лес. Адтуль, з-за лесу, плылі парваныя на шматкі хмары, давалі драла ад нябачнага ворага. Праз кароткія прасветы ў рэдабоддзі хмар часам выглядала самотнае сонца. Пад ім, унізе, віравала, закручвалася ў тугія спружыны імклівая плынь Дзвіны. Сонца азарала яе і тут жа адварочвала свой ружовы лік — холадам патыхала ад ракі...

Захопленая хараством і веліччу, Цюка маўкліва і ўсхвалявана глядзела ўдалеч, туды, дзе між лясоў хавалася возера Суя. Так моўчкі яны стаялі доўга, па­куль балтыйскі вецер не працяў іх да касцей.

— Ці адчуў ты вечнасць? — спытала Цюка, калі яны ўжо сядзелі ў сталоўцы, якая чамусьці называлася чайной.

Чаю, аднак, у ёй не было, толькі спіртное, але затое на выбар. Яны ўзялі кахецінскае, селі за стол пры печы-цыліндры, акаванай ліставым жалезам і пафарбаванай пад золата, маўляў, ведай нашых, полацкіх! Печ дыхала сухой гарачынёй, і яны хутка сагрэліся.

— Чаму ты загаварыла пра вечнасць? — спытаў Ла­зар, уражаны жончыным пытаннем.

— Сама не ведаю, — сцепанула плечуком Цюка. — Ты не звяртай увагі. На мяне, бывае, такое находзіць. Калі мы стаялі на беразе ракі, я пачула, што вецер пахне грыбамі. Праўда, неразумна? Ніякай сувязі: пах грыбоў і вечнасць... А во, бачыш... Жаночая логіка.

— Чалавек хоць раз у жыцці павінен адчуць веч­насць, каб зразумець сваё месца ў яе бясконцасці.

— А калі ты адчуў вечнасць? — спытала Цюка.

Лазар Богша задумаўся. Сапраўды, калі? У дзяцінстве і дзедава жыццё здавалася вечнасцю. Але ж яно не магло прыйсці і тады, калі кожную хвіліну побач з ім стаяла смерць. Хоць не, менавіта тады ён адчуў веч­насць праз яе мімалётнасць, вечнасць, якая, здавалася, залежала ад простага эсэсмана — вартавога сабакі гітлераўскага рэйха.

Перад ягонымі вачамі ярка выбліснула злавесная карціна таго вераснёўскага світання: сем вытрашчаных, як на мароз, зорак Вялікай Мядзведзіцы над падвешанымі за рукі вязнямі. Іх падвесілі так нізка, каб маглі грызці аўчаркі. I тыя станавіліся на заднія лапы, упіраліся ў целы павешаных пярэднімі лапамі і грызлі вязняў крывавымі мордамі. Так, так, гэта тады ён падумаў, што свет усё ж вечны, што Вялікая Мядзведзіца будзе вечна свяціць у небе, хоць людзі цкуюць людзей аўчаркамі.

— Чалавек дазваляе сабе подласць і свінства тады, калі не верыць у вечнасць, — уголас падумаў Лазар Богша. — Папраўдзе, дык чалавек, які не верыць у веч­насць, а таму робіць вялікія ці малыя подласці, бадай, зусім і не чалавек, а бязрогая жывёліна, якая залезла з нагамі ў карыта.

Ад ягоных такіх неспадзяваных слоў Цюка здрыганулася, нібы яе абдало холадам.

— Я выклікала ў цябе нейкі жудасны ўспамін? — спытала яна. — Даруй, мілы, і давай памаўчым. Маўчанне, кажуць, — золата...

— Найчасцей яно подласць і здрада, — рэзка, аж злосна, сказаў Богша.

— Мне будзе цяжка з табою, — прызналася Цюка, — але я яшчэ больш кахаю цябе. У кожнага з нас, каго закранула сваім чорным крылом вайна, шмат балючых ран, якія мы хаваем пад паказной весялосцю або абыякавасцю...

Лазар быў крыху здзіўлены яе высновай, хоць квяцістасць, з якой была выказана ўвогуле слушная дум­ка, яму не спадабалася.

— Аднак нам трэба ісці. Нас чакае Радзівон, — нагадаў ён.

Радзівон сапраўды чакаў іх. Побач з ім стаяла зграбная маладзіца ў камбінезоне і чорным берэце. Маладзіца нечага ўсміхалася..

— Не пазнаеш? — спытаў Радзівон, кіўнуўшы галавой на маладзіцу.

Лазар паглядзеў лепей, нешта далёкае замітусілася ў памяці, але ніяк не хацела складвацца ў адзін, цэльны ўспамін.

— А я дык вас адразу пазнала. Вы быццам і не змяніліся, — нараспеў загаварыла маладзіца.

— Домна! — узрадавана крыкнуў Лазар, пачуўшы яе голас. — Во не чакаў! Адкуль ты? Каця, гэта — Дом­на. Мы з ёю на адной парце сядзелі.

— Ахаць ды ўздыхаць пасля будзеце, — перапыніў іх Радзівон. — Ехаць трэба...

— Ага, трэба, — неяк нават спалохана пагадзілася Домна. — Вы, дзевушка, залазьце да мяне ў кабіну. А мужчыны наверсе пасядзяць. Тут недалёка...

Седзячы ў кузаве грузавіка, Лазар без вялікага намагання ўявіў у памяці даўнюю, яшчэ даваенную Дом­ну. Тое сваё першае каханне... I тое, што было потым. Каб не вярэдзіць сябе, Лазар пачаў любавацца наваколлем — трэба ж нечым заглушыць былое...

Дарога на Сую, заглыбіўшыся ў лес, забрыкала па сухіх пагорках, парослых выносістымі соснамі, паплыла пясчанаю ракою ў мокрыя, з зялёнай вадой у каляінах лагчыны, заскакала, пужліва абягаючы сівыя балацявіны. Лазар Богша з дзіцячым захапленнем назіраў, як з-за яго спіны раптам выбягае какетлівая бярозка з залацістымі маністамі на косах і, крутнуўшыся на стройнай ножцы, знікае за паваротам. А ўжо над галавою згінаюцца распранутыя да апошняга лісточка ляшчыны, так і стараюцца сарваць з яго хоць капялюш, каб прыкрыць сваё голае цела. А крыху счакаўшы, абапал дарогі парадам выстройваюцца прысадзістыя дружныя яліны, падняўшы над сабой вострыя пікі вершалін. Кож­ны паварот дарогі апякаў Лазараву душу. I хоць Лазар не любіў слязлівай узрушанасці, ён не мог чамусьці адрынуць яе ад сябе — бачанае растапіла яго, як агонь растапляе воск.

Калі грузавік не вельмі роў, Лазар Богша чуў, як у кабіне перагаворваюцца Домна з Кацяй. "Пра што яны гавораць?" — думаў ён, але тут жа забываўся на іхнія размовы. Наваколле зачароўвала яго, брала ў палон.

Радзівон не перашкаджаў. Насунуўшы на лоб кепку, ён драмаў ці, можа, прыкідваўся, што дрэмле. Да вайны яны абодва кахалі Домну, але ён, Лазар, быў шчаслівейшы.

"Ці замужам яна? — падумаў Лазар і адказаў са­бе: — А табе якая справа?"

Нібы вітаючы іх, перад самай вёскай вецер разагнаў хмары, і на сінім небе выбліснула няяркае сонца. Потым неба перакулілася на зямлю, разлілося да самага бору шырокім возерам. Грузавік, весела чхнуўшы, выскачыў на знаёмую з дзяцінства вуліцу, спыніўся ля пахілага плота з дубовымі весніцамі. 3 іх выйшла Лазарава маці. Яму кінулася ў вочы, што маці зноў паменшала ро­стам. Першы раз ён заўважыў гэта, калі вярнуўся з праклятай Нямеччыны. Тады ён здагадаўся, чаму маці паменшала ростам — за два гады вырас ён. Цяпер Ла­зар не мог зразумець, чаму маці паменшала і выглядае як падлетак-дзяўчынка са старэчым тварам.

— Мама! — паклікаў ён маці, падумаўшы, што яна не пазнае яго.

Маці прыклала брылёк далоні да броваў, хоць ёй не перашкаджала сонца — яно свяціла ёй у спіну.

— Я даўно чую, што ты едзеш, — матчыны вусны толькі паварушыліся, але Лазар зразумеў, што яна хацела сказаць.

Ён баяўся, каб маці не заплакала, бо тады не стрымацца і яму. Душылі гарачыя салёныя слёзы. Яны, як расплаўленая магма, клекаталі ў ім. Пакуль ён стрымліваў іх.

"Божа, які я нягоднік, — караў сябе Лазар, адчуваючы, аднак, прыемную палёгку ад уласных сварлівых слоў, нібы парыўся ў лазні венікам з маладых бярозавых галінак. — Мяне, ахламона, варта было б высцябаць лазовым дубцом. Горш, варта адарваць вушы, распісаць папругай, каб не мог ні сесці, ні легчы. Бедная мама, даруй мне, дурному і няўдзячнаму. Цяпер я буду часта бачыць цябе. А як толькі атрымаю кватэру, забяру".

Яму стала зусім лёгка. Слёзы выпарыліся ў прастору, праплылі ў небе лёгкім воблачкам, а тыя, што не выпарыліся, апалі на дно душы роснай прахалодаю...

— Пахудзеў ты, — сказала маці, — і на бацьку стаў падобны, царства яму нябеснае. Думала, не дачакаюся цябе: пішаш, прыеду, і не едзеш. А ў Івана трэцяя дачка нарадзілася, Дашай назвалі, як мяне. На нiшто, Лазарка, сыходзіць богшаўскі род...

Ён зразумеў яе далікатны папрок.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

О психологии, саморазвитии и личностном росте

Саморазвитие

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги