Святыя грэшнікі

Яна нешта пісала, нават выдавала напісанае, а выдаўшы, умела знайсці рэцэнзента на свае творы. Такім чынам стваралася ўражанне, што Тамара Накіпелава не толькі дзелавая жанчына, а яшчэ і творчая асоба.

Між тым яе сапраўднае прызванне заключалася ў тым, каб кіраваць. Не ў тым сэнсе, каб нешта самой рабіць, а ў тым, каб раздаваць распараджэннні, ад якіх пры неабходнасці можна адмовіцца з неймавернай лёгкасцю; гаварыць заключныя прамовы, спажываючы чужыя думкі і выдаючы іх за свае; правіць гатовыя мастацкія творы і чым больш таленавітага аўтара, тым з большым імпэтам. Усё гэта сведчыла пра схільнасць Тамары Накіпелавай да графаманства. Але які графаман лічыць сябе графаманам? Наадварот, графаманы самыя ваяўнічыя людзі, бо перакананы, што толькі яны спасціглі вяршыні і глыбіні творчасці.

Убачыўшы Лазара Богшу, Тамара Змітраўна ссуну­ла рэдзенькія рудаватыя броўкі, спытала тым сухім, ка­зённым голасам, які яна лічыла за афіцыйны:

— 3 якой радасці вы дазваляеце сабе хваляваць здымачную групу і марнаваць дзяржаўныя грошы?..

Ёй хацелася з першых крокаў паставіць Богшу ў становішча падпарадкаванага чалавека, які можа апраўдвацца, але апраўданні якога не пойдуць у залік. Бог­шу, аднак, было нялёгка збіць з тропу.

— Я хадзіў маліцца тром дубам, каб бог Пярун падараваў нам снег, — аджартаваўся ён, не прыняўшы накіпелаўскіх правіл гульні.

— Слухай, стары, — расцягваючы кожны склад, каб надаць свайму слову значнасць, звярнуўся да Богшы Баравік-Залеўскі, — ці не да тых трох дубоў ты збіраўся пайсці, што ўпамінаюцца ў адным старым летапісе і ў легендах яшчэ паганскіх часоў?.. Мне абавязкова трэ­ба пабываць каля гэтых дубоў. Мне хочацца ўставіць іх у сцэнарый перад эпізодам ад’езду Усяслава за Ршу. Хай ён прыйдзе да дубоў памаліцца і папрасіць бласлаўлення. Ну што?.. Ацэніш?..

— Ніякіх дубоў, — катэгарычна сказала Накіпелава, тым самым пазбавіўшы Богшу неабходнасці адказваць Баравіку-Залеўскаму. — Нам трэба спакойна пагаварыць. Дзе мы зможам зрабіць гэта?..

— Бадай, у маім пакоі, — адказаў Богша. — Жонкі якраз няма...

***

— Я не згодны, — рашуча заявіў Богша, выслухаўшы Тамару Змітраўну. — Банальна і пошла ўсё тое, што вы прапануеце. Вам хочацца зрабіць з трагедыі аперэту?.. Ну, і рабіце без мяне...

Накіпелава сядзела ў крэсле, адкінуўшыся на яго нізкую спінку. На катэгарычныя словы Богшы яна нават не зварухнулася. Для сябе яна ўсё вырашыла яшчэ да таго, як прыехала, сюды. Можаш гарачыцца, таварыш Богша, усё адно будзе так, як сказала я!..

Вось гэтая ўпэўненасць асабліва разлютавала Бог­шу.

— Не трэба так катэгарычна, — улез у іхнюю гаворку Баравік-Залеўскі. — Абставіны не толькі дыктуюць — яны вымагаюць...

— Што вымагаюць? — закрычаў Богша, узлаваны згодніцтвам аўтара, якога Накіпелава паспела апрацаваць па дарозе на Сую. — Рабіць глупства?.. Я не магу зразумець аўтараў, якія гатовы ісці на любыя кампрамісы, абы толькі паставіць сцэнарый...

Баравік-Залеўскі пакрыўдзіўся.

— Дарэмна абражаеш, — сказаў ён, стрымліваючы сябе, каб не ўзарвацца. — Вы ўсе прыпіраеце нас, аўтараў, да сцяны, а потым патрабуеце, каб мы яшчэ за­ставался прынцыповымі. Мне, можа, кожнае слова даражэй, чым табе, бо яно выпакутавана. А вы, рэдактары, члены калегіі, рэжысёры, гвалтуеце нас, сцэнарыстаў, быццам мы нічога не ўмеем. Потым знаходзіце дапрацоўшчыкаў, такіх жа графаманаў, як самі...

Баравік-Залеўскі меў гэтую схільнасць пачынаць гаворку памяркоўна, а потым распаляцца да белага напалу.

— Зноў цябе панесла, як грэшную душу ў пекла, — апыніў яго Богша. — Ды зразумей ты, Цімох Макаравіч, што я адстойваю нашы з табой прынцыпы: твор не забаўка для публікі, а сябар па роздуму над часам і жыццём. Ці ты, можа, памяняў прынцыпы?..

— Тамара Змітраўна, — узмаліўся Баравік-Залеўскі, — скажыце вы, урэшце, гэтаму старому ўпартаму чорту, што і вас і мяне вымусілі на папраўкі, іначай на карціне паставяць крыж, — Баравік-Залеўскі рашуча перахрысціў перад сабой паветра.

— Хто вымусіў?.. Лыкавязаў?..

— Лыкавязаў раіўся з Віктарам Самсонавічам, — адказаў Богшу Баравік-Залеўскі.

— I ты сам чуў, што Віктар Самсонавіч раіў Лыкавязаву? — спытаўся Богша. — Нарэшце, чаму Віктар Самсонавіч не мог пагаварыць са мной?

— Вас, рэжысёраў, многа, а Віктар Самсонавіч адзін, — замест Баравіка-Залеўскага адказала Накіпелава.

— Ну, добра, добра, — Богша схапіў са стала рэжысёрскі сцэнарый, папраўлены чыёйсьці няўмольнай ру­кой. — А што гэта такое?.. Які разумнік дадумаўся, каб князь Усяслаў гаварыў мовай, якую выдумваюць, каб было пад народ: "ась", "брысь", "дзевахі", "марухі", "Мань", "Тань", "Каць", "Вась"... — і яшчэ чорт ведае якая бязглуздзіца...

Лазар Богша мог гаварыць з’едліва, колькі яму захочацца. Накіпелава на такія маналогі не звяртала ніякай увагі, бо праўкі належалі ёй, яна лічыла іх выдатнымі знаходкамі, а таму стаяла вышэй Богшавай з’едлівасці.

— Ты, стары, крыўдзіш Тамару Змітраўну, — засцярог Богшу Баравік-Залеўскі... — Мы рабілі ўсё, каб неяк адстаяць фільм, бо Лыкавязаў быў настроены ваяўніча, і толькі слова гонару, якое яму дала Тамара Змітраўна, што ў сдэнарый будуць унесены папраўкі, дало магчымасць працягваць працу над фільмам.

Богша зразумеў, што Кірыла Лыкавязаў такі не на жарт усхадзіўся.

— Ліха з вамі, я згодзен, — раптам сказаў ён, выклікаўшы немалое здзіўленне ў Накіпелавай. — Але ў такім разе і я ўнясу папраўкі, і даволі рашучыя.

— Не, не! — запярэчыла Накіпелава.

— Тады закрывайце карціну, — секануў Богша і не спяшаючыся закурыў цыгарэту.

У Лазара Богшы склалася ўражанне, што на кінастудыі адносна ягонага фільма няма адзінай думкі. Значыць, можна яшчэ засцерагчы яго ад таго нахрапістага, валявога рэдагавання, якое з зялёнага дрэва робіць тэлеграфны слуп. Ды і закрываць фільм, калі на яго выдаткавана столькі грошай, бадай, ніхто не стане. Тая ж Накіпелава згубіць прэміяльныя. Але папсаваць нервы Лыкавязаў пастараецца.

Накіпелава насцярожана паглядзела на Богшу: жар­туе ці кажа сур’ёзна?

— Лазар Васільевіч, — сказала яна, — я не ўпаўнаважана рашаць усе пытанні. Хай гэта робіць дырэктар. Але мушу сказаць, што праўкі, якія зроблены, не могуць быць адвергнуты. Інакш... Інакш мы спынім здымкі і паедзем на студыю, каб вырашыць усё на мастацкім савеце.

Гэта было сур’ёзна.

— Перанясём гаворку на заўтра, — здыпламатнічаў Богша.

— Дарэмна ты не згаджаешся, — паспачуваў Баравік-Залеўскі. — Я таксама маю права голасу.

— На заўтра дык на заўтра, — пагадзілася Накіпелава, няйначай, спадзеючыся да заўтрашняга дня перагаварыць з Лыкавязавым.

Развітаўшыся з гасцямі, Богша паклікаў да сябе Кладачку.

— Неадкладна выклікай тэлеграмай Любу, — загадаў ён дырэктару карціны. — Хай вылятае заўтра ж. Пачынаем здымкі...

***

Увечары, калі Накіпелава адправілася спаць, Лазар Богша паклікаў да сябе ў пакой Баравіка-Залеўскага.

Цімох Макаравіч аўсяным снапом паваліўся ў крэсла, спытаўся голасам, у якім не чулася вялікай надзеі:

— Можа, знойдзеш чым прамачыць горла?

— Кавай?

— Пайшоў да д’ябла, — агрызнуўся Баравік-Залеўскі.

— Каву п’юць усе інтэлігенты дваццатага стагоддзя, — пажартаваў Богша.

— Я не дасяг гэтага крывавага стагоддзя з яго вой­намі, фашысцкімі дыктатарамі, дэмагогіяй, электроннай тэхнікай, атамнай энергіяй, вынайдзенай з мэтай забіваць жывое. Я застаюся ў дзевятнаццатым стагоддзі...

— Якое таксама не было абдзелена войнамі, шыбеніцамі для рамантыкаў, знішчэннем цэлых народаў, раб­ствам і прыгонным правам...

— Дазволю запярэчыць, рабства і прыгоннае права канала на прыканцы майго стагоддзя, — вяла запярэчыў Баравік-Залеўскі. — Але мы забраліся ў нетры схаластыкі, а я ставіў перад табой дужа канкрэтнае пытанне: ці ёсць у цябе чым прамачыць горла? Нават па­сля гадзіны суіснавання з мадамай Накіпелавай мяне ахоплівае пякельная смага. А я, да твайго ведама, суісную з ёю аж цэлыя суткі, і маё нутро падобна на пусты­ню Каракум у летнюю спёку. Будзь жа велікадушны, адчыні шлюзы дабрыні сваёй, дабы блаславенная вільгаць грузінскіх вінаграднікаў абрасіла мае ссохлыя вусны...

Не, Баравік-Залеўскі заставаўся непаўторным: сумесь скамарохства, таленту і дабрадушнага прытворства.

Баравік-Залеўскі сапраўды быў таленавіты пісьменнік нейкай дзіўнай, аднаму яму ўласцівай раскіданай таленавітасцю. Ягоная першая кніга вершаў, у якой сярэдневяковая баладнасць, расквечаная сучаснай інструментоўкай верша і эпічнай выразнасцю лепшых паэм савецкага часу, нарабіла некалі нямала шуму. Думалася, Баравік-Залеўскі будзе і надалей працаваць на адкрытай ім урадлівай дзялянцы паэтычнай нівы, а ён раптам сігануў у эпічную прозу, здзівіўшы і тут сваіх прыхільнікаў не толькі багатай моўнай палітрай, але і багаццем думак, і захапляючымі сюжэтамі, і не ардынарнымі, у класічным стылі вобразамі. Потым ён захапіўся крытыкай, напісаўшы некалькі артыкулаў-эсэ, у якіх адкрыў здзіўленаму чытачу траіх пісьменнікаў, якія не тое што былі забытыя, але творчасці якіх дасюль не надавалася належнай увагі. Некалі вось так прыгажосць лонданскіх туманаў адкрыў англічанам ма­стак Манэ. Адначасова Баравік-Залеўскі напісаў пяць ці шэсць п’ес, якія, праўда, надоўга не заваявалі сцэну, але гэта анічуць не сведчыла, што яны слабыя або наогул не вартыя ўвагі. Чэхаўская "Чайка" ў першай пастаноўцы, як вядома, правалілася на сцэне, але ж гэта зусім не азначае, што вінаваты Чэхаў. Наадварот... Што датычыць кіно, дык Баравік-Залеўскі працаваў у ім неахвотна, ды і кіно не вельмі ахвотна кідалася на ягоныя сцэнарыі. Можа, нават хацела б зусім не мець іх, бо гэ­та заўсёды заканчвалася нейкімі канфліктамі.

— Пасля такой дасціпнай і ёмістай прадмовы да працэдуры, якая на простай мове называецца цяпнуць, я здаюся, — аджартаваўся Богша і дастаў прыхаваную бутэльку сухога марачнага віна.

— Ого! — узрадаваўся Баравік-Залеўскі.

— У мяне ёсць прапанова, — сказаў Богша пасля нядоўгага маўчання, якое яму спатрэбілася, каб сабрацца з думкамі. — Як аўтар ты можаш яе не прыняць, але не спяшайся адвергнуць.

— Спадзяюся, ты не прапануеш мне жаніцца з Накіпелавай?.. Астатняе я прыму з належнай увагай...

Баравік-Залеўскі зрабіў глыток віна і смачна прыцмокнуў.

У гэтым быў увесь Баравік-Залеўскі з ягоным позняварварскім гурманствам, непамерна рамамтычным захапленнем і сучасным нігілістычным адмаўленнем таго, што не ўпісвалася зараз у ягоныя намеры або было непатрэбна яму — шляхетнасць, добра разбаўленая беларускай паблажліва-іранічнай сялянскасцю. Лазар Бог­ша мог бы даўно прывыкнуць да дзівосаў пісьменніцкага характару, але прывыкнуць ніяк не мог. Сам ён любіў выразнасць у адносінах, хоць таксама нічога не меў супраць іроніі.

Сціплая іронія — адзнака беларуса, якому вечна даводзілася некаму падпарадкоўвацца: польскаму пану або рускаму чыноўніку, якія не цярпелі незалежнасці.

Але іроніі ніхто не мог адняць у беларуса, і ён карыстаўся ёю і ў будзень і ў свята, пакепліваў з сябе, з пана і чыноўніка, але не так, каб іх раздражніць, а найбольш каб сябе задаволіць.

Лазар Богша не стрымаўся, каб не пакпіць з Баравіка-Залеўскага:

— Яшчэ не далей сённяшняй раніцы адзін славуты паэт, стоячы на каленях у гэтым утульным холе, цалаваў ручкі і, як мне здалося, не маткі боскай, а грэшнай Магдаліны, што некалі прыкладала іх да паэтавай шыі, каб у пяшчотных абдымках задушыць яго.

— Не трэба, стары, — узмаліўся Баравік-Залеўскі. — Усе мы робім некалі глупства. Жахлівая слабасць чалавечага роду! Справа, аднак, у тым, што адны гэтае глупства заўважаюць і потым ім бывае страшэнна моташна, аж хочацца выць па-сабачы; другія яго не заўважаюць, і ім ніколі не бывае сорамна; трэція ж упэўнены, што іхняе глупства ёсць найвялікшае дасягненне розуму, і таму яны гавораць глупства з зайздроснай пастаяннасцю. Асцерагайся, Богша, гаварыць такім людзям праўду... У мяне быў сябар...

— Ён памёр? — пацікавіўся Богша.

— Смерць — з’ява адносная. Яна існуе кожнае імгненне, і яе няма ў бясконцасці Сусвету. Тое, што памірае, на самай справе жыве, але ў другім стане існавання. Таму смерць — гэта яшчэ і нараджэнне. Толькі глуп­ства застаецца вечным і нязменным. На яго хварэюць жабракі і багацеі, бунтары і дыктатары, ідыёты і вучоныя. Толькі глупства багацеяў, дыктатараў і вучоных чамусьці некаторыя называюць мудрасцю, але тыя, хто называв дурасць мудрасцю, не вызначаюцца высокай маральнасцю... Дык я пра колішняга сябра. Аднаго разу ён стаў гаварыць прамовы і пісаць артыкулы, вучыць разумнейшых за сябе. Гэта было відавочнае кожнаму глупства, несусветная дурасць, але ён з кожнай прамовай або артыкулам усё больш упэўніваўся ў сваёй геніяльнасці. I ведаеш, чаму ўпэўніваўся, бо разумныя не хацелі гаварыць яму праўды. Сляпому не адкрыеш вочы, глухому не пазычыш слыху. Чалавеку, які робіць глупства і абсалютна, пераконаны, што выпраменьвае геніяльнасць, бескарысна гаварыць праўду, як і папугаю, што вывучыў некалькі слоў. Што датычыць мяне, дык я сапраўды адчуваю моташнасць, бо разумею, што рабіў і раблю глупства. На жаль, не заўсёды ведаю, як рабіць нешта разумнае. Розум належыць толькі чалаве­ку, і таму ён абмежаваны. Каб побач з намі жылі яшчэ нейкія разумныя істоты — хоць бы дэльфіны або сабакі, — мы, бадай, не рабілі б столькі глупства... Даруй, я загаварыўся, як той цецярук на такавішчы, а ты, здаецца, хацеў сказаць нешта важнае, што больш адпавядае нашаму практычнаму часу.

— Мне хацелася паразважаць з табой над сцэнарыем, — сказаў Богша, уявіўшы, як падскочыць Баравік-Залеўскі ад ягонай прапановы: во ўжо чаго не любіў той, дык гэта нешта змяняць у сцэнарыі.

— Разважанні — перавага чалавека, якая часам прыводзіла яго да кастра, вяроўкі або кулі, — хмура сказаў Баравік-Залеўскі.

— I тым не менш рызыкнём, — зарагатаў Бог­ша. — Мяне захапіла ў тваім сцэнарыі буйнасць жыцця, якое аднойчы абарвалася пад мячом...

— Я бясконца табе ўдзячны, — жартаўліва раскланяўся Баравік-Залеўскі. — Войны заўсёды абрывалі красаванне жыцця — бясконцая і страшная трагедыя, якой, здаецца, няма канца.

— Кожная вайна была апошняй, на гэта, прынамсі, заўсёды спадзявалася чалавецтва, — нагадаў Бог­ша. — Чалавецтва заўсёды жыло спадзяваннямі. Но­выя войны найперш за ўсё і забівалі людскія спадзяванні! Таму набатны звон не можа замаўкаць ні на хвіліну. Пакуль б'е набат, людзі не могуць заснуць.

— Ты меціш у званары?..

— Гусі некалі ўратавалі Рым. Я — Чалавек...

— I ты ўратуеш свет?

— Чалавек слабы, але ён, а не магутны леў, стаў уладаром зямлі...

— Уладаром, які можа знішчыць і самога сябе, — з горыччу сказаў Баравік-Залеўскі. — Я таксама не супраць быць званаром. Сцэнарый і напісаны з думкай пра чалавека-уладара зямлі, які прагне стаць самазабойцай.

— Бітва на Нямізе адна з нікчэмных бітваў у мностве тагачасных бязглуздзіц...

— Каб зазняць горад, які згарае ў агні вайны, неабавязкова падпальваць яго. Дзеля гэтага робяць ма­кет, які згарае за секунды, але зазняты на плёнку, ён уражвае гледача жахлівым малюнкам варварства. Я выбраў бітву на Нямізе — маленькі макет грандыёзных забойстваў на агромністай прасторы сусветнай гісторыі, — каб паказаць дзікую пачварнасць любога забойства, якіх бы памераў яно ні было. Смерць страшная і тады, калі гвалтоўна забіваюць аднаго і калі забіваюць мільёны. Мне аднолькава баліць Хірасіма і нікчэмная вайна нейкіх карлікавых дзяржаў дзе-небудзь у Афрыцы. Слёзы японскага дзіцяці, асірацелага ў Хірасіме, і афрыканскага, бацькоў якога забілі ў засценках юараўскай турмы, аднолькава салёныя, горкія і няўцешныя. На якое ліха мне патрэбна такая цывілізацыя, якая гучна крычыць пра гуманізм і забівае людзей. За што? У імя чаго? Што чалавек мае іншую веру? Другія погляды? Не той колер скуры? Імкнецца жыць інакш, як гэ­тага хоча нехта другі? Калі кучка людзей спрабуе навязаць сілай свае ўяўленні і свой спосаб жыцця, ды яшчэ выдае гэта за волю самога народа, мне хочацца крыкнуць: якая мана! Якое зладзейства! Якая крыва­душнасць! Усіх, хто забівае, хто развязвае забойствы, якімі б прыгожымі словамі яны ні прыкрываліся, варта знішчаць, як шалёных сабак.

— Смерцямі расплачвацца за смерці? — спытаўся Богша.

— Хай! — аж бліснуў вачамі Баравік-Залеўскі. — Хай! А што рабіць, калі ў мільярдаў людзей зямлі хіба нейкія вартыя жалю тысячы вар’яцеюць ад прагі забіваць сабе падобных. 3 многіх тысячагоддзяў існавання цывілізацыі, дай божа, каб набралася паўтысячы дзён, у якія людзі жылі без вайны. Кроў, бруд, смурод — во што такое цывілізацыя, якой мы ганарымся, хай яна будзе праклятая! А ўсё таму, што нехта адзін — правадыр племя, цар, фараон, князь або яшчэ нейкі правіцель, што прысвоіў сабе права распараджацца лёсамі людзей, хлуснёй і маною штурхаў народ на смерць у вайне. Яны паклалі на чалавека след самай злой істоты на зямлі. Якая несправядлівасць!

Баравік-Залеўскі меў яшчэ вось гэтую, уласцівую пачуццёвым натурам, звычку даводзіць свае выказванні да крайнасцей, якіх сам жа баяўся і якіх не дараваў іншым. Мусіць, такая ўжо натура паэтаў — перабольшваць і ў гэтым перабольшанні выкрышталізоўваць ісціну. Богша ўмеў дараваць Цімоху ягоныя крайнасці не толькі ў выказваннях.

— Цывілізацыя — не толькі смурод і кроў, — усё ж запярэчыў ён, каб абараніць тую ж ісціну. — I войны — не толькі смерць і разбурэнні, але — гераізм і мужнасць, на якіх выхоўвалі мужчын, вернасць і міласэрнасць, на якіх вучылі жанчын. Яшчэ невядома, што сталася б з чалавецтвам, каб гэтыя якасці не выхоўваліся ў людзей.

Баравік-Залеўскі ўскочыў з крэсла. Ён любіў вось такія эфектныя парыванні.

— Ты, Богша — рэтраград і махровы кансерватар...

— Ну, так, так, я — кансерватар, а ты бунтар і наватар. Дык, можа, не ты, а я пагадзіўся з Лыкавязавым і Накіпелавай рабіць замест высокай трагедыі забаўку, пад модную музыку ў стылі рок?

— Ты супраць камедый? — апалым голасам, які выдаваў ягоную збянтэжанасць, спытаўся Баравік-Залеўскі.

— Я не супраць камедый, але не яны, а трагедыі і драмы ўслаўлялі народы. Трагедыя — высокі жанр, і дарэмна ім пагарджаюць — а можа, проста баяццца — лыкавязавы і накіпелавы. Так, так. Іхні ідэал — камедыя са зладзеяватымі, дурнаватымі, а зрэшты, проста нікчэмнымі персанажамі... Якая неабачлівасць! Якая мізэрнасць думкі! Якая зашоранасць погляду!.. Траге­дыя зжыла сябе ў літаратуры!.. Ну, так, можа, і зжыла, але як пышна расквітнела трагедыя жыцця! Як жа мож­на такое не бачыць? — завёўся Богша, быццам выступаў на дыспуце перад вялізным натоўпам абыякавых слухачоў, а не перад адным, хоць і непаўторным Цімохам Баравіком-Залеўскім. — Што можа быць больш трагедыйным: кучка нейкіх авантурыстаў на чале з параноікам паварочвае вялікі народ сусветных геніяў на шлях забойстваў і войнаў, і той гіне, аддае на лютую смерць сваіх бацькоў, мацярок, сыноў і дачок, ды яшчэ крычыць пры гэтым славу свайму фюрэру. А ён хіба адзіны ў наш час, вось такі богам кляты фюрэр, які распінаў свой народ на крыжы ды яшчэ патрабаваў, каб яму крычалі "хайль" ці яшчэ якія словы ўдзячнасці за смерць.

— Што ты хочаш, Богша? — спытаўся Баравік-Залеўскі, зноў плюхнуўшыся ў крэсла.

— Найперш чаго я не хачу. Тваіх кампрамісаў. Лыкавязавы і накіпелавы прыходзяць і знікаюць, а творы мастацтва застаюцца на суд блізкіх і далёкіх нашчадкаў. Кампрамісы забіваюць мастацтва, якое належыць не нам з табой, а ўсяму народу. Цяпер чаго я хачу? Каб бітва на Нямізе, якую ты напісаў так ярка, што мне здаецца, нібы я загінуў яшчэ на крывавым нямігскім снезе больш як дзевяць соцень гадоў назад, была б толькі пралогам вялікага эпілога, які называецца старажытнай літаратурай. Я хачу зрабіць фільм па літаратурных творах старажытнасці і аб аўтарах гэтых твораў — цэлую эпоху адлегласцю ў два стагоддзі...

Баравік-Залеўскі весела заржаў, як той малады жарэбчык, якому ўдалося выпрагчыся з калёс і ўцячы ў поле. Можа, ён падумаў, што Богша разыгрываў яго, а можа, задума Богшы паказалася яму фальшывай нотай, якую пусціў дужа самаўпэўнены спявак.

— Ты ўяўляеш, пра што гаворыш? — усё яшчэ смеючыся, спытаўся ён. — На гэта спатрэбілася б стужка даўжынёй у "Семнаццаць імгненняў вясны". Хто ж дазволіць дабе здымаць фільм без Шцірліца, але з манахам Ніканам, епіскапам Кірылам Тураўскім, князем Уладзімірам Манамахам, легендарным паэтам Баянам і невядомым нікому нават па імені аўтарам "Слова аб палку Ігаравым". Гэта неверагодна, Богша!..

— Чаму? — абурыўся той. — Да д’ябла займальныя сюжэты, якія ўзвінчваюць псіхіку і адвучаюць думаць над жыццём. Мастацтва — не забава для нядбайнікаў, а адбітак рэчаіснасці. Было б злачынствам перад будучыняй прыўзнімаць толькі краёчак жыцця, а не ўсё жыц­цё. Я хачу даць слова вялікім сведкам далёкіх часоў, што пакінулі след не толькі аб сабе, але і аб сваёй эпо­се. Мне патрэбна ўсяго дзве часткі: адна — кандэнсат жыцця і смерці, другая — згустак чалавечага мыслення і чалавечай велічы.

Лазар Богша раптам пачуў, што ён страшэнна змарыўся за гэтыя дні жыцця на Суі. Мабыць, вось такую зморанасць адчувае няшчасны Сізіф, ускочваючы на га­ру камень, які, дасягнуўшы вяршыні, скочваецца назад.

— I ўсё ж гэта неверагодна, — памаўчаўшы, сказаў Баравік-Залеўскі. — Ты хочаш пераскочыць цераз сваю эпоху...

— Ну і што?

— Гэтага пакуль нікому не ўдавалася ні ў літаратуры, ні тым больш у кіно.

— Няпраўда!.. Удавалася! — горача запярэчыў Бог­ша. — "Слова аб палку Ігаравым" таму прыклад. Ты дрэнна чытаў яго. У "Слове" ўжо восем стагоддзяў на­зад былі аб’яднаны вялікія і малыя падзеі ўсёй пісанай гісторыі Русі. I як па-майстэрску!..

— А хто ж аб’яднае іх у тваім фільме? — падікавіўся Баравік-Залеўскі.

— Ефрасіння Полацкая, — адказаў Богша і ўбачыў, як вырачыліся і без таго лупатыя вочы паэта, які, здаецца, прывык да любых нечаканасцей кіношнай браціі. — Ты здзіўлены?.. Але ж ты сам падаў мне гэтую думку. Падаў і чагосьці спалохаўся. Чаго? Што Ефрасіння — князёўна? Дык я чытаў пра гэта ў аднаго барадача гісторыка са штучным, нянаскім прозвішчам і штучнымі поглядамі на нашу гісторыю. "Ефрасіння По­лацкая не магла мець перадавыя погляды, бо была прадстаўніцай класа эксплуататараў". Не больш і не менш!.. Зручная пазіцыя, каб даказаць, што мы за сваімі плячамі нічога не маем, бо народ наш быў непісьменны і цёмны, а тыя, хто меў асвету, належалі да эксплуататараў, і таму іхнія погляды варта адрынуць. Вось мы і Іваны, якія не маюць ні традыцый, ні культу­ры, ні сваёй гісторыі. А можа, ты спалохаўся, што цябе западозраць у мясцовым патрыятызме?.. Лыкавязавы і накіпелавы і на гэтае здольны. Што ім з таго, што ў тыя далёкія часы не было такіх паняццяў, як Расія, Украіна, Беларусь, а была адзіная Русь, якую дзялілі на ўдзелы па сваіх прыхамацях князі? Ды і не ў тым спра­ва. А ці задумаўся ты, чаму Кіеў, які вечна варагаваў з Полацкам, прылучыў Ефрасінню Полацкую да ліку святых усёй Русі?.. Ага, дайшло!.. Так, так, дружа, свя­тых рабілі не за прыгожыя вочы. А пасля Барыса і Глеба, якія ўвасаблялі пакутнікаў за адзінства славянскіх народаў, гэта асабліва наводзіць на думкі...

— У цябе ёсць накіды? — спытаўся Баравік-Залеўскі. — Дай пачытаць.

Гадзіны праз тры, калі над Суяй стаяла глыбокая марозная ноч, Баравік-Залеўскі зняў акуляры, узняўся з крэсла і моўчкі, з пачуццём пацалаваў Богшу...

***

Мабыць, ён прадчуваў нешта, гэты таленавіты на нюх Кірыла Лыкавязаў. Ці адзін ужо раз Лазар Богша дзівіўся лыкавязаўскаму нюху — учуць у тваіх творах тое, чаго ты яшчэ і сам не пачуў.

Яны якраз паставілі апошнюю кропку ў цяжкім сачыненні, якое называецца кінастужкай, калі ранічкай да ганка прафілакторыя падкаціла чорная "Волга" з чатырма літарамі на борце: "Кіно". Нібы слова гэтае было пропускам усюды і на ўсе выпадкі жыцця. "Волга" апісала крутую дугу вакол клумбы, на якой дзядзька Мікодым цяпер зрабіў нешта накшталт снежнай крэпасці.

Кірыла вылазіў з машыны не спяшаючыся, нешта гаварыў шафёру, нібы чытаў акадэмічную лекцыю, і ўсё рабіў, няйначай, дзеля таго, каб Карней Карнеевіч Кладачка, адміністратар Юрка Місюк, а найперш за ўсё сам Лазар Ботша паспелі збегчы ўніз, у вестыбюль.

3 акна другога паверха Лазар Богша з цікавасцю. назіраў за артыстычнай непаспешлівасцю Лыкавязава, якую той разыгрываў з зайздросным талентам.

Богша ведаў, ні Карней Карнеевіч, ні Юрка Місюк не выбегуць сустракаць Кірылу Лыкавязава — яны паехалі ў калгас "Чырвоны партызан", кіламетраў за дванаццаць ад Суі, каб падрыхтаваць там прагляд знятай плёнкі. Калі і выбег бы хто, дык мастак-пастаноўшчык Тарас Жылех, але ён любіў раніцай паспаць, пакуль яму добра не грукнуць у дзверы. Выходзіла, сустрэць Кірылу Лыкавязава мог адзін Богша. Але ён не збіраўся ступіць хоць бы адзін крок насустрач.

"А трасцу табе, — цікуючы за Лыкавязавым, падумаў Богша. — Шмат будзе гонару, калі я пабягу цябе сустракаць. Знойдзеш дарогу і без мяне".

Кірыла нарэшце пайшоў да аздобленага керамікай ганка. Едучы сюды ён, па ўсяму бачна, старанна прадумаў і што абуць, і што апрануць. Вядома ж, не дзеля яго, Лазара Богшы, а дзеля ягонай жонкі Любы. То быў даўні метад — праз жонку дзейнічаць на яго, Богшу. Аднойчы гэты метад прывёў да трагедыі. За Любу Ла­зар Богша, аднак, быў спакойны — яе халоднай разважлівасці можна было пазайздросціць. Але ў Богшавай душы варушылася паганае жаданне калі-небудзь размаляваць лыкавязаўскі твар сінякамі — зусім неінтэлігентнае і непахвальнае памкненне вырашаць спрэчку кулакамі. А што паробіш, калі апошняя дуэль адбылася гадоў, можа, сотню назад. Шкада! Яно і не блага часам было б правучыць якога хлюста, хоць здаралася і так, што якраз хлюсты забівалі абражаных імі людзей. А ўсё адно і хлюст не паспіць у апошнюю перад дуэллю ноч. Хай адчуе пакуты сумлення, калі яно яшчэ дзе-небудзь затаілася ў закутках ягонай душы.

— Каго ты там выглядаеш? — спыталася Люба і падышла да акна. — Божа, Кірыла Мацвеевіч!.. Што ж ты стаіш?.. Трэба сустрэць...

Богша ўтрымаў яе за руку.

— Абыдзецца, — дужа спакойна сказаў ён. — Сустракаць начальства, якое глядзіць на гэтую сустрэчу як на даніну ягонай над табой перавагі, ёсць не што іншае, як узаемнае разбэшчванне. На парозе дома сустракаюць сяброў і гасцей, а ён не сябар і не госць. Прыехаў па справе як рэвізор ці правяральшчык, дык хай і адчувае сябе рэвізорам...

— Я прашу цябе, — тэатральна заламала рукі Лю­ба. — Не трэба канфрантацыі...

Лазару Богшу стала смешна: жонка спрадвеку любіць вось такія славечкі: "канфрантацыя", "дэгустацыя", "сітуацыя"...

— Не, я адразу аб’яўлю яму вайну, — паабяцаў ён.

— Табе заўсёды патрэбна драматызацыя, — пакрыўдзілася Люба. — А мне надакучыла...

На калідоры ўжо чуліся галасы. Знарок гучны голас Лыкавязава і чыесьці жаночыя і мужчынскія — нехта ўсё ж сустрэў, хоць на калідоры, дарагога Кірылу Мацвеевіча.

"Можа, і праўда, не варта драматызаваць падзеі, — падумаў Богша і, скінуўшы світэр, другі раз за раніцу стаў чысціць зубы. — Усё не так балюча будзе для лыкавязаўскага самалюбства".

Люба ацаніла ягоную маленькую хітрасць, як на Богшаў погляд, дык дробязную подласць. Ну і хай!.. Што паробіш? Лепей бы сустрэць Кірылу ў штыкі. Але камў і што дакажаш? Сабе ж абыдзецца даражэй...

У дзверы пастукалі. Люба паспяшалася сказаць традыцыйнае "заходзьце". Кірыла Лыкавязаў зайшоў надзьмуты: яму хацелася схаваць незадаволенасць за маскай засяроджанасці і заклапочанасці, але гэта ніяк не ўдавалася. Затое на ягоным твары заблукала зларадная ўсмешка, калі ён пабачыў Богшу ля мыцельніка. А як жа! Ён, Кірыла Лыкавязаў, божай міласцю адзін з кіраўнікоў студыі, праехаў каля двухсот кіламетраў і застаў рэжысёра ледзь не ў ложку. Ну і работнічак!..

— Позна спіцё, таварыш рэжысёр, — па-свойску, з адцённем гэткага бацькоўскага ўшчування, загаварыў ён, прыкладаючыся губамі да Любінай рукі. — Так некалі можна праспаць і сваё шчасце...

Намёк быў дужа празрысты і абразлівы. Маўляў, глядзі, Богша, не згубі Любу. Ды Лыкавязаў забыўся пра Кацярыну Ляўдак — даўнюю трагедыю, якой магло і не быць.

Богша ледзьве стрымаўся, каб не нагадаць пра Кацю.

— Мы сёння адбіраем дублі, — сказаў ён, старанна палошчучы рот.

— Ну?.. Уцэліў! — роблена здзівіўся Кірыла Лыкавязаў.

Ад Богшы не схавалася гэтае прытворства. Нехта ўсё ж з ягонай групы паведаміў Кірылу Мацвеевічу пра сённяшні прагляд. Во ўжо недаравальнае зладзейства: з любоўю пазіраць табе ў вочы і даносіць пра кожны твой крок. Хто б гэта мог?.. Чаму я падумаў, што даносчык глядзіць мне ў вочы з любоўю?

Здагадка кальнула ў самае сэрца. Няўжо яна? Лю­ба? Не можа быць!.. Лыкавязаў якраз гаварыў Любе кампліменты, і яна аж млела ад ягоных слоў — баналь­ная гісторыя, якая абаім ім здаецца непаўторна шчырай.

— Гэтага ад цябе не адымеш — навучыўся цаляць у дзесятку, — сказаў Богша.

— Я зусім не збіраўся ехаць, але ўчора, на прыканцы рабочага дня, пазваніў Асташонак. Ён вельмі занепакоены тваёй карцінай. Вось я і тут, — крыху запознена растлумачыў Лыкавязаў свой нечаканы візіт.

Можа, і так. Кірыла Лыкавязаў і сам найчасцей не ведаў, дзе кажа праўду, а дзе хлусіць. Ягоная хлусня была працягам праўды, а праўда працягам прытворства і хлусні.

— Галоўнае, ты тут, — сказаў Богша. — Прычыны толькі дапамагаюць нашым задумам...

— Калі і дзе будзеце праглядаць дублі? — спытаў Лыкавязаў, не пачуўшы тое, чаго не хацелася чуць.

— Паснедаем і паедзем, — адказаў Богша. Ен надзеў світэр і папрасіў жонку: — Паклапаціся, каб сняданне падалі ў нумар...

Яму хацелася колькі хвілін пабыць сам-насам з Лыкавязавым, каб пагаварыць без сведак. Люба пастараецца не дапусціць шчырай гаворкі.

— Я таксама прайдуся, — адразу ўнюхаўшы небяспеку для сябе, сказаў Лыкавязаў.

— Ты — госць, і нікуды я цябе не пушчу, — як бы жартуючы, запярэчыў Богша. — У мяне на тое ёсць важкія прычыны...

— Ну, што ж, здаюся, — сказаў Кірыла.

— Паслухай, Кірыла, — пачаў Богша, як толькі за Любай зачыніліся дзверы, і пабачыў, як пабялеў Лыкавязаў. Значыць, здагадаўся. Тым лепей. — Аднаго разу я стаў па тваёй міласці ўдаўцом. Пад старасць мне не хо­чацца апынуцца ў той жа ролі. Таму прашу — пакінь Любу ў спакоі.

— Ты звар’яцеў, няшчасны раўнівец, — спрабуючы ператварыць усё ў жарт, весела выгукнуў Лыкавязаў. — Глянь на мяне, калі не бачыш сябе: мы перакрочылі ўзрост заляцанняў да чужых жонак, якімі б прыгажунямі тыя ні былі...

— Не хлусі... Ты добра разумееш, пра што я кажу. Я не хачу, каб ты разбэшчваў яе мілымі бяскрыўднымі даносамі. Чаму табе не хочацца спытаць у мяне? Я не схлушу, нават тады, калі схлусіць было б выгадна. Я разумею, ты не паверыш мне, хоць бы я рассцяліўся ля тваіх ног. Той, хто прывык да крывадушнасці, не можа верыць у шчырасць і праўдзівасць другіх. Старая ісціна!.. Але ўсё ж лепей спытайся ў мяне, і я адкажу табе шчыра. Ты можаш выкрыць мяне, калі я схлушу, тады нашай дамоўленасці канец. А цяпер я не хачу, каб мая жонка служыла табе даносчыцай.

— Ты абражаеш жонку, — сказаў Лыкавязаў. — Ты ашалеў пад старасць. I яна і я хочам табе дабра...

Кірыла ўсё ж не вызначаўся абачлівасцю. Не стрымаўся і выдаў Любу. Яна ўсё ж дала знак Лыкавязаву, каб прыехаў. Навошта? Чаму? Паспрабуй адкажы на такое няпростае пытанне.

— Дабра?! I гэта называецца дабром?.. Ты хочаш хоць пад старасць скіраваць мяне на выпуск шырпатрэба дзеля справаздачы па валу і асартыменту. Дык я не рамеснік, а мастак. Ім нарадзіўся і ім памру. Я ўсё сваё жыццё імкнуся зрабіць такі твор, які быў бы варты майго часу. Хоць бы адзін твор, Кірыла! Не на забаву ці патрэбу сённяшняга дня, а на стагоддзі, дзеля тых, хто прыйдзе за намі праз сто, трыста гадоў і для якіх маё прозвішча не будзе шмат чаго гаварыць. Затое фільм скажа ім пра нашы думы і справы, пра наш час і пра нас...

Кірыла Лыкавязаў з несхаванай іроніяй пазіраў на Богшу.

— Я мог бы пагадзіцца з табой: ну, так, так, вядома, трэба найперш дбаць пра гэтую даўгавечнасць твора. Але я не скажу...

— Таму што мы з табой удвух і ніякіх сведак? — здагадаўся Богша.

— Можа, і так... Дык вось, мой славалюбівы сябар, я прыехаў зусім не за тым, каб дыскутаваць з табою аб вечнасці і надзённасці мастацкіх твораў. Хоць не стану пазбягаць і адказу. Я не веру ў вечнасць любога нават самага геніяльнага фільма. Глянь на стужкі Чапліна: класіка, якая не хвалюе. I нечага нам з табой лавіць жураўлёў у небе, калі навокал мноства сініц і толькі бяры іх рукамі. Я прыехаў...

— Я ведаю, чаго ты прыехаў, — перапыніў яго Бог­ша. — Ну, так, я зняў не тое, за што сам некалі ўхапіўся. Была зачараванасць літаратурай. Але потым я зразумеў, што думка, закладзеная ў ёй, хоць і залатая, ды маленькая. Таму і зняў фільм пра грэшнікаў, якіх трэба называць святымі, пра тых, хто адкрыў людзям свят­ло і свет, аддаючы сябе мастацтву, а не набытку, пра тых, хто, насуперак твайму няверству, дбаў пра будучыню, пра вечнае жыццё сваіх тварэнняў, дзеля гонару нашчадкаў сваімі продкамі. Мала?..

— А хто дазволіў табе самавольнічаць?..

— Хто можа дазволіць ці не дазволіць мастаку напісаць, намаляваць, зняць твор занава? Хто? Ягонае сумленне. Болей ніхто. Калі ты лічыш, што ў мяне ёсць сумленне, дык чаго пытаеш, хто даў права адступаць ад майго ж рэжысёрскага сцэнарыя. Калі лічыш, што ў мяне няма сумлення, дык чаго мы тады дарэмна губляем час. Сапраўдны твор мастацтва, Кірыла, меней за ўсё належыць мастаку, ён набытак народа, яго слава і го­нар, бясцэнная каштоўнасць, якая праслаўляе народ.

— Мы з табой аратыя, якія павінны сеяць хлеб сёння, — сказаў Кірыла, — ганарыся гэтым.

— Праца аратага не цяжэйшая за маю, — не пагадзіўся Богша. — Хоць я не супраць таго, каб быць аратым.

Іхняя спрэчка магла не кончыцца і да вечара. Але ў пакой якраз уваходзіла Люба з афіцыянткай Мілай, ружовашчокім стварэннем, якое ўпрыгожваў старамодны какошнік.

Люба адразу здагадалася, што тут без яе адбылася лютая схватка. Яна з дакорам паглядзела на Богшу, але прамаўчала.

***

Чалавеку, незнаёмаму з тайнамі нараджэння фільма, прагляд адзнятай плёнкі здаўся б нясцерпнай катаргай — глядзі адны і тыя ж паўторы-дублі, якія нявопытнаму воку бачацца блізнятамі. Кіношнік глядзіць паўторы з увагай і задаволенасцю, заўважае ў іх найтанчэйшыя адценні акцёрскай ігры, аператарскай работы, рэжысёрскага дырыжыравання, мастацкага афармлення, грыму, касцюмаў і яшчэ ўсяго таго, што стварае потым на экране ілюзію, блізкую да жыцця.

Калгасны клуб, у адрозненне ад цяперашніх камен­ных палацаў, быў стары, драўляны, падобны на вялізную стадолу, якую Карней Карнеевіч Кладачка яшчэ ўчора двойчы прапаліў, а сёння абсталяваў на патрэбу здымачнай групы, якой трэба не забаўляцца, а працаваць. У праходзе стаялі два столікі з лямпамі пад аба­журамі, якія адбівалі святло строга ўніз, на белыя аркушы паперы, пакладзеныя для заўваг.

Лазару Богшу папера не была патрэбна. Ён яшчэ на здымачнай пляцоўцы вызначыў для сябе, які дубль удаўся, а які не ўдаўся. Але так ужо было заведзена ў групе — нехта з асістэнтаў ці мантажніца, калі яе прыдавалі групе, запісваў, які паўтор эпізоду трэба адабраць для далейшага мантажу.

Яшчэ на століках стаялі бутэлькі з вадой, не нарзанам, як бывала часцей, а нейкай без назвы і этыкеткі, што прадавалася ў буфеце прафілакторыя. Кіношнікі жартавалі, што яе рабілі па рэцэпту: два ржавыя цвікі на двухсотлітровую бочку вады, якую вытрымліваюць пры нармальнай тэмпературы аж тры дні. Піць яе, аднак, можна было, асабліва калі засядзеш на пяць гадзін без перапынкаў, якія Богша не хацеў аб’яўлядь, каб не парушыць адзінства ўражання.

Эпізод за эпізодам, паўтор за паўторам цягнуліся бясконца доўга. Кіношная брація бязлітасна дыміла цыгарэтамі, і ўжо гадзіны праз дзве Карней Карнеевіч Кладачка загадаў на паўгадзінкі адчыніць дзверы ў вестыбюль. Нехта ж адразу пажартаваў, каб пазванілі куды трэба, што ў клубе нічога не гарыць, апрача тэрмінаў здачы фільма на дзвюх стужках, бо інакш можа прыехадь пажарная дружына.

Больш за ўсіх курыў Кірыла Лыкавязаў. Пасля першых дзесяці — пятнаццаці хвілін ён, як кіношнік, а не збоку прыпёку прышлы чалавек, пабачыў, што на гэты раз Лазар Богша пераўзышоў самога сябе — так без суч­ка і задзірынкі быў зняты кожны эпізод, кожны дубль. Але менавіта гэта і разгубіла Лыкавязава. Ён быў падобны на чалавека, які зайшоў на кухню, пабачыў смач­ную здобу, але ведае, што не можа, не мае права яе пакаштаваць, вымушаны шукаць адгаворку, чаму адмаўляецца адкусіць хоць бы кавалачак печыва. Нават пры ўсёй геніяльнасці Богшавай карціны Лыкавязаў не мог дазволіць, каб яна паявілася на экранах ужо толькі та­му, што была знята насуперак яму, Кірылу Лыкавязаву, насуперак зацверджанага ім рэжысёрскага сцэнарыя. Дрэнныя прыклады прыліпчывыя.

Нарэшце апошнія метры дубляў прамільгнулі на эк­ране, і адразу пад столлю загарэлася люстра, старая, на медных ланцугах, перыяду празмернасцей у архітэктуры. Звычайна, калі запальваецца святло, кіношнікі ўскокваюць з месц, весела гамоняць, віншуюць адзін аднаго з перамогай. Бывае, і разыходзяцца ціхенька, саромеючыся паглядзець адзін аднаму ў вочы. Цяпер усе сядзелі на месцы і маўчалі, быццам не насядзеліся за пяць гадзін сорак восем хвілін.

Фільм, якога яшчэ не было, які існаваў у разабраным выглядзе, як славуты інданезійскі храм у часе рэстаўрацыі, усё адно рабіў моцнае ўражанне. У кожным эпізодзе буйна красавала складанае, поўнае чалавечых страсцей жыццё, якое то трагічна абрывалася, то зноў набірала яшчэ большую сілу і прыгажосць.

Лазар Богша першы парушыў маўчанне. Ен павярнуўся тварам да кінабудкі.

— Вялікі дзякуй, Аксіння Раманаўна, — падзякаваў ён кінамехаініку. — Замарылі мы вас...

— Яна ў нас прывыклая, бо не менш за мяне любіць кіно, — адказаў з задніх радоў старшыня калгаса Ляўковіч. — А цяпер, дарагія таварышы, прашу да мяне. Жонка, мабыць, зачакалася, ды і вам час замарыць чарвячка.

Толькі цяпер да Лазара Богшы дайшло, чаму яны праглядаюць матэрыял не ў іншым клубе, а ў "Чырвоным партызане". Мацей Ульянавіч Ляўковіч быў страсным прыхільнікам кіно. I не проста прыхільнікам, які толькі любіць глядзець фільмы. Ен стварыў у калгасе сваю калгасную аматарскую кінастудыю, і, можа, таму, што такая студыя была, у калгасе не ведалі гора з рабочай сілай. I Лазару Богшу двойчы давялося бываць у калгаснай кінастудыі. Цяпер ён нарэшце ўгледзеў і калгасных кіношнікаў, якія ціхенька сядзелі на апошнім радзе.

Лазар Богша пажартаваў, што іх, бадай, мнагавата, каб умясціцца за сталом. Мацей Ульянавіч нават пакрыўдзіўся: што ён жабрак які ці сквалыга! Дзякуй богу, заробкі ў яго нядрэнныя і жыве ён багата, так што мог бы накарміць усю кінастудыю...

Кіношная брація, якая аднолькава вольна паводзіць сябе ў павільёне кінастудыі і за банкетным сталом адказнага прыёму, на гэты раз адчувала сябе крыху скавана: Мацей Ульянавіч, салідна старшынствуючы за ста­лом, вёў не проста свецкую гаворку аб сучасным кіно, а такую, што прымушае таго ж кіношніка прыўзнімацца над прывычнымі дробязямі будняў. Нават Кірыла Лыкавязаў, які напачатку трохі паблажліва слухаў Мацея Ульянавіча, непрыкметна для сябе запаважаў яго за неардынарныя думкі і погляды.

Кароткі зімовы дзень непрыкметна сканаў за сценамі старшынёвай хаты. Трэба было вяртацца на Сую. Студыйны аўтобус ужо чакаў пасажыраў, якія няспешна развітваліся з гасціннымі гаспадарамі. Заставаліся якія хвіліны да ад’езду, калі Любе прыйшла ў галаву дзівацкая прыхамаць: паехаць на Сую тройкай калгас­ных коней.

Акрамя таго, што Мацей Ульянавіч быў прыхільнікам кіно, ён яшчэ апантана любіў коней, і, можа, на ўсю вобласць у ягоным калгасе мелася стайня пародзістых скакуноў. Лазар Богша разумеў, што Мацею Ульянавічу прасцей самому запрэгчыся ў сані, каб адвезці на Сую вядомую кінаактрысу, чым гнаць па снезе аж дванаццаць кіламетраў тройку коней, але ён ведаў і другое: старшыня не здолее адмовіць актрысе, ды яшчэ з патомства Азарэвічавых, праехаць на тройцы калгасных рысакоў. Лазар паспрабаваў угаварыць Любу адмовіцца ад свайго намеру, што было справай, бадай, безнадзейнай, як нечакана і не без намеру на яе бок стаў і Кірыла Лыкавязаў, няйначай, каб насаліць Лазару Бог­шу.

— А што? Яна таго заслужыла сваёй выдатнай ігрой.

Мацей Ульянавіч памуляўся, але здаўся, загадаў запрэгчы тройку ў вазок.

— Я сам пракачу вас, — паабяцаў ён, чамусьці пазіраючы толькі на Лазара Богшу.

— Без мяне, — сказаў Лазар і, каб не чуць упрошванняў, пабег да аўтобуса.

Яму саступілі месца побач з шафёрам. Той асцярожна вывеў машыну на дарогу, паціху паехаў па ёй, не запальваючы фар. Яны абсалютна не былі патрэбны: навокал усё ззяла пад месячным святлом. I толькі далёкі лес здаваўся чорным і вельмі таямнічым. Адтуль, з ле­су, раптам наявілася хмара варання. У яркім святле поўні яны здаваліся чорнай хмаркай, што імкліва бяжыць з захаду на ўсход.

Яна гэтак жа як нечакана паявілася, так нечакана і знікла. Лазар Богша зноў залюбаваўся наваколлем. Яму прыгадаліся даўнія, яшчэ даваенныя ночы, калі, бывала, з хлопцамі і дзяўчатамі вось так, толькі пеша, вярталіся дзе-небудзь у мясаед з вечарынкі. Божа, якое гэта было непаўторнае хараство і як даўно яно было!..

Дарога метраў за сто зварочвала налева ў аб’езд возера Суі. Лазару раптам прыйшло ў галаву, што было б добра не проста прыгадаць тыя колішнія вандроўкі з вечарынак дадому, а прайсці па возеры зараз, у такую непаўторную месячную ноч. Ён папрасіў шафёра спыніцца.

— I я з вамі, — сказаў Юрка Місюк, каб на ўсякі выпадак падстрахаваць свайго рэжысёра.

— Не, — запярэчыў Богша. — Мне трэба пабыць аднаму. Я прыйду ў прафілакторый раней за вас.

Сапраўды, дарога па возеры была разоў у дзесяць карацейшая за тую, па якой пайшла машына.

Лазар Богша спыніўся на горцы. Адсюль ужо былі бачны агні прафілакторыя. Яны ззялі, як светлякі, якіх, бывала, збіралі ў лесе, садзілі на лацканы пінжакоў. У цёмную ноч светлякі ззялі вось такім жа яркім месяч­ным святлом. Бывала, на жнівеньскіх вечарынках усе танцуюць са светлякамі на грудзях — здаецца, мільгае бясконцае мноства маленькіх месяцаў...

"Усяму, аднак, ёсць канец", — падумаў Богша.

Ён пайшоў па суйскім лёдзе, слухаючы, як пранозліва-звонка рыпіць пад нагамі снег. Было вельмі хораша, і ён пашкадаваў, што не дазволіў Юрку Місюку пайсці з ім. Хай бы пабачыў сапраўдную зімовую прыгажосць. Што яны бачаць, гэтыя цяперашнія гарадскія вундэркінды? Зорак і тых не бачаць...

За ягонай спіной, здалося, зусім побач, весела і звон­ка зарыпеў снег і пачуўся тупат конскіх капытоў. Бог­ша здагадаўся, што тройка наганяе яго. Цікава, яны таксама паедуць кругом возера ці па лёдзе?

Богша азірнуўся.

Белая тройка, запрэжаная ў вазок, ляцела па заснежаным лёдзе проста на яго, Лазара Богшу...

ЧАСТКА ДРУГАЯ: жывыя здані

1

Белая тройка, запрэжаная ў вазок, ляцела па заснежаным лёдзе проста на яго, Лазара Богшу.

Краем вока ён бачыў бліскучы дыск месяца, што каціўся па чорным небе, зграю варон, што кружыла над лесам, ды чуў, як коні б’юць капытамі аб выглянцаваную палазамі, бліскучую ў месячным ззянні дарогу.

Богша разумеў: гэта — канец, ягоная смерць. Ён памкнуўся закрычаць — можа, хто пачуе, але адчуў, што язык амярцвеў, не хоча слу­хаць. Ды і крычаць не было сэнсу. У белай заснежанай прасторы ён быў адзін. I нішто не магло ўратаваць яго. Нават цуд. Гэта ён таксама ведаў, як асуджаны на немінучую смерць. Ён стаяў на зімовай дарозе цераз возера Сую і чакаў, калі тройка белых коней саб’е яго з ног; было жахліва стаяць і чакаць уласную смерць, такую заўчасную і недарэчную.

Коні несліся вельмі доўга. Нарэшце ён убачыў перад сабой — буйным аператарскім планам — раздутыя хра­пы коней, з якіх шугала густая белая пара. Ён яшчэ падумаў, як бы прыгожа выглядала гэта на шырокафарматным экране, але тут нешта выцяла яго ў левае плячо, адарвала ад зямлі, кінула ў прасцяг ночы. Болю, якога ён так баяўся, не было. Богша нават здзівіўся: смерць аказалася простай і бяскрыўднай, як пераезд на другую кватэру. Пераезд нават быў больш клопатны. А тут нішто. Кароткі ўдар у грудзі, лёгкі, нячутны палёт у нябыт, у другое і ўжо незямное існаванне.

"Калі да канца быць аптымістам, — падумаў Бог­ша, — дык трэба прызнаць, што чалавечае існаванне не канчаецца пасля смерці. Яно толькі мяняе сваю фор­му. Сутнасць — матэрыя, з якой створаны чалавек, — застаецца вечна. Замест мяне, кінарэжысёра Лазара Богшы, паявіцца мноства атамаў, малекул, хімічных злучэнняў, цвёрдых, вадкіх, газавых рэчываў, з якіх некалі зноў будзе ўтворана нешта жывое, нейкі новы "Ла­зар Богша".

Ад гэтай думкі яму зрабілася весела і лёгка.

"А што, калі я толькі цяпер спазнаю тое, што схава­на ад чалавецтва на зямлі, што з’яўляецца для яго адвечнай тайнай? — падумаў ён. — Першы і адзіны сярод людзей! Як гэта будзе здорава!"

Аднак жа радасць пратрымалася нядоўга.

"Дапусцім, я спазнаю тайну пазазямнога існавання, але ж усё адно пра яе не будзе каму і як расказаць. На зямлі так ніхто і не даведаецца, што мне аднаму была адкрыта гэтая тайна. Дык ці варта за яе расплочвацца жыццём? Валодаць тайнай і маўчаць — якая гэ­та несправядлівасць і бязглуздзіца! Але ж нямала лю­дзей паміраюць так і не раскрыўшы людзям сваёй тай­ны. Бадай, кожны. Толькі ў адных тайна большая, а ў другіх меншая, але тайна абавязкова ёсць у кожнага чалавека, якую ён так і не раскрыў людзям. А хіба ма­ла людзей расплацілася жыццём, заглянуўшы ў куфэрак з чужой тайнай? Ці не таму тайны перажываюць людзей, эпохі, эры? Зрэшты, няма чаго пра гэта думаць, калі пакінуў ужо зямное існаванне. Лепей добра папрыглядадца да ўсяго, пазапамінаць, нават калі не давядзецца расказадь пра ўбачанае і пачутае жывым лю­дзям".

Вырашыўшы, як належыць трымаць сябе, Богша азірнуўся па баках з надзеяй, што, можа, ён і не пакідаў зямное існаванне. Магло ж быць такое: коні падбілі яго, але не насмерць і ён ляжыць недзе на лёдзе суйскага возера і трызніць. Каб ён памёр, дык хіба мог бы думаць?..

Не, ён не ляжаў на лёдзе, а дзіўным чынам сядзеў у тым самым вазку, у які была запрэжана белая тройка. Ды юнавала і сама тройка. Богша бачыў тры шырокія конскія крыжы, доўгія белыя хвасты, чорную са званочкамі дугу над карэннікам. Званочкі, аднак, не звінелі. I гэта вельмі падзівіла Лазара Богшу.

Здзівіла яго і другое, хоць і не павінна было, бо на тым свеце, вядома ж, усё новае, нязнанае. Побач з ім (Богша так і не паспеў разгледзець, адкуль і калі яны паявіліся) сядзелі дзве здані. Яны былі зусім зямныя, рэальныя і ўсё ж здані: адна ў белым, другая — у чорным адзенні. Рэальна выглядаў і фантастычны вазок — човен ці, можа, лодка, на якой не толькі плавалі, але і ездзілі пад ветразямі нашы далёкія продкі.

Лазар Богша зноў падумаў, што, напэўна, уся гэтая чартаўшчына яму прыснілася, а можа, і цяпер сніцца. Каб пераканацца, ці так гэта, Богша пакратаў сябе за нос.

Не, ліха на яго, нос, хоць і халаднаваты, як у нябожчыка, усё ж быў ягоны, ды і рука была ягонай і не халоднай, як ёй належыць быць у нябожчыка, а цёплай, бо інакш як бы ён мог адчуць, што нос халодны?

Цяпер Богшу захапіла другая думка, нават не дум­ка, гэта была ўпэўненасць, пераконанасць. Нікуды ён не ляціць, ніхто яго не падбіваў, а едзе ён на "газіку" са здымак на начлег у гасцініцу, па дарозе заснуў, нешта прытрызнілася, і ён ніяк не можа пазбавіцца ад гэтага соннага трызнення. А трызніцца таму, што ён ужо трэція суткі на здымках з тэмпературай, што за апошнія месяцы вельмі знямогся: недасыпаў, жыў на дэпрэсіне і нітрагліцэрыне, спаў толькі прыняўшы розную наркатычную дрэнь. Ён думаў надзіва лагічна, бадай, больш лагічна, як заўсёды. Ну, вядома, так яно і ёсць! Выдумаў вазок, коней, здані!.. А гэта ўсяго Люба, ягоная жонка, партнёрка, выканаўца галоўнай ролі, ягоная дрэсіроўшчыца і бог...

Богша абняў Любу за плечы, але рука прайшла праз яе, як праз туман. Гэта было вельмі непрыемнае адчуванне. Богша бачыў зусім рэальную жанчыну і больш чым абстрактную, нейкі міраж пустыні.

Тое ж самае здарылася, калі Богша штурхануў пад бок другога седака — мужчыну. Локаць свабодна праткнуў здань пад чорнаю апранахай.

Цяпер не даводзілася сумнявацца, што ён, Лазар Богша, усё ж памёр і знаходзіцца ў царстве ценяў, як казалі некалі старажытныя рымляне.

"Выходзіць, што нехта са старажытных людзей пабываў на тым свеце, што і яго везлі, можа, вось гэтыя самыя цені, якія сядзяць поруч з ім. Выходзіць, што ча­лавек калісьці здолеў вярнуцца ў зямное існаванне і расказаў пра той замагільны, незямны свет. Выдумаць цені было б проста немагчыма".

Цяпер заставалася высветліць, куды яго вязуць? Богша азірнуўся па баках. Іх вазок плыў высока-высока над зямлёй. У цемры ночы Богша добра бачыў заснежаныя, у лёгкай смузе палі, яркія агні сонных гарадоў. Ён задраў галаву ўгору, куды, па ўсяму відаць, несліся коні. Над ім, у чорным небе, там, дзе яшчэ нядаўна свяціўся месяц, зеўрала даволі вялікая круглая адтуліна. Коні якраз і ляцелі ў гэтую жахлівую адтуліну-бездань.

"Дык вось куды вывозяць душы памерлых, — падумаў Богша. — Яшчэ імгненне і коні вымчаць мяне не толькі за межы зямлі, але і за межы неба, на другі яго бок, у антысвет, у антыжыццё, антыіснаванне. Гэта, ліха на яго, даволі забаўна, хоць і дужа недарэчна, бо, відаць, з таго антысвету сапраўды ўжо няма звароту на зямлю".

Вазок тым часам крута завярнуўся, аж Богша ўхапіўся абедзвюма рукамі за барты, каб не вываліцца з яго на такой вышыні. На яго здзіўленне, пальцы адчулі цвёрдую аснову, а не туман, як было тады, калі ён кранаў здані.

I добра, што ўхапіўся, што было за што ўхапіцца. Коні так імкліва нырнулі ў бездань — а можа, наадва­рот, вылецелі ўгору, — што ў Богшы аж дух захапіла. Так было, праўда, зусім не доўга. Неўзабаве пачалося даволі плаўнае апусканне, падобнае палёту на планёры.

Богша глянуў уніз. Яны ляцелі над лесам, асветленым халодным сінім святлом. Лазара Богшу ахапіла расчараванне. Тайны, аказваецца, няма. Ёсць люстэркавы адбітак зямной рэчаіснасці. Цікава, а ці ёсць тут смерць? Калі ёсць, дык куды адсюль адпраўляюць душы памерлых? Можа, зноў на зямлю? Во ўжо незайздросная перспектыва — боўтацца між двух існаванняў, якія вельмі падобны адно да аднаго.

Богша адчуў сябе бясконца ашуканым. У такія хвіліны ён звычайна станавіўся насмешлівы і нават іранічны.

— Наліха вы мяне сюды прывезлі? — спытаў ён у здані з той падкрэсленай іроніяй у голасе, якой звы­чайна карыстаўся на мастацкіх саветах, калі яму хацелі навязаць нешта супрацьлеглае ягонаму густу, ягонаму разумению мастацтва. — Не маглі прыдумаць нешта больш арыгінальнае? У вас не мастацкая інтэрпрэтацыя найвялікшага акта, якім з’яўляецца смерць, а бяздарная інструкцыя пахавальнага бюро. Хто складаў, хто зацвярджаў гэты бездапаможны сцэнарый? Суцэльныя штампы! Ніякай выдумкі! Чарговы опус нікчэмнага графамана. Заезджаныя ў кіно тройкі коней. Дзірка ў небе. На каго вы разлічваеце? Хто рабіў вам эскізы да вось гэтага раннефеадальнага горада? Божа мой, якая безгустоўшчына! Ці, можа, у вас шануюць бездараў? Ну, што ж, з імі спакойна, асабліва ў вашым замагільным царстве. Ніякіх праблем. Бездары тым і добрыя, што не маюць сваіх думак. Наліха яны ім? Без думак жыць лёгка і проста.

Богша мог практыкавацца такім чынам вельмі доўга, бо яму ніхто не пярэчыў, і ён неўзабаве змоўк, крыху здзіўлены, што ягоныя словы не закранаюць за жы­вое зданяў.

Во дзіва! Абое пасажыры, як і коні, як і вазок, незаўважна зніклі. А можа, так і належыць на тым ці хутчэй ужо на гэтым свеце, пасмяротным для Богшы.

Ён стаяў адзін на скрыжаванні дзвюх вельмі вузкіх вуліц, сярод ночы, у незнаёмым і, папраўдзе, дужа дзіўным горадзе, здорава падобным на няўдалую кіношную дэкарацыю да гістарычнага фільма: ніякіх адвольнасцей — суцэльны натуралізм.

Было, мабыць, надта позна ці, наадварот, вельмі ра­на. У горадзе ніякіх адзнак жыцця. Нават сабак не чутно.

"Зрэшты, — падумалася Лазару Богшу, — у гэтым, па той бок зямнога існавання, горадзе жывыя істоты, што падыхаюць, а не паміраюць, напэўна, адсутнічаюць".

Не паспеў ён так падумадь, як недзе зусім побач азваўся певень. Голас у яго быў гарласты і, папраўдзе, вельмі прыгожы, як у ротнага запявалы, з якім Лазару Богшу калісьці давялося адбываць трохмесячныя зборы. Зрэшты, каб у пеўня быў і зусім паганы голас, Ла­зару Богшу ён падаўся б нашмат прыгажэйшы за славутага Каруза.

Дзякуй богу, што ў горадзе аказаўся певень! Калі ёсць певень, дык ёсць і чалавек. I ён, Лазар Богша, тады непадобны на героя крамераўскага фільма, які высадзіўся на бераг пасля атамнай бамбардзіроўкі...

Было даволі холадна. Калючы марозны вецер працінаў лёгкую Богшаву сінтэтычную апранаху наскрозь, да самых касцей.

"Вельмі зайздросная перспектыва памерці на лёдзе суйскага возера пад Полацкам і апынуцца ў невядомым сонным горадзе, на марозе, дзе толькі певень палічыў патрэбным вітаць маё паяўленне. Ну і парадкі! Як на кінастудыі. Прывезлі і кінулі! Падыхай, Богша, у другі раз на марозе. Але ж і не стаяць на месцы. Іначай, ча­го добрага, і сапраўды можна замерзнуць... Чорт мяне ўхапі, мярцвяк жа не павінен адчуваць холад. А я яго чую. Што ж з гэтага вынікае? Што я жывы!.. Дапусцім, што жывы. Тады паўстае законнае пытанне: дзе я і што са мной адбываецца? Калі я жывы, значыць, не пакідаў зямлю, а на зямлі я працаваў на студыі і апошнім часам здымаў фільм у экспедыцыі пад Полацкам. Выходзіць, я і цяпер недзе пад Полацкам, а можа, на­ват у Полацку. Дык што са мной адбываецца? На гэта адказаць значна цяжэй. Але адно бясспрэчна: у мяне мерзнуць ногі. Яны аж зайшліся ад холаду. Але ці бяс­спрэчна гэта? Суб’ектыўна — так. Але аб’ектыўна магчыма, што і не так. Мае суб’ектыўныя разуменні мастацкага вобраза, напрыклад, вельмі часта разыходзіліся з аб’ектыўнай ацэнкай мастацкага савета. Магчыма, маё адчуванне холаду таксама не ёсць аб’ектыўная ісціна, а нейкі перажытак зямнога суб’ектыўнага існавання?.. Ну і што, ногі ж мерзнуць, чорт пабяры, і вельмі нату­ральна! Дык і што, калі мерзнуць?.. А тое, што я найперш за ўсё павінен прааналізаваць свае паводзіны і дзеянні на працягу ўчарашняга дня. Па-першае, гэта патрэбна, каб пераканацца, ці помню я усё, што адбывалася ў мінулы дзень. Гэта надзвычай важна, бо памяць сведчыць, ці можа чалавек карыстацца назапашанай інфармацыяй, а значыць, і ці здольны ён свядома дзейнічаць. Па-другое, узнаўляючы падзеі мінулага дня, я буду мець магчымасць пераканацца, што нармальна мыслю, а значыць, яшчэ не страціў розум, што я не вар’ят. Чакай, чакай, — спыніў сябе Лазар Богша, — а хіба вар’ят сумняваецца, што мысліць ненармальна? I што наогул азначае мысліць нармальна? Так, як усе? Але ж мысліць, як усе, азначае мысліць стандартна, штампована. Геніі таму і былі геніямі, што мыслілі не як усе. Дык што, яны мыслілі ненармальна?"

Падумаўшы так, Богша адчуў, што ў галаве нечага не стае, каб прыгадаць з усімі падрабязнасцямі падзеі прайшоўшага дня. Гэта падалося яму дзіўным. Ён яшчэ раз напружыў памяць, але толькі і ўспомніў, як напярэдадні пасварыўся з Любай. Яму стала шкада яе: бед­ная, прыедзе з Адэсы, а яго ўжо няма ў жывых.

"Цікава, а дзе паставяць труну з целам: на студыі ці ў Доме кіно? Глянуць бы хоць адным вокам на ўласныя хаўтуры. Дзівак, хіба не ведаеш, як усё будзе? Слё­зы, посныя твары, прамовы па паперцы... Глупства! Што ж было пасля? Чакай, а ці не выклікалі мяне на мастацкі савет? Ага, выклікалі. Чаго выклікалі? Ну, вя­дома ж, не дзеля таго, каб папляскаць у далоні, а дзеля таго, каб пляснуць даланёй".

Яму самому спадабаўся прыдуманы афарызм. Варта запомніць і калі-небудзь выкарыстаць.

"Але ж і мароз, чорт яго пабяры! Трэба недзе прасіцца на начлег. На тым ці на гэтым свеце, а мерзнуць не варта".

Богша раптам засумняваўся, а ці можа ён хадзіць? Калі памёр, дык, натуральна, хадзіць не можа. Мерцвякі ходзяць толькі ў паданнях. Во калі можна абсалютна беспамылкова вырашыць, мёрты ён ці жывы?

Не давяраючы свайму адчуванню, Богша зрабіў адзін, другі крок. Жывы! Ну, вядома, жывы! Ідзе і на­ват чуе, як снег рыпіць пад нагамі...

I ўсё адразу стала на сваё месца.

"Божа добры, як я раней не здагадаўся, што трапіў на натурпляцоўку кінастудыі, дзе здымаецца фільм канца дванаццатага стагоддзя. Хто яго здымае? Як хто? Фільм гэты здымаю я сам..." — падумаў Богша.

У галаве зноў нешта зрушылася з месца. Богша азірнуўся. Тое, што ён убачыў, не задаволіла яго. Хіба ён бачыў на макеце вось гэтую будыніну, што загарадзіла сабой завулак? Чорт ведае што! Мусіць, цесляры прадалі каму-небудзь бярвенне, якое дырэктар карціны Карней Карнеевіч Кладачка выбіў у леспрамгасе, а будынак склалі з трухляціны і гнілля.

"Раніцай трэба будзе сказаць Карнею Карнеевічу, каб прасачыў, як і што яму будуюць, — падумаў Бог­ша і тут жа спахапіўся, што Карней Карнеевіч памёр. — А можа, не памёр? — спытаў у сябе Лазар Богша. — I наогул, што са мной адбываецца? Як жа я магу быць на натурпляцоўцы, калі таго горада, што мы будавалі, ужо няма? Яго спаліла польская кінагрупа сямісерыйнага фільма, якая арандавала натурпляцоўку. Дык дзе ж я нарэшце? На зямлі ці на небе?.."

Богша спыніўся ў роспачы. У яго кружылася галава, і крыху блажыла. Ен азірнуўся.

У канцы тупіка, у цемрачы, адзінока гарэў агеньчык...

2

У канцы тупіка, у цемрачы, адзінока гарэў агеньчык.

Забыўшыся на ўсё, Богша пайшоў на той агеньчык. Ісці было зусім недалёка, можа, якіх крокаў сто па заснежаным завулку, між нейкіх будынкаў, што выходзілі сюды глухімі сценамі. Тая будыніна, у якой свяціўся агеньчык, стаяла высокім ганкам на завулак. Па замеценых снегам прыступках Богша падняўся на ганак, лёгка, нібы бываў тут неаднойчы, намацаў у цемры металічнае кальцо, пацягнуў яго на сябе і апынуўся ў хаце.

Папраўдзе, дык то была і не хата ў цяперашнім разуменні, а, бадай, нейкая майстэрня ці, можа, нават куз­ня, бо злева ад дзвярэй, там, дзе трэба быць печы, чарнеў ад вечнай сажы горан. У ім белым агнём свяцілася вуголле, і чырвоныя жвавыя іскры выскоквалі праз адтуліну ў страсе. Гадоў шаснаццаці дзяцюк стаяў збоч горна, цягаў за сырамятны рэмень-дзяржак кавальскага меха з бычынай скуры. Можа, вядома, і не з бычынай, але Богшу здалося, што мех быў менавіта з бычы­най скуры.

Дзецюку, відаць, было ў ахвоту раздзімаць вуголле ў горне, бо ён ад задавальнення спяваў, і голас у яго быў вельмі прыемны.

Справа ад горна, па другі бок дзвярэй, стаяў стол — дзве шырокія дубовыя дошкі на круглых точаных нож­ках. На стале, на разасланым ручніку, ляжаў крыж. Той самы крыж, які Лазар Богша добра ведаў па здымку, што захаваўся з даваенных часоў. Гэта быў крыж, зроблены для Спаскага манастыра па заказу самой Ефрасінні Полацкай.

На самой справе крыж быў нашмат прыгажэйшы, чым уяўляў раней Лазар Богша. Нават ад няяркага святла лампады ён зіхацеў і ззяў сакавітымі, не рэзкімі фарбамі. Лазар Богша ледзь адарваў ад яго позірк.

Па той жа правы бок у далёкім кутку стаяў яшчэ адзін стол. Над ім віселі тры абразы — пасярэдзіне, на чорнай дошцы без аніякай аправы, быў намаляваны Хрыстос, які ўваскрашае Лазара. Той, біблейскі Лазар, быў вельмі падобны на яго, Лазара Богшу. Ну, проста дзве кроплі вады — копія з партрэта, які намаляваў калісьці пад п’яную руку мастак, што афармляў ягоны фільм. Праўда, у гэтай, іконнай, копіі Лазару былі нададзены візантыйскія рысы, але ўсё роўна не заўважыць падабенства было проста немагчыма.

"Дзіва, дый годзе, — падумаў Лазар Богша. — Хоць якое там дзіва: туташні свет — адэкват тамашняму, а можа, наадварот. Во дзе відаць пацвярджэнне тэорыі сіметрыі ў прыродзе: плюс — мінус, адмоўны — станоўчы зарад, правае — левае, верх — ніз..."

Ён ужо хацеў спытаць у гаспадара, як здарылася, што з яго, Лазара Богшы, які ніколі не быў у зазямным царстве, напісана ікона, але гаспадар сам запытаўся ў яго:

— Ну, як даехаў? Мы ўжо хваляваліся — ці не зда­рылася што ў дарозе. Я разы два пасылаў паглядзець, ці едзеш? Не, кажуць, не відно. Мы яшчэ ўчора пасля абеду былі папярэджаны, што ты сабраўся да нас. Сядай, браце, за стол. Мусіць прагаладаўся? Ды і пагрэцца не пашкодзіць.

Здзіўлены прывітальнымі словамі, Лазар Богша моўчкі сеў на шырокую дубовую лаўку пад абразы, на кут. Гаспадар хаты паставіў на стол кадоўбчык літры на тры і драўляны кубак, падобную на лодку пасудзіну. Дзяцюк, што раздзімаў горан, паставіў перад Богшам гаршчок з параным бобам, паклаў кавалак мяса, спечанага, відаць, на вуголлі, бо да яго прыліплі вугольчыкі. Адышоўшы да горна, дзяцюк ва ўсе вочы пачаў глядзець на сінтэтычную Богшаву апранаху з мноствам кішэніяў і засцёжак. Сам ён быў у кашулі з нябеленага палатна, даволі доўгай, ледзь не па пяты, абуты ў лазовыя лапці і суконныя анучы.

Гаспадар зняў з кадоўбчыка вечка, наліў у кубак густой зеленаватай вадкасці. У хаце запахла мёдам, рутай, валяр’янкай і яшчэ нечым вельмі прыемным.

— Выіпі на здароўе, — сказаў гаспадар.

Богша ўсміхнуўся: а гаспадар, відаць, гумарыст, калі прапануе на тым свеце піць за здароўе. Але кубак узяў. Ён піў і не наталяў смагу. Пітво праходзіла праз яго, як вада праз пясок.

— Многа не пі, — папярэдзіў гаспадар. — Яно моцнае, бадай, мацнейшае за віскі...

"Што за чартаўшчына! — падзівіўся Богша. — Альбо я страціў розум і па-вар’яцку трызню, або адбываец­ца нешта несусветнае, тое, што не паддаецца нармальнай логіцы. Нібы чытаеш Кафку ці глядзіш п’есу Іанеску. Суцэльны абсурд. Адкуль на гэтым свеце ведаюць віскі?"

Пітво, аднак, добра ўдарыла ў галаву. Мабыць, у самым абсурдным свеце спіртное дзейнічае аднолькава рэальна — ад яго шуміць у галаве. У Богшы было та­кое адчуванне, што яму цяпер і мора па калена: абсалютна ўсё роўна, дзе ён знаходзіцца — на тым, зямным, свеце ці на гэтым, замагільным, або яшчэ на якім, на трэцім, пра які ніхто ніколі дасюль не здагадваўся. Яму было ўсё роўна.

— Слухай, — па-кіношнаму развязна звярнуўся ён да гаспадара, — слухай, чорт мяне пабяры, а чаму ты сам не п’еш? Ты мне кінь гэтыя хітрыкі. Я не люблю піць адзін. Думаеш, я нейкі прапашчы чалавек?..

Ён наліў у кубак пітва, падаў гаспадару. Той, аднак, піць не стаў. Паставіў кубак на стол.

— Мне нельга, — сказаў гаспадар і падаў знак дзецюку, каб прыбраў стол.

— А ты зусім няветлівы, — ускіпеў Богша. — Ты зусім няветлівы. Во што! А галоўнае — я не магу прыгадаць, дзе цябе бачыў? Мы недзе з табой сустракаліся, ці не праўда? Што ж ты маўчыш? Мы з табой, мусіць, некалі добра пацапаліся, калі ты не хочаш прызнавацца, дзе мы сустракаліся? Як цябе завуць?..

Гаспадар пераступіў з нагі на нагу.

— Лазар Богша, — як бы нават засаромеўшыся, назваўся ён.

— Чакай, чакай, гэта я — Лазар Богша...

— I ты Лазар Богша, — пагадзіўся гаспадар.

— Можа, і ён Лазар Богша? — Лазар Богша паказаў рукой на дзецюка, які ўважліва прыслухоўваўся да іхняй размовы.

— Не, ён не Лазар Богша, — сказаў гаспадар. — Ён — Паэт. Ён напіша "Слова аб палку Ігаравым".

Лазар Богша скоса паглядзеў на дзецюка.

— Такі малады і Паэт, — кпліва загаварыў Бог­ша. — Можа, ён ужо і член Саюза пісьменнікаў? Дык во што, даражэнькія, кіньце свой прымітыўны розы­грыш. Ён са сваім "Словам" ніколі не праскочыў бы прыёмную камісію.

— Ён яшчэ вырасце і стане славутым, — як бы просячы прабачэння, сказаў гаспадар. — А пакуль ён наш госць і вучань Ефрасінні...

— Якой Ефрасінні? — спытаўся Богша.

— Князёўны полацкай, вядома, — адказаў гаспадар.

— Ну, хопіць жартаваць, — сказаў Лазар Богша цвёрда, але і з нецярплівасцю. — Мы таксама нешта чыталі і нешта вывучалі. Аўтар "Слова" ніколі не быў палачанінам, і нечага прыпісвадь Полацку таго, чаго ён не меў.

Гаспадар кпліва ўсміхнуўся.

— Вы там цяпер усё дужа добра ведаеце. Аж смех. Вось жа ён, Паэт, перад табою, дык няўжо ты і зараз пачнеш сумнявацца?

— Мне гэта надакучыла, — крыкнуў Богша. — Я хачу ведаць, хто ты на самай справе і дзе я знаходжуся?.. Хопіць разыгрываць чалавека, які не памятае некаторыя неістотныя дэталі...

Гаспадар паклаў руку на Богшава плячо. Рука была цяжкая, аж забалела плячо.

— Ты стаміўся, Лазар Богша, — спачувальна сказаў гаспадар. — Табе хочацца адпачыць. Але мастак не мае права на адпачынак, ён мусіць працаваць нават і ў сне. Працай і пакутамі творчасці мастак плаціць за славу і даўгавечнасць.

— Мне не патрэбна слава, — зазлаваў Лазар Бог­ша. — Слава — чырвоная ануча, якой тарэадор дражніць быка за хвіліну да таго, як праткне яго рапірай.

— Дарэмна ты так ставішся да славы, — памяркоўна сказаў гаспадар. — Слава натхняе мастака на працу. Без славы няма мастака.

— Адчапіся, — папрасіў Лазар Богша. — Я пачынаю балдзець ад гэтай гаворкі. Як у нас на кінастудыі: ты — геній, я — геній. Глупства! Хто ты і што ад мяне хочаш?

— Я — Лазар Богша, — сказаў гаспадар. — Няўжо ты не пазнаеш мой крыж, які я зрабіў і які праславіў мяне праз вякі?..

— Стой! — крыкнуў Богша.

Нешта хоць і вельмі трудна, балюча скранулася ў ягонай галаве, цяжка, аж са скрыгатам павярнулася, нібы жорны, і спынілася; тады Лазар Богша пачаў здагадвацца, куды яго занесла. Але здагадка гэтая роўным чынам ні пра што не сведчыла. Наадварот, яна заблытвала ўсё дашчэнту. Лазар Богша глянуў на крыж, по­тым на гаспадара. Ну, так, крыж быў знаёмы — рэквізітны крыж. Ну-ну!

— Ты хочаш сказаць, што з’яўляешся тым, старажытным, Лазарам Богшам, які зрабіў крыж для Ефрасінні Полацкай?

— Так яно і ёсць, — адказаў гаспадар.

Лазар Богша зарагатаў. Яго разбіраў смех, ён рагатаў доўга, а гаспадар цярпліва чакаў, пакуль ён перастане смяяцца. Нарэшце Лазар Богша высмеяўся дарэшты.

— Я чаго рагатаў? — пачаў апраўдвацца ён, як вінаваты. — Я быў падумаў, што памёр, што мяне падбілі коні на возеры Суя пад Полацкам. А выходзіць, што я жывы, хоць нейкім цудам трапіў у дванаццатае стагоддзе, у старажытны Полацк.

Лазар Богша тонка іранізаваў. Ён хацеў, каб гэты самазваны Лазар Богша зразумеў, што яго выкрылі і далей няма сэнсу прадаўжаць гульню. Але гаспадар іроніі, відаць, не разумеў.

— Так яно і ёсць: ты трапіў у шэсць тысяч шэсцьсот шэсцьдзесят дзевяты год ад стварэння свету, або ў адна тысяча сто шэсцьдзесят першы год ад нараджэння Хрыста... Як табе больш зручна, так і лічы.

— А можа, гэта ты, мой шаноўны цёзка, трапіў у дваццатае стагоддзе на кінастудыю?

Лазар Богша знарок зрабіў такі празрысты намёк, каб гаспадару прыкідвацца далей было немагчыма. Але той зноў не зразумеў намёку.

— Не, Лазар Богша, іменна ты трапіў у дванаццатае стагоддзе...

— Я дык я, — сказаў Богша, — хоць ніяк не магу ўявіць, як без фантастычнай машыны часу можна было апынуцца ў дванаццатым стагоддзі?

— Што такое восем стагоддзяў у бясконцай чарадзе гадоў існавання чалавецтва? — па-філасофску зазначыў гаспадар.

Цяпер Лазару Богшу і зусім стала весела.

"Ну і жукі! Задумалі разыграць. Хацелі пасмяяцца. Цяпер я добра разгадаў іхнюю містыфікацыю".

Ад простай здагадкі ў ягонай галаве неяк праяснела, і ўсе фантастычныя прыгоды цяпер уяўляліся хоць і дасціпным, але, што ні кажы, розыгрышам. А так разы­граць мог толькі Юрка Місюк, ягоны, Богшаў, адміністратар.

"Калі ж ён вярнуўся з камандзіроўкі? — падумаў Лазар Богша. — Ці не ўсё роўна калі? Факт застаецца фактам: Юрка прывёз нейкага акцёра і разам з Алегам Дутавым склалі сцэнарый розыгрышу. Потым яны загрыміравалі акцёра пад Лазара Богшу..."

—А ты зусім не Лазар Богша. Я здагадаўся, хто ты, — сказаў Лазар Богша. — Ты — Інакенці Смактуноўскі. Я запрасіў цябе на ролю Усяслава Полацкага. Хто цябе так добра загрыміраваў?.. У нас на студыі так не ўмеюць.

Гаспадар пахітаў галавою.

— Аднак жа здорава цябе падсекла рашэнне мастацкага савета. Прыгледзься лепей і ты ўбачыш, што на маім твары няма і мазка грыму. Мне таксама шкада, што мастацкі савет закрыў тваю карціну, якая была б сапраўды геніяльным творам. Закрыў, нягледзячы на тое, што на яе было выдаткавана восемсот дваццаць тысяч восемдзесят шэсць рублёў сорак тры капейкі.

Гаспадар загаварыў голасам студыйнага бухгалтара, калі той, бывала, закрываў фінансаванне фільма да асобага распараджэння.

— Не дуры галавы, Кеша, — рагатнуў Лазар Бог­ша. — Ніякага мастацкага савета не было. Не трэба браць мяне на мушку.

Але тут жа Лазар Богша прыгадаў, што сапраўды яго выклікалі на мастацкі савет. Ён яшчэ пажартаваў тады ("Тады? Калі тады? Можа не тады, а цяпер?"): "На мастацкі савет выклікаюць не дзеля таго, каб пляскаць у далоні, а дзеля таго, каб пляснудь далоняй..."

Было падобна на тое, што ён, Лазар Богша, чала­век двадцатага стагоддзя, сапраўды трапіў у недасягальную чалавечаму разумению даўніну. Заставалася нявысветленым толькі адно: калі гэта сапраўды гістарычны Лазар Богша, які зрабіў крыж Ефрасінні Полацкай, дык адкуль ён ведае пра мастацкі савет і наогул пра справы ягонага, Богшавага, зямнога існавання?

— Не здзіўляйся, Лазар Богша, — нібы падслухаўшы ягоныя думкі, сказаў гаспадар. — Я ведаю пра цябе ўсё ці, бадай, усё. Няўжо ты думаў, што мы маем пра­ва прыводзіць сюды абы-каго.

"Фантастыка, — падумаў Лазар Богша. — Але ж і рэальная фантастыка, чорт мяне пабяры, рэальная машына часу ў дзеянні. А можа, гэта такі фантастычны сон? Зрэшты, самы фантастычны сон таксама рэальнасць. Калі ж да ўсяго падыходзіць з пункту гледжання кіношнага рэжысёра, дык усё, што са мной адбы­ваецца, вельмі падобна на кінамантаж. А што, калі існуе нейкі іншы мантаж чалавечага існавання? Варта навучыцца валодаць ім, як адкрыецца зайздросная перспектыва жыцця ў чатырох вымярэннях. Можа, я, не падазраючы таго, авалодаў гэтым мантажом свайго існавання ў чатырох вымярэннях? Іначай трэба прызнаць, што містыка паявілася не на голым месцы".

Падумаўшы так, Богшу захацелася праверыць на справе, як можна карыстацца мантажом чалавечага існавання. У кіношным мантажы ён, напрыклад, адразу ж пасля сустрэчы з Богшам паставіў бы эпізод з Ефрасінняй. Лагічна! Дык чаму ў мантажы чалавечага існавання ён не мае права сустрэцца з Ефрасінняй Полацкам? Абсалютна лагічна, асабліва калі ўлічыць, што пра Ефрасінню амаль нічога невядома.

— Ці маю я цяпер права карыстацца свабодай перамяшчэння? — спытаў Лазар Богша.

— Маеш, — адказаў гаспадар.

— Тады я хацеў бы зараз жа сустрэцца з Ефрасінняй Полацкай, — сказаў Богша. — Не заўтра і не праз тыдзень, пакуль вы, мае дарагія жэўжыкі, падрыхтуеце якую актрысу на ролю Ефрасінні... А зараз...

Гаспадар з дзецюком пераглянуліся.

"Ага, папаліся, жэўжыкі, — узрадаваўся Лазар Бог­ша. — Мяне за рубель дваццаць не купіш".

Зусім нечакана адчыніліся дзверы, і на парозе ўзнікла жаночая постаць у жоўтым кажусе. Лазар Богша ўбачыў, як абодва яго гаспадары — майстар крыжа і аўтар "Слова" — нізка схілілі галовы перад госцяй.

Яна была не зусім прыгожая, а калі казаць праўду, дык і зусім непрыгожая. I не таму, што твар яе быў пасечаны маршчынамі. Яна была непрыгожая ад самай маладосці. У яе быў акруглы твар, на якім ляпіўся тонкі, з гарбінкай нос, дужа расплюснуты ўнізе, з мясістымі закрылкамі. Можа, таму верхняя губа выглядала надта кароткай і тонкай. Ніжняя, наадварот, была адкапылена ўніз, надаючы падбародку яшчэ больш масіўны выгляд. На гэтым груба выцесаным твары, бадай, толькі вочы прыцягвалі ўвагу: сінія вялікія вочы, якія, праўда, ужо досыць пабляклі, сталі падобны на неба ў познюю восень. Да ўсяго жанчына нават пад кажухом вы­глядала нязграбна: было ў яе постаці нешта мужчынскае — ніякіх адзнак мяккай жаноцкасці.

— Будзь здарова, маці ігумення, — першы азваўся майстар крыжа, яшчэ раз згінаючыся ў паклоне.

— I ты будзь здароў, Лазар. Мне пільна трэба пагаварыць з табой. Выйдзі, — загадала таму Паэту, што напіша "Слова".

— Хто гэта? — спытаў Лазар Богша ў Паэта, калі той праходзіў каля яго.

— Ефрасіння, ігумення, — шапнуў Паэт.

"Дык вось яна якая!" — падумаў Богша.

— Выйдзі і ты, — раптам сказала Ефрасіння Лазару Богшу. — Твой час яшчэ не настаў. I тое, што я павінна сказаць, ніхто і ніколі не павінен ведаць.

— Гэта так небяспечна?

— Гэта можа каштаваць жыцця...

Лазару Богшу аж стала смешна: празарліўцы! Яму ўжо не пагражае смерць.

— Хачу нагадаць, — кпліва сказаў ён, — што я нейкім чынам ужо не жывы, а мёртвы...

Ён паглядзеў на Ефрасінню. Ці заўважыла тая іронію?

— 3 табой можа быць горш, — вельмі сур’ёзна ска­зала Ефрасіння. — Цябе могуць вярнуць назад, у зям­ное існаванне.

— Тады я застаюся, — весела выгукнуў Богша. — Зноў вярнуцца на зямлю, адсюль, адкуль ніхто ніколі не вяртаўся! Гэта ж здорава!

— Што здорава?

— Расказаць людзям пра тое, што бачыў.

— I ты спадзяешся, што табе нехта паверыць? Цябе палічаць за вар’ята...

Ад яе слоў у Богшы па спіне прапаўзла халодная вужака. Сапраўды, хто яму паверыць, што ён пабываў у дванаццатым стагоддзі, размаўляў з Ефрасінняй, з Лазарам Богшам ці аўтарам "Слова". Добра яшчэ, калі падумаюць, што ён брэша... А калі вырашаць, што з’ехаў з глузду? Тады адправяць у вар’яцкі дом, і будзь здароў, не кашляй. I ўсё ж перспектыва зноў вярнуцца ў зямное існаванне была вельмі зайздросная і прываблівая.

— Можна і не расказваць пра тое, што бачыў, — сказаў ён, але без належнага энтузіязму. — Мне вельмі важна акунуцца ў рэальныя падзеі вашага часу. Вы, мусіць, не ведаеце, што я — кінарэжысёр Лазар Богша. Я хачу зняць фільм пра бітву на Нямізе. Мяне захапіў вобраз вашага дзеда Усяслава. Вам не здаецца, што ягоныя дзеянні, як і, зрэшты, падзеі таго часу, у нашай гісторыі асветлены просталінейна, без належнай псіхалагічнай матывіроўкі? Усё было больш складана і больш лагічна. Вось чаму я хацеў бы не проста зняць гістарычны фільм, дзе ўсё прыблізна, а зняць такі фільм, які перадаў бы нашаму сучаснаму гледачу ўсю сукупнасць жыццёвых фактаў...

Яго раптам панесла, нібы ён гаварыў на мастацкім савеце. Што-што, а тлуміць мазгі Богша ўмеў, асабліва калі гэтага вымагалі абставіны. I цяпер ён пачаў развіваць свае намеры і планы з апантанасцю заўзятага манюкі, які і сам верыць у тое, пра што гаворыць. Ён практыкаваўся ў красамоўстве, можа, хвілін пятнаццаць, а Ефрасіння моўчкі і даволі засяроджана слухала яго. У яе вачах адбіваўся смутак.

"Мусіць, я зарваўся, — падумаў Лазар Богша. — Я кажу ёй пра тое, што яна і сама добра ведае. I, наогул, у гэтым пазазямным свеце, бадай, не вельмі цэняць красамоўства".

— Даруйце, што я адымаю ў вас час, — сказаў ён шчыра. — Кіношны рэжысёр павінен умець добра га­варыць. Калі ён не ўмее гаварыць, дык яму могуць да­казаць, што ён здымае не фільм, а служыць па сабе паніхіду...

— На жаль, я не магу цябе выслухаць да канца, — сказала Ефрасіння, — пагаворым пасля. У нас будзе час...

Цяпер ужо не было як заставацца ў хаце. Богша выйшаў на ганак у развіднелую марозную раніцу. 3 высокага ганка хаты быў відаць увесь горад. У пунсовым ад нябачанага сонца небе зіхацелі золатам крыжы на Сафійскім саборы, а над пасадам, па той бок крэпасной сцяны і па гэты, у рамесніцкай слабадзе, падымаліся ўгору ранішнія дымы. Яны выбіваліся з-пад стрэх падслепаватых і чорных закурадымленых хат.

"Куды я пайду? — раптам падумаў Лазар Богша. — Мне няма куды ісці. Вось табе і чацвёртае вымярэнне. Боўтайся ў ім, як непрыкаяны грэшнік у чысцілішчы... А ўсё ж якую тайну хоча сказаць Ефрасіння свайму майстру?.."

Апантаная думка гэтая неўзабаве цалкам завалодала Лазарам Богшам. I хоць сумленне падказвала яму, што падслухоўваць ды падглядваць непрыстойна, нешта так і падбухторвала яго пайсці насуперак сумленню. Яшчэ добра не ўсведамляючы, што ён робіць, Богша прайшоўся па ганку да самага вугла хаты, рубленага на заморскі манер — замком, — і там убачыў лесвічку, што вяла на падстрэшша. Нядоўга думаючы, Лазар Богша ўзабраўся па ёй да лаза, прасунуў галаву ў яго і ўбачыў унізе яшчэ адны сенцы. Пры сцяне ў іх і якраз насупраць лаза стаяў куфар. Богша даволі лёгка саскочыў на куфар і адразу пачуў голас Ефрасінні.

— Мы абое састарыліся, Лазар, і цяпер, на схіле жыцця, напярэдадні найвялікшых выпрабаванняў, нам не варта прыгадваць мінулыя крыўды. Смерць прымірае. Прыміраныя ёю, мы сыдзем у нябыт, але імёны нашы застануцца. Чалавек жыве на зямлі, каб пакінуць пасля сябе след. Мы шмат выцерпелі, і мы займелі пра­ва на памяць...

— Дзіўна ты загаварыла, — пачуўся голас Бог­шы. — Быццам ты і не ігумення, а жрыца суйскага язычніцкага храма.

— 3 табою я магу гаварыць шчыра, — сказала Ефрасіння. — 3 другімі я навучылася хаваць свае думкі і свае пачуцці.

Лазару Богшу захацелася пабачыць майстра і ігуменню. Ён, нядоўга думаючы, забраўся на лаўку, вельмі шырокую для таго, каб толькі сядзець на ёй, — мабыць, яна была і ложкам, — адхінуў мядзведжую шкуру і ўбачыў перад сабой пакой, з якога яго толькі што выставілі.

Майстар сядзеў пры стале на лаўцы, абапёршыся локцямі на калені, а Ефрасіння стаяла перад іму скрыловаўшы на грудзях рукі.

— Ты не баішся граху? — спытала яна ў Лазара-майстра.

— Я ніколі яго не баяўся. Баялася ты...

— Не трэба, Лазар, — умольна папрасіла Ефрасіння. — Тое, пра што я табе скажу, сапраўды лічыцца смертным грахом...

— Кажы, не мучай душу. Ты ўмееш віць з людзей вяроўкі...

Размова была вельмі туманная.

Богша пераступіў з нагі на нагу і тут жа пачуў на сваім плячы чыюсьці руку. Ён спалохана азірнуўся: за плячамі ў яго стаяў даволі нямоглы манах з вострымі, як бураўчыкі, вачамі.

— Дзе ты дастаў такую хвацкую апранаху? — напаўшэпт спытаў манах. — Далібог, ніколі такой не бачыў. Мусіць, заморская?..

У наступнае імгненне ў манаха вырачыліся вочы, як у печанага рака. Ды і твар у яго стаў падобны на рачыны — увесь пабарвавеў. Манах часта-часта заморгаў вачамі, паматаў галавою.

— Свят-свят-свят, — перахрысціўся ён. — Я думаў, што гэта ты, Лазар Богша, аж... Хто ты?..

— Я і ёсць Лазар Богша. Кінарэжысёр Лазар Бог­ша... Прыляцеў сюды ў творчую камандзіроўку, — на ўсякі выпадак зманіў Богша.

Манах схапіў Лазара Богшу за каўнер курткі і пацягнуў з сенцаў на двор.

3

Манах схапіў Лазара Богшу за каўнер курткі і пацягнуў з сенцаў на двор.

Лазар Богша не супраціўляўся, ды і супраціўляцца было немагчыма. Манах меў зайздросную сілу. 3 выгляду дык зусім нямоглы, а на самой справе — волат.

— Як ты трапіў у Богшаву хату і хто ты? — грозна спытаў манах, спыніўшыся ў цесным глухім завулку.

Ягоны голас не абяцаў нічога добрага, аж у Лазара Богшы балюча заныла сэрца.

— Я ўжо казаў вам, — стараючыся не раздражняць манаха, з невядомай яму самому мяккасцю, загаварыў Лазар Богша, — што мяне прывезлі сюды сёння ноччу з таго свету, дзе я працаваў на кінастудыі рэжысёрам-пастаноўшчыкам. Больш даходліва кажучы, я здымаў мастацкія фільмы.

— Што ты здымаў? — перапытаў манах.

— Фільмы, — крыху раздражнёны ад нездагадлівасці манаха, сказаў Богша і тут жа ў душы ўсміхнуўся: адкуль манаху ведаць, што такое фільм. — Разумееце, фільм — гэта жывыя малюнкі. Вось, напрыклад, на іконе намалявана тайная вячэра. Ісус Хрыстос сядзіць з вучнямі за сталом, сядзіць нерухома. У кожнага з вучняў таксама свая поза. У кінафільме гэтая самая ікона ажыла б. Вы маглі б бачыць, як апосталы ядуць, маглі б чуць, як яны размаўляюць.

Было такое ўражанне, што манаха выцялі доўбняй па галаве. У яго жахліва перакасіўся твар, ён нешта хацеў сказаць ці, можа, прачытаць малітву, але ў яго толькі кляцалі зубы. Цяпер Лазар Богша адчуў сябе гаспадаром становішча.

— Слухай, друг, не калаціся ты, як авечы хвост. Я цябе не з’ем, але і ты паводзь сябе разумна. Калі б я табе пачаў расказваць пра тое, чаго дамагліся людзі за восемсот гадоў, дык ты не толькі стаў бы заікацца, а, бадай, і зусім страціў бы мову.

Мабыць, на манаха найбольш падзейнічала ўсмешка, што чулася ў Богшавым голасе. Ён глянуў спадылба на Богшу.

— Не вельмі выхваляйся. Глядзі, каб цябе не ўтапілі ў Дзвіне, як чараўніка. Мы і не такіх ведзьмакоў бачылі...

Нахабныя манахавы пагрозы толькі раззлавалі Ла­зара Богшу. Ён, дарэчы, успомніў, што нейкім чынам нежывы і самае страшнае, што можа чакаць яго — вяртанне ў тое, зямное, рэальнае жыццё. Ну, дык і што?..

— Слухай, ты, як са мной размаўляеш? Ты чаго да мяне прыстаў, як распараны бярозавы ліст да цела? Хто табе даў права хапаць мяне за каўнер і цягнуць сю­ды? Я пытаю ў цябе, чаму ты паявіўся ў чужой хаце, ды яшчэ распараджаешся тут як дома?..

Гнеўныя Богшавы словы зрабілі на манаха ўражанне.

— Ты толькі не выдавай мяне, — папрасіў ён. — Я прыстаўлены сачыць за кожным крокам і словам Ефрасінні.

— Ну і ну, — сказаў Богша. — Ніколі не падумаў бы, што манах сочыць за ігуменняй, дачкой князя, якая прызнана святой.

— Хто святая? — з’едліва ўсміхнуўся манах. — Прадслава — святая? Ты ўсур’ёз ці смяешся з мяне? Ефрасіння — святая! Ды каб яна не была князевай дач­кой, яе даўно ўтапілі б у Дзвіне. I гэта такая праўда, як тое, што я называюся Феадораю.

— Ты — жанчына? — здзівіўся Богша.

— Ну, вядома, жанчына. А ты хіба палічыў, што я мужчына?

— Я і цяпер не вельмі ўпэўнены, што ты жанчына.

— Гэта твая справа, — весела выгукнула Феадора і падміргнула Лазару Богшу. — А цяпер прызнавайся, адкуль ты да нас прыехаў? 3 Канстанцінопаля, ці Рыма, ці, можа, з Іерусаліма ад самаго халіфа арабскага?..

— От, дзівачка, я ж табе праўду сказаў, што прыляцеў з дваццатага стагоддзя.

— Не хочаш гаварыць і не трэба, — сказала манашка. Яна какетліва сцепанула плечуком, усміхнулася: — Не ведаю чаму, але ты мне падабаешся... Слу­хай, пайшлі да мяне. Клянуся — не раскаешся.

— Куды да цябе? У манастыр?

— Не задавай непатрэбных пытанняў, — рашуча перапыніла яго манашка. — Пойдзеш за мной крокаў на дваццаць. Зразумеў?..

— Зразумеў, — адказаў Богша.

На дварэ было зусім светла. Але на фіялетавым небе Богша так і не пабачыў сонца. Машынальна ён глянуў на гадзіннік: за пяць хвілін дзесяць. Там, у рэальным зямным свеце, людзі даўно працуюць. Ды і тут, у старажытным горадзе, яны таксама не спалі. Лазар Богша пераканаўся ў гэтым, як толькі выйшаў з тупічка на больш шырокую вуліцу. Тут, няйначай, жыў адзін рамесны люд, бо адусюль чулася то лёгкае пазвоньванне малаткоў-кляпал, то рэзкія, да калоцця ў вушах удары па кавадлу. Насустрач ім, згінаючыся пад цяжарам, нейкі чалавек нёс некалькі цэбраў і цабэркаў, ад якіх мод­на пахла свежаструганым дрэвам.

За паваротам Богша ўбачыў Дзвіну. Ад яе, памалу падымаючыся па крутым схіле, ішлі рыбакі, несучы на плячах па лазоваму кашу з рыбай. На скрыжаванні дзвюх вуліц, там, дзе пачыналіся ўжо княжацкія харомы, двое барадатых мужчын трымалі на моцна прасмоленай вяроўцы мядзведзя. Ля іх сабраўся ладны натоўп разявак, якіх хлебам не кармі, але дай чым пазабаўляцца. Людзі прытупвалі на марозе і весела смяяліся.

Лазар Богша вострым рэжысёрскім вокам, па прафесійнай звычцы, запамінаў усе дэталі побыту гараджан, што траплялі яму ў поле зроку. Папраўдзе, дык ён на­ват падзівіўся, што дэталі гэтыя, бадай, не вельмі і ўражвалі, бо яны нечым нагадвалі побыт мястэчка даваенных часоў.

Тым часам манашка пачала падымацца па сходках, выкапаных у схіле гары. Богша ішоў за ёй, не вельмі задумваючыся, куды яго вядзе Мата Хара дванаццатага стагоддзя. Вядзе, хай вядзе! Яму, Лазару Богшу, губляць не было чаго.

Тут, за гарою, знаходзіўся дзіўны пасёлак. Нават з першага позірку можна была беспамылкова вызначыць, што ў ім няма гаспадарчых пабудоў — адны жылыя. Хаты стаялі цесна, адна пры адной, ствараючы даволі заблытаны лабірынт з вузенькімі, як прайсці чалавеку, вулачкамі і тупічкамі-завулкамі. Перш чым нырнуць у гэты лабірынт, манашка пачакала Богшу, узяла за руку. Яму аж стала смешна: манашка вядзе яго, як малое. Але неўзабаве ён зразумеў, што такая перасцярога зусім не лішняя. У завулках было і цёмна і непрыступна хадзіць.

Павярнуўшы, можа, разоў дзесяць то налева, то направа, манашка нарэшце спынілася перад невысокім ганачкам, дастала з-за палы медны ключ, адамкнула дзверы. За імі аказалася вельмі цесная хата-келля — можа, якіх шэсць квадратных метраў — без вокан, з нізкай, чорнай ад сажы столлю, з печчу-каменкаю, ад якой ішоў сухі гарачы дух. Злева ад печы, на палацях, засланых аўчынамі, ляжалі дзве падушкі. Справа стаяў стол. Над ім вісела лампадка перад іконай Георгія-пераможцы. Яна і асвятляла гэты пакой, падобны на вясковую лазню.

— Распранайся, у мяне душна, — сказала манашка і пачала здымаць свой чорны ўбор.

Пад ім аказалася белая доўгая кашуля з даволі глыбокім выразам і пышнымі аборкамі на рукавах.

— Хочаш, я здыму і кашулю? — спытала манашка.

— Не трэба, — азваўся Богша. Яго нешта непакоіла.

— Цяпер ты, мабыць, не сумняваешся, што я жанчы­на? — засмяялася манашка.

Сумнявацца і праўда не даводзілася. У выразу кашулі відаць была смуглая баразёнка, што тулілася між двух белых пагоркаў грудзей. Ды і ўся постаць манашкі — жаноцкая, прывабная. Нават твар, які пад хусткай выглядаў драбнаватым, цяпер у абрамленні светлых мяккіх валасоў здаваўся прыгожы і мілы.

— Ты хіба заўсёды тут жывеш? — спытаў Богша.

— Не, я жыву ў Спаскім манастыры.

— А тут?..

— Будзеш многа ведаць — рана састарышся. — Ма­нашка абняла Богшу, і вельмі нават парыўна. Ён так­сама абхапіў яе, моцна прытуліў, адчуў, як манашчыны вусны прыпалі да ягоных. У Богшы закружылася галава, і ён упаў бы, але яна падхапіла яго на рукі.

— Выпі маё дыханне, — ужо лежачы на палацях, папрасіў ён манашку, бо ніколі яшчэ не адчуваў такой насалоды ў зямным існаванні, як цяпер, калі манашка цалавала яго. У яго аж млела, аж заходзілася ад любасці сэрца, а цела набывала бязважкасць.

— Праўда, я харошая, — прылашчыўшыся, спытала манашка, хоць пытаць было і не трэба, бо Богша знемагаў ад пачуцця. — Не заплюшчвай вачэй, мілы, паглядзі, якая я ладная, якія прыгожыя мае грудзі, мае ногі. Хіба ты бачыў калі такія грудзі? А якія яны крэпенькія, як грушы лясоўкі! Пацалуй мяне ў шыю, вось тут, дзе трапеча жылка...

— Памаўчы, не гавары, — папрасіў Лазар Богша, цалуючы манашку ў белую шыю. — Божа мой, дзеля гэтага варта было памерці на лёдзе суйскага возера! Ах, якое ж гэта шчасце любіць цябе!..

Час, жыццё, існаванне, той і гэты свет — усё, што некалі мела сваё значэцне, цяпер не існавала для Бог­шы. Ім запанавала каханне, дзеля якога ён гатоў быў тысячу разоў паміраць у пакутах і тысячу разоў уваскрасаць, каб зноў пакутаваць і кахаць.

Усяму, зрэшты, прыходзіць канец. Лазар Богша расплюшчыў вочы: у цішыні было выразна чуваць, як нехта спрабуе адчыніць дзверы. Манашка ў адно імгненне саскочыла з палацяў і яшчэ больш спрытна накінула на сябе чорнае адзенне.

— Прытаіся і маўчы, — шапнула яна Лазару Бог­шу і закідала яго аўчынамі.

Лазар Богша ўсё ж ухітрыўся пакінуць невялікую шчылінку, праз якую можна было хоць адным вокам назіраць за тым, што робіцца ў келлі.

Феадора адкінула драўляны завал. На парозе ў клу­бе густой пары паявілася даволі высокая мужчынская постаць у аблавухай шапцы і мядзведжай дублёнцы, калі так можна было назваць шырокую хламіду, больш падобную на каўказскую бурку, чым на дублёнку са славутага мястэчка Моталь.

— Здароў будзь, княжа, — схіліўшыся ў паклоне, нараспеў павіталася манашка. — Я ўжо думала, што ты не прыйдзеш...

— Мог і не прыйсці, — адказаў мужчына, абдзіраючы з вусоў і кідаючы на падлогу звонкія лядзяшы.

— Распранайся, княжа, — Феадора забрала ў князя шапку, хламіду, павесіла на калок.

Цяпер Лазар Богша ўбачыў нестарога, хоць і з сівізной у валасах, мужчыну, апяразанага мячом, у сукон­ным каптане, суконных штанах, увабраных, здаецца, у валёнкі. Ногі князя былі недаступны Богшаваму воку.

"Хто ж цяпер княжыць у Полацку? — задумаўся Ла­зар Богша. — Мабыць, Рагвалод. А можа, не Рагвалод, а Расціслаў Мінскі, сын славутага Глеба, які пераняў ад бацькі Усяслава круты нораў і ўсё жыццё варагаваў з Кіевам, ды так і загінуў палоннікам у стольным го­радзе. Дык хто ж з іх? Рагвалод ці Расціслаў?.."

Лазар Богша і сам не разумеў, навошта яму ведаць, хто з князёў завітаў у келлю дзіўнай манашкі, больш падобнай на блудніцу, чым служку бога. Абодва князі, здаецца, былі бездары, пра абодвух засталіся ў гісторыі скупыя радкі ў летапісах. Наліха яшчэ забіваць сваю памяць лішняй інфармацыяй, і так яе замнога абрушылася на беднага чалавека дваццатага стагоддзя. Але нешта як бы свярбела. Усё тая ж чалавечая цікаўнасць, якая прывяла свет да атамнай бездані. Лазар Богша ўжо не мог супакоіцца, пакуль не спадзе з тайны апошняя покрыўка. Ён навастрыў увесь свой слых і ўсю ўвагу.

— Чаго клікала, Кажына? — спытаўся князь, спрабуючы абняць манашку.

"Дык яна яшчэ і Кажына, — усміхнуўся Богша. — Бач ты!.. Манашка, разведчыца, шпіёнка, агент нумар... Стоп, стоп! Тут, напэўна, шпіёнаў яшчэ не дадумаліся нумараваць..."

Манашка адвяла князеву руку.

— Богша зрабіў крыж Прадславе, — сказала яна такім прыглушаным, таямнічым голасам, якім, мабыць, Далес дакладваў Трумэну, што і ў рускіх ёсць атамная бомба.

На князя, аднак, яе паведамленне не зрабіла вялікага ўражання. Ён кпліва ўсміхнуўся. Так звычайна ўсміхаюцца людзі, якім здаецца, што толькі яны валодаюць тайнай.

— Не церпіцца Ефрасінні зацьміць славу Сафіі, — сказаў ён.

Ягоныя словы і кплівая ўсмешка выклікалі ў Кажыны гнеў. Богшы здалося, што манашка крыху перабірае меру.

— О, божа мой, — узняла яна ўгору рукі, як бы заклікаючы багоў у сведкі, — да чаго вы, князі, лянівыя! Галавой паварушыць не хочаце. Усё за вас нехта павінен думаць, разважаць, у галаву вам укласці, але і тады вы не здольны звязаць трох слоў, глянуць далей свайго ненажэрнага пуза...

— Глядзі, каб я не загадаў вырваць твой паганы язык, — прыгразіў князь, зноў абдымаючы манашку.

— Адзінае, на што здольныя, — вылузнуўшы з ягоных рук, падкалола князя Кажына. — А пра тое не падумаеце, хто ж вам будзе гаварыць праўду.

— На які ляд мне праўда? — рагатнуў князь. — Што з яе зварыш?

— Няўжо ты сляпы, князь? Хіба не бачыш свайго блізкага канца?..

Князь аж скалануўся ад яе прароцтва.

— Ты ведаеш нешта такое, чаго не ведаю я? — дрыготкім голасам спытаўся ён. — Кажы, не муч...

— Сядай, князь, — прапанавала манашка. — Мне паложана стаяць перад табой...

У голасе Кажыны пачуліся ноткі самаахвярнага прыніжэння, за якімі Богша адчуў хітра расстаўленую кня­зю пастку. Але князь нічога не заўважыў. Самаўпэўненасць і ганарыстасць пазбавілі яго тонкага чуцця, а прывычка ўсё дамагацца сілай — разважлівасці.

Князь сеў на лаўку.

— Слухаю цябе, чарадзейка і ведзьма, — сказаў ён з лагоднасцю, якая больш пасавала да ложка, а не да келлі манашкі.

— Толькі не гневайся, князь, — папрасіла Кажына. — 3 табой я хачу быць шчыраю, бо ты патрэбны мне, а я табе. Ці не так?..

— Хай сабе і так, — міласціва пагадзіўся князь.

— Азірніся, князь, навокал. Хіба ты не бачыш, як занепадае Кіеў? Нават Юрый Даўгарукі махнуў на яго рукой. А сын ягоны Андрэй і глядзець на Кіеў не хоча. Кіеўская Русь развальваецца. Каму гэта на руку? Табе, князь, на руку. А Прадславе — горкі ком у горле. Ча­му? А таму, што моцны князь — моцная дзяржава. Моцная дзяржава — багатая царква. Царква прагне быць адзінай. А князі разрываюць Русь на кавалкі, як ваўкі ласіцу. Царква, во хто зацікаўлены ў моцным князі. А дзе яго возьмеш?.. Здрабнелі князі. Hi адвагі, ні розуму. Адна пыха і дурасць. Ты, князь, сядзіш у сваім лясным княстве, а таго не ведаеш, што Прадслава, маці-ігумення Ефрасіння, абмянялася пасланцамі і з Пячэрскім манастыром, і з епіскапам Растоўскім Фёдарам. I ўсе яны вока і спадзяванні свае паклалі на Усяслава Віцебскага, каторы сын Васількі, пляменнік Прадславы. Абое яны, як табе, князь, вядома, дзеці малодшага сы­на Усяслава, якому сам Баян складаў песні. Спачатку Усяслаў Віцебскі зойме Полацкае княства. А потым — Кіеўскае... Таму на палажэнне крыжа ў Спаскім манастыры і едзе з Віцебску Усяслаў Васількавіч. Вось і ку­мекай, князь...

Князь пабарвавеў. Ён адчуваў сябе, як шчупак у нераце: куды ні кінешся — няма збавення.

— А крыж?.. Навошта крыж? — як за апошні ратунак, схапіўся ён, каб толькі заспакоіць сябе, што Кажы­на палохае яго, і не больш.

— Гора мне з табой, князь, — уздыхнула Кажына. — Зусім ты нічога не цяміш. Абух абухом...

— Ты вельмі цяміш, — пакрыўдзіўся князь.

Кажына села на лаўку, паклала руку на князевы плечы.

— Не крыўдуй, тпруценька мой, — гарэзліва і пяшчотна прыхінулася яна да князя. — Паслухай мяне дужа ўважлівенька, князь, а я табе па чарзе ўсё да драбніц і раскажу. Крыж гэты не малых грошай каштаваў. I грошы тыя не аднаму Лазару Богшу дасталіся. Імі і рамесны і гандлёвы люд пажывіўся. Таму і славу яны пяюць не табе, а Прадславе. I паслухаюць яе, а не цябе. Крыжам гэтым Прадслава і сабе славу здабудзе і племянніку свайму Усяславу Полацкае княства. А Усяслаў, як толькі стане князем полацкім, першае, што зробіць, пойдзе супраць яцвягаў. Ты ж, князь, сядзіш на пуці да іх. Твайму княству першаму пасці вызначана.

"Як па палічках усё расклала, — падзівіўся Богша. — Але ж не так сабе? Нешта хаваецца за гэтым".

— Што ж мне рабіць, Кажына? — з несхаванай трывогай у голасе спытаўся князь.

— Не мне, грэшнай, даваць князям парады, — лішне пакорліва, каб можна было паверыць у шчырасць яе слоў, сказала Кажына і неўпрыкметку зірнула на палаці, убачыла цікаўнае вока з-пад аўчын, падміргнула Ла­зару Богшу.

Па яе твары прабегла ўсмешка, як у той гогалеўскай Салохі, якая схавала ў мяхах і чорта, і галаву, і дзяка, і казака Чуба. Лазару Богшу раптам абрыдла ляжаць у духаце пад аўчынамі, якія да ўсяго дужа смярдзелі.

"Зараз скіну іх і паяўлюся перад князем", — падумаў Богша, але ў час прыгадаў, што ляжыць на палацях голы. Гэта апыніла ягоную нястрыманасць.

— Не спакушай лёс, Кажына, — губляючы цярплівасць, сіпла сказаў князь. — Я чакаю тваёй парады...

Гэта ўжо быў загад.

— Знішчы Прадславу, князь, з усім яе вучоным вывадкам, — як мячом, секанула Кажына.

— Я не забойца, — памаўчаўшы, сказаў князь, як дрэнны акцёр, якому цяжка паверыць. — Да таго ж я заняў княжацкі стол не без дапамогі Прадславы і трымаюся тут трэці месяц.

— На табе і без Прадславінай шмат крыві, — зусім спакойна адказала Кажына. — Я заклікаю цябе не забіваць... Ты заб’еш Прадславу, а царква далучыць яе да ліку святых, ёсць тысячы шляхоў, каб пазбавіцца ад няўгоднай асобы. Разгані вучняў Прадславы. Абкладзі самую, як мядзведзіху ў бярлозе, а тады выпусці, хай адпраўляецца ў Візантыю, Іерусалім замольваць свае грахі. Спалі на агні кнігі і летапісы, забарані люду карыстацца граматай. Не дзела, князь, калі самая апошняя баба выдрапвае на сцяне Сафіі просьбы да бога. Не можа гэта прывесці да дабра. Не хто іншы, а філосафы-краснабаі прывялі Афіны да гібелі. Рымская імперыя загінула ад распусты, вучонасці і глыбакадумнасці. Візантыя па тых жа прычынах стаіць на краі бездані. Глянь, князь, на захад. Там не толькі смерды, але і рыцары, графы, герцагі, нават каралі не абучаны чытаць і пісаць. Затое там нараджаецца самая вялікая дзяржа­ва пасля Рымскай імперыі. Вучыся, князь, у Фрыдрыха Барбаросы...

Богша бачыў, што манашка збянтэжыла князя. Ён быў гатовы зрабіць усё, што падкажа Кажына.

"Але ж і насаліла Ефрасіння і манашцы, і князю, — падумаў Богша, і думка гэтая завіравала, як вясновая вада ў ручаі, вымываючы з глыбіні цяжкія для адказу пытанні. — А што я ведаю пра князёўну полацкую, апрача яе жыція, што пісалася пасля таго, як яе зрабілі святой? Каму і чаму было выгадна зрабіць яе святой? Па чыйму заказу ці загаду было напісана жыціе? Ча­му мошчы Ефрасінні пакінулі ў Кіеве, а не прынеслі ў Полацк? У Кіеве, з якім варагаваў яе дзед Усяслаў, дзе загінуў яе дзядзька Глеб? У Кіеве, князі якога выслалі ў Візантыю яе бацьку і дзядзькоў? Дык чаго ж Ефрасіння прычакала такога гонару?"

Пытанні віліся, як пчолы над полем грэчкі. Але ад­казу не было.

У Богшы балела галава і чамусьці пазакладала вушы; ён бачыў, як размаўляе Кажына з князем, але не чуў іх.

"Я аглух, і ўжо навечна", — з болем падумаў Бог­ша, і тут жа да яго слыху даляцеў князеў узлаваны го­лас:

— Ілжэш, ведзьма!..

— Не шалей, князь, — рашуча асадзіла яна князя. — Паслухай лепей, што я скажу. Ты не ўтрымаеш Полацка, бо апіраешся на паганскую веру. Прымай каталіцтва, станавіся васалам Фрыдрыха Барбаросы, і ніхто не адважыцца адабраць у цябе Полацк.

Князь схапіў Кажыну за плечы, пачаў трэсці, як грушу-дзічку.

— Я задушу цябе, — закрычаў князь. — Я забараніў табе гаварыць пра папу і ягоную рэлігію. Я не адступлюся ад сваёй старой веры...

— Ну і дурань, — зарагатала Кажына. — Ты не ра­зумеет сваёй выгады.

Кажына, як апантаная, пачала цалаваць юнязя, і той памалу губляў развагу. Ён быў ва ўладзе манашкі, як нядаўна ў яе ўладзе быў і Лазар Богша.

— Змяя ты, чараўніца, — казаў князь, таксама цалуючы Кажыну.

Ён паваліў манашку на палаці.

— Паашалелі, ці што? — раззлаваўся Богша, бо ма­нашка і князь наваліліся на ягоныя грудзі, аж стала цяжка, амаль немагчыма дыхаць.

Князь ашалела ўскочыў. Паднялася з палацяў і Ка­жына.

— Хто гэта? — ляскаючы ад страху зубамі, спытаўся князь.

— Будучае, — сказала манашка.

Яна сарвала з Богшы аўчыны, якімі ж сама і прыкрыла яго.

Усё адбылося так хутка, што Богша нават не страпянуўся. Ен прадаўжаў ляжаць на баку, падкурчыўшы пад сябе ногі і адным вокам пазіраючы на князя. А той адразу ж, як чалавек вайсковы, выхапіў з ножнаў шырокі меч...

— Хто ты? — закрычаў князь.

I добра, што закрычаў, бо князі звычайна, ні слова не кажучы, сякуць з пляча, а ўжо толькі потым цікавяцца, каго яны прышылі.

— Кінарэжысёр Лазар Богша, — спрабуючы прыкрыць аўчынай голыя сцёгны, назваўся ён.

— Кінарэжысёр, — перадражніў яго князь, — панахапаліся дурні замежных слоў, а сэнсу іх не разумееце. Ты што там за крыж зрабіў для Ефрасінні ды яшчэ заклінанне напісаў на ім?..

Лазар Богша спакойна дастаў з-пад падушкі плаўкі, джынсы, кашулю. Знарок не дужа спяшаючыся, адзеўся. Апрануў нейлонавую куртку на шматлікіх засцежках-маланках.

— Я не той Лазар Богша, якога ты, князь, маеш на ўвазе, — сказаў ён. — Ваш Лазар Богша робіць крыжы і іншыя ўпрыгожванні, ён рамеснік. А я — мастак. Я раблю фільмы.

Богша пацвельваўся. Яму ў асалоду было глядзець у князеў разгублены твар. Але на тое ён і князь, каб у крытычныя мінуты знаходзіць шляхі да, хай сабе і ганебнага, адступлення. Потым знойдуцца словаблуды, якія ператвораць князеву ганьбу ў князеву славу, яго­ныя ўцёкі ў мудрае адступленне.

— Ты адкуль прыехаў? — спытаўся князь, яўна пазбягаючы непрыемнай гаворкі. — 3 Візантыі ці, можа, яшчэ адкуль, напрыклад, з краіны Сін, дзе, кажуць, вялікія князі па загаду іхняга ўладыкі, нейкага Канфуза, абавязаны вучыць сваіх халопаў мудрасці і чалавекалюбству?..

Князь зарагатаў: такім недарэчным і смешным здалося яму тое, што робіцца ў краіне Сін.

— Дарэмна смяешся, князь, — азвалася Кажына, якая дасюль моўчкі стаяла ў парозе. — Хіба не тое ж робіць і княжна Ефрасіння? Дасмяешся да таго, што цябе стануць вучыць смерды і халопы...

— А во, бачыла, — сунуў князь у твар манашцы ду­лю. — Мы гэтых таленавітых вучняў Ефрасінні прымусім лыка драць для княжых слуг, — і глянуў на Богшу пераможна. Маўляў, бачыў, які я? — Дык адкуль ты?

— 3 Мінска, — адказаў Богша.

Князь паглядзеў на яго з дапытлівасцю вясковага шэрлак холмса.

— Брэшаш! Учора з Менска прыехалі госці. Пра ця­бе не было гаворкі ні на адным заезджым двары...

— Князь, ён прыляцеў да нас з будучыні, аж з дваццатага стагоддзя. А цяпер толькі дванаццатае...

Князь наморшчыў лоб, спрабуючы, відаць, уявіць тое далёкае будучае, з якога прыляцеў Богша.

— Хіба такое магчыма? — асцярожна спытаўся ён.

Лазар Богша хацеў быў растлумачыць, як ён паявіўся ў дванаццатым стагоддзі, але яго апярэдзіла Ка­жына.

— Магчыма, — упэўнена адказала яна. — Ён пасланец рымскага папы і таму можа падарожнічаць у часе...

Яе нахабства не вельмі каб і здзівіла Богшу. Ма­нашка чымсьці нагадвала пасрэднага рэжысёра, які лічыць зробленыя ім слабенькія фільмы геніяльнымі. Такога абвяргаць гэтак жа бескарысна, як даказваць вар’яту, што ён вар’ят. Богша прамаўчаў. Хай брэша! Тым больш што яе аргумент зрабіў уражанне на князя. Ён запрасіў Богшу за стол, а манашцы загадаў падаць ча­го выпіць і закусіць.

— А чаго ты прыёхаў? — спытаўся князь, не дужа цікавячыся тым, чаго паявіўся чалавек з дваццатага ста­годдзя.

Можа, у яго былі большыя клопаты?

Можа, ён палічыў Богшу за звычайнага хлуса, якіх нямала ходзіць па прасторах Полацкага княства?

А можа, ён проста падтрымліваў свецкую размову?

Князь той жа інапланецянін, якім адчуваў сябе і Ла­зар Богша ў старажытным Полацку.

— Справа ў тым, — сказаў Богша, думаючы, як бы больш даходліва растлумачыць князю, чаму ён прыехаў у старажытны Полацк, — што адзін наш таленавіты, вядомы і вельмі славуты пісьменнік напісаў сцэнарый пра бітву на Нямізе...

Князь шматзначна хмыкнуў:

— Цяпер усе пішуць. I жук і жаба... А што гэта за бітва?.. Нешта не чуў...

Кажына паставіла на стол глечыкі з пітвом, а ў гліняных місках каўбасы, вяленую і смажаную рыбу, марожанае сала і яшчэ нейкія прысмакі, назвы якіх Богша не ведаў.

— Адкуль табе чуць, князь? — сказала яна. — У ця­бе вунь колькі спраў. Трэба на дзікоў ды ласёў паляваць. Рыбу лавіць. А бітва гэтая была сто гадоў назад. Пра яе даўно забыліся б, каб не Баян. Панавыдумляў розных баек пра асілкаў, пра князя чарадзея, пра трох Яраславічаў, якіх ён ператварыў у сяброў асілкаў, што ездзяць па свеце, каб народ ад ворагаў абараняць.

"Ну, так, князь гэты зусім не полацкі, — вырашыў Богша. — Бадай, і не з роду Усяславага. Можа, Уладзімір забіў не ўсіх сыноў Рагвалодавых, калі ўзяў По­лацк?.. Можа, нехта з іх быў на той час у якой-небудзь невялікай крэпасціцы, а потым Рагнеда выпрасіла ў вялікага князя кіеўскага Уладзіміра яму жыццё? Зрэшты, і не ўсім княжацкім сынам даставаліся гарады і крэпасці. Мабыць, князь гэты вось з такіх малодшых сыноў нейкай галіны полацкай дынастыі, які, аднак, не пакінуў мары аб княжацкім прастоле ў Полацку".

Думка прамільгнула, як святло далёкай маланкі.

— Баян, Баян, — паматаў галавой князь. — Цяпер у кожнага князя свой песнятворца. А Баян чый?

Кажына глянула на князя, як настаўніца на лянівага вучня, які зноў не вывучыў урока.

— Ах, князь, ці варта табе ведаць кожнага песняра на Русі? Іх многа, а ты адзін. Ды і Баян гэты таксама даўно памёр. Быў ён звычайны вершаплёт, выпівоха, бабнік і гуляка. Як і ўсе яны, вершаплёты... Не разумею аднаго, навошта Ефрасінні запісваць Баянавы песні?.. Каб абяліць свайго дзеда Усяслава?

Адказ Кажыны спадабаўся князю. Яно і зразумела: непрыемна, калі ты каго не ведаеш, хоць ведаць павінен. А тут, аказваецца, звычайны вершаплёт, ды яшчэ з дрэннай славай. Такое смецце не дастойна князевай памяці...

— А я збянтэжыўся, ці не прагледзеў каго вартага ўвагі, — сказаў князь з яўным намерам паказаць шырыню сваіх клопатаў і размах княжацкай цікаўнасці. — Я заўсёды паважаў песнятворцаў. Яны неабходны ў княстве, як кавалі, бондары, рымары і іншы рамесны люд. Ці не праўда, Богша?

— Праўда, князь, — Богша ляпнуў князя па плячы на цыганскі манер: і балюча і крыўдаваць нельга. Яму вельмі дарэчы прыгадаўся прыём у дыскусіях з дурнаватымі, а таму вельмі ўпартымі апанентамі — даводзіць іхнія аргументы да абсурду. — Як глыбока ты, князь, капануў, дзе другія і не здагадваліся б. Толькі ніколі не трымай, князь, столькі песняроў, колькі трымаеш бондараў. Аднаго, не больш. Марока з імі, князь. Не, князь, не трымай больш як аднаго песнятворца, прашу цябе!..

— Перастань, Богша! — словы манашкі, як два снарады, узялі Лазара Богшу ў вілку. Трэді снарад мог паставіць на ягоным існаванні тлустую кропку.

— Слухаю і падпарадкоўваюся, — як апошнюю даніну іроніі, Богша склаў на грудзях рукі.

Ён ужо зразумеў: князь толькі сіла. Кажына — мозг зла. Яго дражніць небяспечна.

— Князю цікава ведаць, чаго ты прыехаў да нас? — нагадала Кажына, нібы акуратная сакратарка.

— Ага, ага, — падхапіў князь. — Чаму менавіта да нас?..

Князь хітра прыжмурыў вочы, і Лазар Богша зразумеў, што не такі ўжо ён і дурны, як прывыклі думаць. Хутчэй каварны. Таму трэба трымаць вуха востра.

— Пагадзіся, князь, што і самы таленавіты пісьменнік не можа аднавіць падзеі і эпоху так, каб яны поўнасцю адпавядалі гістарычнай праўдзе. Нават вашы непрадузятыя летапісцы, якіх і мы хвалім за аб’ектыўнасць, запісвалі падзеі ў выгадным іхнім князям святле. Дык вось я і надумаў пабываць у эпосе Усяслава Полацкага, пра якога ты, князь, напэўна, ведаеш лепей за мяне... Цяпер, князь, мне было зусім не лёгка дамагчыся камандзіроўкі не толькі ў другую дзяржаву, але ў другую грамадскую фармацыю. Там таксама задавалі вось такія пытанні: чаго? навошта? з якой мэтай?.. Але я не мог не паехаць, бо я хачу быць дакладным... Я хачу, каб па маім фільме можна было вывучаць эпоху Усяслава Полацкага...

Князь слухаў і нечага ўсміхаўся. Магло скласціся ўражанне, што князь раскусіў Богшаву хлусню. Ягоная зларадная ўсмешка і без слоў гаварыла: ага, сабачы сын, у сваёй балбатні ты сам сябе прыпёр да сцяны. Так што выкладвай адкрыта, з якой тайнай мэтай паявіўся ў слаўным Полацку?

— Та-ак! — дужа красамоўна выказаўся князь і наліў Богшу кубак мёду. — Выпі, Богша. Сухі язык непрыемна дзярэ слых.

— Ты не верыш мне? — спытаўся Богша. — Чаму?

— А каму можна верыць? — Князь дапытліва глянуў на Богшу. — Каму? Князь хлусіць князю, каб абдурыць яго. Брат хлусіць брату, каб мець выгаду. Самыя страшныя клятвы і тыя сталі хлуснёй. I ты, Богша, хлусіш. Думаеш, я паверыў абаім вам, што ты прыехаў з будучыні? Не і не. Гэта яна, Кажына, каварная шэльма, падбіла цябе на такія выдумкі. Вы хочаце, каб я выракся прадзедаўскай веры, адзінай і непаўторнай, самай справядлівай і сумленнай, дзе за адступленне ад клятвы, за хлусню, за крывадушнасць Пярун караў строга і бязлітасна. Веры, дзе, стаўшы перад свяшчэннымі дубамі, ніхто не мог збрыдзіць сэрца сваё маной.

Князь узняўся з лаўкі. Расправіў плечы.

— Пачакай, князь, мне вельмі цікава слухаць ця­бе, — папрасіў яго Богша. — Мы там, у дваццатым стагоддзі, мала ведаем пра гэта.

— Адпраўляйся да свайго Усяслава. Ён быў не з горшых князёў, — сказаў князь.— Яго нават любілі А ў мяне няма часу. I так заседзеўся я тут.

— Вазьмі і мяне з сабой, — папрасіўся Богша. — Я хацеў бы пабываць у тваім лясным княстве. Няўжо ў ім жывуць папраўдзе?..

— Хочаш паглядзець?.. А не баішся, што не вернешся адтуль?.. Адтуль ніхто не вяртаецца...

— Вазьмі, князь, — рашуча папрасіўся Богша.

— Не, не, — закрычала манашка. — Не хадзі да яго. Адпраўляйся ў Менск, глядзі бітву на Нямізе...

Ад яе крыку ў вачах Лазара Богшы пацямнела. Ён пачуў, нібы правальваецца ў бездань. Ляцеў ён, што праўда, не дужа доўга. Подых ветру прызямліў яго на штосьці цвёрдае. Калі ён нарэшце расплюшчыў вочы, дык ні келлі, ні манашкі, ні князя нідзе не было.

Лазар Богша стаяў на зімовай дарозе пад дуплаватай пачварнай вярбой, што ўзнімала ў неба два сукі, як дзве рукі, скалечаныя хваробай і старасцю.

4

Лазар Богша стаяў на зімовай дарозе пад дуплаватай пачварнай вярбой, што ўзнімала ў неба два сукі, як дзве рукі, скалечаныя хваробай і старасцю.

Мясцовасць была незнаёмая і не сказаць, каб вабіла вочы. Наадварот, яна выклікала смутак і шчымлівы боль. Як кінуць вокам прасціралася ўзгоркавая раўніна, якую перасякала зімняя дарога — злавесны пісяг на бялюткім целе. Дарога адным канцом хавалася ў далёкім лесе. Другім скочвалася па адхонным схіле рачнога берага на лёд, чыста падмецены ветрам. Паспешліва каўзануўшыся па лёдзе, дарога паволі ўспаўзла на гару, да землянога вала, не вельмі высокага і крутога, на якім узвышаліся дзве драўляныя вежы, даволі старыя і ўбогія. Здаецца, падзьмі на іх, і яны паваляцца. Між вежамі, у проразі вала, чарнела гарадская брама. Так­сама старая, але ўсё яшчэ трывалая.

Лазар Богша стаяў пад вярбою, але ягоны позірк дзіўным чынам пранікаў за крапасны вал, дзе ўшчыльную стаялі хаты, канюшні, свірны, кузні і яшчэ нейкія пабудовы, прызначэнне якіх Богша не ведаў.

Горад за валам дзяліўся на тры часткі-платформы, большая з якіх займала паўночны схіл узвышша. Яе прарэзала вуліца — вузкая, укосікі пралеглая, занесеная снегам, падобная на няўмела пракладзеную па цаліне баразну. Вуліца гэтая дабіралася да паўднёвага канца горада і выбягала за другую, паўднёвую браму на зімовую дарогу. Па той дарозе імчаў коннік на заінелым кані. Богшу здалося, што ён імчыць па небе, якое перакулілася на зямлю.

Але не гэта ўразіла Богшу. Ён выразна чуў, як топаюць капыты па скаванай марозам дарозе, і нешта трывожнае, жудаснае чулася ў гэтым топанні. Нібы на кані скакала смерць.

Богшу аж страсянула ад гэтай думкі, і тут жа над ягонай галавой пачуўся шолах крылаў і злавеснае крумканне.

Богша задраў галаву. Крумкачы засцілалі шарачковае неба ад краю да краю, і шолах іх крылаў нагадваў шоргат рыдлёвак аб пясок. Лазар Богша заціснуў вушы далонямі, а галаву ўцягнуў у плечы. Яму хацела­ся ўцячы адсюль абы-куды, хоць на край свету, але ён добра ведаў, што ўцячы ўжо нельга.

Гэта было страшэннае адчуванне свайго заняволення — навокал ні турэмных сцен, ні калючай агароджы, ні вартавых, а ўцячы нельга, быццам ён прывязаны мільярдамі нябачных пут да тых падзей, якія павінны адбыцца...

"Тое, што непазбежна, не можа быць адкладзена або перанесена напасля. Як я не мог зразумець гэтае д’ябальскае правіла, калі жыў там, у сваім стагоддзі? Пра што я тады думаў? Мітусіўся, пераконваў сябе, быццам нешта раблю, нечым важным займаюся. Божа мой, якая нікчэмная марнасць перад няўхільнасцю таго, чаму наканавана быць!" — падумаў ён, адчуваючы сваё бяссілле перад непазбежнасцю.

Ён яшчэ стараўся затрымацца пад пачварнай вярбою, а яго ўжо кудысьці цягнула, як у вір. Ён азірнуўся і пабачыў, што разам з нейкім людам бяжыць угару па вузкай вулачцы, у канцы якой стаялі два стражы з дзідамі. Яны і перагарадзілі дарогу натоўпу. Адзін Лазар Богша неяк апынуўся па той бок варот на невялікім дворыку.

Той дворык паўкругам абступілі будынкі без вокнаў, але з дзвярамі. Самы вялікі будынак, што стаяў насупраць варот у ніжні горад, меў яшчэ і ганак з галерэяй на дубовых слупах.

Перад ганкам і стаяў той коннік, якога Богша бачыў на дарозе, і лупіў з-за вуха булавешкай па дошцы. Глухія гукі разляталіся ва ўсе канцы, выкурваючы з-пад стрэх галубоў з вераб’ямі. Тыя як ашалелыя насіліся над горадам.

Людскі натоўп усё рос і рос. Ён зламаў стражу, расцёкся па дворыку, захапіў кожны выступ, кожную стра­ху, абы пачуць навіну, якая, па ўсім, не абяцала дабра.

Падпяразваючы на хаду папругі, надзяваючы на галовы шлемы, выбягалі на дворык дружыннікі, каб навесці парадак. Войска заўсёды павінна быць у форме, іначай яго не адрозніш ад шайкі разбойнікаў з вялікай дарогі.

Дружыннікі накінуліся на натоўп, змялі, сплюшчылі яго, адграблі да вала, і ён раптам прытаіўся, можна бы­ло падумаць, што перастаў дыхаць.

У цішыні, што запанавала на дворыку, зарыпелі дзверы, нібы чорт скрыгатнуў зубамі, выкрышыў іх і выплюнуў на зямлю, — на крутую галерэю выпаўз лахматы, з расхрыстанай грудзінай чалавек, падобны на мядзведзя, якога патрывожылі ў бярлозе.