Святыя грэшнікі

— Мама, во гэта мая жонка, Каця...

Маці не спяшаючыся падышла да Каці, выцерла ражком хусткі сухія, бяскроўныя вусны.

— Дай жа я цябе пацалую, — сказала яна.

Цюка першай пацалавала свякруху. Маці, ні слова не сказаўшы, павярнулася, пайшла ў хату. Нават Лазар разгубіўся ад матчынага ўчынку.

— Пайшлі, — сказаў ён жонцы і Радзівону, прапусціў іх наперад.

Самому яму ўсё нешта карцела азірнуцца, быццам яго нехта тузаў за каўнер. У весніцах ён не стрымаўся, павярнуўся і тут жа сустрэўся з самотнымі Домнінымі вачамі. Цяпер ён успомніў, што забыўся падзякаваць Домне за тое, што прывезла яго дамоў, і. нялоўка, быц­цам падаваў міласціну, працягнуў ёй руку:

— Дзякуй табе, што падвезла нас...

— Авой, работы той, усё роўна сюды ехала, — на Домніным твары выступіла сарамлівая пунсовасць. — Во так, Васільевіч, і жывём...

Лазару падалося, што Домна папракнула яго: яна дачакалася яго, а, выходзіць, дарэмна.

"Але ж я не абяцаў ёй, — няшчыра падумаў Лазар і засаромеўся сваёй няшчырасці. — А хоць не абяцаў. Даваў падставу спадзявадда. Ну і што? Я — шчаслівы, яна — не. Значыць, я вінаваты. Шчаслівыя заўсёды вінаваты, бо яны шчаслівыя. Але ўжо нічога не паробіш. Я кахаю Цюку..."

— Усё мінаецца, Домна, — сказаў ён. — Былое не вяртаецца...

— Былое не забываецца, — сказала Домна. — А ці доўга ты прабудзеш тут?

Лазар зразумеў, што Домна спытала не так сабе.

— Дні тры, не болей, — адказаў Лазар і раптам зразумеў, чаму Домна пацікавілася, колькі дзён ён бу­дзе гасцяваць. — Але я хутка прыеду на Сую здымаць фільм, і мы яшчэ пабачымся...

— Усяго табе добрага, Лазар, — з непрадбачанай цеплынёй развіталася Домна.

"Ну вось, я зноў абнадзеіў яе, — падумаў Богша. — Навошта? У мяне ж няма да яе ніякіх пачуццяў. Адно жаласць і шкадаванне, ды яшчэ адчуванне сваёй віны, хоць яе і не было".

Калі Лазар зайшоў у хату, маці стаяла, нізка сагнуўшыся над куфэркам. Усё вечка куфра спадыспаду стракацела каляровымі малюнкамі. Лазар ахапіў іх ад­ным кароткім позіркам, нібы высветліў промнем пражэктара з даўніны гадоў. Некалі ён мог прастойваць пе­рад вечкам куфэрка, як на маленні; таямнічы дзівосны свет малюнкаў бударажыў ягонае ўяўленне нават больш за казкі Шахеразады, якія ён прачытаў дужа рана і якія вельмі ўразілі яго. I цяпер напачатку ён убачыў іх тымі, дзіцячымі вачамі; потым промень пражэктара патухнуў, і ўжо дарослы позірк зблізку і звысоку адзначыў парфумную стракатасць і прытарную саладжавасць малюнкаў. Вадаспад Іматра з прыгожай постаццю жанчыны ў вуалетцы на пярэднім плане нагадаў этыкетку з таннага мыла, а аперэтачная пара — вокладку замежнага часопіса, бачанага ў Кірылы Лыкавязава, які часта бываў на міжнародных кінафестывалях.

Лазар адышоўся, каб не трывожыць сябе: дзяцінства сплыло — новыя ўяўленні валодалі ім.

3-пад сувояў палатна, посцілак і вышываных ручнікоў маці дастала драўляную, адпаліраваную рукамі і часам скрыначку, зробленую з бярозы-чачоткі. Лазар ніколі не бачыў гэтай скрыначкі.

— Зберагла во, — з нечуванай суровасцю сказала яна, павярнуўшыся тварам да Каці. — Знаю, вы, маладыя, не прызнаеце цяпер ні чорта, ні бога. Але ж то не боскае — чалавечае бласлаўленне. Мяне мая свякруха бласлаўляла, я — цябе, а ты — сваю малодшую нявестку блаславіш. Так яно і пойдзе з роду ў род.

Маці ўрачыста адкінула вечка скрыначкі, выцягнула з яе пазелянелы ланцужок, на якім вісеў васьміканцовы крыж. Лазар не паверыў сваім вачам, але несумненна то была мініяцюрная копія крыжа полацкага майстра Лазара Богшы, зробленая ім для князёўны Прад­славы.

Калісьці настаўнік гісторыі, які прывіў Лазару Бог­шу любоў да мінулага, казаў, што з ефрасіньеўскага крыжа не рабілі крыжоў нацельных. А выходзіць, рабілі.

Тым часам маці надзела ланцужок на Каціну шыю.

— Дзякуй, мама, — аж са слязамі на вачах сказала Каця і тройчы пацалавала маці.

— Вазьмі і скрыначку, — сказала мацІ. — Крыж гэ­ты не нацельны. Ён павінен ляжаць у хаце, і яго нель­га выносіць з яе. Так мне мая свякруха наказвала, а ёй яе свякруха.

— Але ж у нас няма свайго дома. Дзе ж мне трымаць гэты крыж? — з наіўнай прастатой спытала Каця.

— Насі скрыначку з сабой, — параіла маці.

Цяпер Лазар адважыўся бліжэй разгледзець крыж. Ён паклаў яго на далонь. Крыж быў металічны, цяжкаваты, можа, латунны. Той, богшаўскі, крыж Лазар бачыў толькі на фатаграфіі, але яна ўрэзалася яму ў памяць. Сапраўды крыжы былі вельмі падобныя. I на тым крыжы і на гэтым — сіметрычна размешчаны іконкі свя­тых, а між імі яшчэ два крыжы: уверсе чатырохканцовы, усярэдзіне шасціканцовы. Лазар перавярнуў крыж. На адваротным баку можна было разгледзець малюнак святога, але надпісу пад ім не было.

— Мама, — звярнуўся Лазар да маці, — гэты крыж вельмі падобны на крыж Ефрасінні Полацкай, які зрабіў для яе мой цёзка Лазар Богша. Можа, мы якія нашчадкі таго Богшы?

— Не выдумляй ты! Лепей во цяперака сядайце за стол. А ты, Радзівонька, збегай па Домну. Няхай з маці сваёй прыйдзе. I сваім скажы, каб падышлі...

Домна, аднак, не прыйшла.

— Ах, Лазар, мне здаецца, што я прыпала перасмаглымі вуснамі да чыстай гаючай крыніцы, п’ю і ўсё здаравею. Як добра, што ты прывёз мяне сюды! Твая маці — цуд, непераўзыдзены геній хараства. Мы будзем любіць яе моцна-моцна... Але, Лазар, пакляніся мне, што ты не возьмеш яе да сябе, калі мы атрымаем кватэру. Мы будзем памагаць ёй, але не будзем жыць ра­зам...

Богша здзіўлена паглядзеў на жонку і ці не ўпершыню заўважыў, што ў яе татарскі разрэз вачэй, які робіць Цюкін твар таямніча пяшчотным.

— Нічога не разумею, — сказаў Лазар, любуючыся жончыным тварам, па-асабліваму сёння адухоўленым. — Чаму ты не хочаш, каб маці жыла з намі?

— Мне будзе няёмка сварыцца з ёю...

Лазар таксама сеў, падкурчыў пад сябе ногі. Цюка ўмела ўражваць нелагічнасцю. За гэтыя два дні жыцця на Суі Лазар не раз пераконваўся ў яе здольнасцях.

— Чаму ты так упэўнена, што будзеш сварыцца? Мая маці ніколі і ні з кім не сварылася.

— А са мной будзе, — упарта сказала Цюка. — Са мной цяжка ўжыцца разам. Я — брыдкая. I наогул, калі жывеш з кім побач, дык абавязкова некалі пасварышся. 3 людзьмі жыць у любові можна толькі на адлегласці.

— Ах ты, мой філосаф! — абдымаючы Цюку, засмяяўся Лазар. — Маці і сама не хоча пераязджаць да нас. I ўяві, яна тлумачыла сваё нежаданне жыць у нас амаль гэтак, як і ты. Толькі яна выказала тваю думку інакш: дзве лісіцы ў адной нары не жывуць...

— Ну от бачыш, хіба я табе не казала, што твая маці цуд, што я люблю яе, што яна самая разумная на све­це жанчына. I я вельмі кахаю цябе, Лазар. Я кахаю цябе па-асабліваму...

Цюка моцна абняла Лазара, пачала цалаваць з та­кой апантанасцю, што ў таго аж закружылася ў галаве. Яны ўпалі на ложак, моцна сціснуўшы адно аднаго ў абдымках...

Адно імгненне, роўнае вечнасці, ці вечнасць, роўная аднаму імгненню.

— Ты страсная, — сказаў Лазар.

— Памаўчы, дурненькі, — папрасіла Цюка.— Аднак жа нам трэба ехаць сёння, — нагадаў ён.

— Так-так, ехаць, — пагадзілася Цюка. — Я ўжо ведаю, як сыграю ролю ў тваім фільме. Можаш не сумнявацца, ты зробіш выдатны... геніяльны фільм.

Эпізод трэці (рэтраспекцыя): эпітафія на смерць дружбы

Лазар Богша праваліўся з жахлівым трэскам. Яго выдатны, геніяльны фільм быў знішчаны, сцёрты на дарожны пыл, а сам ён прызнаны бяздарным і ўпартым аслом. Само сабой, пра бяздарнага і ўпартага асла ніхто ўголас не гаварыў. Гэта разумелася без слоў. Богшу знішчылі карэктна, ветліва, на высокім этычным узроўні, як умеюць гэта рабіць толькі ў кіно.

У студыйным інтэрнаце Лазара чакаў Кірыла Лыкавязаў. Ён сядзеў у маленькім вестыбюлі на адзіным крэсле з калекцыі студыйнага сталяра Максіма Сахончыка — дзве коса збітыя скрыні, абцягнутыя аксамітам і аздобленыя парчой. Папраўдзе, Кірыла Лыкавязаў не быў той асобай, якую вельмі ў гэтай сітуацыі хацеў ба­чыць Лазар Богша. Але іх яднала прыналежнасць да адзінага ў краіне інстытута, які для Лазара Богшы быў святыняй, а кожны, хто некалі вучыўся ў ім, яго, Богшавым, братам.

Знешне Кірыла Лыкавязаў нагадваў вялікага дабрадушнага ката, які, прыгрэўшыся на прыпечку, мурлыкае сабе паціху каціную песню. Лазар Богша тады яшчэ не ведаў, што лагодны кот у адно імгненне ўмее пераўвасабляцца ў крыважэрнага тыгра. Богша павітаўся з Кірылам, ледзь пераадолеўшы няёмкае адчуванне сваёй над ім перавагі, больш удачлівага мужчыны і сваёй нікчэмнасці як рэжысёра.

Кірыла Лыкавязаў у сваю чаргу састроіў на твары выраз спагадлівасці, хоць ягоны твар і працівіўся гэтаму — на ім ніяк не знікала адзнака сытасці і задаволенасці.

— Я ўжо чуў, як з табою расправіліся нашы студыйныя цэрберы, што вартуюць уласную бяздарнасць, — сказаў ён з тым невыразным адценнем у голасе калі не разбярэш, ці табе спачуваюць, ці радуюцца твайму гору. — Але не гаруй, стары. Хадзем да мяне ў групу...

— Кім?

— Рэжысёрам, — адказаў Кірыла з такой упэўненасцю, нібы быў дырэктарам студыі.

— Спадзяешся, што студыйнае начальства мяне зацвердзіць? — уражаны лыкавязаўскай дабратой і спагадлівасцю, спытаў Лазар Богша.

— Мяркую — зацвердзяць. Дарэчы, ты не будзеш пярэчыць, калі на галоўную ролю я запрашу Цюку?

У Лазара, безумоўна, не было сур’ёзных прычын пярэчыць, хоць нешта падказвала яму не згаджацца. "Зрэшты, — падумаў ён, — хай гэта рашае сама Цюка".

Ці не з той інтэрнацкай сустрэчы і нарадзілася іхняя дружба, якая з цягам часу стала нагадваць вар’яцкі кактэйль: сумесь даверлівасці і здрады, шчырасці і нянавісці, падтрымкі і зайздрасці, вернасці і хлусні і яшчэ мноства чалавечых вартасцей і заган. Гады, па-свойму распараджаючыся, дадавалі ў іхнія адносіны то салодкага сіропу, то пякучага воцату, то духмянай атруты, а то і жыватворчага бальзаму, які зацягваў балючыя раны тонкай скуркай забыцця. Гады бурылі, яны ж пакрысе і цыравалі іхнюю ненатуральную дружбу.

Тады ж, шчыра расчулены лыкавязаўскай дабратой, Богша ўсхвалявана сказаў Кірылу:

— Я табе двойчы ўдзячны. Найперш таму, што не трымаеш злосці за Кацю. Іншы, напэўна, не падаў бы мне руку. Па-другое, дзякую табе, што прыйшоў на дапамогу, калі мне яна вельмі патрэбна. Я гэтага ніколі не забуду. А цяпер пойдзем да мяне, пасядзім па-брацку...

Кірыла нешта загаварыў пра гуманізм і ягоную, лыкавязаўскую, бязмежную гуманнасць. Ён гаварыў увесь час, пакуль Лазар завіхаіўся ля стала, гатуючы закуску. Ён гаварыў бы і далей, але прыйшла Цюка, і Кірыла адразу замоўк.

— Сабачы холад на дварэ, — сказала Цюка, хукаючы на рукі і насцярожліва пазіраючы на Кірылу.

— Ён хоча прапанаваць табе ролю ў сваім фільме,— каб неяк растлумачыць жонцы, чаму ў іх сядзіць Кірыла, сказаў Лазар.

— Ён са мной ужо гаварыў, — з наіўнай шчырасцю сказала Цюка, выдаўшы тым самым Кірылу, які прамаўчаў, што ён размаўляў з ёю. — Але мне не падабаецца сцэнарый...

— А я і не ведаў, што вы ўжо сустракаліся, — абы парушыць няёмкую паўзу, сказаў Лазар. — Чаму табе не падабаецца сцэнарый?

— Чаму? — спытала Цюка не ў яго, Лазара Богшы, а ў Кірылы Лыкавязава, які збянтэжана, але і іранічна крывіў тонкія губы — усміхаўся. — Я табе скажу, чаму мне не падабаецца сцэнарый. Я не цярплю крывадушнасці, а Кірылаў сцэнарый наскрозь хлуслівы і крывадушны.

— Каця, — адчуваючы сяброўскую адданасць Лыкавязаву, які прыйшоў яму на выручку, з дакорам выгукнуў Лазар. — Каця! Як ты можаш так казаць?

Цюка, аднак, не звярнула на ягонае высакародства ніякай увагі. Яна ўперылася злоснымі вачамі ў Кірылу Лыкавязава.

— Я не магу зразумець, — абурана гаварыла яна, не зводзячы вачэй з Кірылы, — як можа чалавек хлусіць без усялякай патрэбы?

— Нешта я цябе не разумею, — стараючыся ўхіліцца ад Цюкінага позірку, сказаў Кірыла.

— Хіба ты, Кірыла, прытрымліваешся тых прьінцыпаў, якіх вучыш прытрымлівацца тваіх герояў? Кіношныя штучкі, Кірыла. Ты пішаш і будзеш здымаць фільм не дзеля нейкай высокай ідэі, а дзеля прыгожага кадра, дзеля займальнай сцэны і яшчэ чортведама дзеля чаго. Ты сам не верыш у тое, пра што пішаш. Ты — цынік, для цябе няма нічога святога. Ты, як тыя кухары, што добра ведаюць, чаго і колькі трэба пакласці ў бурду, каб яе елі іншыя, але сам есці не станеш.

Папраўдзе, Лазар Богша не чакаў такога ад жонкі. Дасюль яна ніколі не праяўляла такой апантанасці. А ў яе, выходзіць, ёсць свае погляды, і яна смела выказвае іх рэжысёру, які прапануе ёй галоўную ролю.

— А якая каму справа, што спавядаю я, — важна тое, што спавядаюць мае героі, — з нейкай дзіўнай насмешлівасцю сказаў Кірыла, так што было не зразу­мець — гаворыць ён жартам ці ўсур’ёз.

— Ну, гэта ты, браце, загнуў, — прыйшоў на вы­ручку жонцы Лазар. — Герой майго твора — гэта заўсёды частка маіх думак, летуценняў, маіх трывог і клопатаў. Іначай можна скаціцца да беспрынцыповасці...

— У беспрынцыповасці таксама існуюць свае прынцыпы, — як бы пацяшаючыся над імі, сказаў Кірыла. — Сцэнарый адпавядае стандартам і меркам, якія ўстанавілі кіназнаўцы і крытыкі. Ім і прад’яўляйце прэтэнзіі.

— Але ж гэта подла, подла, — істэрычна запратэставала Цюка, — навязваць людзям думкі і ўчынкі, спосаб жыцця, нарэшце, якія сам не прымаеш. Хацелася б паглядзець, як бы ты паводзіў сябе на месцы сваіх герояў...

— Давайце памаўчым, — усё з той жа іранічнай усмешкай сказаў Кірыла. — Мы дужа цвярозыя, каб весці такія сур’ёзныя размовы.

— Ну, так, так, — пагадзіўся Богша.

— Дай мне цыгарэту, — папрасіла Цюка.

Калі яна прыкурвала з яго, Лазаравых, рук, ён заўважыў, што ў яе дробна дрыжалі пальцы. Яму стала шкада яе — навошта з-за глупства псаваць нервы? Ла­зару не хацелася, каб Цюка лішне залазіла ў спрэчку. Гэта магло выглядаць дужа асабістай, прыватнай непрыязнасцю. Ён непрыкметна паціснуў яе руку, заклікаючы памаўчаць. Цюка, відаць, зразумела яго: яна зацята курыла, глыбока дыхаючы дымам. Але Лыкавязаў сам усчаў гаворку.

— Ты, Цюка, была і застанешся безнадзейнай фантазёркай, — павучальным тонам загаварыў ён. — Мастакі — найвялікшыя і найталенавіцейшыя прытворцы і манюкі, якіх і любяць за тое, што яны прыгожа маняць і вельмі дасціпна прытвараюцца. Якая справа каму да таго, што пяшчотная закаханая Джульета на сцэне ў жыцці сварлівая, нягодная бабёнка, якая здраджвае свайму мужу з кожным сустрэчным-папярэчным і да ўсяго неаднойчы ўжо хварэла...

— Кірыла! Як ты можаш?..

— Значыць, магу, — спакойна сказаў Лыкавязаў. — А колькі вялікіх геніяльных пісьменнікаў прапаведавалі аскетызм, а самі пілі віно, гулялі ў карты і кахалі жан­чын, колькі з іх з абурэннем пісалі пра чалавечую прагнасць, а самі да непрыстойнасці былі прагныя, колькі ганьбавалі багацце, а самі абагачаліся як толькі маглі. Справа ў тым, што мастакі самыя вялікія грэшнікі...

— Яны святыя грэшнікі, — крыкнула Цюка. — Яны пісалі праўду жыцця, за тое іх і любілі, а ты ствараеш імітацыю праўды.

— Якое глупства! Яны таксама выдумвалі праўду жыцця, — не стрымаўшыся, даволі злосна сказаў Лыкавязаў. — Выдумвалі, каб купацца ў славе і заадно мець кучу грошай. Во дзе схаваны ўвесь сэнс іхняй праўдзівасці, смеласці і гэтак далей і да таго падобнае.

— Ну, ведаеш, — абурылася Цюка. — Ты прагрэсіруеш у сваім бяспрыкладным цынізме...

— А мне напляваць. Я хачу стаць славутым рэжысёрам, і я стану ім. Чуеш, стану. Запомні гэту гаворку.

— 3 такой філасофіяй не станеш, — сказала Цюка.

— Чалавеку на тое і дадзены язык, каб ён з дапамогай яго хаваў свае думкі, — сказаў Кірыла. — Я не такі дурань, каб кожнаму гаварыць тое, што сказаў вам. Ды я і вам нічога не гаварыў... Хочаш, Лазар, бяры маю ру­ку, і мы пойдзем разам да славы. Яе, славу, як капрызную дзеўку, не ўгаворваюць, а бяруць нахрапам.

— Не, Лазару з табой не па дарозе, — Цюка ўскочыла з ложка, на якім сядзела, і стала між імі.

— Кіньце вы спрачацца, — памяркоўна сказаў Бог­ша. — Хіба ты не бачыш, што Кірыла жартуе...

— Дай я цябе пацалую, — з нечаканай парыўнасцю сказаў Кірыла.

Яны абняліся і пацалаваліся на вечную дружбу.

Калі Кірыла Лыкавязаў пайшоў, Лазар сказаў жонцы:

— Каця, ты ставіш другога рэжысёра ў цяжкае становішча, калі адмаўляешся ад ролі ў Кірылавым фільме...

— А мне якая справа? — сказала Цюка і раптам насцярожылася, нібы лісіца перад пасткаю.

— А такая, што другі рэжысёр — твой муж, Лазар Богша.

— Ты ідзеш другім рэжысёрам? — у Цюкі ад здзіўлення дугою выгнуліся бровы, зламаліся ды так і застылі, як у тэатральнай масцы. — Ты не павінен ісці да яго рэжысёрам...

— Не забывайся, што я не маю ні дыплома, ні ра­боты.

— I ўсё роўна, усё роўна, — са слязамі на вачах ска­зала Цюка. — Ты моцны, дык чаму хочаш выглядаць слабым? Ты думаеш, што Кірыла паявіўся, каб памагчы нам? Наіўны ты чалавек!

— Але якая яму выгада браць мяне рэжысёрам, а цябе на галоўную ролю?

— Не ведаю, не ведаю, — заплакала Цюка. — Нічога не ведаю, але Лыкавязаў нешта задумаў...

Яны тады першы раз пасварыліся. А праз месяц, калі ў Лазара Богшы не засталося і капейкі грошай, Кірыла Лыкавязаў сказаў яму, што ягоную кандыдатуру не зацвердзіла студыйнае начальства. То была беспар­донная хлусня, як потым дазнаўся Лазар. А тады ён не ведаў, што рабіць. I той жа Кірыла параіў, каб ён паехаў куды падалей, дзе яго не ведаюць і дзе ён можа прыкласці свае сілы.

***

Сабраўшы нейкіх паўтары сотні рублёў, Лазар махнуў на другі канец нашай неабсяжнай краіны, падалей ад сораму і ганьбы, у край сейсмічных катастроф і сонечнай спёкі.

Дырэктар тамашняй кінастудыі — дабрадушны таўстун з потным тварам і бліскучымі чорнымі вачамі — сядзеў у вялізным кабінеце паміж двух вентылятараў, якія памалу паварочвалі свае ветрадуйныя хабаткі так, каб іхні гаспадар абдзімаўся з усіх бакоў.

— А-а-а-а, дарагі, заходзь, заходзь, даўно чакаю, — абрынуў ён на Богшу вадаспад слоў, калі той, прачакаўшы ў прыёмнай гадзіны чатыры, нарэшце трапіў у кабінет. — Рад бачыць цябе, дарагі таварыш. Ды што ты стаіш? Сядай у крэсла. Хваліся, адкуль прыехаў? А-а-а, ведаю, быў там. Як тваё прозвішча, дарагі? А што рабіць хочаш, не пытаю: фільмы хочаш здымаць. Безумоўна, рэжысёр. Па вачах бачу. У цябе, дарагі, вочы галодныя: па рабоце ссумаваўся. А можа, ты аператар? — раптам з надзеяй спытаў дырэктар. — Аператары нам во як патрэбны, па самае горла...

Пра гэтага дырэктара і ягоныя дзівацтвы Богша наслухаўся баек яшчэ ў інстытуце, таму адказаў з асцярогай, падумаўшы для сябе, што, бадай, ехаў сюды дарэмна.

— Не, я не аператар, — сказаў ён. — Шкадую, але не аператар.

— Хочаш, канечне, здымаць мастацкі фільм у дзвюх серыях? Спадзяюся, што сцэнарый напісаў сам?

Сцэнарый у Богшы быў. Але ён пабаяўся, што дырэк­тар разыгрывае яго, а таму вырашыў пра сцэнарый прамаўчаць.

— Сцэнарыя няма, — сказаў Богша. — А здымаць гатовы аднасерыйны фільм, нават кароткаметражку дакументальную. Мы людзі неганарлівыя.

— Ай-вай-вай, — залямантаваў дырэктар, — навошта аднасерыйныя. Будзеш здымаць толькі двухсерыйныя. Цяпер скажы шчыра: сам здымацца хочаш?

— Хачу...

— Ай-вай-вай! Маладзец! Правільна, дарагі! Сам пішаш сцэнарый, сам здымаеш па ім фільм, сам здымаешся ў ім у галоўнай ролі. Усё правільна! Слухай, а жонку, скажы сумленна, таксама будзеш здымаць у галоўнай ролі?

— Я нежанаты, — схлусіў Богша.

— Як жа так, дарагі, хочаш здымаць фільмы, а яшчэ нежанаты? Ну, ды гэта зусім не страшна. Жэнім, дараri, хорошую актрысу знойдзем, таленавітую актрысу знойдзем...

— Чаму актрысу? — па-шчыраму здзівіўся Богша. — Можа, я з афіцыянткай жанюся...

— А ты, дарагі, на самай справе рэжысёр? — занепакоена спытаў дырэктар, уважліва да яго прыглядаючыся. — Можа, разыгрываеш мяне, старога? Ведаю я ва­шага брата кіношніка.

— Я сёлета інстытут закончыў. Хочаце магу дыплом паказаць? — хлусіў і далей Богша, бо яму не было чаго губляць.

— Усё, здаюся, пераканаў, — дырэктар падняў уго­ру кароценькія рукі. — Але ўсё роўна жаніся з актрысай. Чаму з актрысай? Тлумачу, дарагі. Жаніцца ж ты ўсё роўна будзеш! Факт! А з кім бы ты ні ажаніўся, жонка твая рана ці позна ўсё адно запатрабуе, каб здымаў яе ў галоўнай ролі. У мяне дужа багаты вопыт. Я на сваім вяку досыць нагледзеўся, таму ад душы раю — жаніся з актрысай, па магчымасці з таленавітай, якая потым стане геніяльнай. Ты павінен ставіць геніяльныя фільмы — гэта факт, які ты сам не захочаш абвяргаць. А калі ў цябе жонкай будзе бяздарная актрыса, хіба ты здолееш ставіць геніяльныя фільмы? Толькі геніяльныя! Іначай ідзі ў кухары... Піва любіш?

Пытанне было яўна з падкавыкай, напэўна, каб высветліць, а ці п’е ён, Лазар Богша?

"Мяне так проста не купіш", — падумаў ён.

— Піва мне забаранілі піць урачы. У мяне ныркі хворыя.

— Ай-яй-яй, — пашкадаваў дырэктар. — У нас улетку горача. Абавязкова трэба нешта піць. Або чай, або піва. А грошы ў цябе ёсць?

— Ёсць, — бадзёра выгукнуў Богша, хоць у кішэні была адна трыццатка на тыя пяцідзесятых гадоў грошы. Трыццатка з нейкай там дробяззю.

— Ах, які ты маладзец! — узрадаваўся дырэктар. — Не, які ты маладзец! Сталоўка ведаеш дзе? Не ведаеш? Спытаеш на калідоры. Язык ёсць? Ён цябе хочаш да Меккі давядзе, а хочаш да турмы. Гэта я так, жартую. Пойдзеш зараз у сталоўку, возьмеш шашлык. Разуме­ет — шашлык! Скажаш — дырэктару шашлык. Зразумеў? Піва бутэлечку не забудзь. 3 халадзільніка бяры. Зразумеў? Прынясеш усё гэта сюды. Тады і пагаворым. На пусты жывот якая гаворка...

Богша рынуўся на пошукі студыйнай сталоўкі, як апантаны філосаф на пошукі абсалютнай ісціны. Сталоўку, дарэчы, доўга шукаць не давялося, бо яна знаходзілася паверхам ніжэй. Круглатварая, белавалосая і вельмі мажная буфетчыца ў адно імгненне "арганізавала" бутэльку піва і дырэктарскі шашлык. Трымаючы ў адной руцэ бутэльку з півам, а ў другой дырэктарскі шашлык, Лазар Богша бягом кінуўся назад, але ў кабінет зайшоў паволі, з гонарам.

— Чаму сабе не ўзяў шашлык? — спытаў дырэк­тар. — Не хочаш? Правільна робіш. Не трэба браць прыклад з мяне. Сто дзесяць кіло без тапачак. Кінарэжысёр павінен быць худы, як шакал, моцны, як снежны барс, хітры, як лісіца, дальназоркі, як арол. Ты будзеш здымаць фільмы, а не глядзець іх, як гэта раблю я. Калі ў цябе будзе сто дзесяць кіло без тапачак, ты перастанеш быць кінарэжысёрам — ты станет дырэктарам студыі або яшчэ якой канторы.

Дырэктар не спяшаючыся сцягнуў з шампура кавалак бараніны, не спяшаючыся доўга жаваў яго. Праглынуўшы, запіў бурштынавым півам. Лазар Богша ледзь не самлеў ад зайздрасці.

— Дык вось, дарагі Лазар Богша, — пачаў дырэк­тар, з’еўшы шашлык і выпіўшы бутэльку піва, — бу­дзеш здымаць у нас самы адказны, самы галоўны фільм года. Пачакай дзякаваць. Сільву Тарабееву ведаеш? Не? Ты адкуль на маю галаву зваліўся? Можа, прыляцеў з Марса? Не? Тады чаму ты не ведаеш Сільву Тарабееву? Нашага салаўя, нашага дзікага коршуна эстрады! Не, ты не можаш не ведаць Сільву Тарабееву! Яна наша слава! I ты будзеш рабіць фільм пра гэту непараўнальную старую кабылу, хай яна пражыве яшчэ сто гадоў і хай давядзе да інфаркту яшчэ сто філарманічных адміністратараў. Нам з табой, дарагі, жыць трэба, а таму мы з табой зробім геніяльны фільм, іначай Сільва зробіць з нас не менш геніяльную адбіўную. Ты хочаш, каб нейкая бяздарная спявачка зрабіла з нас адбіўную? Не хочаш! І я не хачу. Значыць, ты зробіш тры часткі фільма. Запомні — фільм з трох частак. I не больш, нават тады, калі Сільва стане рваць на сваёй галаве пяцісотрублёвы парык. Пасля з тваіх трох частак мы зробім дзве, а калі пашанцуе — адну частку. Зразумеў? Тады слухай далей. Заўтра Сільва ляціць у Маскву. Ты бярэш аператара і ляціш з ёю. Пастарайся не прагаварыцца, што ты здымаеш дзве часткі. Па-другое, пазбаў божа цябе не здымаць у самалёце. Але ты будзеш зды­маць пустой камерай. Не бойся, усё прадугледжана: аператар будзе мець дзве камеры, ён пра гэта ўжо ведае. Самае галоўнае, што патрабуецца ад цябе, каб ты ўвесь час тузаў, не даваў спакою гэтай старой ведзьме, гэтаму вампіру і крывасмоку Сільве Тарабеевай. Іначай, дарагі, нам з табою не будзе спакою. Сільва, дарагі, умее пісаць пісьмы, а яшчэ горш, яна ўмее дамагацца прыёмаў у самых вялікіх людзей і прасіць у іх дапамогі ад нашага брата. А паколькі мы з табой на прыё­мы да тых людзей не здолеем трапіць да канца свайго жыцця, дык нам давядзецца пісаць тлумачальныя запіскі і атрымліваць вымовы.

Лазар Богша слухаў дырэктара і не разумеў, ці той смяецца з яго, ці сапраўды ён нейкі дзівак.

— А хто пісаў сцэнарый? — спытаў Лазар Богша, бо нешта трэба было спытаць, каб перапыніць дырэк­тара.

— Сцэнарый будзеш пісаць сам. Зразумеў? Добра! Цяпер бяжы ў бухгалтэрыю. Трох тысяч табе хопіць? Мала будзе, дасі тэлеграму. Ну, жадаю, дарагі, поспехаў, — дырэктар выцягнуў з кішэні трыццатку, падаў здзіўленаму Богшу. — Вазьмі, вазьмі, думаеш, я не ведаў, што ў цябе апрача гэтай трыццаткі ні граша?..

Назаўтра Лазар Богша разам з аператарам і Сільвай Тарабеевай пачаў пакутніцкае ўзыходжанне на галгофу. То было цяжкое ўзыходжанне, але Богша не мог, не меў права адступаць, нават тады, калі Сільва Тарабеева запускала ў яго тапкам, расшытым бісерам, або тады, калі яна траціла прытомнасць. Двухчасцёвы фільм быў зроблены і прыняты без скарачэння, Сільва напісала паўтузіна заяў у маскоўскія інстандыі і два тузіна ў мясцовыя, у якіх прасіла, патрабавала, загадвала знішчыць Лазара Богшу, як крыважэрнага бандыта і бяздарнага рэжысёра.

— Слухай, дарагі, — сказаў яму аднаго разу дырэк­тар,— я цябе вельмі прашу: уцякай. Адсядзіся дзе-небудзь месяцаў дванаццаць, потым я вазьму цябе зноў. А зараз уцякай, бо іначай мне давядзецца аддаваць цябе пад суд. Уцякай, дарагі, выручай, а я цябе ў бядзе не пакіну...

За якія нязробленыя злачынствы можна аддаць ча­лавека пад суд, Лазар Богша ніяк не мог здагадацца, а таму хацеў напачатку плюнуць на дырэктарскае запалохванне, ды неўзабаве зразумеў, што сейсмічная актыўнасць Сільвы Тарабеевай і сапраўды становіцца небяспечнай. Зрэшты, была і яшчэ важная прычына аддаць канцы, кажучы марской тэрміналогіяй, — нясцерпны сум па Каці, якая чамусьці пісала рэдка і скупа.

Студыйны ўпаўнаважаны чыгункі і аэрафлоту прыдбаў яму білет на самалёт, і аднае сонечнай раніцы Ла­зар Богша ўзяў курс на захад, дзе жыла Цюка, дзе існавала кінастудыя, якая, безумоўна, яго не чакала, але ўсё ж была жаданым берагам для чалавека, які двойчы цярпеў няўдачу.

Цуды пачаліся з аэрапорта, у які Богша прыляцеў пад вечар. Яго сустрэла не Цюка, а былы дырэктар няўдалай кароткаметражкі Карней Карнеевіч Кладачка. Лазар Богша, напэўна, і не заўважыў бы Кладачку, бо пільнаваўся толькі жаночых твараў, шукаючы між іх Кацін, але Карней Карнеевіч сам аклікнуў яго, таропка падбег, тройчы пацалаваў і раптам нечага заплакаў. У Богшы ёкнула сэрца: няйначай, нешта здарылася з Цю­кай. Аднак, прыгледзеўшыся лепей, Лазар заўважыў, што Кладачка плакаў слязамі радасці, а не гора.

— Як я рад, як я рад, — сціраючы са шчок слязіны, усхвалявана гаварыў Кладачка, — адным словам, вітаю і віншую. Праўду, яе, галубку, ні на агні не спаліш, ні ў вадзе не ўтопіш...

— Пра што вы, Карней Карнеевіч? — нічога не разумеючы, спытаў Богша.

— Як гэта пра што? — з недаверам перапытаў Кар­ней Карнеевіч. — Во табе і маеш! Ты хіба газет не чытаў, радыё не слухаў? Не чакаў, Лазар Васільевіч! Ці ты і праўда нічога не ведаеш? Зусім такі не ведаеш?..

— Карней Карнеевіч, — запрасіў літасці Богша, — не цямніце вы, будзьце ласкавы...

Кладачка, мусіць, толькі цяпер паверыў, што Бог­ша сапраўды нічога не ведае. Ён падштурхнуў Богшу пад бок, падміргнуў спачатку левым, а потым і правым вокам.

— Ну, тады моцна трымайся за паветра. Я цябе за­раз такой навіной аглушу, — сказаў Кладачка і перайшоў на ўрачысты тон: — Дык вось, значыцца, Лазар Васільевіч, наша... твая кароткаметражка на міжнародным фестывалі атрымала першы прыз, а таму дырэкцыя студыі і выклікала цябе тэлеграмай, каб ты даў згоду зды­маць мастацкі фільм...

Калі б Лазар Богша зрабіў два дзесяткі кароткаметражак, дык і тады ён не паверыў бы ў тое, пра што гаварыў яму Кладачка. А між тым Карней Карнеевіч не хлусіў.

У жыцці цудаў, вядома, не бывае. Цуды здараюцца толькі ў кіно. Ісціну гэтую, праўда, спрабуюць аспрэчваць, аднак яна не перастае заставацца ўпартым фак­там.

Чаму і як Богшава кароткаметражка трапіла на фестываль? Наконт гэтага існавала тры непацверджаныя версіі. Адны казалі, што пераблыталі каробкі з фільмамі, другія, што паслаць Богшаў фільм настояў інстытуцкі настаўнік Лазара, чалавек вялікай прабіўной сілы, трэція, што Богшаў твор быў пасланы, каб разыграць высокае журы. Як бы там ні было, але калі журы фестывалю сярод мноства кароткаметражак прагледзела Богшаву, яно прыйшло спачатку ў здзіўленне, а по­тым і ў неверагоднае захапленне. Захапленне было агульнае, але зусім неаднолькавае: дваццаць адзін член журы падзяліліся на трынаццаць плыняў, кожная з якіх трымалася свайго пункту гледжання і адстойвала яго з нечуванай упартасцю. Аднак усе без выключэння сыходзіліся на адным, што Богшава кароткаметражка, безумоўна, — з’ява. Дыскусія пагражала зацягнуцца на гады, бо толькі адных тэрмінаў, каб даць назву новаму накірунку ў кіно, было прыдумана нешта больш за сотню. Але фестываль падыходзіў ужо к канцу, зрэшты, як і візы на прабыванне ў краіне. Таму, сабраўшыся на заключнае пасяджэнне, журы амаль аднагалосна прысудзіла першую прэмію Богшавай кароткаметражцы...

Карней Карнеевіч Кладачка расказваў пра ўсё з гумарам, чым не зменшыў важнасці падзеі і Богшавых заслуг. Факт, як вядома, — рэч упартая.

***

Чалавечая дабрыня — аднолькавая ва ўсіх яе праявах, подласць — шматабачлівая і бясконца разнастайная.

Першы Богшаў фільм, хоць і не зрабіў на студыі перавароту, як спадзяваўся сам Богша, але і не застаўся незаўважаным. У мясцовым друку раптам успыхнула зусім адвольная дыскусія: тое, што хвалілі адны, дарэшты адвяргалі другія, так што Лазар Богша ніяк не мог даўмецца, ці ён сапраўды стварыў мастацкі шэдэўр, ці дасціпную дрындушку. Сам ён жартаваў: дзіцё хоць і смаркатае, але ягонае. Тым часам выступіла адна вельмі ўплывовая газета, якая падвяла дыскусію, назваўшы Богшу таленавітым рэжысёрам, а яго карціну — цікавым пошукам.

Богша на той час працаваў ужо над новым фільмам. Ён задумаў стварыць трылогію пра сваё апаленае вайной пакаленне. Яму хацелася паказаць вайну такой, якой ён бачыў і ведаў, а не такой, як яна паўставала з чытаных ім твораў.

Ён якраз знаходзіўся ў падрыхтоўчым перыядзе — рабіў пробы акцёраў, выбіраў натуру для здымак, ра­зам з мастакамі працаваў над эскізамі дэкарацый і касцюмамі, — як на яго і на Цюку пасыпаліся ананімкі. Спачатку найбольш на Цюку.

То былі брыдзенькія, хоць і ўмела зробленыя пасквілі і нагаворы, друкаваныя на машынцы і пісаныя ад рукі непасрэдна Лазару Богшу. Нейкі мужчына, напрыклад, з нахабнай шчырасцю пісаў пра свае з Цюкай інтымныя адносіны. Богшу ўразіла, што невядомы нягоднік прыводзіў такія інтымнага парадку факты, якія сапраўды мог ведаць блізкі чалавек. Потым былі і яшчэ розныя па зместу і форме пісьмы ад жанчын і мужчын, але з аднолькавай дозай бруду. Нейкая жанчына адкрывала Богшу вочы, які не бачыць, што яго жонка па-ранейшаму жыве з Кірылам Лыкавязавым, атрымлівае ад яго грошы і каштоўныя падарункі, пасміхаецца з Бог­шы і расказвае пра яго такое, за што яе варта выпхнуць за дзверы выспяткам пад зад.

Бруд, бруд, бруд, які, аднак, муляў Лазару Богшу вочы. Цюка плакала, клялася ў сваёй невінаватасці. Лазар верыў і не верыў. Найчасцей не верыў. Ды ўсё адно закрадвалася ў душу падазронасць. Яна, як шашаль, тачыла іхнюю любоў.

Потым пасыпаліся пісьмы ва ўстановы. У іх Цюка выстаўлялася ўжо не проста разбэшчанай дзеўкай, а здрадніцай і нямецкай паслугачкай, якая спала без раз­бору з кожным немцам. Ананімшчыкаў мала абыходзіла, што ў вайну Цюка мела нейкіх чатырнаццаць гадоў. Нарэшце паявіліся ананімкі на самога Лазара Богшу, нашмат танчэйшыя, але і нашмат атрутныя. Тыя ж, а можа, і другія іксы і ігрэкі, прызнаючы несумненную таленавітасць Лазара Богшы і як бы між іншым, пыталіся, а ці не таму Лазар Богша трымаецца за Цюку, што яна добра ведае нейкую тайну, якую выдасць адра­зу, як Богша паспрабуе яе кінуць. Былі і такія пісьмы, у якіх зусім недвухсэнсоўна сцвярджалася, што Богша добраахвотна паехаў у Нямеччыну, быў завербаваны там і накіраваны гестапа ў канцэнтрацыйныя лагеры, каб убівацца ў давер вязняў і выдаваць іх нямецкім уладам.

Бруд, бруд, бруд, які пранікаў на студыю, выклікаючы ў кіношнікаў самыя розныя здагадкі. "Дыму без агню не бывае", — паціху разважалі на студыі. Богша і Цюка адчувалі, як вакол іх утвараецца незразумелая, непадступная пустата. А галоўнае — не дакажаш, ды і каму станеш даказваць? I ўжо ў друку раптам перагледзелі ягоныя абодва фільмы — дыпломную работу і поўнаметражную стужку, — знайшоўшы ў іх тонкі манеўр, каб працягнуць ва ўжытак варожую філасофію. Як з ночы раптам выніклі і скаргі Сільвы Тарабеевай — яшчэ адно пацвярджэнне чужой па духу дзейнасці Ла­зара Богшы, які сказіў вобраз вялікай актрысы.

То быў жахлівы год, які і закончыўся жахліва.

Праз тры дні пасля мастацкага савета, на якім з паспешлівасцю, неўласцівай кіношнікам, Лазар Богша быў адхілены ад работы над фільмам, Кірыла Лыкавязаў зайшоў у Богшаў рэжысёрскі пакой.

Ён, Лазар Богша, якраз гатаваў каву, калі размашиыста расчыніліся дзверы і на парозе ўзнікла спартыўная постаць Кірылы Лыкавязава. Богша бясконца абрадаваўся госцю. Кірыла Лыкавязаў належаў да тых кіношнікаў, хто хоць і не вельмі кідка, але ўсё ж падтрымліваў яго і Цюку ў гэтыя нялёгкія дні.

— За гэтыя два дні ты зайшоў да мяне першы, — паскардзіўся Богша.

— Не крыўдуеш? — спытаў Кірыла.

— Чаго?..

— Што я не выстуіпіў у тваю абарону?

— Але ж цябе не было на мастацкім савеце.

— Я не пайшоў знарок.

— Пабаяўся?

— Не, я не хацеў сядзець з людзьмі, якія паверылі подлым ананімшчыкам. Я дапускаю, што Цюка, магчы­ма, і небязгрэшная, але ты, хто выцерпеў столькі пакут...

— Кірыла! Не гавары так пра Цюку...

— Даруй і яшчэ раз даруй, але я ведаў яе...

— Я прашу цябе, не чапай Цюкі...

— Не хочаш... Я абураны, Лазар, да глыбіні душы і ананімкамі і тым, што здарылася. Я хацеў бы глянуць у вочы таму, хто пісаў гэтыя подлыя пісьмы. Глянуць і плюнуць яму ў морду. Мяне ахоплівае жах, калі я ду­маю, што падаю нягодніку сваю чыстую руку, што я проста дыхаю адным з ім паветрам. Але я не менш абу­раны, што нашы задужа прынцыповыя члены мастацкага савета паверылі ананімшчыкам, паставіўшы пад сумненне тваю, Лазар, сумленнасць.

— Ты лічыш, што мастацкі савет адхіляў мяне ад ра­боты па гэтай прычыне? — спытаў Лазар Богша, як бы пацвярджаючы сваю здагадку, што паявілася ў яго.

Кірыла Лыкавязаў скептычна ўсміхнуўся, як усміхаюцца з наіўнага пытання малога хлапчука.

— А хіба ты яшчэ сумняваўся? Верыў у тое, нібы ў тваёй незакончанай працы знайшлі нейкія памылкі? Глупства, Лазар. Калі цябе трэба адхіліць ад работы, нашы студыйныя мудрацы знойдуць у цябе якія хочаш недахопы.

— Кірыла, Кірыла, што ты кажаш? Я хадзіў да дырэктара, ён сказаў мне, што ўсяму прычына мае пошукі формы. Ім здаецца, што я забраўся ў багну фармалізму і абстракцыянізму.

— Ты — наіўны рамантык, Лазар. А на свет трэба глядзець цвярозымі вачамі, як гляджу я. Хочаш ведаць, чаму ты трапіў у няміласць? Але гэта толькі паміж намі. Наш мастацкі кіраўнік, на якога ты молішся, як на бо­га, выдыхся, як старая вадавозная кляча, ён не можа стварыць нават пасрэднага фільма, а таму баіцца нас, маладых: цябе, мяне, Сцёпку Грышына, Андрэя Янчука, Жэню Мануйліка — усіх, хто патэнцыяльна можа спіхнуць яго з крэсла мастацкага кіраўніка студыі. Ты зразумеў мяне? Ён хоча заставацца мэтрам, а таму рэжа нас, не дае ўзняцца над ягонай бяздарнасцю. Ён — мінулае, мы — будучае. Я не разумею, Лазар, чаму, напрыклад, ты не маеш права на мастацкае кіраўніцтва?

— Я хачу здымаць фільмы...

Лазар пачаў здагадвацца, што Кірыла думае не пра яго, а пра сябе. Кірыла як бы і не пачуў, што сказаў Лазар.

— Справа не ў тым, хто з нас, маладзейшых, стане мастацкім кіраўніком. Важна адрынуць з дарогі цяжар напрацаваных штампаў, на якія нас скіроўвае стары маразмацік.

— Усё, можа, і так, — сказаў пасля нядоўгай паўзы Лазар, — але я ніколі не паверу, што Антон Данілавіч мог пісаць ананімкі.

— Няважна, хто пісаў, важна, хто натхняў, — сказаў Кірыла, быццам чакаў такіх слоў ад Богшы, і тут ашаламіў таго навіной: — Мне загадана дазняць твой фільм. Таму я і прыйшоў да цябе. Я не даў згоды, накуль не пагавару з табой.

Лазара Богшу балюча кранула, што цяпер ужо ў яго няма ніякай надзеі.

— А што я? Табе нічога не гаварылі пра мяне?

Кірыла працягнуў руку цераз столік, паклаў на Бог­шава плячо.

— Калі ты верыш мне і лічыш сябрам, дык вось мая парада: з’ездзі на які год на тую студыю, дзе ты рабіў фільм пра Сільву Тарабееву.

— А Цюка?

— Яна будзе здымацца. Я паставіў такую ўмову, і яны згадзіліся. Як бачыш, справа не ў фармалізме, не ў актрысе. Ну, дык што, давай руку на дружбу?..

Лазар падаў руку.

***

Тэрміновая тэлеграма-маланка знайшла Лазара Богшу ў далёкім калгасе Вахшскай даліны, дзе ён здымаў фільм пра баваўнаводаў. Лазар тройчы прачытаў кapoценькі тэкст, і сэрца зайшлося ад болю. Здавалася, нехта кальнуў у яго вострым шылам, і яно затрапятала без аніякага рытму, як падстрэленая птушка крыламі.

Малады аператар, які здымаў высачэзныя сцірты сырой бавоўны, лежачы на спіне, мабыць, таксама пачуў бяду: усё яшчэ трымаючы навісу камеру, ён павярнуўся на бок, спытаў у Богшы дрыготкім голасам:

— Лазар Васільевіч, што здарылася?

Лазар Богша яшчэ раз перачытаў тэлеграму.

— У мяне загінула жонка, — сказаў ён драўляным чужым голасам.

Аператар ускочыў з сухой, выгаралай зямлі — такі ж карычнева-буры і сухі як зямля.

— Як загінула? Чаму загінула? — спытаў ён, пазіраючы на Богшу вялікімі, як слівы, вачамі. — У нас фільм не кончаны.

Ён сам зразумеў, што сказаў зусім не тое, што трэба было сказаць чалавеку, у якога загінула жонка, бо рап­там пачаў знімаць з шыі камеру і ніяк не мог зняць.

— Рахім, ці ведаеш ты, калі ўвечары ляціць на Ма­скву апошні самалёт?

Рахім пахітаў галавой.

— Я паеду з табой, — сказаў ён. — Вай-вай, якое гора...

Ля іх цесным колам ужо стаялі калгаснікі, паціху перагаворваліся і чамусьці таксама ківалі галовамі, нібы ах калыхаў вецер. Да Лазара падышоў стары зморшчаны чалавек у паласатым халаце, з доўгай, клінам барадой, асцярожна крануўся Богшавай рукі.

— Будзь мужны ў горы, што насцігла цябе, — сказаў ён, з намаганнем вымаўляючы кожнае слова.

— Так, так, — механічна адказаў Богша.

Яму хацелася кудысьці бегчы, плакаць, выць, качацца па зямлі, грызці яе ў бяссільнай роспачы. Але ён нiкуды не бег, не мог плакаць, ён стаяў, як прыкаваны цяжкімі ланцугамі. Яго ўзялі пад рукі, павялі за сцірту, дзе стаяў "газік". 3 кабіны высунуўся шафёр, працягнуў рукі:

— Сядай, шэф, кожная хвіліна дарагая.

Лазар сеў, ухапіўся абедзвюма рукамі за металічную ручку і адразу адключыўся ад жывога свету. Усё, што было потым, не засталося ў памяці — выкрасленыя суткі з жыцця.

На кінастудыю ён прыехаў пасля абеду, і першы, каго ўбачыў, быў Кірыла Лыкавязаў. Той сядзеў у студыйным скверы на лаўцы, абхапіўшы галаву рукамі. Ла­зар пайшоў да яго па акуратна падстрыжаным і ўжо крыху пажоўклым газоне, ён адначасова бачыў газон і Кірылу, аж дзіўна было: у канцы газона — помнік журбе і гору. Помнік глядзеў на яго, Лазара Богшу, сінімі, амаль васільковымі вачамі.

— Што здарылася, Кірыла? — чамусьці шэптам спытаў Богша.

Кірыла раптам пахіліўся наперад, у яго падкасіліся ногі, але ён не ўпаў, а нейкім чынам апынуўся на каленях, папоўз да Богшы, уткнуўся галавой у Богшаў жывот.

Гэта было жахліва: стаяць перад чалавекам, які тыцкаецца табе ў жывот, як галоднае цялё ў вымя, каб наталіць голад, каб не памерці. Але якраз гэтая жахлівасць вярнула Богшу з доўгай адсутнасці, дзе ўсё ж заставалася кволенькаія надзея на нейкі цуд. Цяпер ён зразумеў, што цуда няма і не магло быць. Цуды можна рабіць у кіно. У жыцці ж уладарыць запраграмаваная непазбежнасць.

Пра гэта падумалася нават з палёгкай, як катаржаніну, што нарэшце дабраўся да месца катаргі.

Богшу захацелася ўзяць Кірылу за чуб, каб адвесці ягоную галаву ад сябе. Але той сам адхінуўся, закінуў твар угору, як на малітве.

— Хочаш — забі мяне, — сказаў ён трагічным гола­сам, як акцёр у ролі Атэлы.

Кірыла ўзняў угору рукі.

— Давай без тэатральных эфектаў, — занадта спакойна сказаў Лазар Богша. — Як ты ўгробіў Цюку?

Кірыла адразу ж узняўся з каленяў, бадай, механічна абабіў са штанін пясок.

— Лазар, клянуся самым дарагім мне, я не хацеў, але яна пачала настойваць, каб зрабілі яшчэ адзін дубль. Ты ж помніш той эпізод? Ты сам яго запісаў. Калі карнікі паляць вёску, а яна выскоквае ў акно, ужо ахопленае полымем.

Перад вачамі Лазара Богшы міжвольна мільгануў кадр: яркае пякельнае полымя, уся ў агні хата і Цюка, якая ў апошняе імгненне выкульваецца з акна. Якая жахлівая смерць!

Ён узяў Кірылу за штрыфлі замшавай курткі, прыўзняў над зямлёй, каб потым кінуць, разбіць удрузг. Ла­зару здавалася, што ён высока над сабой падняў Кірылу, але, калі ён апошнім намаганнем розуму стрымаў сябе, каб не штурхнуць Кірылу ў бездань, а паставіць на зямлю, той нават не варухнуўся. Няйначай, зразумеўшы, што крызіс прамінуў, Кірыла абцягнуў куртку, дастаў з кішэні пачак "Казбеку".

— Закуры, Лазар.

— Пайшоў ты...

— Лазар, я перад табой нявінны. Дарэмна ты думаеш, што вінаваты адзін я. Цюка была як апантаная. Яна іграла так, нібы фільм ставіў ты. Ды так яно і бы­ло. Ты ж яшчэ не ведаеш, што ў цітрах было вырашана ставіць тваё прозвішча.

Кірыла ішоў поруч, аддана зазіраючы Лазару ў во­чы, як сабака, што не ўсцярог гаспадарскае дабро. Ён усё гаварыў і гаварыў; змоўк толькі тады, калі яны зайшлі ў прасторны студыйны вестыбюль, дзе на высокім пастаменце стаяла закрытая векам чырвоная труна ў вянках і асенніх кветках.

Перад імі раптам расступіўся прыціхлы натоўп. Ла­зар ужо адзін пайшоў па вузкім калідоры. Як у тумане, ён убачыў Цюкін партрэт з жалобнай стужкай — Цю­ка, як жывая, загадкава ўсміхалася яму: а вось і я, Лaззр...

Да яго адразу ж падышоў дырэктар. У дырэктара сутаргава крывіліся тоўстыя губы. Ён паціснуў Богша­ву руку, сказаў нейкія словы спачування і спагады. За ім пачалі падыходзіць і члены пахавальнай камісіі. Бог­ша зноў занурыўся ў сябе, адключыўся ад навакольнага свету.

Яго не пераставала мучыць неадчэпная думка: чаму лёс распарадзіўся, каб у астатні час ён не змог пабачыць Цюкі, няхай сабе і не жывою. Агонь спапяліў апошняе яго права зірнуць ёй у твар. Ім авалодала вар’яцкая думка: раз ён не мае магчымасці бачыць Цюку, дык і рабіць яму няма чаго. Ён падышоў да сцяны, зняў Цюкін партрэт з жалобнай стужкай, панёс перад сабой на выхад. I зноў перад ім утварыўся вузкі калідор, у кан­цы якога стаяў маўклівы і суровы Карней Карнеевіч Кладачка. Карней Карнеевіч дачакаўся Богшу, асцярожна вызваліў з ягоных рук Цюкін партрэт, перадаў камусьці, хто стаяў непадалёк, а сам абняў Богшу за плечы. Так яны і выйшлі на двор, у сквер, пад каштаны.

— Табе ўсё ж трэба пабываць на могілках, — сказаў Кладачка.

— Я не хачу хаваць яе, — вяртаючыся з забыцця, сказаў Лазар Богша. — Усё разумею і не магу пагадзіцца. Ці, можа, ты скажаш, што злыя заканамернасці лёсу непазбежны? Усё ж вяло да гэтай трагічнай недарэчнасці. Ты скажы мне, дзе мая віна?

— Табе належыць закончыць фільм, — сказаў Кла­дачка. — Пра гэта ўжо ішла гаворка. Усё праходзіць — гора таксама. Вось аклемаешся і закончыш карціну.

— Без Цюкі?

— Яна адзнялася, — сказаў Кладачка, нібы Цюка зрабіла сваю справу і паехала дамоў. — То была апошняя здымка. А карціна павінна выйсці. Іначай навошта яна спаліла сябе...

— Як ты можаш?.. Божа, якія мы, кіношнікі, жорсткія!

— Магу, — упарта сказаў Кладачка. — Мне вось пагражае турма. А я пра карціну думаю. Пасля нас нешта павінна застацца, іначай якія мы з табой мастакі. I не глядзі на мяне так. Думаеш, што дырэктар карціны толькі адміністратар? Не, Лазар, і я мастак. Можа, не­дзе я атрымліваў бы большую зарплату і жыў бы спакайней. Ды не! Мастак сядзіць ува мне...

Лазара Богшу, аднак, уразіла не гэтае прызнанне Кладачкі — Богша ніколі не сумняваўся, што кожны кіношнік у душы мастак, — ён толькі цяпер з усёй яскравасцю ўразумеў, што за смерць Цюкі панясуць пакаранне. Значыць, смерць яе будзе адпомшчана. Вось чаго ён прагнуў увесь гэты час!

"Так яму і трэба, — падумаў ён пра Кірылу Лыка­вязава. — Так яму і трэба. Хай засудзяць яго, і хай ён падохне ў турме. Але за што караць Карнея Карнеевіча?"

Пытанне гэта прагучала як раскаянне за сваю папярэднюю думку, бо раптам успомніў словы Кірыла Лы­кавязава: "Ты ж помніш той эпізод, ты сам яго запісаў". Ён жахнуўся ад таго, што мог апынуцца на месцы Кірылы Лыкавязава, калі б яго не адхілілі ад работы. Мог, бо ён тады з нечалавечай апантанасцю запісваў гэты эпізод, быццам падсвядома рыхтаваў Цюкіну смерць. Ён жа ўжо тады ва ўсіх дэталях бачыў гэты пракляты эпізод: Цюка выскоквае з акна, паўзе, а за ёю, на яе падае ахопленая полымем страха хаты. Няўжо ён сам асудзіў Цюку на смерць?..

— Карней Карнеевіч, за што ж вас судзіць? Судзіць трэба мяне.

— Чалавека ж загубілі, — спакойна, як пра нешта назаўсёды вырашанае, сказаў Кладачка.

***

Следчы цярпліва слухаў Богшавы прызнанні. Ён сядзеў па той бок стала і з сумным выразам твару, які і не спрабаваў хаваць, глядзеў зморанымі вачамі на Бог­шу. Ён быў немалады, хоць яшчэ далёка не пенсійнага ўзросту — чалавек, які дзень пры дні страчаўся са злачынцамі і сведкамі. Яму, мабыць, абрыдла ягоная пра­ца, так, па крайняй меры, падумалася Богшу, і ён пастараўся як найхутчэй закончыць свой маналог, які зацягнуўся.

— Дык што вы хацелі? — страпянуўшыся, спытаў следчы.

Во табе і маеш! Хіба ён, Богша, гаварыў незразумела?

— Я хацеў давесці вам, што ў смерці маёй жонкі вінаваты я, а не Кірыла Лыкавязаў, бо я распрацоўваў рэжысёрскі сцэнарый, а ён толькі добрасумленна выконваў тое, што было запісана ў ім.

— Дужа добрасумленна выконваў, аж загінуў чала­век. Актрыса! Таленавітая актрыса! — нечакана ўсхвалявана загаварыў следчы. — Вы хоць гэта разумееце?

— Яна была мая жонка, — нагадаў Богша.

Следчы ці то з цікавасцю, ці то з падазронасцю спадылба глянуў на Богшу.

— Гэта мне вядома, — абыякавым голасам сказаў ён. — Але я ўсё роўна не разумею вас.

— Мне здаецца, — асцярожна падбіраючы словы, загаварыў Богша, — што няма саставу злачынства, каб прыцягваць да суда рэжысёра і дырэктара карціны. Так, здаецца, прынята гаварыць у вас? Калі хто і вінаваты, дык я. Ну і судзіце мяне, а сам сябе я асудзіў навекі.

Следчы скупа ўсміхнуўся.

— Састаў злачынства ёсць, — важка сказаў ён. — Мяне цікавіць другое: чаму вы так настойліва абараняеце людзей, якія ўсё ж вінаватыя ў смерці вашай жонкі?

— Яны мае калегі і сябры. Я добра ведаю іх. Гэта, спадзяюся, нямала. А потым вы не ўяўляеце, што такое сапраўдны кіношнік. Гэта чалавек, які павінен рызыкаваць, калі ён здымае мастацкі фільм, а не халодную ілюстрацыю да нечага. Без рызыкі не існуе мастацтва.

Пакуль Богша гаварыў, следчы сядзеў, абапершыся на рукі, што ляжалі на стале неяк вельмі па-хатняму. I вочы ў яго былі прыкрыты цяжкімі павекамі таксама па-хатняму. I ўсё ж ён выглядаў недаступным, таямнічым сфінксам. Лазар нечага пачаў баяцца яго.

— Ах, Лазар Васільевіч, Лазар Васільевіч, — ужо адкінуўшыся на спінку крэсла, выгукнуў следчы. — Вось вы нечага хадайнічаеце, просіце, калі я вас правільна зразумеў, каб і вас прыцягнуў да адказнасці, быццам я нічога пра вас не ведаю, быццам я не следства вёў, а бесклапотна бяседаваў за кубкам кавы. Я, Лазар Васільевіч, ведаю пра вас больш, чым вам здаецца. — Богша сцепануўся ад ягоных слоў. — I гавару я цяпер з вамі ўжо не як следчы, а як звычайны чалавек, нашмат старэйшы за вас і, даруйце, больш вопытны, які добра паспытаў жыцця.

Следчы ўстаў з-за стала, прайшоўся па пакоі, падкрэсліваючы гэтым, што ён і сапраўды строс з сябе афіцыйнасць.

— Я таксама паспытаў жыцця ўдосталь, — сказаў Богша, падазраючы, што следчы ставіць яму нейкую пастку, у якую трапіць не ён, Богша, а Кірыла і Кла­дачка. Тады выйдзе, што ён, Богша, замест таго каб памагчы ім, толькі нашкодзіў. — Чатыры ўцёкі з канцэнтрацыйных лагераў нешта важаць на шалях нашай вопытнасці. Некалі старшыня лагернага аінтыфашыісцкага камітэта сказаў, што я нарадзіўся ў кашулі...

— I пра гэта ведаю, — тактоўна перапыніў яго след­чы. — Вы вось выгароджваеце Лыкавязава. А ці ведаеце вы, што перад тым, як паслаць Кацярыну Ляўдак у агонь, Кірыла Мацвеевіч прымусіў яе выпіць шклянку гарэлкі? Для чаго?

Ён спыніўся перад Лазарам Богшам, як бы любуючыся ягонай разгубленасцю. Лазар Богша і сапраўды зніякавеў. Дык вось адкуль Цюкіна апантанасць. Але ён тут жа падумаў, што не дасць следчаму ўцягнуць яго ў сведкі супраць Кірылы.

— Бачыце, — з развагаю пачаў ён, — часам натуральнасць акцёра перад камерай, калі той знаходзіцца ў экстрэмальных умовах, вымагае такіх мер, якія недасведчанаму чалавеку здаюцца ледзь не злачьшнымі. А між тым, мне, напрыклад, захад Кірылы Лыкавязава ўяўляецца зусім зразумелым. Ён хацеў зняць на плёнку не страх жанчыны, якая выкідваецца з акна ў полымі пажару, а прагу да жыцця, рашучасць гераіні выбрацца з пекла, рашучасць, бадай, неўсвядомленую. Гарэлка ў гэтым выпадку здымала ў актрысы пабочную эмоцую — страх за сваё жыццё, які мог не быць пераадолены актрысай у складаных умовах здымак. Канечне, з пункту гледжання закона тут, магчыма, і не ўсё правільна, але з пункту гледжання мастацкай неабходнасці — заканамерна. Рызыка? Так. Але рызыка неабходная.

— Ах, так, так... Пра гэта гаварыў і Лыкавязаў. Дарэчы, Кірыла Мацвеевіч падтрымліваў і вашу цяперашнюю заяву, што вінаваты вы, можа, і ўскосна, але вінаваты, бо зараней, прадвырашылі трагедыйны фінал, распрацаваўшы дасканала, эпізод у рэжысёрскім сцэнарыі, — і быццам спахапіўшыся, што сказаў недазволенае, што адкрыў тайну следства, крута перамяніў гаворку: — Лазар Васільевіч, а ў нас ужо нейкім чынам абед. Загаварыліся мы з вамі. Чайку вып’ем? Я зараз пазваню ў буфет. Вядома, калі ў вас знойдзецца час. Мне і самому цікава, карыстаючыся нагодай, пагаварыць з вамі пра кіно. Я даўні яго прыхільнік. Каб не вайна, дык, можа, і рэжысёрам стаў. Сам некалі рабіў фільмы, аматарскія, вядома. А пасля закруціла, завіравала і ўсё наперакос. Следчым стаў...

Ён, аднак, не стаў чакаць Богшавай згоды, набраў нумар, сказаў некаму:

— Дусенька, два чаю і бутэрброды, вядома.

Тым часам Лазар Богша моцна задумаўся над тым, пра што знарок ці, можа, прагаварыўшыся сказаў след­чы. Ва ўсякім разе, выходзіла так, што ён, Лазар Бог­ша, прыйшоў да следчага тады, калі Кірыла Лыкавязаў ужо назваў яго саўдзельнікам трагедыі ці злачын­ства — думай, як табе падабаецца.

Ідучы да следчага, Лазар Богша цешыў сябе думкай, што робіць аж два высакародныя ўчынкі: бярэ на сябе, і прытым добраахвотна, віну, а значыць і ратуе ад немінучай кары — пра што гаварылі на студыі — калег, таварышаў па працы. Кірылава паказанне абражала лепшыя Богшавы намеры.

Пра сваю адказнасць Богша мог сказаць толькі сам. Сам, але не Кірыла! Кірыла не меў права перакладаць віну з хворай галавы на здаровую. Абараняючы Кірылу перад следчым, Лазар, тым не менш, добра разумеў, што той вінаваты ў смерці Цюкі. Але ён разважаў па-свойму лагічна і чалавечна. Цюку ўжо не вернеш, і нікому, у тым ліку і яму, не палегчае, калі двух тваіх жа братоў-кіношнікаў пасадзяць у турму. Ад бяды ніхто не за­страхованы. Цяпер Лазар Богша думаў над тым, што трэба не мець ні мужнасці, ні сумлення, каб пераклададь сваю адказнасдь на другога. Ягоная размова са следчым таму ўяўлялася непатрэбнай і абразлівай.

Пакуль Богша разважаў, следчы хадзіў па пакоі, заклаўшы рукі за спіну. Відаць, яны абодва думалі пра адно i тoe ж, але кожны па-свойму.

Ў дзверы пастукалі. Следчы дазволіў зайсці і спыніўся пасярод пакоя. Увайшла ці не тая самая Дуся — пу­хленькая, ружовашчокая маладзіца з пышнымі каштанавымі валасамі, схопленымі белым абручыкам:

— Прагаладаліся, міленькія? — спытала яна са шчырай пяшчотай у голасе. — Зараз пакармлю, родненькія.

Яна паставіла на стол паднос, на якім курыўся парай велікаваты чайнік, стаялі два кубкі і талерка з бутэрбродамі: два з каўбасой і два з сырам. Расстаўляючы ўсё гэта на стале, Дуся з цікавасдю паглядзела на Богшу.

— То, Дусенька, — заўважыўшы яе цікаўнасць, сказаў следчы, — кінарэжысёр і пісьменнік Лазар Васільевіч...

— Ешце на здароўе, — сказала Дуся.

Богша яшчэ раз падзівіўся з дасведчанасці следчага. Няўжо той чытаў ягоныя творы?

— Наша карміліца і паіліца, — сказаў следчы, як толькі за Дусяй зачыніліся дзверы. — Дабрэйшай душы чалавек, а ў жыцці нешчаслівая...

Ён не стаў тлумачыць, чаму яна нешчаслівая, сеў за стол, пачаў есці і піць з такім апетытам, аж Богша пазайздросціў. Яму тыя бутэрброды не лезлі ў горла. Усё гэтае чаяванне ў службовым кабінеце, няхай сабе і ў абедзенны перапынак, здавалася дзіўным і штучным.

"Калі б я зазняў такі эпізод у кіно — следчы п’е чай з чалавекам, які з’явіўся да яго з прызнаннем, — уся рэдактура разам з мастацкім саветам сказала б, што такое ў жыцці не бывае, і запатрабавала б выразаць эпізод з фільма. А ў жыцці і не такое бывае, чаго не пакажаш ні ў якім кіно", — падумаў Богша.

— Дык на чым мы спыніліся? — раптам перапыніў ягоныя думкі следчы. — Ага, на вашым заступніцтве... Што я вам скажу, шаноўны Лазар Васільевіч. Безумоўна, гэта высакародна. Другі на вашым месцы пісаў бы ва ўсе канцы, патрабаваў бы самай суровай ка­ры. А вы — не. Вы просіце літасці і нават прызнаецеся ў сваёй віне. Высакародна!

Сказаўшы гэта, следчы памаўчаў як бы абдумваючы наступную думку, ён адпіў глыток чаю.

— Прызнайцеся, Лазар Васільевіч, што вы так і ду­малі, калі ішлі да мяне: я раблю высакародна. Угадаў? Тут і ўгадваць не было чаго. Ёсць людзі, якія не ўмеюць дараваць нават самай нікчэмнай дробязі. Усё жыц­цё не даруюць. Хоць і прыкідваюцца добранькімі, як цяпер кажуць, гуманнымі. А самі помсцяць праз усё жыццё, робяць зло тым, хто некалі не так глянуў на іх, не так сказаў ім і, ужо не дай бог, нешта зрабіў ім. Мо­жа, і не падумаўшы зрабіў — усё адно. I што дзіўна, такія людзі з выгляду дужа памяркоўныя, пры народзе гатовы крычаць, каб памілавалі самага злога злачынцу, затое, калі іх чуе толькі адзін чалавек, да ўсяго абцяжараны неабходнасцю трымаць службовую тайну, яны гатовы і самага невінаватага ўтапіць у лыжцы ва­ды. Вы, Лазар Васільевіч, не такі. Вы пастаянныя ў сваім імкненні дараваць. У вас яно арганічнае, а не штучнае. Таму вы і прыйшлі да мяне. Не пярэчце, Лазар Васільевіч, я ведаю, што вы скажаце. Я не маю пры гэ­тым на ўвазе класавы антаганізм. Я кажу пра нашыя звычайныя жыцейскія адносіны. У тым і справа, зда­валася б, нам няма чаго трымаць адзін на аднаго злосць, а тым больш крыўду. А трымаем жа, дарагі Лазар Васільевіч. Навошта? Цяпер пойдзем далей. Як, напрыклад, разважалі вы: засудзяць Лыкавязава, дык на ва­ша сумленне ляжа нібы двайны цяжар. I за тое, што вы сябе вінаватым у смерці жонкі адчуваеце і што Лы­кавязава нейкім чынам падвялі, напісаўшы рызыкоўны эпізод. Але я ўхваляю вашы парыванні. Даруйце, што так нязграбна выказваюся. Мы прывыклі гаварыць мовай далёка не літаратурнай.

— Няпраўда, — запратэставаў Богша. — 3 чаго вы ўзялі? Я так не думаў. Хоць, можа, і так, але інакш... Вы маеце дзіўную здольнасць ставіць усё з ног на га­лаву.

— Даруйце, што вас пакрыўдзіў, — сказаў след­чы. — Я чаму так падумаў, бо дасканала, як мне здаец­ца, вывучыў усю справу. Я, Лазар Васільевіч, не які-небудзь аматар у следчай рабоце і тым больш не бяздушны чалавек, які дбае толькі пра тое, каб хутчэй спіхнуць справу ў суд. Я, Лазар Васільевіч, люблю сваю ра­боту і заўсёды хачу дакапацца да самага мацерыка. На маім месцы іншы і не стаў бы лішне капацца ў такой справе, як гэта. Тут з самага пачатку ўсё зразумела бы­ло. Вось вы нядаўна сказалі, што няма саставу злачын­ства. Ды вам самы апошні студэнт першага курса юр­фака скажа, што ёсць. Самі памяркуйце. Пачынаюцца здымкі эпізоду павышанай небяспечнасці. Служба тэхнікі бяспекі папярэджвае дырэктара карціны і рэжысёра, што жыццё актрысы падвяргаецца небяспецы, і забараняе здымаць эпізод, так як ён задуманы. Дырэктар карціны таксама згодны. Ён угаворвае рэжысёра зрабіць змены ў сцэнарыі. Вы ж самі разумееце, што ман­тажом можна дасягнуць любога эфекту. Што ж адказвае Лыкавязаў? Будзем здымаць так, як задумана. Ча­му? Пра гэта я скажу пазней. Тады дырэктар просіць рэжысёра адкласці здымкі назаўтра, каб прыгнаць пажарную машыну і такім чынам падстрахаваць актрысу ў часе здымак. Што ж робіць Лыкавязаў? Ён пачынае здымкі, так і не дачакаўшыся пажарнай машыны. Усё зразумела, спадзяюся?

— Я не ведаў такія падрабязнасці, — сказаў Бог­ша. — I ўсё ж я магу зразумець Кірылу Лыкавязава. Здымкі праводзяцца, калі кароткі дзень, а заўтра, магчыма, не будзе сонца, пойдзе дождж. А чакаць няма калі, бо ўсе тэрміны выйшлі, план студыі зрываецца. Тут задумаешся і пойдзеш на самую небяспечную рызыку.

— Дапусцім, што так. Тады чаму Лыкавязаў не хацеў здымаць эпізод па-іншаму, як прапаноўваў Кла­дачка? Скажу. Яго мучыла адно неадчэпнае жаданне — дазняць карціну так, як знялі б яе вы.

— Зусім верагодна, што так яно і было, — сказаў Богша.

Следчы крыху здзіўлена паглядзеў на яго.

— Паверце, Лазар Васільевіч, — апраўдваючыся, сказаў ён, — я зусім не збіраўся даказваць вам віну Лыкавязава. Так ужо выйшла. Загаварыліся, заспрачаліся, ну, я да слова і сказаў, каб вы сябе лішне не мучылі.

— Дык што, іх засудзяць? — спытаў Богша, у душы пагаджаючыся ўжо са следчым, што Кірыла, бадай, заслужыў кару. Ён адчуваў сябе пагана: прыйшоў да след­чага, каб абараніць Кірылу, а цяпер згаджаецца з ім.

Следчы, аднак, ніяк не зрэагаваў на ягонае пытанне. Ён знарок сам запытаўся ў Лазара:

— А якія ў вас былі адносіны з жонкай, Кацярынай Ляўдак?

— Гэта што, допыт? — пакрыўдзіўся Богша.

3 ім, незаўважна для яго самога, адбылася крутая перамена. Ідучы да следчага з прызнаннем, ён быў га­товы чыстасардэчна расказаць пра сябе ўсё, цяпер жа яму хацелася пярэчыць следчаму, можа, таму, каб давесці, што і ён, следчы, не ўсё ведае, не да ўсяго двкапаўся. Ён быў гатовы адмаўляць нават відавочныя факты. А тым больш яму не хацелася, каб хто-небудзь зазіраў у інтымны свет яго жыцця.

— Які допыт, Лазар Васільевіч? — з горкай усмешкай сказаў следчы. — Сядзім, гаворым шчыра. Вы мне пытанні задаеце, я вам.

"Але ты на маё пытанне так і не адказаў", — падумаў Богша.

— Даруйце, — сказаіў ён. — Па-мойму, адносіны былі нармальныя.

— Так я і думаў, — сказаў следчы.

Лазар не зразумеў, што ж думаў следчы? Што адносіны былі нармальныя ці што ён здагадваўся, што Бог­ша схлусіць?

— Я не зусім зразумеў вас, — прызнаўся ён.

— Ананімкі, якія вы атрымлівалі, не пашкодзілі ва­шым узаемаадносінам?

— Вы хіба ведаеце, хто іх пісаў? — з надзеяй спытаўся Лазар Богша:

— У мяне не было падстаў расследаваць гэтую спра­ву, — лішне шчыра сказаў следчы. Лазар Богша не паверыў яму. — Дарэчы, чаму вы тады не звярнуліся ў адпаведныя органы, каб знайшлі ананімшчыка?..

— Неяк не падумаў, што можна звярнуцца, — прызнаўся Богша. — А калі б і звярнуўся?..

— Лазар Васільевіч, — прапусціўшы міма вушэй Богшаў адказ, сказаў следчы, — я хачу супакоіць васнаконт Кірылы Мацвеевіча і Карнея Карнеевіча. Яны абодва падпадаюць пад амністыю. Прызнаюся, мне, як юрысту, шкада патрачаных дзён і намаганняў. А як ча­лавек я нават задаволены сабой. Я дакапаўся да мацерыка. Жадаю і вам, Лазар Васільевіч, з часам дакапацца да яго. Яшчэ жадаю вам поспехаў. Можа, калі ўспомніце ды і запросіце на прэм’еру...

Ён моцна паціснуў Богшаву руку.

"А ён ведае, хто пісаў ананімкі, — ідучы дамоў, падумаў Богша. — I таму пра мацярык, да якога дакапаўся, гаварыў невыпадкова..."

***

Лазар Богша закончыў той фільм — сваю былую мару, ледзь не поўнасцю зрэжысаваную і адзнятую Кірылам Лыкавязавым. Ён увесь час, пакуль манціраваў фільм, думаў пра Цюку. 3 болем глядзеў на яе экранна-жывую і ўжо мёртвую, у зачыненай наглуха труне. Часам ён не заўважаў экрана, адбіткаў на ім, у пакутах народжаных вобразаў, мантажнай з яе цеснатой і паўсюль раскіданымі плёнкамі. Потым ужо ў зале праглядаў, дзе апрача яго сядзелі аператар, мастак, кампазітар, другі рэжысёр, гукааператар, дырэктар карціны і рэдактар, ён як бы ўпершыню ўбачыў свой будучы фільм і быў уражаны тым, што ўбачыў.

Кірыла Лыкавязаў здымаў фільм, прытрымліваючыся рэжысёрскага сцэнарыя, як сляпы трымаецца плота, каб не ўпасці і не заблудзіць на ўласным агародзе. Можа, Кірыла пабойваўся Богшы, няхай сабе і адхіленага ад працы над фільмам, выкінутага за борт кінастудыі, але ж аўтара сцэнарыя і пачынальніка здымак. Лыкавязаў умеў быць асцярожным — наперадзе жыццё, і ці мала якія прыпаднясе яно сюрпрызы. А можа, ён паважаў Богшу, паважаў і ненавідзеў? Так, прынамсі, зда­валася самому Лазару. I ён памалу пераканаў сябе, што Кірыла паважае яго.

А гэта ўжо здымала хоць палову віны з Кірылы Лы­кавязава. У Кірылавай беражнасці да працы Богшы было нешта па-чалавечы прыстойнае, нават святое, якое не дае мастаку права перарабляць на свой капыл працу другога мастака. На такое здольны не ўсе — кіношнікі тым больш. Кіношнікам падабаюцца толькі свае творы, толькі свая манера. I тут ужо нічога не паробіш...

Лазар Богша нямала пабачыў людзей, якія самым бесцырымонным чынам лезлі ў працу сваіх калег, не спрабуючы зразумець іх мастакоўскі лад думак, навязвалі свае, дробязныя рашэнні, якія ім здаваліся значнымі, нават вялікімі, хоць на справе былі бяздарнымі штампамі. Лазар Богша ніяк не мог зразумець рэжысёраў, якія бралі чыйсьці твор і пачыналі перапрацоўваць яго на свой густ, найчасцей ператвараючы мастацкі твор у рамесніцкае практыкаванне на адвольную тэму. Богша да ўсяго быў пісьменнікам. Ён ведаў цану слова не толькі ў літаратуры, але і ў кіно, якую не ве­далі ці не хацелі ведаць рэжысёры, што перапісвалі сцэ­нарый непісьменнай, жабрачай мовай. Ён ужо даўно заўважыў, што чым больш бяздарны рэжысёр, тым мацней у яго жаданне перапісваць сцэнарый на свой капыл. На жаль, графаманства ўсёабдымнае, і змагацца з ім амаль немагчыма.

Кірыла адкрываўся перад ім новай якасцю, якую Богша дасюль не заўважаў. Але нешта так і церабіла яго, так і падбухторвала не паддавацца першаму ўражанню.

Калі на экране прамільгнулі апошнія кадры і ў зале загарэлася святло, Лазар Богша акінуў позіркам семярых удзельнікаў прагляду, зачапіўся вокам за рэдактара.

Вераніка Яшная сядзела перад ім у профіль. Богша бачыў адно яе вока — на белым фоне чорны авал рай­ка, у якім адбіваўся агеньчык бра. У адрозненне ад другіх рэжысёраў, якія цярпець не могуць рэдактараў і па-дурному канфліктуюць з імі, Богша на рэдактарах правяраў сябе, свой фільм, сваіх экранных герояў. Рэдактар быў для яго праявіцелем, які выяўляе здабыткі і хібы твора. Ён любіў рэдактараў жорсткіх, нават просталінейных, якія маглі памыляцца, памыляліся, але неслі з сабой свежы погляд. Вераніка Яшная была вось такім рэдактарам — чортам у спадніцы, якую большасць рэжысёраў ненавідзела.

Усе маўчалі, чакаючы нейкіх слоў ад Богшы.

— Ну, і што ты скажаш, Вераніка? — спытаўся ён троху абыякава, нібы яму было ўсё роўна, што скажа Яшная.

Вераніка павярнулася да яго ў тры чвэрці анфас. Цяпер агеньчык бра перавандраваў у правае вока.

— Мне здалося, вы хацелі сказаць нешта другое, — з заўсёднай сваёй замаруджанасцю сказала яна, — але вам штосьці перашкодзіла... Можа, я і памыляюся...

Яму хацелася крыкнуць: "Не, не памыляешся. Уцэліла ў самае яблычка". Але яго апярэдзіў аператар.

— Вечна ты лезеш з парадамі, — злосна накінуўся ён на рэдактара, мабыць, адчуўшы замах на фільм. — Што хацелі, тое і сказалі. Не больш і не менш...

— I я пра тое ж, — у голасе Веранікі пачулася ледзь улоўная іронія. — Не больш і не менш...

Лазар узняўся з крэсла і пайшоў у калідор, пакінуўшы шасцярых у разгубленасці.

Увечары ён рашыў, што павінен схадзіць да Кірылы Лыкавязава, каб пагаварыць з ім аб сваім уражанні ад фільма, а заадно пабурыць адчужэнне, што прынесла Цюкіна смерць. Цюку ўжо не вернеш. Ды і яму, Лаза­ру Богшу, немагчыма і надалей цярпець катаванне сябе вечнай пометай, ён не ўмеў доўга трымаць злосць. Яна нібы апякала яго нутро. Патрабавалася выгаварыцца і памірыцца.

Ён і лёг з гэтым намерам абавязкова памірыцца з Кірылам. Хіба можна жыць у адной сям’і і ненавідзець адзін аднаго? Вар’яцтва, не больш. Але, як толькі лёг, яму падумалася, што ён не можа, не мае права дара­ваць Кірылу смерць Цюкі. Хто даў яму такое права? Ён можа толькі помсціць. Нават тады, калі б Цюка з таго свету і папрасіла яго дараваць Кірылу. Яна можа дараваць. ён — не.

Гледзячы ў белую столь, Лазар Богша ўсё больш распаляў сябе, выдумляў для Кірылы тысячу па-вар’яцку жорсткіх пакаранняў. Ён ведаў — ніводнае з іх, нават самае бяскрыўднае, не будзе ім ажыццёўлена. Проста настала неабходнасць выпусціць накопленую пару непрыязнасці.

Усе ягоныя начныя трызненні былі глупствам, недарэчнасцю. 3 Кірылам Лыкавязавым яны не маглі разысціся, як два злачынцы, скаваныя адным ланцугом... Але было і яшчэ нешта, што рабіла ягоныя помслівыя памкненні ганебнымі, недастойнымі чалавека. Ён задумаўся, і надзіва лёгка да яго прыйшоў адказ.

"I гэта я гатовы быў пакараць Кірылу? — падумаў ён. — Тады хто я сам? Хлус, які прапануе другім тое, што не можа спавядаць сам?.. Ідзі ты тады да д’ябла, дробненькі нягоднік, якому выгадна выстаўляць сябе дабрачком, а на самай справе гатовы караць смерцю чалавека, няхай сабе і вінаватага. Цяпер нямала такіх, асабліва сярод нашага брата, што на словах спавядаюць адно, а на справе робяць другое. Лямантуюць: мяшчанства, бездухоўнасць, сквапнае назапашванне рэчаў, а самі пагрузлі ў тых жа грахах, ды яшчэ ў памерах, якія радавому абывацелю і не сніліся. Крычаць: справядлівасць, спагадлівасць, узаемавыручка і падтрымка, а самі, дарваўшыся да карыта, гатовы залезці ў яго з нагамі, абы нікога болей не дапусціць да яго. Ганьбяць бяздушных, абыякавых, крывадушных, баязлівых, а самі думаюць пра сябе, пра свой дабрабыт, сваё крэсла, пасаду, славу".

Ен заснуў непрыкметна, а прачнуўшыся, вырашыў не адкладваць свайго паходу і недзе перад самым абедам ужо сядзеў у кватэры Кірылы Лыкавязава, абсталяванай з няўмыснай стылізацыяй пад вясковы быт: ля сцен лаўкі, распісныя скрыні, куфры, замест ложкаў палаці, засланыя даматканымі дарагімі посцілкамі, дубовы стол у куце, завешаным ручнікамі, а пад імі бюст самога Кірылы Лыкавязава — апостал з непрытушанай гардыняй у нахабных вачах.

Маладая Кірылава жонка, мастачка па касцюмах, паставіла на стол абед: сала ў керамічнай талерцы, гу­ста пасыпанае соллю і кменам, салёныя гуркі і бляшанку трасковай пячонкі, якой тады былі завалены паліцы нават сельпоўскіх лавак.

— У нас усё проста, — сказала яна, як бы апраўдваючыся перад Богшам. — Мы жывем без прэтэнзій...

— Не зусім проста і не зусім без прэтэнзій, калі на стале сярэбраныя відэльцы і нажы, — пажартаваў ён.

— Гэта мне дасталося ў спадчыну, — пачала тлумачыць Зоя. — Мая бабуля, маміна мама, належала да роду Цеханавецкіх. Бачыце, на відэльцах і нажах вен­зель і год — восемсот пяцьдзесят восьмы... Бабулін дзя­дзька ў той год засядаў у нейкім — я не дужа разбіраюся якім — камітэце па вызваленню сялян ад прыгону. Ён меў маёнтак недзе пад Віцебскам. Дык у той год ён і заказаў у Пецярбурзе гэты сталовы набор, які і падараваў сваёй пляменніцы, а маёй бабулі. Гэта, калі хочаце, не толькі свяшчэнная рэліквія нашага роду, але і гісторыя, і я дастаю набор толькі тады, калі прыходзіць такі пачэсны госць, як вы, Лазар Васільевіч...

— Вельмі крануты, — паіранізаваў Богша.

Яму было смешна і горка: некалі дваране спрабавалі прымазацца да каго з пралетарскім паходжаннем, цяпер нашчадкі пралетарыяў саромеюцца прызнавацца ў сваім паходжанні. Ён ведаў Зоіну маці. Яе продкі сапраўды былі некалі прыгоннымі пана Цеханавецкага.

О, час!..

Богшу расхацелася гаварыць з Кірылам. Але той сам усчаў гаворку.

— Мінулае — сон, фантазія, якую выдумваюць на ўцеху сабе, — сказаў ён з упэўненасцю вучонага, які адкрыў новы закон. — Я, напрыклад, не ведаю, як звалі маіх прадзедаў і нават матчыных бацькоў. I нічога — жыву! А каб і ведаў? Што дадалося б мне? Нездаровае адчуванне, што я нашу іхнія гены і таму не магу пазбавіцца ад нейкіх хібаў? Я не хачу залежаць ад мінулага. Я — сённяшняе, пакуль жыву. I ўсё знікае разам са мной. А нехта другі — сын ці дачка — будуць жыць сваім жыццём, рабіць яго па-свойму. Мінулае прыгнятае...

Зоя хацела запярэчыць, але Кірыла цыкнуў на яе, як на кошку, з якой няма чаго цырымоніцца. Яна змоўкла. Толькі на твары ўспыхнула яркая пунсовасць. Богша пашкадаваў Зою. Яна або да смерці застанецца Кірылавай рабой, або некалі ўзбунтуецца і кіне яго. I тое i другое не прынясе ёй радасці.

— Ты памыляешся, — сказаў ён, толькі дзеля таго, каб падтрымаць Зою. — Чалавек без мінулага — пылінка на скразняку.

Зоя ўдзячна паглядзела на яго, нібы ўзнагароджвала за падтрымку. Богшу падабалася, што Зоя прыўздымае яго перад мужам. Было прыемна адчуваць сваю перавагу і брыдка.

— Калі ты пакажаш мне фільм? — Кірыла зірнуў на Богшу халоднымі жорсткімі вачамі. — Я ўсё ж маю нейкія адносіны да яго...

— Я і сам паглядзеў яго толькі ўчора.

— Ён прынёс мне нямала турбот, — цягнуў нейкую сваю лінію Кірыла, яўна задзіраючыся на спрэчку. — Але і дапамог многае зразумець...

— Смерць часам дзейнічае на самыя непадатлівыя натуры, — не стрымаўся Богша, каб не падкалоць Кірылу.

— Хлопчыкі, не трэба, — Зоя, як на малітве, склала перад сабой далоні.

— Мы не будзем, — па-хлапчукоўску несур’ёзна паабяцаў Богша. — Мы пагаворым аб фільме. Ён наша дзіця... Дык што ён дапамог табе зразумець?..

— Я не даваў Зоі абяцання, а таму буду гаварыць тое, што хачу сказаць, і вы абое здагадваецеся, пра што я хачу гаварыць. Дык вось, следчы, які вёў справу аб смерці, — Кірыла запнуўся, мабыць, не ведаў, як яму трэба называць нябожчыцу: Цюкай, Кацяй ці яшчэ як... — аб смерці Кацярыны Платонаўны, дужа настойліва лез у галіну духоўнай дзейнасці чалавека, якая называецца кінематографам і ў якой ён разбіраецца прыблізна так, як баран у бібліі. Чорт бы іх пабраў, гэтых сучасных пінкертонаў, шэрлак холмсаў, фінбоў, мегрэ і іншых зарубежных і айчынных паляўнічых за душамі падазроных. Дастаеўскі ўсё ж меў рацыю: следчы заўсёды — паляўнічы за дзічынай. Мой следчы быў абсалютна ўпэўнены, што ён непераўзыйдзены паляўнічы, хоць усяляк адмаўляў гэта...

Богша разумеў, чаму Кірыла з такой злосцю і пагардай абрушыўся на следчага. Яму было непрыемна слу­хаць Кірылу.

— Ці не мог бы ты быць больш канкрэтны? — сказаў ён. — Мне не цікава слухаць пра следчага. Я хачу пачуць, што зразумеў ты...

Кірыла незадаволена пасоп носам, але спрачацца не стаў.

— Следчы ўсё дапытваўся, ці варта было рызыкаваць актрысе і калі варта, дык чаму і ў імя чаго? Вось тады я і задумаўся над ягоным гэтым надакучлівым пытаннем. У ім быў сэнс. Я ледзь не сказаў яму, што варта было рызыкаваць. Але мне не хацелася падводзіць цябе...

Было падобна, што Кірыла з вінаватага становіцца ў позу абвінаваўцы.

— Мяне?

— Пад следствам, на жаль, знаходзіўся я, — сказаў Кірыла з д’ябальскай усмешкай. — Ну, ды гаворка не пра гэта. Мы усе рызыкуем. Кожны па-свойму, і кожны ў імя сваіх ідэалаў. А ў імя чаго ты рызыкаваў сваёй жонкай?..

Богша прыгадаў, як Кірыла стаяў перад ім на каленях у дзень пахавання Цюкі. Цяпер ён зрабіў Богшу выклік. Хоча палічыцца за тую сваю слабасць? Ці, мо­жа, ёсць больш важкія прычыны?.. Богша быў надзіва спакойны.

— У імя праўды мастацтва, — таксама з выклікам сказаў ён, у другі раз беручы віну за Цюкіну смерць на сябе.

Першы раз ён узяў гэтую віну ў кабінеце следчага.

— Ха, насмяшыў!.. Твая праўда — ілюзія, ашуканства недасведчаных людзей. Несумленнае ашуканства, Бог­ша. На жаль, кінематограф пагруз у штучнай, выдуманай шматзначнасці, у гэтым спакойным і занудлівым разглядванні дэталей, ад якога патыхае першабытным сумам...

— Чаму несумленнае ашуканства? Хіба бывае сумленнае?..

— Бывае, — Кірыла грукнуў па стале кулаком, загадаў Зоі: — Прынясі віскі...

Зоя моўчкі паднялася, прынесла бутэльку віскі.

— Я не шкадую, — стала апраўдвацца яна. — Віскі трэба піць з содавай вадой або з газіроўкай. А содавай вады няма, газіроўкі таксама...

— Мы не з роду Цеханавецкіх, — Кірыла распараджаўся жонкай, як парабчанкай. I абражаў яе, як парабчанку. Сказаў і забыў, што сказаў. Звярнуўся да Богшы: — А таму несумленнае ашуканства, што ты дужа ўнікліва, з педантычнай скрупулёзнасцю імкнуўся выпісаць усе жахі вайны. Ты глядзеў на яе не з вяршыні будучай перамогі, а з анатамічкі. Табе, можа, і цікава, але навошта гэта мне?..

Папраўдзе, дык Богша разгубіўся. Ён маўчаў, вырачыўшы вочы, не знаходзячы слоў для абароны. ВельмІ ўсё было прымітыўна, непраўдападобна, а таму вельмі непрыступна для атакі.

— Так ужо і з анатамічкі?.. — разгублена прамармытаў ён.

Кірыла прапусціў міма вушэй ягоную спробу пярэчыць.

— Прызнаюся, калі мне даручылі здымаць твой гэ­ты фільм, я разгубіўся, бо твая канцэпцыя пярэчыла маёй.

— У цябе была канцэпцыя? — падкалоў яго Богша. На большае яго не хапіла.

— Хіба вайна толькі скапленне жахаў і няшчасцяў? — прадаўжаў Кірыла. — Хіба ў ёй няма нічога светлага і прыгожага? Напрыклад, рамантыкі, мужнасці, адчування абавязку? Хіба ў вайну былі адны пакуты, слёзы і роспач? Не было кахання, смеху, мар, надзей? Хіба не самыя лепшыя песні нарадзіліся ў вайну? Напачат­ку я думаў, ты памыляешся як мастак. Потым зразумеў, што не. Ты ішоў на гэта свядома. Ды каб жа толькі ты! I ўсім вам патрэбны жахі толькі дзеля таго, каб сцвердзіць сябе. Ты — кан’юнктуршчык, Богша. Ты су­праць вайны. Я таксама. Але мы па-рознаму ставімся да яе. Палохаючы людзей жахамі вайны, ты заплюшчваеш вочы на выраджэнне сытым жыццём. Во чаго трэ­ба баяцца.

Лазару хацелася абарваць Кірылу якім-небудзь каварным пытаннем: а дзе ты быў у вайну і чаму не захацеў сам паспытаць рамантыкі? Такое пытанне было непрыемна Богшу сваёй дробязнасцю. Ён ведаў, дзе пражыў усю вайну Кірыла Лыкавязаў і чаму не трапіў у армію і на фронт. Ведаў, праўда, са слоў самога Кірылы, які ўмеў маляваць сваё жыццё ў таежным пасёлку ў камічных фарбах.

— А ці не зблытаў ты рыцарскія турніры з сучаснымі войнамі, а опернае адбыванне палону князем Ігарам у Канчака з фашысцкімі лагерамі смерці? — спытаўся Богша ў Лыкавязава.

— Не, не зблытаў, — вельмі паспешліва адказаў Кірыла. — Я не давёў сваю думку да канца, і ты можаш абвінаваціць мяне ў нелагічным мысленні. Смерць Каці... Рызыка ў кіно... Праўда мастацтва... Жахі вайны... Выраджэнне сытым жыццём... Ці не праўда, бяссэнсіца вар’ята. Не, мой мілы, усё абумоўлена і моцна звязана. Аднойчы напалоханы абывацель будзе напалоханы на ўсё жыццё. I ўжо сам стане палохаць другіх...

Кірыла біў бязлітасна, без аглядкі. Нібы навечна рваў з Богшам не толькі дружбу, але і звычайныя чалавечыя адносіны, як ірвуць іх з пракажоным. Яму хаце­лася выйграць.

— Ты здурэў! — абурыўся Богша.

Кірыла яго не пачуў, ён прадаўжаў гаварыць як апантаны:

— А калі мастак, які палохае, ды яшчэ таленавіты, нават геніяльны? Тады ён з такой дакладнасцю, з такім напалам страсцей распіша жахі, што хоць кладзіся і памірай. I ўсё ў імя праўды мастацтва. Дык ці не таму табе спатрэбілася смерць Цюкі? Ты і праўда спаліў яе ў імя тваёй фальшывай праўды. Я ўсё рабіў, каб у фільме хоць на імгненне прамільгнуў агеньчык аптымізму. Усё рабіў.. Але прадухіліць трагедыю не мог. Ты разбэсціў Цюку, зачараваў яе сваёй выдуманай праўдай мастацтва. Яна і запатрабавала, каб я хоць у гэтым эпізодзе не адступіў ад твайго рэжысёрскага сцэнарыя. Я не адступіў, і яна згарэла. Цяпер я сказаў, што хацеў...

Богша разгублена маўчаў. Раптам Кірыла вылез з-за стала, пайшоў у спальню, паваліўся на палаці. Богша няўцямна глянуў на Зою.

— Што гэта? Маналог у стылі сярэдневяковай трагедыі? Героя якраз хапае на тое, каб выказацца і памерці? Ці прытворства?..

— 3 ім бывае, — адказала Зоя. — Не зважайце. Заўтра ён не зможа ўспомніць ніводнага слова...

Так яно і было.

Перад Богшам пранеслася ягонае і Цюкіна жыццё, як вогненны шар маланкі. Кірыла ўсё стаяў на месцы. Здалося, пранесліся гады, а ён не саступіў і на крок. Стаіць і глядзіць на яго...

Эпізод чацвёрты (працяг першага): дыскусія на адвольныя тэмы

— Нарэшце, — сказаў Кірыла Лыкавязаў, зрабіўшы тры баксёрскія крокі насустрач Лазару Богшу. Ягоная правая рука, здавалася, нанясе ўдар знізу, але, напаткаўшы па дарозе Богшаву, толькі моцна паціснула яе. — Кажуць, што ты ўчора ўрэзаў?.. Час бы і спыніцца...

— Хто кажа?.. Якое глупства! — Богша адказаў з той праўдзівасцю ў голасе, што бывае ў грэшніка, які хоча забыцца пра зямныя грахі.

Па шчырасці дык яму было брыдка хлусіць, ды і не было на тое важкіх прычын, але яшчэ больш брыдка было прызнацца ў свінстве, няхай і невялікім, але якому іншага вызначэння і не выбераш у багатай матчынай мове.

Кірыла ўзяў Богшу пад руку, з нечаканай таямнічасцю спытаў, быццам адкрываў найвялікшую тайну:

— Ці чуў ты, што прыехала Рыма Сяргееўна Громава?

— А чаго? Па ахвяры?..

— Я мяркую, не дзеля таго, каб пляскаць табе ў ладкі, — сказаў Кірыла і зарагатаў са свайго жарту.

"Я недзе ўжо чуў гэта", — раптам падумаў Богша, і ў ягонай галаве балюча заварушыліся ўспаміны.

— Ты ніколі не падарожнічаў на той свет? — спытаўся ён у Кірылы.

— Не, — весела адказаў той, падумаўшы, што Бог­ша жартуе. — Не падарожнічаў і хачу як мага надалей аднесці гэтае прыемнае падарожжа.

— А я падарожнічаў, — што-кольвечы прыгадваючы з начных трызненняў, сказаў Богша.

— Відаць, не дужа спадабалася, калі так хутка вярнуўся назад.

— Мне адсеклі там галаву, — сказаў Богша з той сур’ёзнасцю, што дае падставу пачуць у ёй адмысловы жарт.

— Спадзяюся, аперацыя была не дужа цяжкай і пад агульным наркозам?

— Уяві, без наркозу...

— Жахліва... Яны, мабыць, не здагадваліся, якія думкі раяцца пад яе чарапком, а то схапілі б яе і насілі б з сабой, як самы дарагі палон, — пажартаваў Кірыла таксама з сур’ёзным выразам на твары.

— Не, Кірыла, яны якраз здагадваліся, — вельмі сур’ёзна адказаў Богша. — Таму баяліся маёй галавы. Яна магла адкрыць ім вочы, пасеяць сумненні ў душах, задумацца над сабой і сваім ханам, над яго парадкамі. Уяві сабе, дзесяткі тысяч мангольскіх воінаў, якія звязаны адзінай мэтай, спосабам жыцця, памкненнямі і намерамі, а значыць, і адной думай і верай у праўду іхняй агульнай справы. У іх ніякіх сумненняў наконт заваёвы чужых зямель, забойства тысяч людзей, ніякіх разважанняў наконт дабра і зла. Ды ім і непатрэбна думаць. За іх думае хан. А тут раптам галава са шматвяковым гістарычным вопытам. Ад такой станеш уцякаць...

— Гэта што? Прытча?.. Не сказаў бы, каб вельмі арыгінальная, — Кірыла быў разгублены, а таму лішне катэгарычны.

"Што ён падрыхтаваў мне? Якую пілюлю? — падумаў Богша. — Але нешта падрыхтаваў. Во ўжо ніколі не здагадаешся, што ён можа сказаць, зрабіць у наступную хвіліну..."

Другая палова пяцідзесятых гадоў была багатая на змены надвор’я. То раннія прымаразкі, то познія адлігі.

Лазар Богша ў тыя гады станавіўся на рэжысёрскія ногі. Марудна. Цяжка. Ён увесь быў захоплены творчасцю, планамі на будучае, тым, каб устаяць, закрочыць насустрач сонцу. Менавіта сонцу. Гэта быў вобраз, які захапіў яго, як ідалапаклонніка. Ці не таму ён нічога не бачыў навокал, нічога не чуў. Ён хадзіў, задраўшы галаву, каб глядзець на сонца, і не мог схіліць яе, каб пабачыць зямныя справы. Яны даносіліся да яго рэхам студыйнага калідора.

Кіношная брація пацяшалася на той час з Кірылы Лыкавязава, але найбольш употай, пакуль аднаго разу не абурылася, аднак абурылася зноў жа так, як умеюць толькі кіношнікі, — ярасны выбух і дабрадушнае заспакаенне.

Лазару Богшу даўно быў вядомы зменлівы характар Кірылы. Але пры ўсім гэтым Кірыла ўмеў заставацца наперадзе. Ён нагадваў таго ўсюдыіснага штабс-капітана, які, ідучы наперадзе калоны, нейкім чынам зноў аказваўся наперадзе, калі давалі каманду кругом, ша­гам марш!.. Кірылу нічога не каштавала адрачыся ад сваіх слоў, сцвярджаць нешта зусім супрацьлеглае та­му, што нядаўна сцвярджаў. Але Богша паблажліва ставіўся да ягоных хібаў — сам не без іх, дык чаго абурацца чужымі? Ды і ці мала на Богшавай памяці было такіх, што рабілі так, як Кірыла. Ці мала хто прызнаваў свае памылкі, каб потым адрачыся ад прызнанняў, а затым зноў прызнавацца.

Кірыла, праўда, умеў не прызнавацца ў памылках. Ен заўсёды сам быў у наступленні на тых, хто дапускаў памылкі. Ну, а калі ўжо не было выкруткі... Кірыла заўсёды знаходзіў выйсце. Гэта яму належаў афарызм: "У мяне, вядома, ёсць свая думка, але я з ёю катэгарычна нязгодны".

У тыя гады на кінастудыі паявіўся здольны рэжысёр Міця Зяблік, які зняў свой першы фільм і пра які раптам загаварылі як пра з’яву мастацтва.

Лазару Богшу фільм Зябліка не тое што не падабаўся. Ён не мог зразумець, хоць і баяўся праслыць рэтраградам, чаму фільм так хваляць. Праўда, у ім была нейкая свежая думка, але дужа нязначная, каб узнімаць фільм на такую вышыню. Праўда, у ім была непадкупная наіўнасць. Але зноў жа гэта не давала падстаў для такога захаплення. Вялы мантаж. Нявыверанасць сцэн. Адсутнасць акцёрскага ансамбля. Ды і не заўсёды відаць была рука рэжысёра. Ён паспрабаваў сказаць гэта на калідоры Кірылу Лыкавязаву. Той абрынуў на яго вадаспад абвінавачанняў, сярод якіх са­мым бяскрыўдным было абвінавачанне ў адсталых поглядах на мастацтва. Кірыла на той час захапляўся італьянскім неарэалізмам.

Не прайшло і паўгода, як аднекуль падзьмуў іншы вецер і фільм Зябліка быў дружна раскрытыкаваны. 3 гэтай прычыны і ўжо не на студыі адбылося абмеркаванне. Дакладчык, асоба вельмі нават адказная, у сваім дакладзе сказаў пра фільм Зябліка яшчэ больш жорстка, можа, з перахлёстам, але зусім безапеляцыйна. Зяблік сядзеў на той нарадзе побач з Кірылам. Ён быў перапалоханы. Ды і не дзіва. Хто ж пасля такой крытыкі дасць яму новую работу?

— Кірыла Мацвеевіч, — звярнуўся ён да Лыкавя­зава, — мне трэба выступіць, прызнаць памылкі. Гэта найлепшае, што можна прыдумаць пры такіх абставінах...

Кірыла паглядзеў на Зябліка са спачуваннем, але і са злосцю.

— Ты думай, што гаворыш!.. Справа не толькі ў та­бе. У калектыве. Мала чаго можа сказаць дакладчык. Вось я падымуся на сцэну і пастаўлю кропкі над "і". Я ім дакажу іх памылкі.

Ён сапраўды падняўся на сцэну. Ён прызнаў не толькі памылку студыі, якая дазволіла Зябліку здымаць заганны фільм, але і сваю памылку, бо ён не разгледзеў як трэба твару ідэалагічнага дыверсанта...

"Са мной так не выйдзе, — падумаў Богша, — ды і часы цяпер не тыя. Але трэба быць напагатове. Кірыла недарэмна загаварыў пра Громаву. Ён ужо знайшоў час, каб пагаварыць з ёю і падкінуць ёй сякую-такую інфармацыю".

— Не, гэта не прытча — рэальная падзея, падобная на прытчу... — сказаў Лазар Богша.

— Кінь заліваць. Становіцца смешна, — сказаў Кірыла. — Глядзі, да нас ідзе Рымачка і ззяе, як дыямент у залатой асадцы. Пойдзем, прыкладзёмся да ручкі...

Рыма Сяргееўна Громава належала кіно, як і кіно належала ёй. Яе дзед, Канстанцін Сяргеевіч Громаў, быў, бадай, самым таленавітым аператарам мультыплікацыйных фільмаў на фабрыцы Ханжонкава. Па малаходжанай кіношнай сцежцы пайшоў і яе бацька Сяргей Канстанцінавіч, чалавек, што праўда, таленавіты, але раскідзісты, несабраны. Ён у свой час спрабаваў пісаць сцэнарыі, здымаць фільмы і сам здымацца ў іх, пазней жа заняўся тэарэтычнымі працамі, якія не прынеслі яму вялікай славы, а бадай, наадварот, праславілі яго не з лепшага боку. Сяргей Канстанцінавіч у свой час перабыў членам усіх груп і груповак ад "Фекса" да "Пралеткульта", але нідзе падоўгу не затрымліваўся. Маці Рымы Сяргееўны Капіталіна Мікалаеўна таксама нале­жала да кіно. Яна была дачкой у свой час вядомага ма­стака, з якім аб’ездзіла ўсю Еўропу і нават здымалася ў нейкім фільме з нейкім дужа славутым акцёрам. У адрозненне ад свайго мужа Капіталіна Мікалаеўна бы­ла асоба практычная, мэтанакіраваная, а таму, як толькі ў іх нарадзілася дачка, вырашыла зрабіць яе на ўвесь свет вядомай актрысай.

3 самага маленства Рыма Сяргееўна знаходзілася ў акружэнні славутых і неславутых рэжысёраў, аператараў, кінаакцёраў і літаратараў, у вечнай кіношнай гамане, сярод дэкарацый у павільёнах, што ў адрозненне ад тэатральных выглядалі сапраўднымі палацамі.

Але актрысы з яе не выйшла. Праўда, Рыма Сяргееўна здымалася ў кіно — першы раз ці не ў пяць гадоў, калі сыграла дзяўчынку-беспрытульніцу, — потым былі і другія ролі, але найбольш эпізадычныя, якія не маглі прынесці ні славы, ні нават звычайнага задавальнення. Яна і сама яшчэ ў інстытуце кінематаграфіі зразумела, што быць актрысай не яе доля, а таму насу­перак маці, якая ўсё яшчэ не губляла надзей, перайшла на сцэнарнае аддзяленне. Па яе экранізацыях было пастаўлена два ці тры фільмы, даволі ўдалыя, якія стварылі ёй пэўны аўтарытэт у кіношных колах.

Мабыць, ад бацькі Рыма Сяргееўна атрымала ў спадчыну раскіданасць, бо неўзабаве перастала пісаць сцэнарыі, занялася такой няўдзячнай работай, як крытыка, — ступіла на слізкі шлях, дзе пакаўзнуцца дужа лёгка, а прыйсці да нечага надзвычай цяжка. Рыма Сяргееўна неўзабаве зноў захапілася літаратурай, але не ў жанры сцэнарным. Яна пачала пісаць партатыўныя аповесці — тры-чатыры друкаваныя аркушы. Вось тады Рыме Сяргееўне і прапанавалі пасаду, напалову адміністрацыйную, напалову творчую. Тут і выявіліся сапраўдныя яе здольнасці. Рыма Сяргееўна здолела паказаць сябе з найлепшага боку. Яна ўмела дасягнуць та­го, дзе іншыя станавіліся ў тупік. Адным словам, Рыма Сяргееўна аказалася адпаведнай таму сінтэтычнаму віду мастацтва, якім з’яўляецца кіно, дзе ўсё пераплялося ў фантастычны клубок: літаратура і музыка, выяўленчае мастацтва і вобразнае адлюстраванне на плёнцы, мантаж і жывая натура, гаспадарчыя клопаты і акцёрская ігра — усё, усё, што нараджае ў пакутах мастацкі твор — фільм.

Рыму Сяргееўну пабойваліся, але і паважалі. Яна была свая, кіношная, а не якая-небудзь прышлая, выпадкова зацягнутая ў кінавір і закручаная ў ім да поўнай няўцямнасці. Але гэта было і блага, бо Рымачка ведала ўсе кіношныя хітрыкі і не паддавалася на іх.

Кірыла Лыкавязаў узяў Рымаччыну вузкую руку з залатым пярсцёнкам, нязграбна пацалаваў, цмокнуўшы, яшчэ не дакрануўшыся да рукі губамІ ў паветра. Лазар Богша таксама пацалаваў руку.

— Вы хоць падманціравалі матэрыял? — спытала яна, адразу прыступіўшы да справы, якая была для яе жыццём.

— Калі ж было? — адказаў Богша. — Проста мной зроблена першая прыкідка для сябе.

— Вы ж ведаеце, я падтрымлівала ваш сцэнарый, — было такое уражанне, што Рыма Сяргееўна наперад апраўдваецца перад ім.

— Цяпер нешта перамянілася? — спытаў Богша.

Рыма Сяргееўна з дакорам паглядзела на яго: сур'ёзны чалавек, а задае дурнаватыя пытанні.

— Але ж вы памянялі сцэнарый. Напісалі новы. Так мне, прынамсі, сказаў Кірыла Мацвеевіч. Няўжо вы не разумееце, што вы нарабілі?

"Ага, во з якога боку пад’ехаў на крывых санях Кірыла, — падумаў Богша. — Дзякуй богу, што з гэтага. Рыма Сяргееўна мяне зразумее".

Кірыла адчуваў сябе дужа няёмка. Ён нешта прамармытаў, накшталт: "Я толькі перадаў думку Накіпелавай".

— Рыма Сяргееўна, я ўсё разумею і вельмі прашу вас з разумением паставіцца да таго, што ўбачыце, — Богша гаварыў з той доляй шчырасці, на якую здольны таленавіты акцёр. — Мы з аўтарам — спачатку зусім незалежна адзін ад аднаго, а потым і разам — прыйшлі да думкі, што сцэнарная аснова толькі выйграе ад змен. Я ўвесь час памятаў вашы заўвагі, калі прымалі літаратурны сцэнарый. Тады я быў супраць. Потым зразумеў, што вы вельмі прафесійна вызначылі слабае месца ў сцэнарыі, — Богша паддобрываўся да Рымы Сяргееўны. На самай справе яна нічога не гаварыла. — Сапраўды, праз бітву на Нямізе мы маглі сказаць ба­нальную рэч. А вось паказаць аўтара "Слова аб палку Ігаравым", які паўстаў супраць канонаў быліннага часу, супраць Баяна, якога ён паважаў, у якога вучыўся і ўсё ж пайшоў супраць яго, бо адчуваў новыя павевы часу і новыя задачы творчасці, як і Пушкін у "Барысе Гадунове", — вось пра гэта варта было здымаць фільм.

Рыма Сяргееўна нічога не сказала на гэта. Богша адчуваў: яна падрыхтавана, каб здацца.

— Я была здзіўлена вашаму выбару на ролю Усяслава Полацкага, — сказала яна, каб перавесці гаворку ў спакойнае рэчышча.

— А ён якраз няблага іграе, — адказаў Богша. — А каго б бачылі вы?

— Не ведаю, не ведаю, — паспешліва сказала Рыма Сяргееўна, як бы гаворачы гэтым Богшу, што яна не любіць улазіць у творчыя справы рэжысёра, але не ўтрымалася і назвала адразу тры прозвішчы акцёраў, якія, на яе думку, маглі сыграць галоўную ролю.

— На жаль, двое з іх вельмі занятыя і не маглі здымацца, — адказаў Богша, — а трэцяга я не стаў запрашаць сам. Яго апошнім часам заездзілі.

— I ўсё ж ён у кожным фільме непаўторны, — ска­зала Рыма Сяргееўна, адразу зразумеўшы, пра каго сказаў Богша.

Размова была вельмі прафесійная, а таму прыемная абаім: што ні кажы, а добра, калі людзі разумеюць адно аднаго з паўслова. Богша незаўважна адчуў, як з яго спадае цяжар сумненняў, што адолелі ў машыне па дарозе на студыю.

Тым часам на калідоры паявіўся дырэктар кінастудыі, чалавек сутулы і пануры з выгляду, у акружэнні сваёй світы, якую ён усюды вадзіў за сабой дзеля большай саліднасці. Павітаўшыся з Богшам, дырэктар загаварыў з Рымай Сяргееўнай пра тое, як ён некалі ў маладосці хадзіў паляваць на тыгра і ледзьве не загінуў, бо падранены звер выбіў з яго рук стрэльбу. Але ён не спалохаўся, выхапіў кінжал, і тады тыгр уцёк у плаўні. То быў адвечны "канёк" дырэктара, заезджаны да знямогі, але пра гэта ён расказваў кожны раз, калі трапляўся свежы чалавек, які і не здагадваўся, што дырэк­тар ніколі не хадзіў на паляванне, нават на зайцоў.

У блакітнай зале — дырэктар чамусьці вельмі любіў блакітны колер — сядзела ці не палова студыі. Богша акінуў позіркам залу, і яго ахапіла тое прыемнае хваляванне, якое ахоплівае любога мастака, калі ён выносіць свой твор на публіку. Было страшна, але і добра, як перад скачком з парашутам.

— Чаму так многа народу? — незадаволена буркнуў дырэктар, сядаючы ў крэсла. — То ж не грамадскі прагляд... Давайце пачынаць. Наступны раз каб, апрача членаў савета, нікога не пускалі...

На дырэктарскую буркатню ніхто, вядома, не звярнуў увагі. Дырэктары на тое і існуюць, каб бурчаць, сварыцца, даваць указанні... А сапраўды, яшчэ для чаго існуюць дырэктары?

Кірыла Лыкавязаў, як належыць яму па праву, адкрыў мастацкі савет кароткім уступным словам. Маўляў, мастацкі савет сабраны нечакана і толькі таму, што прыехала паважаная Рыма Сяргееўна, але гэта якраз і дарэчы, бо настала патрэба прагледзець рэдакцыю фільма, які займае ў планах студыі важнае месца як па тэматыцы, так і па ўдзельнай вазе ў вытворчасці. Даўшы слова Лазару Богшу, Кірыла адышоўся і сеў ззаду, ля сцяны, як бы ў цень. Лазар Богша аж здзівіўся: звычайна Кірыла сядзеў побач са студыйным начальствам. На ўсякі выпадак.

— Да гэтага фільма я ішоў доўга, — пачаў Богша, раптам адчуўшы, што зусім не ведае, пра што павінен сказаць мастацкаму савету. Заўсёды ведаў, а цяпер ніякіх думак. — Мне даўно хацелася крануцца нашай гісторыі, якую мы так мала ведаем. Наколькі мне ўдалося — меркаваць вам. Даруйце, што матэрыял не поўнасцю падкладзены. Вы пабачыце і дублі і праклейкі. Я пастараюся сказаць, што хаваецца за кожнай такой праклейкай. Можа, будуць пытанні?

Пытанняў не было. Лазар Богша націснуў на кнопку селектарнай сувязі, папрасіў кінамеханіка:

— Пачынайце, калі ласка.

Экран успыхнуў сіняватым святлом...

***

3 нейкага часу паміж Кірылам Лыкавязавым і Лазарам Богшам ішла зацятая і непатрэбная, на думку кіношнікаў, дыскусія. Папраўдзе, дык сутнасць яе была незразумела самому Лазару Богшу. Ён часам падазраваў, што Кірыла знарок уцягвае яго ў дыскусію. Богша даваў сабе слова не спрачацца, а мудра маўчаць, але кожны раз незаўважна для сябе пачынаў пярэчыць Кірылу, а запярэчыўшы, ужо стаяў на сваім, хоць і шкадаваў: чаму было не стрымацца?

Самае дзіўнае ў гэтай дыскусіі на адвольныя тэмы, як іх ахрысцілі кіношнікі, заключалася ў тым, што нiхто на студыі не бачыў важкіх прычын для дыскусій, а таму іх тлумачылі суперніцтвам двух вядучых рэжысёраў. Пагаворвалі, што Лазар Богша не ўспрымае творчасці Кірылы Лыкавязава, больш таго, лічыць ягоныя фільмы павярхоўнымі, верхаглядскімі, а значыць, і маламастацкімі. 3 другога боку, пагаворвалі, што Кірыла Лыкавязаў у сваю чаргу не прызнае творчасці Богшы, знаходзячы ў ёй уяўную глыбакадумнасць. Усё гэта бы­ло не так, а таму хадзілі чуткі, што Богша не дараваў Лыкавязаву смерці Цюкі, а той баіцца Богшы і са стра­ху адплочвае, прыдзіраючыся да кожнага яго фільма.

Лазар Богша сапраўды адчуваў да Кірылы антыпатыю, якую ён тлумачыў лыкавязаўскім імкненнем падабраць пад сябе ўсю студыю. А Лыкавязаў не цярпеў Богшу, які не баяўся казаць Кірылу ўсё, што думае пра яго. Быў у гэтым пэўны рэзон.

Дыскусіі звычайна ўзгараліся нечакана і па такіх пытаннях, якія, здавалася, не давалі падстаў да заця­тых, аж варожых спрэчак. Яны ўзнікалі, як правіла, па­сля кожнага чарговага фільма каго-небудзь з варожых бакоў.

Не, абодва рэжысёры не апускаліся ў спрэчках да збэшчвання фільмаў суперніка. Дыскусіі адбываліся па тэарэтычных пытаннях, гэта значыць, закраналі нейкія агульныя палажэнні стану кінематографа. Богша звы­чайна выступаў больш грунтоўна, Кірыла — з той сялянскай практычнасцю, якая хоць і не дужа прэтэндавала на тэарэтычныя абагульненні, затое давала свой плён.

— Мы ўсё ж робім фільмы дзеля таго, каб іх глядзелі, — пачынаў сваю прамову Кірыла Лыкавязаў. —Трэба ж, мусіць, паважаць гледача, а не выпрабоўваць ягонае цярпенне. Я іншы фільм не магу даглядзець і да паловы, дык я ўсё ж прафесійны глядач. А як быць простаму чалавеку, што прыйшоў і для таго, каб адпачыць. Мусіць, нельга злоўжываць глядацкім цярпеннем. Каму патрэбна іншая філасофская заглыбленасць, якая хутчэй выглядае як звычайная занудлівасць...

I ўсе разумелі, што Кірыла Лыкавязаў гаворыць не проста ў парадку тэарэтычных разважанняў, а мае на ўвазе апошні богшаўскі фільм, які і праўда не вызначаўся імклівасцю сюжэта, затое быў насычаны філасофскімі развагамі. Богша таксама разумеў, у чый агарод кідае Кірыла камень, і ён ужо не мог стрымацца, каб не адказаць яму.

— Мне здаецца, — казаў ён, — што некаторыя нашы фільмы адвучваюць гледача думаць, бо яны не нясуць ніякай думкі, а толькі пустую займальнасць. А між тым народ — найвялікшы мудрэц і філосаф. Адмаўляць яму ў гэтым — значыць прыніжаць яго да першабытнага мыслення. Мы ствараем духоўныя каштоўнасці, а не шырпатрэбаўскую прадукцыю, якую можна, пакарыстаўшыся, выкінуць на сметнік. Твор мастацтва і праз гады павінен хваляваць гледача, даваць яму праўдзівае адлюстраванне страсці і мудрасці эпохі. Адмаўляць сучаснаму гледачу ў праве разумець філасафічнасць твора — ці не значыць гэта адрываць яго ад усёй куль­туры мінулага, бо, што ні кажыце, вялікія майстры све­ту ва ўсіх жанрах мастацтва не ў апошнюю чаргу дбалі пра філасафічнасць сваіх твораў.

I ўсе ведалі, што Лазар Богша мае на ўвазе лыкавязаўскі фільм, які, што праўда, глядзеўся з неаслабнай увагай, але ў якім дробненькія страсці толькі казыталі нервы гледача.

Богша глядзеў на экран з той прафесійнай уважлівасцю, якая вымагае нястомнай працы розуму: дзе і што лішняе, дзе атрымалася не так як было заду­мана. За мантажным сталом ён больш клапаціўся пра тое, каб адабраць лепшыя дублі і з большай ці меншай дакладнасцю зманціраваць матэрыял, а потым ужо заняцца яго чысткай.

Цяпер Богша бачыў свае памылкі, на шчасце, нешматлікія, можа, нават дробязныя, але якія раздражнялі яго, аж хацелася спыніць прагляд, пачаць здымкі занава. Ды хіба такое магчыма ў кіно? Як ён у гэты час зайздросціў мастакам і пісьменнікам! Яны шчаслівыя.

Мастак можа сцерці з палатна ўжо гатовую карціну, намаляваць яе па-новаму. Пісьменнік можа выкінуць у кошык раман, каб перапісаць яго так, як пабачылася. У кіно такое нікому не дазволена. Адзнятае аднойчы не можа быць перазнята, бо на тое не хапае ні плёнкі, ні грошай.

Заняты сваімі думкамі, але ўважліва сочачы за экра­нам, Лазар Богша нейкім незразумелым чынам бачыў і прыціхлую залу, і Кірылу Лыкавязава, на твары яко­га ўвесь час блукала іранічна-горкая ўхмылка — Кірылу фільм не падабаўся.

Дзіўна, але Лазара Богшу балюча кранала Кірылава ўхмылка. Яму чамусьці вельмі хацелася хоць адной­чы скарыць Кірылу, пачуць ад яго не прытворную пахвалу, а шчырае захапленне ягоным фільмам. Ён недзе спадцішка спадзяваўся, што гэты фільм і будзе такім творам, які пераможа Кірылу. Богша разумеў, што не дачакаецца такога. I ўсё ж чакаў, быццам ад гэтага залежаў далейшы яго лёс.

Яму раптам падумалася, што, можа, і Кірыла чакае ад яго таго ж. Але ён тут жа запратэставаў: "Ды я і рад быў бы сказаць яму прыемнае, парадавацца ягонаму поспеху, каб было што хваліць. Усё дробна, плоска, хоць і займальна. А галоўнае, усё з тым няўлоўным душком абывацельскай дабрачыннасці і сытасці, калі ўжо няма ніякай справы да людзей, з якімі жывеш, а толькі адна няшчырая бачнасць зацікаўленасці ў чужых лёсах, затое ўсё звернута на сябе, на свой дабрабыт, на сваё незалежнае існаванне, як у таго спешчанага ката, што грэецца на ляжанцы, мурлыкае сабе пад нос няскончаную песню сытай задаволенасці".

Нарэшце на экране прамільгнулі апошнія кадры. Яркі промень праектара патух, і ў зале на адно толькі імгненне запанавала цемра і аж звонкая цішыня. Потым загарэлася лямпачка на сцяне, нехта ўключыў святло ў зале — люмінесцэнтныя лямпы пад высокай столлю. Толькі цяпер кіношная брація рушыла на выхад.

Нехта паціснуў Богшаву руку. Ён азірнуўся — Кар­ней Карнеевіч Кладачка.

— Па-мойму, гэта выдатна, — усхвалявана сказаў ён і абняў Богшу.

Што ж, сябра ёсць сябра!..

У канферэнц-зале, дзе праводзіліся студыйныя схо­ды і пасяджэнні мастацкіх саветаў, панавалі ўжо прыцемкі, так што давялося запаліць святло. Члены мастацкага савета размясціліся за двума сталамі, што стаялі ўздоўж сцен, пафарбаваных у яркі лімонны ко­лер. Здымачная група ўселася бліжэй да дзвярэй, якія ва ўсе часы неслі выратавальную функцыю — за імі можна было знікнуць.

Кірыла Лыкавязаў прыйшоў ці не апошні, падняўся на ўзвышэнне, дзе стаяў стол, падобны на дырыжорскі пульт. Ды і сам Кірыла нагадваў дырыжора, перад якім паклалі замест партытуры сімфоніі папку з хецкім клінапісам. Ён быў разгублены, хоць і рабіў выгляд, што разумев той хецкі клінапіс і неяк прадырыжыруе сімфонію, як толькі музыканты зоймуць месцы ў аркестры.

Як і заўсёды, час перад пасяджэннем цягнуўся бясконца доўга, нібы тое галоднае лета, пакуль нехта з нецярплівых не крыкнуў, каб пачыналі, бо трэба ж некалі і дзяцей выхоўваць. Кірыла падхапіўся з крэсла, без аніякіх прадмоў, нібы толькі і чакаў гэтага голасу, даў слова рэдактару фільма.

— Фільм мне ўяўляецца цікавым і ў цэлым пада­баецца, — таксама без лішніх прадмоў заявіў рэдактар і, пераймаючы манеру тэатральных рэцэнзентаў, пачаў падрабязна расказваць змест фільма. Толькі потым ён загаварыў, праўда, не дужа ўпэўнена, пра тое, што яму не спадабалася.

3 гэтага і пачалася тая вялікая гаварыльня, якая вя­дома кожнаму кіношніку, дзе прамоўцы адстойваюць свой погляд, абсалютна дакладна ведаючы, што трэба адрэзаць ад аднаго эпізоду, прыставіць да другога, каб фільм набыў вартасць шэдэўра. Зрэшты, такое здараецца не заўсёды, а найчасцей тады, калі фільм выходзіць за межы звычайных уяўленняў і яго нельга мераць меркай вядомых ужо ў кіно стандартаў, бо ён і сам прэтэндуе на нейкі новы стандарт для будучых пакаленняў мастацкага савета.

Члены мастацкага савета з усёй стараннасцю імкнуліся выявіць сваю эрудыцыю, а таму ўжывалі найноўшую кіношную тэрміналогію, так што збоку можна бы­ло падумаць — ідзе дужа навуковы сімпозіум. Фільм найбольш хвалілі, хоць не абыходзілася без прапаноў і нават прыдзірак. Часам успыхвалі бязладныя спрэчкі, і тады Кірыла Лыкавязаў хмурыў бровы, з усёй сілай грукаў костачкамі пальцаў па стале.

Богша тым часам непрыкметна адзначаў, якія эпізоды прапаноўвалася ўжо зняць або хоць скараціць — такіх эпізодаў набіралася аж трынаццаць, ледзь не палова ўсёй карціны. Праўда, члены мастацкага савета прапаноўвалі не вельмі катэгарычна, а хутчэй праблематычна, ці, як кажуць кіношнікі, у парадку трызнення.

Лазар Богша слухаў пахвалу з тым адчуваннем, якое бывае ў чалавека, якога кожны дзень прымушаюць піць патаку — было прытарна, — аднак і крытыка яго раздражняла, як раздражняе чырвоная анучка быка — так і хочацца не яе кінуцца. Па шчырасці дык Лазар Богша чакаў двух выступленняў: Кірылы Лыкавязава і Рымы Сяргееўны Громавай.

Першы ўзяў слова Кірыла Лыкавязаў. Было гэта парушэннем кіношнай традыцыі — старшыня мастацкага савета гаварыў апошні. Але не толькі гэта ўразіла Бог­шу. Выступаючы паперадзе Рымы Сяргееўны, Кірыла як бы намякаў, што на студыі ёсць свой пункт гледжан­ня на фільм Лазара Богшы і прадстаўніца Дзяржкіно павінна з гэтым лічыцца.

Так, напэўна, падумалі і ўсе члены савета, бо ў зале наступіла злавесная цішыня, якая бывае перад навальніцай — душна і глуха.

Кірыла, няйначай, хацеў паназаляцца. Ён нагадаў членам савета пра пачэснае месца Лазара Богшы ў савецкай кінематаграфіі, пахваліў ягоныя два-тры найлепшыя фільмы. Не абышоў і Богшавых памылак, сказаўшы пра іх коратка, але так шматзначна, што яны засланілі Богшавы дасягненні.

Усе заўважылі, што Кірыла Лыкавязаў выступаў на гэты раз як па пісанаму. Значыць, рыхтаваўся да вы­ступления загадзя і вельмі грунтоўна. Напружанне ў зале стала яшчэ больш моцным.

Лазар Богша, не жадаючы таго, слухаў Кірылу з незразумелай яму ўвагай. Ён наперад ведаў, што скажа Кірыла, але слухаў уважліва, баючыся чамусьці прапусціць хоць адно слова. Кожнае лыкавязаўскае слова было падобна на кулю, якая не забівае, а вельмі балюча джаліць. Зрэшты, Богша чакаў ад Кірылы і нейкіх нечаканасцей. Лыкавязаў быў вунь як здольны да іх.

— Дык вось, — Кірыла Лыкавязаў зрабіў паўзу і загаварыў ужо з металам у голасе, пазіраючы кудысьці ўгору, нібы хацеў заклікаць усявышняга ў сведкі сваёй аб’ектыўнасці. — Дык вось, дарагія таварышы, — яшчэ раз паўтарыўся ён, — у такога выдатнага майстра, які валодае талентам з незвычайнай сілай уздзейнічаць на чалавечыя эмоцыі, на свядомасць людзей, моцны не толькі станоўчы эфект уздзеяння, але, і што найбольш небяспечна ў дадзеным выпадку, адмоўны эфект уздзе­яння. Ягоныя хібы, памылкі, недахопы такія ж яркія, уражлівыя, як і ўсё ягонае майстэрства. Ягоныя памылкі становяцца памылкамі людзей, якія іх не заўважаюдь. I гэта не толькі насцярожвае...

Лазар Богша ледзьве стрымаўся, каб не зарагатаць у гэтай перанасычанай ад напружання зале, дзе голас Лыкавязава здаваўся голасам вясковага вешчуна-чарадзея, якога і слухаюць толькі таму, што ён гаворыць не так, як усе, а незразумела.

Станоўчы эфект уздзеяння!..

Яркія, уражлівыя недахопы!..

Ачумець можна!.. Але ж слухаюць і не заўважаюць, што чуюць!..

Як жа любіць кіношная брація вычварнасць і заблытанасць!.. Незразумела — і вельмі добра! Непісьменна — ну і што? Абсурдна — значыць, па-наватарску!..

Мусіць, ён на нейкі час адключыўся, выпусціў з-пад увагі лыкавязаўскія практыкаванні ў "высокім стылі", бо раптам голас Лыкавязава вынырнуў як з падзямелля.

— На нашу думку, быў выдатны сцэнарны матэрыял выдатнага пісьменніка і кінадраматурга Цімоха Баравіка-Залеўскага, быў, нарэшце, прыстойны рэжысёрскі сцэнарый, адобраны намі, падтрыманы Дзяржкіно. I вось паважаны майстра — а толькі майстры могуць дазволіць сабе такую вольнасць — адкідвае прэч літаратуру, уласнае бачанне літаратурнай асновы, робіць зусім новы экранны варыянт кінатвора. Мы не можам ухваліць такі ўчынак хай сабе і заслужанага рэжысёра, бо ён — дрэнны прыклад для моладзі. Мы не можам ухваліць і тое, што нам паказаў рэжысёр, як першую прыкідачную рэдакцыю. На нашу думку, экранны ва­рыянт стаў горшым за літаратурную аснову і па распрацоўцы агульнай сюжэтнай лініі і па змястоўнай напоўненасці дзеяння...

На гэты раз Лазар Богша толькі пакрывіўся ад "агульнай сюжэтнай лініі" і "змястоўнай напоўненасці дзеяння".

I зноў Богша адключыўся ад таго, што гаварыў Кірыла Лыкавязаў. Ён не ведаў, ці доўга прабыў у такім стане. Лыкавязаўскі голас вярнуў яго ў канферэнц-залу.

— Такім чынам, — гаварыў Лыкавязаў, — ні па ідэйнай канцэпцыі, ні па мастацкаму вырашэнню тэмы мы не можам ухваліць прадстаўленую нам рэдакцыю фільма...

Ён адразу ж даў слова Рыме Сяргееўне. Богшу аж стала шкада яе.

Рыма Сяргееўна спрабавала ўратаваць фільм, але, ратуючы яго, яшчэ больш нішчыла, прапануючы Богшу выкідваць з фільма найбольш дарагія яму эпізоды, тыя, якія яны прыдумалі з Цімохам Баравіком-Залеўскім, абрамляць увесь фільм нейкай штучнай гісторыйкай з сучаснага жыцця, быццам тое абрамленне магло нешта дадаць фільму.

Лазар Богша ўжо не быў здзіўлены, калі і Рыма Сяргееўна пагадзілася з Лыкавязавым, што яшчэ рана прымаць рэдакцыю фільма.

Усё было хоць і не зусім неспадзявана, але ўсё ж неверагодна, што Лазар Богша нават не паверыў пачутаму: Кірыла Лыкавязаў аб’явіў пасяджэнне закрытым.

"Усё, — падумаў Богша з адзінокай асуджанасцю. Ён разумеў, што перарабляць фільм не стане, каб не разбурыць створанае. Рабіць жа нейкае публіцыстычнае абрамленне было ўсё адно, як да Полацкай Сафійкі прыбудаваць буйнапанельны корпус. Рыма Сяргееўна яшчэ спрабавала даказаць яму, што такое абрамленне можна зрабіць без аніякай шкоды для фільма, але Ла­зару Богшу было нецікава яе слухаць. Ён прадаўжаў думаць: — Талент мастака мусіць найперш за ўсё дбаць пра душэўныя рухі чалавека, пра тыя важкія галоўныя пытанні, што сікладаюць сутнасць жыцця, яго сэнс. Жыццёвыя сітуацыі мяняюцца часта, а чалавек з яго адвечнымі праблемамі застаецца. Колькі рэжысёраў браліся ўжо за нейкую самую актуальную тэму, але мяняліся ўмовы быцця і фільм паміраў на вачах яго ж творцы. Які гэта жах, калі на вачах у бацькоў паміраюць дзеці. Дзеці павінны паміраць толькі пасля бацькоў. I я не хачу смерці маім творам пры мне..."

Рыма Сяргееўна, відаць, зразумела Богшаў душэўны стан, а таму развіталася, перанёсшы размову на заўтра.

На калідоры Богшу чакалі аператар Юра Засухін і Кладачка.

— Не гаруй, стары, — абняў Богшу аператар. — Фільм ёсць...

— Быў, — сказаў Богша.

— Зрабі ты ім гэтае абрамленне, а эпізоды адстаім. Пасля яны самі адмовяцца, — параіў Карней Карнеевіч.

— Не, — сказаў Богша. — Здароваму чалавеку не патрэбны мыліцы...

Яны моўчкі пайшлі па калідоры, пустым і доўгім.

— Я застануся, — сказаў Богша. — Хачу яшчэ раз паглядзець фільм, можа, у апошні раз...

— Глянь на сябе, — параіў Кладачка. — Выспіся. Заўтра паглядзім разам.

Богша толькі цяпер прыслухаўся да сябе: левая палавіна грудзей зноў, як днём, набракла болем, а левая рука амярцвела.

— Адпачнём там, — Богша ткнуў рукой у падлогу. — Я цябе папрашу, Карней Карнеевіч, пашлі тэлеграму Любе.

Ён дастаў з кішэні блакнот, вырваў лісток, прыткнуўшыся да падаконніка, напісаў тэкст:

"Люба, даруй. Прылятай хутчэй. Мне блага. Вёльмі".

— Надумаў ты нешта, — буркнуў Кладачка, але настойваць, каб не заставаўся, не стаў, ведаў, што бескарысна.

Богша падняўся на другі паверх, дзе была лабараторыя.

— Можа, гатова плёнка? — спытаў ён начальніка змены.

— Гатова.

Ён распарадзіўся, каб яе занеслі ў мантажную. Там за акаванымі жалезам дзвярамі яго чакала мантажніца Вера.

— Лазар Васільевіч, — сказала яна, — не перажывайце вы так, неяк абыдзецца.

— Абыдзецца...

Лазар сеў за мантажны стол. I толькі цяпер адчуў, як стаміў яго гэты мастацкі савет.

Наперадзе была ноч.

***

3 таго часу, як Лазар Богша сеў за мантажны стол, прастора і час страцілі адвечнае сваё значэнне — усё цяпер абмежавалася маленькім квадратам экрана, на якім адбывалася звязанае ў заблытаны вузел дзеянне: жыццё і смерць — дзве няўжыўчывыя суседкі.

Напачатку Богша прагледзеў выданую лабараторыяй плёнку, якую не паказваў і на Суі, калі глядзелі ў калгасе, адабраў лепшыя на ягоны густ дублі. Потым ён узяўся за мантаж, не заглядаючы нават у мантажныя лісты — усё помнілася да драбніц: кожны эпізод, кож­ны план. Ён пагрузіўся ў работу, як пагружаецца ў глыбіню мора вадалаз: зямное, сухапутнае знікае, застаецца праца ў адрыве ад гаманкога свету.

Яны, бадай, не размаўлялі з Верай, бо тая разумела яго з паўслова, ды і словы, якімі яны часам абменьваліся, належалі да іншай сферы чалавечага жыцця — справы,— дзе не патрэбны хітрасць, крывадушнасць, зайздрасць, ліслівасць, хлусня, дзе можна абыходзіцца першароднымі словамі-сімваламі.

Калі фільм быў пераманціраваны, Лазар Богша падумаў, што павінен глянуць на яго збоку, адным позіркам і ўжо старонняга гледача, каб атрымаць цэльнае і цвярозае ўражанне.

У Веры быў стомлены выгляд: пад вачамі залеглі сіняватыя цені, а твар завастрыўся, набыў попельнае адценне.

— Адпачні, Вера, — сказаў ён і сеў на яе месца за мантажным сталом.

Вера перасела ў мяккае крэсла, што стаяла ў куце. Лазар заклаў стужку, націснуў рычажок — на экране з’явіліся першыя кадры... Неўзабаве Богша здолеў так адключыцца ад навакольнага свету, што ўжо адчуваў сябе не проста гледачом, нават не сведкам, а ўдзельнікам далёкіх падзей. I хваляваўся не як глядач, а як удзельнік далёкіх падзей, які не ведае, што будзе потым.

Апошнія кадры, як заключны акорд сімфоніі, нарэшце аджылі свой век на экране. Лазар Богша выключыў яго, прадаўжаючы механічна ўзірацца ў цёмны квадрат, нібы чакаў які цуд.

— А ўсё ж добра, што ні кажыце — добра, — сказаў ён з той перакананасцю, якая бывае ў людзей, абсалютна ўпэўненых у сваёй праўдзе.

Уласны голас, што прагучаў у мёртвай цішыні, вярнуў Богшу з далёкіх вандровак, дзе не было ні прасторы, ні часу, ён убачыў белую сцяну, мантажны стол, ру­лон плёнкі на ім і толькі цяпер успомніў пра Веру.

— Ах, Вера, Вера, — паціраючы рукі ад задаволенасці сабой, узнёсла загаварыў ён, — які я малайчына! Далібог, мне не сорамна прызнавацца ў гэтым.

Вера прамаўчала, і ён павярнуўся, каб сказаць ёй нешта ўжо іранічнае. Вера соладка спала, схіліўшы га­лаву на плячо.