Тры таварышы (на белорусском языке)

- Гэта не павярхоўнасць, гэта самая высокая фiласофiя.

- Толькi не ў мяне. Я павярхоўная i легкадумная.

- Я таксама.

- Але не такi, як я. Ты надоечы нешта сказаў пра прайдзiсветаў. Я сапраўдная прайдзiсветка.

- Я так i думаў, - сказаў я.

- Так, так. Мне ўжо даўно пара змянiць кватэру, нечаму навучыцца i зарабляць грошы. А я ўсё адсоўвала гэта на потым. Мне карцела пажыць так, як хочацца. Не разважаючы, цi разумна я раблю. Я так i дзейнiчала.

Я засмяяўся.

- Чаму ў цябе пры гэтым такi ўпарты выгляд?

- Таму што ўсе мне казалi, што так жыць - бязмежная легкадумнасць. Лепш было б сабраць крыху грошай, знайсцi сабе месца i працу. А мне хацелася жыць лёгка i радасна, а не прыгнечана, i рабiць, што захочацца. Так было пасля смерцi мамы i пасля маёй працяглай хваробы.

- У цябе ёсць браты, сёстры? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Я так i думаў. Iнакш цяжка ўявiць сабе, - сказаў я.

- Ты лiчыш, што я паводзiла сябе легкадумна?

- Не, мужна.

- Ах, мужнасць... я не вельмi мужная. Мне часамi бывала вельмi страшна. Такi страх бывае ў чалавека ў тэатры, якi ведае, што сядзiць не на сваiм месцы, i ўсё-такi не ўстае.

- I тым не менш ты была мужная, - сказаў я. - Мужнасць тады i праяўляецца, калi страшна. Акрамя таго, ты паводзiла сябе разумна. Ты магла б дарма патрацiць грошы. А так ты хоць штосьцi атрымала. Чым ты займалася?

- Шчыра кажучы, нiчым. Жыла, i ўсё.

- Малайчына! Лепш не прыдумаеш.

Яна ўсмiхнулася.

- Скора гэтаму канец. Неўзабаве я пайду працаваць.

- Куды? Цi не наконт гэтага ў вас была дзелавая сустрэча з Бiндзiнгам?

Яна кiўнула.

- З Бiндзiнгам i доктарам Максам Матушайтам, дырэктарам крамаў грамафоннай кампанii "Электрола". Буду прадаўшчыцай з музычнай адукацыяй.

- Так, - сказаў я. - Нiчога iншага Бiндзiнгу не прыйшло ў галаву.

- Прыйшло, - адказала яна, - але я таго не захацела.

- I я таго яму не параiў бы. Калi ж ты прыступаеш?

- Першага жнiўня.

- Ну, тады яшчэ ёсць шмат часу. Магчыма, мы знойдзем штосьцi iншае. Ва ўсякiм разе: мы твае надзейныя клiенты.

- А ў цябе ёсць грамафон?

- Няма, але я абавязкова адразу ж куплю. Пакуль што, праўда, мне ўсё гэта не падабаецца.

- А мне падабаецца, - сказала яна. - Я ж нiчога не ўмею. А з таго часу, як ёсць ты, усё стала для мяне нашмат прасцей. Але не варта было нiчога табе расказваць.

Яна бегла зiрнула на мяне.

- Добра, Робi, - сказала яна. Потым устала i падышла да тумбачкi. - Ты ведаеш, што ў мяне ёсць? Ром. Здаецца, добры ром.

Яна паставiла на стол чарку i запытальна зiрнула на мяне.

- Добры ром, я ўжо чую носам здалёку, - сказаў я. - Але, Пат, цi не лепш табе быць больш ашчаднай, каб крыху адцягнуць з грамафонамi?

- Не, - адказала яна.

- Таксама правiльна, - сказаў я.

Ром, як я вызначыў па колеру, быў разбаўлены, Прадавец, вiдавочна, падмануў Пат. Я выпiў чарку.

- Вышэйшы клас, - сказаў я. - Налi мне яшчэ адну. Дзе ты яго купiла?

- У краме на рагу.

"Ага, - падумаў я, - вядома, у заклятай краме далiкатэсаў". Я рашыў сабе пры выпадку зазiрнуць туды i пагаварыць з тым тыпам.

- Мне, мусiць, пара iсцi, Пат? - спытаў я.

Яна зiрнула на мяне.

- Яшчэ не...

Мы стаялi каля акна. Унiзе мiгцелi лiхтары.

- Пакажы мне сваю спальню, - сказаў я.

Яна адчынiла дзверы i ўключыла святло. Я спынiўся каля дзвярэй, зазiраючы ў пакой. Думкi ў галаве пераблыталiся.

- Вось гэта твой ложак, Пат... - нарэшце сказаў я.

Яна ўсмiхнулася.

- Дык а чый жа яшчэ, Робi?

- Сапраўды! - Я падняў вочы на яе. - А вунь i тэлефон. Вось я ўсё ведаю. Цяпер я пайду. Бывай, Пат.

Яна паклала рукi мне на скронi. Як цудоўна было б застацца цяпер, гэтым надвячоркам, блiзка-блiзка адзiн каля аднаго пад мяккай сiняй коўдрай у спальнi... Але нешта было такое, што стрымлiвала мяне. Не, гэта было не сумненне, i не страх, i не асцярожнасць... а проста пяшчота, вялiзная пяшчота, якая перамагала страсць...

- Бывай, Пат, - сказаў я. - У цябе было цудоўна. Намнога лепш, чым ты сабе, магчыма, уяўляеш. I ром, i тое, пра што ты падумала...

- Але ж гэта так проста...

- Але не для мяне. Я так не прывык.

Каморка ў фраў Залеўскi. Я хвiлiнку пасядзеў. Мне не падабалася, што Пат нечым была абавязана Бiндзiнгу. Нарэшце я пайшоў праз калiдор да Эрны Бёнiг.

- Я прыйшоў па справе, - сказаў я. - Якi попыт на жаночую працу, Эрна?

- Ну i пытанне, - адказала яна. - Нi з таго нi з сяго! А ўвогуле: безнадзейна.

- Нiчога нельга зрабiць? - спытаў я.

- А кiм?

- Сакратар, асiстэнтка...

Яна махнула адмоўна.

- Сто тысяч без месца. Цi няма ў дамы незвычайных здольнасцей?

- Надзвычай прыгожая знешнасць.

- Колькi лiтар? - спытала Эрна.

- Што?

- Колькi лiтар яна друкуе за хвiлiну? На якiх мовах?

- Не ведаю, - сказаў я, - але цi ведаеце... для прадстаўнiцтва.

- Дарагi хлапчына, - адказала Эрна, - я ўжо чую: дама з добрай сям'i, зведала лепшыя днi, цяпер вымушана i г. д. Безнадзейна, кажу вам. У крайнiм выпадку, калi ёй нехта асаблiва зацiкавiцца i прыладзiць куды-небудзь. Вы ж ведаеце, за што. Але ж так прыстроiць вы не хочаце?

- Смешнае пытанне, - сказаў я.

- Не такое смешнае, як вам здаецца, - не пагадзiлася Эрна з доляй горычы ў голасе. - Мне вядомыя iншыя выпадкi. - Мне прыпомнiлася справа з яе шэфам. Але я хачу даць вам параду, - працягвала яна. - Пастарайцеся зарабляць на дваiх. Гэта самае простае рашэнне. Жанiцеся.

- Было б някепска, - сказаў я i засмяяўся. - Хацелася б верыць, што я здольны на такое.

Эрна дзiўна зiрнула на мяне. Пры ўсёй сваёй энергiчнасцi яна раптам здалася мне старэйшай, быццам прывялай.

- Давайце я вам штосьцi раскажу, - сказала яна. - Я жыву добра, i ў мяне ёсць i непатрэбныя рэчы. Але паверце мне: каб нехта прыйшоў i прапанаваў мне жыць разам - сумленна, па-сапраўднаму, я пакiнула б тут усе гэтыя транты i пераехала б з iм у любую галубятню, калi б на тое пайшло.

На яе твары з'явiўся ранейшы выраз.

- Ну, але забудзем пра гэта - у кожным чалавеку ёсць кропелька сентыментальнасцi. - Яна падмiргнула мне праз дым цыгарэты. - Пэўна, i ў вас ёсць.

- Дзе там... - адказаў я.

- Ну, ну, - сказала Эрна. - Яна авалодвае чалавекам часцей за ўсё знянацку...

- Але не мной, - запярэчыў я.

Да васьмi гадзiн я пратрываў у сваёй каморцы, потым мне абрыдла сядзець аднаму, i я пайшоў у бар, каб сустрэць каго-небудзь.

Там быў Валянцiн.

- Сядай, - сказаў ён. - Чаго вып'еш?

- Рому, - адказаў я. - Да рому з сённяшняга дня ў мяне асаблiвыя адносiны.

- Ром - малако салдата, - сказаў Валянцiн. - Дарэчы, ты добра выглядаеш, Робi.

- Праўда?

- Так, ты памаладзеў.

- Ды што ты, - сказаў я. - За тваё здароўе, Валянцiн.

- На здароўе, Робi.

Мы паставiлi чаркi на стол i глянулi адзiн на аднаго. Потым разам засмяялiся.

- Стары, - сказаў Валянцiн.

- Сябрук, каб цябе... - адказаў я. - Чаго вып'ем яшчэ?

- Паўторым.

- Выдатна.

Фрэд налiў.

- За тваё здароўе, Валянцiн.

- На здароўе, Робi.

- Шыкоўнае выслоўе - на здароўе, праўда?

- Усiм словам слова.

Мы паўтарылi яго яшчэ некалькi разоў. Потым Валянцiн пайшоў.

Я застаўся. Акрамя Фрэда, нiкога не было. Я разглядаў старыя, асветленыя геаграфiчныя карты, караблi з пажоўклымi ветразямi i думаў пра Пат. Мне хацелася патэлефанаваць ёй, але я прымусiў сябе не рабiць гэтага. Я i не хацеў так шмат думаць пра яе. Я хацеў прыняць яе як нечаканы шчаслiвы падарунак, якi як прыйшоў, так i пойдзе - i не больш. Я не хацеў даваць месца думцы пра нешта большае. Я занадта добра ведаў, што любое каханне iмкнецца да вечнасцi i што ў гэтым яго вечныя пакуты. Няма нiчога вечнага. Нiчога.

- Налi мне яшчэ чарку, Фрэд, - сказаў я.

У бары з'явiлiся мужчына i жанчына. Каля стойкi яны выпiлi кактэйль з лiкёру i фруктовых сокаў. Жанчына выглядала зморанай, мужчына - прагным. Яны неўзабаве пайшлi.

Я выпiў чарку. Магчыма, было б лепш, каб я аполуднi не хадзiў да Пат. Я не мог пазбавiцца ад вобраза - пакой, якi ахутваецца паўзмрокам, мяккiя сiнiя вечаровыя ценi i прыгожая дзяўчына, якая, уладкаваўшыся на канапе, сваiм нiзкiм хрыплаватым голасам расказвае пра жыццё i пра жаданне жыць. Што за лiха, я стаў сентыментальны! Але цi не ператварылася ўжо тое, што сёння было нязначнай нечаканай прыгодай, у туман пяшчоты, цi не захапiла яно мяне мацней, чым я спадзяваўся i хацеў, цi не адчуў я сёння, як моцна я ўжо змянiўся? Чаму я пайшоў, чаму не застаўся ў яе, як мне, шчыра кажучы, i хацелася? Ах, трасца, не хачу больш думаць пра гэта, нi пра адно, нi пра другое! Няхай будзе, як будзе, няхай я звар'яцею ад гора, калi страчу яе... А цяпер яна ёсць, пакуль што ёсць, а ўсё астатняе - лухта, да д'ябла ўсё! Цi так важна - падмацаваць крыху жыццё? Усё роўна калi-небудзь накоцiцца вялiзная хваля i злiжа ўсё.

- Вып'ем, Фрэд? - спытаў я.

- Заўжды гатовы, - сказаў ён.

Мы выпiлi два абсенты. Потым кiнулi жэрабя, хто закажа наступныя. Я выйграў. Гэта было несправядлiва. Таму мы кiнулi зноў. Але лёс адвярнуўся ад мяне толькi на пятым разе. Затое тры разы запар.

- Цi я п'яны, цi знадворку нешта грымiць? - спытаў я.

Фрэд прыслухаўся.

- Сапраўды грымiць. Першая навальнiца сёлета.

Мы падышлi да дзвярэй i глянулi на неба. Нiчога не было вiдаць. Стаяла цяплынь, i час ад часу грымеў гром.

- За гэта, шчыра кажучы, можна было б выпiць яшчэ па адной, - прапанаваў я.

Фрэд прагаласаваў "за".

- Нiякага толку ад гэтай вады, - сказаў я i паставiў пустую чарку на стойку. Фрэд пагадзiўся, што трэба было б выпiць нечага мацнейшага. Ён быў за вiшнёвую настойку, я - за ром. Каб не спрачацца, мы выпiлi таго i таго. Каб Фрэду не даводзiлася так часта налiваць - таксама ж праца! - мы ўзялi фужэры. Цяпер мы былi ў выдатным настроi. Час ад часу мы выглядалi на двор, цi блiскае маланка. Нам вельмi хацелася ўбачыць маланку, але не шанцавала. Яна блiскала, калi мы сядзелi за чаркай. Фрэд расказаў, што ў яго ёсць нявеста, дачка гаспадара рэстарана-аўтамата. Але жанiцца ён пакуль што не спяшаўся - чакаў, каяi памрэ стары, каб ужо напэўна не ўпусцiць рэстаран. Я лiчыў, што ён залiшне асцярожны, але ён даводзiў мне, што стары - такая падла, пра якую нiчога не ведаеш загадзя. Ён здольны ў апошнi момант перадаць рэстаран мясцовай абшчыне метадысцкай царквы. Тут я здаўся. А ўвогуле Фрэд быў аптымiст. Стары прастудзiўся, на думку Фрэда, у яго быў грып, а грып вельмi небяспечны. Я з жалем павiнен быў паведамiць яму, што грып для алкаголiкаў нiчога не значыць, а што, наадварот, самыя запойныя здыхлякi часам ачуньвалi i нават тлусцелi. Ну i няхай, сказаў Фрэд, тады, можа, ён трапiць дзе-небудзь пад машыну. Я згадзiўся, што на мокрым асфальце такая магчымасць ёсць. Пасля гэтага Фрэд выйшаў, каб паглядзець, цi iдзе дождж. Але яшчэ было суха. Толькi грымець пачало мацней. Я даў яму выпiць шклянку лiмоннага соку i пайшоў да талефона. У апошнi момант я апамятаўся i вырашыў не тэлефанаваць. Я ўзняў руку, вiтаючы апарат, i хацеў зняць перад iм капялюш. Але потым заўважыў, што быў без капелюша.

Калi я вярнуўся, тут былi Кёстэр i Ленц.

- Дыхнi на мяне, - сказаў Гртфрыд.

Я дыхнуў.

- Ром, вiшнёўка i абсент, - сказаў ён. - Абсент... парася.

- Калi ты думаеш, што я п'яны, то ты памыляешся, - сказаў я. - Адкуль вы?

- З палiтычнай сходкi. Але Ота яна абрыдла. Што п'е Фрэд?

- Лiмонны сок.

- I ты выпi шклянку.

- Заўтра, - адказаў я. - А цяпер я што-небудзь з'ем.

Кёстэр увесь час заклапочана глядзеў на мяне.

- Не глядзi на мяне так, Ота, - сказаў я. - Я крыху падпiў ад радасцi. Не з гора.

- Ну i добра, - сказаў ён. - Тады хадзем есцi.

У адзiнаццаць гадзiн я быў цвярозы, як анёл. Кёстэр прапанаваў паглядзець, што з Фрэдам. Мы ўбачылi яго за стойкай - ён быў п'яны без памяцi.

- Завядзi яго ў бакоўку, - сказаў Ленц. - Я пакуль што абслужу клiентаў.

Мы з Кёстэрам прывялi Фрэда да памяцi. Мы далi яму выпiць цёплага малака. Яно падзейнiчала iмгненна. Потым мы пасадзiлi яго ў крэсла i загадалi яму адпачыць паўгадзiнкi. Ленц пакуль што справiцца без яго.

Готфрыд спраўляўся. Ён ведаў усе цэны i найбольш хадавыя рэцэпты кактэйляў. Ён трос мiксер так, быццам нiчога iншага нiколi не рабiў.

Праз паўгадзiны Фрэд ачуняў. Яго праспiртаваны страўнiк хутка прыходзiў у норму.

- Шкада, Фрэд, - сказаў я. - Нам трэба было спачатку пад'есцi.

- Я зноў у парадку, - адрапартаваў ён, - Бывае карысна.

- Ды так.

Я падышоў да тэлефона i патэлефанаваў Пат. Мне было ўсё роўна, што я думаў перад гэтым. Яна зняла слухаўку.

- Праз пятнаццаць хвiлiн я буду каля дзвярэй дома, - крыкнуў я i хуценька павесiў слухаўку. Я баяўся, што яна, змораная, не захоча нiчога слухаць. Я хацеў бачыць яе.

Яна падышла да дзвярэй. Калi адчыняла, я пацалаваў шкло насупроць яе галавы. Яна хацела нешта сказаць, але я не даў ёй. Я пацалаваў яе, i мы пайшлi па вулiцы, пакуль не злавiлi таксi. Грымеў гром, i блiскала маланка.

- Хутка, зараз пойдзе дождж, - крыкнуў я.

Селi ў машыну. Першыя кроплi забарабанiлi па даху легкавiка. Машына скакала на выбоiнах. I гэта было цудоўна, бо пры кожным скачку я адчуваў Пат. Усё было цудоўна - дождж, горад, выпiўка, усё было велiчна i захапляльна. У мяне быў бадзёры светлы настрой, якi бывае, калi працверазееш пасля выпiўкi. Затарможанасць знiкла, ноч была напоўнена энергiяй i бляскам, нiчога дрэннага не магло ўжо здарыцца, усё было правiльна.

Дождж пачаўся, калi мы выйшлi. Пакуль я плацiў, асфальт быў яшчэ ў цёмных плямах ад кропляў, як пантэра, але не паспелi мы дабегчы да дзвярэй, як ён стаў увесь чорны i срабрыста-блiскучы. Пачалася залева. Я не ўключаў святла. Маланкi асвятлялi пакой. Над горадам грымела навальнiца. Грамы накочвалiся адзiн на адзiн.

- Цяпер можна крычаць, - гучна сказаў я Пат, - не баючыся, што нас пачуюць.

Акно ўспыхнула. На секунду чорныя сiлуэты дрэў на могiлках абазначылiся на бела-блакiтным небе i адразу ж з ляскатам знiклi ў змроку ночы, толькi на секунду ў разрыве змроку перад шыбай мiльгнула гнуткая фiгура Пат, якая засвяцiлася фосфарам... Я абняў яе за плечы, яна прытулiлася да мяне, я адчуў яе вусны, яе дыханне i больш нi пра што не думаў...

XII

Наша майстэрня ўсё яшчэ стаяла пустая, як ток перад жнiвом. З гэтай прычыны мы вырашылi не перапрадаваць таксi, а пакуль што выкарыстоўваць яго па прызначэннi. Ездзiць будзем па чарзе я i Ленц. Кёстэр з Юпам спакойна справяцца ў майстэрнi адны, пакуль няма заказаў.

Мы з Ленцам кiнулi жэрабя, каму першаму ехаць. Выпала мне, я набраў кiшэню дробязi i паволi паехаў па вулiцах, каб спачатку выбраць добрую стаянку. Упершыню было неяк нязвыкла. Любы дурань мог спынiць мяне i загадаць, куды ехаць. Гэта было не вельмi прыемнае пачуццё.

Я адшукаў месца, дзе можна спынiцца, - там стаяла толькi пяць машын. Стаянка была насупраць гатэля "Вальдэкер Хоф" у гандлёвай частцы горада. Можна было спадзявацца, што праца будзе. Я выключыў запальванне i выйшаў з машыны. Ад адной з першых машын да мяне падышоў высокi хлопец у скураным палiто.

- Зматвайся адсюль, - прашыпеў ён.

Я спакойна паглядзеў на яго i разважыў сабе, што, калi на тое пойдзе, лепш за ўсё пакласцi яго аперкотам знiзу. Палiто не дасць яму хутка падняць рукi.

- Не дайшло? - пацiкавiўся тып у скуранцы i выплюнуў цыгарэту мне пад ногi. - Матай хутчэй! Хапае без цябе! Больш не трэба!

Ён злаваўся на з'яўленне яшчэ аднаго канкурэнта, гэта было ясна. Але ж я меў права стаць тут.

- Я стаўлю потым, за знаёмства, з прычэпам, - сказаў я.

На гэтым справа павiнна была ўладзiцца. З новенькага належала. Падышоў малады шафёр.

- Добра, калега. Адчапiся ад яго, Густаў...

Але Густаву я нечым не спадабаўся. Я ведаў чым. Ён адчуваў, што я навiчок.

- Лiчу да трох... - заявiў ён. Ён быў на галаву вышэйшы за мяне i на гэта разлiчваў. Я зразумеў, што словам тут не дапаможаш. Трэба было цi пакiнуць стаянку, цi ўдарыць. Выбару не было.

- Раз... - сказаў Густаў i расшпiлiў палiто.

- Кiньце глупства, - сказаў я, робячы яшчэ адну спробу. - Лепш прапусцiм па чарцы.

- Два... - гыркнуў Густаў.

Вiдаць было, што ён вырашыў аддубасiць мяне як след.

- I апошнi раз... - Ён ссунуў шапку на патылiцу.

- Заткнiся, iдыёт! - раптам рэзка крыкнуў я.

Густаў ад нечаканасцi разявiў рот i зрабiў крок наперад. Якраз так, як я хацеў. Тады я i ўдарыў. Удар атрымаўся моцны, з усёй сiлы. Так бiць навучыў мяне Кёстэр. Я не вельмi ўмеў бiцца - не лiчыў патрэбным. Найчасцей усё вырашалася першым ударам. У мяне ён атрымаўся. Густаў асунуўся.

- Так яму i трэба, - сказаў малады шафёр. - Стары бандыт.

Мы зацягнулi яго на сядзенне ў машыну.

- Ачухаецца.

Я крыху ўстрывожыўся. Б'ючы, я незнарок выбiў вялiкi палец. Калi Густаў прыйдзе да памяцi, ён зробiць са мной, што захоча. Я расказаў пра гэта маладому шафёру i спытаў яго, цi не лепш мне даць драла.

- Глупства, - сказаў ён. - Справа зроблена. Пайшлi ў шынок - стаў, што абяцаў. Ты не прафесiйны шафёр?

- Не.

- I я - не. Я - акцёр.

- Ну i як?

- Жывём... - сказаў ён. - Тэатра i тут хапае.

Нас сабралася пяцёра - два пажылыя i два маладыя. Праз нейкi час у рэстаране з'явiўся i Густаў. Ён тупа ўтаропiўся на наш стол, а потым падышоў. Я зацiснуў у левай руцэ звязку ключоў, трымаючы яе ў кiшэнi, i намерыўся абараняцца да апошняга.

Але да бойкi не дайшло. Густаў нагой падсунуў крэсла i плюхнуўся на яго. Гаспадар паставiў перад iм чарку. Налiлi. Густаў вылiў гарэлку ў сябе. Налiлi яшчэ раз. Густаў скоса зiрнуў на мяне. Ён падняў чарку.

- Будзь здароў, - сказаў ён мне, але твар у яго быў кiслы.

- На здароўе, - адказаў я i выпiў.

Густаў дастаў пачак цыгарэт. Ён працягнуў яго, не гледзячы на мяне. Я ўзяў цыгарэту i даў яму прыпалiць. Потым я заказаў на ўсiх па падвойнай порцыi гарэлкi. Мы выпiлi. Густаў зноў збоку глянуў на мяне.

- Дурнiла, - сказаў ён, але ўжо нармальным тонам.

- Неданосак, -адказаў я гэтаксама.

Ён павярнуўся да мяне.

- Удар быў удалы...

- Выпадкова... - Я паказаў яму вывiхнуты палец.

- Не пашанцавала, - хмыкнуў ён. - Мiж iншым, мяне завуць Густаў.

- Мяне - Роберт.

- Добра. Значыць, парадак, Роберт? Мне здалося, што ты - хлопчык ад мамiнай спаднiцы.

- Парадак, Густаў.

З гэтага часу мы пасябравалi.

Наша чарга павольна рухалася. Акцёру, якога звалi Томi, жудасна пашанцавала: натрапiўся пасажыр да вакзала. Густаў за трыццаць пфенiгаў павёз некага да рэстарана. Ён як не лопнуў ад злосцi - за дзесяць пфенiгаў "навару" зноў станавiцца ў хвост. Мне трапiлася нешта незвычайнае - старая ангелька, якая захацела агледзець горад. Я вазiў яе ледзь не гадзiну. Па дарозе назад я падвёз яшчэ некалькi чалавек. Калi мы ў полудзень сядзелi ў шынку, перакусваючы бутэрбродамi, я ўжо ўяўляў сябе вопытным шафёрам. Кампанiя напамiнала мне пра салдацкае брацтва. Тут сабралiся прадстаўнiкi самых розных прафесiй. Шафёраў было не больш паловы. Астатнiя выпадкова селi за руль.

Даволi замораны, я пад вечар вяртаўся ў двор нашай майстэрнi. Ленц i Кёстэр ужо чакалi мяне.

- Браткi, колькi вы зарабiлi? - спытаў я.

- Семдзесят лiтраў бензiну, - адрапартаваў Юп.

- I ўсё?

Ленц раз'юшана глянуў на неба.

- Дожджык патрэбны! А потым невялiчкая аварыя на слiзкiм асфальце перад самым домам! Без ахвяр. Толькi каб быў рамонт!

- Гляньце! - я растулiў далоню i паказаў трыццаць пяць марак.

- Шыкоўна! - сказаў Кёстэр. - Дваццаць марак прыбытку. Сёння мы iм знойдзем месца! Трэба ж замачыць першы выезд!

- Сёння п'ем лёгкае вiно, - заявiў Ленц.

- Вiно? - здзiвiўся я. - З якой нагоды?

- З намi будзе Пат.

- Пат?

- Не разявай так шырока рот, - сказаў апошнi рамантык. - Мы даўно пра ўсё дамовiлiся. У сем мы заедзем па яе. Яна ўжо ведае. Калi сам не думаеш, трэба нам паклапацiцца. Урэшце, ты пазнаёмiўся з ёю праз нас.

- Ота, - сказаў я, - ты бачыў большага нахабнiка, чым гэты навабранец?

Кёстэр засмяяўся.

- Што ў цябе з рукой, Робi? Ты яе трымаеш неяк бокам.

- Вiдаць, вывiхнуў.

Я расказаў пра Густава.

Ленц паглядзеў руку.

- Вядома! Як хрысцiянiн i адстаўны студэнт медыцыны я папраўлю яе, хоць ты i хам. Пайшлi, чэмпiён-баксёр.

Мы пайшлi ў майстэрню, i Готфрыд, змазаўшы руку вазелiнам, узяўся за яе.

- Ты сказаў Пат, што мы будзем адзначаць наш таксiсцкi аднадзённы юбiлей? - спытаў я.

Ён свiснуў праз зубы.

- Ты саромеешся гэтага, хлапец?

- Заткнiся, - адказаў я, бо ён адгадаў. - Ты сказаў?

- Каханне, - растлумачыў Готфрыд спакойна, - пачуццё цудоўнае. Але яно псуе характар.

- Затое адзiнота робiць нетактоўным, ты - змрочны салiст.

- Такт -гэта маўклiвая згода не заўважаць сумесных памылак, замест таго каб выяўляць iх. Гэта вартыя жалю кампрамiсы. На гэта нямецкi ветэран не пойдзе, дзiця.

- Што б ты зрабiў на маiм месцы, - сказаў я, - калi б нехта выклiкаў таксi i ты ўбачыў, што гэта Пат?

Ён усмiхнуўся.

- Я нiзашто не ўзяў бы з яе платы, сын мой.

Я даў яму таўхаля, так што ён звалiўся з трыножнiка.

- Ах ты, кузурка! Ведаеш, што я зраблю! Сёння я проста паеду па яе на таксi.

- Правiльна! - Готфрыд падняў руку, бласлаўляючы. - Толькi не трацiць волi! Яна даражэйшая за каханне. Але гэта пачынаеш разумець толькi потым. А на таксi ты ўсё роўна не паедзеш. На iм мы прывязём Фердынанда Граў i Валянцiна. Гэта будзе салiдны вялiкi вечар!

Мы сядзелi ў садку невялiчкай прыгараднай карчмы. Падобны да чырвонай паходнi вiльготны месяц плыў над лесам. Мiгцелi цьмяныя кандалябры цвiтучых каштанаў, пах бэзу хмялiў, а вялiкая шкляная чаша з пахучым "вальдмайстрам" перад намi на стале ў вечаровым змярканнi была падобная да светлага апалу, у якi акамулявалася блакiтна-перламутравае святло вечара. Чаша напоўнiлася ўжо чацвёрты раз. Тамадой быў Фердынанд Граў. Пат сядзела каля яго. На грудзях у яе была прышпiлена бледна-ружовая архiдэя - падарунак Фердынанда.

Фердынанд вывудзiў з вiна камара i асцярожна паклаў на край стала.

- Паглядзiце, - сказаў ён. - Якiя крылы! У параўнаннi з iмi любая парча ануча! I такi цуд жыве толькi адзiн дзень - i ўсё! - Ён глянуў на кожнага з нас. - Цi ведаеце, браткi, што самае жудаснае на свеце?

- Пустая чарка, - адказаў Ленц.

Фердынанд адмахнуўся ад яго.

- Самае ганебнае, Готфрыд, мужчыне - быць блазнам.

Потым ён зноў звярнуўся да нас.

- Самае жудаснае, браткi, - гэта час. Час. Iмгненне, у якое мы жывём i якiм, аднак, нiколi не валодаем.

Ён дастаў з кiшэнi гадзiннiк i паднёс яго да вачэй Ленца.

- Вось глядзi, папяровы рамантык! Пякельная машына, якая цiкае i цiкае, i, нiбы рэха, у адказ ёй нястрымна цiкае небыццё. Ты можаш стрымаць лавiну, горны абвал - гэтага не стрымаеш.

- I жадання такога ў мяне няма, - заявiў Ленц. - Я хачу мiрна пастарэць. Акрамя таго, люблю разнастайнасць.

- Чалавек не трывае гэтага, - сказаў Граў, не звяртаючы ўвагi на яго. Чалавек не можа гэтага вытрываць. Вось чаму ён змайстраваў сабе мару. Старую, хвалюючую, безнадзейную людскую мару пра вечнасць.

Готфрыд засмяяўся.

- Самая горшая хвароба свету, Фердынанд, - здольнасць думаць. Яна невылечная.

- Калi б гэтая хвароба была адзiная, ты аказаўся б бессмяротным, - адказаў Граў. - Ты - часовае злучэнне вугляводаў, вапны, фосфару i жалеза, якое на зямлi называецца Готфрыдам Ленцам.

Готфрыд задаволена пасмiхаўся. Фердынанд страсянуў iльвiнай галавой.

- Браты, жыццё - хвароба, а смерць пачынаецца з нараджэння. Кожны ўдых, i кожны выдых, i кожны ўдар сэрца - гэта часцiнкi смерцi... маленькi зрух да скону.

- I кожны глыток, - дадаў Ленц. - За тваё здароўе, Фердынанд! Бывае, памiраць надзвычай лёгка.

Граў падняў шклянку. Па твары яго, як бязгучная навальнiца, праплыла ўсмешка.

- На здароўе, Готфрыд, - жывая блыха ў сыпучым пяску часу. Цiкава, што думала чароўная сiла, якая ўладарыць над намi, ствараючы цябе?

- Гэта яе справа. Мiж iншым, менавiта табе не варта было б так незычлiва гаварыць пра такiя рэчы, Фердынанд. Калi б людзi жылi вечна, ты аказаўся б беспрацоўным, добры стары нахлебнiк смерцi.

Плечы Граў затрэслiся - ён рагатаў. Потым ён звярнуўся да Пат:

- А што вы скажаце пра нас, балбатуноў, вы - маленькая кветачка на бурлiвай вадзе?

Потым мы з Пат iшлi па сцяжынцы саду. Месяц узняўся вышэй, лугi плавалi ў шэрым срэбным тумане. Ценi ад дрэваў доўгiмi чорнымi ўказальнiкамi кiравалi ў невядомае. Мы спусцiлiся да возера, потым павярнулi назад. Па дарозе ўбачылi Готфрыда Ленца. Са складным крэслам ён залез у кусты бэзу. Цяпер ён сядзеў там, i толькi белая галава ды агеньчык цыгарэты свяцiлiся з кустоў. На зямлi перад iм стаяла шклянка i бутэлька з рэштай вiна.

- Вось дык месца! - сказала Пат. - Мiж бэзавай квеценi!

- Можна трываць. - Готфрыд устаў. - Паспрабуйце.

Пат села на крэсла. Яе твар быў ледзь бачны мiж гронак бэзу.

- Я без памяцi люблю бэз, - сказаў апошнi рамантык. - Настальгiя ў мяне пах бэзу. Вясной 1924 года я на злом галавы выехаў з Рыа-дэ-Жанейра толькi таму, што мне прыйшло ў галаву: тут расцвiў бэз. Але калi прыехаў, то ўжо было позна. - Ён засмяяўся. - I заўжды так.

- Рыа-дэ-Жанейра, - Пат падцягнула да сябе галiнку з гронкай. - Вы былi там разам?

Готфрыд запнуўся. У мяне па спiне пацёк халодны пот.

- Паглядзiце, якi месяц! - хутка сказаў я ў той самы момант, заклiнаючы, ступiў Ленцу на нагу. Успыхнуў аганёк цыгарэты, i я ўбачыў, як Готфрыд непрыкметна ўсмiхаўся i падмiргваў мне. Я быў выратаваны.

- Не, мы былi там не разам, - заявiў Готфрыд. - У той час я быў адзiн. Але... як наконт апошняга глытка гэтага ляснога пiтва?

- Больш не хачу, - Пат пахiтала галавой. - Так шмат вiна я не п'ю.

Нас паклiкаў Фердынанд, i мы рушылi да яго. Яго масiўная фiгура засланяла дзверы.

- Хадзем, сябры, - сказаў ён. - Такiм людзям, як мы, ноччу да прыроды няма справы. Ноччу ёй хочацца пабыць адной. Селянiн цi рыбак - iншая справа. А мы, жыхары гарадоў, з iншымi прытупленымi iнстынктамi - лiшнiя. - Ён паклаў руку Готфрыду на плячо. - Ноч - пратэст прыроды супроць чумы цывiлiзацыi, Готфрыд! Прыстойны чалавек доўга не вытрывае такога. Ён заўважыць, што выштурхнуты з маўклiвага кола дрэў, звяроў, зорак i несвядомага жыцця.

Ён усмiхнуўся дзiўнай усмешкай, пра якую нельга было сказаць, вясёлая яна цi сумная.

- Заходзьце, сябры. Пагрэем рукi каля ўспамiнаў. Ах, цудоўны час, калi мы былi хвашчамi i яшчаркамi, пяцьдзесят - шэсцьдзесят тысяч год таму назад... О божа, як мы нiзка апусцiлiся з той пары...

Ён узяў Пат за руку.

- Калi б у нас ужо не засталося нi кропелькi прыгожага, мы прапалi б... Пяшчотным рухам сваёй вялiзнай лапы ён падсунуў локаць ёй пад далоню. Серабрысты зорны дах над грымучым прадоннем... зрабiце ласку, выпiце са старажытным чалавекам чарачку...

Пат згодна кiўнула.

- Давайце, - сказала яна. - Усё, што вы захочаце...

Яны ўвайшлi ў памяшканне. Побач з Фердынандам Пат здавалася яго дачкой. Статная, адважная маладая дачка зморанага асiлка, якi дайшоў да нас з дагiстарычнага часу.

У адзiнаццаць гадзiн мы паехалi дадому. Валянцiн i Фердынанд сядзелi ў таксi, вёў машыну Валянцiн. Астатнiя селi ў "Карла". Ноч была цёплая; Кёстэр зрабiў кругаля праз вёскi, якiя, паснулыя, ляжалi абапал дарогi. Там-сям свяцiлiся вокны, зрэдку брахалi сабакi. Ленц сядзеў на пярэднiм сядзеннi побач з Ота i спяваў, мы з Пат прымасцiлiся на заднiм сядзеннi.

Кёстэр быў выдатны шафёр. Ён браў вiражы, як птушка. Ён вёў машыну артыстычна, нiбы гуляючы. Ён ехаў не рэзка, як большасць гоншчыкаў. Калi ён рабiў павароты, можна было спаць - так мякка ён вёў машыну. Хуткасць не заўважалася. Толькi па шоргаце машын мы заўважалi, што мянялася дарожнае пакрыццё. На асфальтавай шашы яны свiсталi, на брукаванцы - грукаталi. Палосы святла ад пражэктараў, выцягнутыя, як ганчакi, iмчалi перад машынай, выхоплiваючы са змроку то дрыготкую бярозавую алею, то таполi, то тэлеграфныя слупы, якiя, здавалася, падалi, то сонныя будынкi i нямыя ўскрайкi лясоў. У недасяжнай вышынi, абсыпаны тысячамi зорак, над намi плыў светлы дым Млечнага Шляху.

Хуткасць расла. Я ўхутаў Пат нашымi палiто. Яна ўсмiхнулася мне.

- Цi любiш ты мяне? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- А ты мяне?

- Не. Гэта шчасце, праўда?

- Вялiзнае шчасце.

- Тады з намi нiчога не здарыцца...

- Нiчога... - адказала яна i пад палiто ўзяла маю руку.

Шаша пабегла ўнiз да чыгункi, утвараючы дугу. Блiшчалi рэйкi. Далёка перад намi мiгцеў чырвоны агеньчык. "Карл" зароў i рвануўся наперад. Мы дагналi хуткi цягнiк са спальнымi вагонамi i ярка асветленым вагонам-рэстаранам. Мы паехалi побач з iм. З вокан махалi людзi. Мы не адказвалi. Мы праiмчалiся мiма. Я азiрнуўся. Паравоз пляваўся дымам i iскрамi. Ён чорнай плямай таптаўся ў сiняй ночы. Мы яго перагналi... але ж мы вярталiся ў горад да таксi, да рамонтных майстэрань, у мэбляваныя пакоi. А ён няспешна рухаўся мiма лясоў i палёў, перасякаючы рэкi i горы, - удалячынь, да вольных прыгод.

Наблiжалiся гарадскiя дамы. "Карл" паспакайнеў, але гул яго матора ўсё яшчэ быў падобны да рыку дзiкага звера.

Кёстэр спынiўся недалёка ад могiлак. Ён не паехаў нi да майго дома, нi да Пат, ён проста спынiўся непадалёк, вiдаць, падумаўшы, што мы хочам пабыць адны. Мы вылезлi з машыны. Сябры адразу ж iрванулi, не азiрнуўшыся. Я паглядзеў iм услед. На момант мне здалося, што гэта ненармальна. Яны паехалi, а я застаўся. Я застаўся без сяброў...

Я прагнаў гэтую думку.

- Хадзем, - сказаў я Пат, якая пазiрала на мяне, быццам пра нешта здагадваючыся.

- Едзь з iмi, - сказала яна.

- Не, - адказаў я.

- Але ж табе хацелася паехаць...

- Ды што ты... - сказаў я, ведаючы, што так i было. - Хадзем.

Мы пайшлi ўздоўж могiлак, яшчэ няўстойлiвыя ад ветру i язды.

- Робi, - сказала Пат, - я хачу дадому.

- Чаму?

- Я не хачу, каб дзеля мяне ты ад нечага адмаўляўся.

- Што ты прыдумала, - сказаў я, -ад чаго я адмаўляюся?

- Ад сваiх сяброў...

- Ды я не адмаўляюся ад iх - заўтра ранiцай нiкуды яны ад мяне не падзенуцца.

- Ты ведаеш, пра што я гавару... - сказала яна. - Раней ты больш часу праводзiў з iмi.

- Бо цябе не было, - адказаў я, адмыкаючы дзверы.

Яна пахiтала галавой.

- Тут нешта iншае.

- Вядома, iншае. Дзякаваць богу.

Я ўзяў яе на рукi i панёс па калiдоры ў свой пакой.

- Табе патрэбны сябры, - сказала яна мне на самае вуха.

- Ты мне патрэбна таксама, - адказаў я.

- Але не так пiльна...

- Гэта мы яшчэ паглядзiм...

Я нагой адчынiў дзверы i адпусцiў яе. Яна моцна трымалася за мяне.

- Я вельмi дрэнны таварыш, Робi.

- Спадзяюся на гэта, - сказаў я. - Мне жанчына патрэбна не для таварыскасцi. Мне трэба каханая.

- Якая ж я каханая? - прамармытала яна.

- А хто ж ты?

- Нi два, нi паўтара. Так, фрагмент...

- Гэта тое, што трэба, - сказаў я. - Гэта абуджае фантазiю. Такiя жанчыны - каханыя навечна. Жанчына "на ўсе сто" лёгка робiцца абрыдлай. Таксама як i дасканалая. Фрагменты - нiколi.

Было чатыры гадзiны ночы. Я праводзiў Пат дадому i вяртаўся назад. Неба пачало святлець. Пахла ранiцай.

Я iшоў уздоўж могiлак, мiма кавярнi "Iнтэрнацыяналь". Тут адчынiлiся дзверы начной забягалаўкi для шафёраў каля Дома прафсаюзаў. Адтуль выйшла дзяўчына. Маленькая шапачка, паношанае чырвонае пальцячко, высокiя лакiраваныя боты... Я ўжо амаль прайшоў мiма, ды раптам пазнаў.

- Лiза...

- Ты яшчэ жывы? - спытала яна.

- Адкуль ты? - спытаў я.

Яна няпэўна махнула рукой.

- Чакала. Думала, ты прыйдзеш. Якраз такi час, калi ты вяртаешся дадому.

- Так, сапраўды...

- Пойдзеш са мной?

Я завагаўся.

- Не магу...

- Без грошай, - хутка сказала яна.

- Не таму, - адказаў я неабдумана, - у мяне ёсць грошы.

- Ах, вось што, - з горыччу прамовiла яна i на крок адступiла.

Я схапiў яе за руку.

- Не, Лiза...

Яна стаяла на пустой шэрай вулiцы, хударлявая i бледная. Такую я сустрэў яе шмат гадоў назад, калi жыў у тупой адзiноце без думак i надзеi. Спачатку яна аднеслася да мяне падазрона, як i ўсе гэтыя дзяўчаты, а потым, калi мы некалькi разоў шчыра паразмаўлялi, стала па-сяброўску пяшчотна-даверлiвай. Гэта былi дзiўныя адносiны. Бывала, што мы не бачылiся тыднямi, а потым яна з'яўлялася дзе-небудзь, стаяла i чакала мяне. У той час i ў яе, i ў мяне не было нiчога iншага i нiкога, мы, сустракаючыся, сагравалi адно аднаго як маглi - i гэта нам было патрэбна абодвум. Я даўно не бачыў яе, з таго часу, як пазнаёмiўся з Пат.

- Дзе ж ты так доўга была, Лiза?

Яна пацiснула плячыма.

- Усё роўна. Захацелася паглядзець на цябе. Ну, цяпер я магу адчалiць.

- Ну, як ты пажываеш?

- Ах, кiнь, - сказала яна. - Не старайся...

Вусны яе задрыжалi. Вiдаць было, што яна галадала.

- Я правяду цябе, - сказаў я.

Яе бледны абыякавы твар прастытуткi ажывiўся, на iм з'явiўся дзiцячы выраз. Па дарозе я купiў у начной шафёрскай закусачнай тое-сёе, каб яна магла перакусiць. Спачатку яна адмаўлялася. Уступiла толькi тады, калi я сказаў, што таксама хачу есцi. Але яна сачыла, каб не падмануць мяне, каб мне не засталiся горшыя кавалкi. Яна адмаўлялася i ад паўфунта вяндлiны, лiчыла, што хопiць чвэрцi фунта, калi мы яшчэ возьмем франкфурцкiх сасiсак. Але я ўсё-такi ўзяў паўфунта i дзве бляшанкi сасiсак.

Яна жыла ў мансардзе, якую так-сяк абставiла. На стале стаяла газнiчка, а каля ложка - бутэлька з уторкнутай у рыльца свечкай. На сценах вiселi карцiнкi з iлюстраваных часопiсаў, прымацаваныя кнопкамi. На тумбачцы некалькi дэтэктыўных раманаў, а побач з iмi - пачак парнаграфiчных здымкаў. Некаторыя клiенты, асаблiва жанатыя, любiлi паглядзець iх. Лiза змахнула iх у шуфляду i дастала старую, але чыстую сурвэту.

Я расклаў яду. Лiза мiж тым пераапранулася. Спачатку яна зняла сукенку, хоць я ведаў, што больш за ўсё ёй балелi ногi. Ёй жа даводзiлася так шмат хадзiць. I вось яна стаяла - у высокiх лакiраваных чаравiках да кален i ў чорнай сарочцы.

- Як табе падабаюцца мае ногi? - спытала яна.

- Цуд, як заўсёды.

Яна была задаволена i з палёгкай села на ложак, каб расшнураваць чаравiкi.

- Сто дваццаць марак заплацiла, - сказала яна i падала iх мне. - Пакуль столькi заробiш, дык даб'еш iх.

Яна дастала з шафы кiмано i выцертыя парчовыя туфлi, што засталiся ад лепшых дзён. Пры гэтым яна ўсмiхалася амаль вiнавата. Ёй хацелася падабацца. Мне раптам нешта падпёрла пад грудзi, мне стала нiякавата ў гэтай маленькай каморцы, быццам нехта памёр.

Мы елi. Я ласкава размаўляў з ёй. I ўсё ж яна заўважыла, што нешта памянялася. У яе вачах з'явiўся страх. Памiж намi нiколi нiчога не было больш таго, што прыносiў выпадак. Але, магчыма, гэта абавязвала i звязвала нас больш за ўсё iншае.

- Ты пойдзеш? - спытала яна, калi я ўстаў. Быццам яна ўжо даўно са страхам чакала гэтага.

- У мяне яшчэ спатканне.

Яна зiрнула на мяне.

- Так позна?

- Па справах. Важнае для мяне спатканне, Лiза. Хачу паспрабаваць убачыць аднаго чалавека. У гэты час ён звычайна сядзiць у "Асторыi".

Нiякая iншая жанчына не зразумее цябе ў такiх справах лепш, чым такая дзяўчына, як Лiза. Але i нiякая iншая жанчына не адчуе ману лепш за яе. Твар Лiзы зрабiўся пусты.

- У цябе жанчына...

- Паслухай, Лiза... мы ж так рэдка сустракалiся... цяпер жа не бачылiся амаль што год. Ты ж можаш уявiць...

- Не, не, я не пра гэта. У цябе ёсць жанчына, якую ты кахаеш! Ты змянiўся. Я адчуваю.

- Ах, Лiза...

- Праўда, праўда... Скажы!

- Я i сам не ведаю. Магчыма...

Яна хвiлiнку пастаяла. Потым яна кiўнула галавой.

- Так... так... вядома... Я ж такая дурная... у нас жа з табой нiчога не было... - Яна правяла рукой па лбе. - Не ведаю, як я магла падумаць...

Яна стаяла перада мной, худзенькая, бедная, бездапаможная... Парчовыя туфелькi, кiмано, доўгiя адзiнокiя вечары, успамiны...

- Да пабачэння, Лiза.

- Ты пойдзеш? Ты не пабудзеш яшчэ? Ты ўжо... iдзеш?

Я ведаў, што яна мела на ўвазе. Але я не мог. Нават дзiўна, але я не мог. Я гэта адчуваў сэрцам. Раней такога не здаралася. Я не пераацэньваў вернасцi. Але сёння ўсё змянiлася. Я раптам адчуў, як далёка адышоў ад усяго, што было.

Яна стаяла каля дзвярэй.

- Ты iдзеш? - Яна пабегла назад. - Вось, я ведаю, ты паклаў мне грошы... пад газету... не трэба мне яны... Вось... вось.. так, iдзi...

- Мне трэба, Лiза...

- Ты не прыйдзеш больш...

- Прыйду, Лiза...

- Не, не, ты не прыйдзеш,.. я ведаю. I не прыходзь! Iдзi ж, iдзi...

Яна заплакала.

Я спусцiўся па лесвiцы не азiрнуўшыся. Я яшчэ доўга хадзiў па вулiцах. Ноч была незвычайная. Мне зусiм не хацелася спаць. Я прайшоў мiма "Iнтэрнацыяналя", думаючы пра Лiзу i пра былыя гады, пра многае, што ўжо даўно забылася. Усё гэта было так далёка, што, здавалася, адбывалася не са мной. Потым я прайшоў па вулiцы, дзе жыла Пат. Вецер узмацнiўся, усе вокны ў яе доме былi цёмныя, ранак на шэрых нагах краўся каля дзвярэй... Нарэшце я пайшоў дадому. Божа мой, падумаў я, здаецца, я шчаслiвы.

XIII

- Даму, якую вы ўвесь час хаваеце, - сказала фраў Залеўскi, - можна ўжо не хаваць. Няхай спакойна адкрыта прыходзiць да вас. Яна мне падабаецца...

- Вы ж яе не бачылi яшчэ, - здзiвiўся я.

- Супакойцеся, я бачыла яе, - заявiла фраў Залеўскi выразна. - Я яе бачыла, i яна мне падабаецца, нават вельмi... але яна вам не пара...

- Праўда?

- Не пара. Мне нават дзiўна, як вы маглi яе знайсцi ў сваiх пiўнушках. Але, вядома, такiя басцякi...

- Мы адхiлiлiся ад тэмы... - перабiў я яе.

- Гэта жанчына, - сказала яна, стоячы рукi ў бокi, - прызначана для мужчыны з добрым надзейным становiшчам. Адным словам, для багатага чалавека.

"Вось табе i на! - падумаў я. - Гэтага табе яшчэ не хапала!"

- Так можна сказаць пра любую жанчыну, - заявiў я раздражнёна.

Яна затрэсла сваiмi пасмамi.

- Пачакайце! Будучыня пакажа, што я мела рацыю.

- А, будучыня! - Я са злосцю кiнуў запiнкi на стол. - Хто сёння думае пра будучыню! Цi варта сёння ламаць галаву пра яе!

Фраў Залеўскi заклапочана пакiвала велiчнай галавой.

- Дзiўныя вы людзi, моладзь увогуле. Мiнулае вы ненавiдзiце, сённяшнiм днём вы пагарджаеце, а будучыня - што будзе, тое будзе. Дабром гэта не можа скончыцца!

- А што вы маеце на ўвазе, гаворачы "не можа скончыцца"? - спытаў я. Дабром можа скончыцца толькi тое, што ўвесь час было дрэнна. Тады ўжо лепш, каб дрэнна скончылася.

- Гэта жыдоўскiя фокусы, - сказала фраў Залеўскi з годнасцю i рашуча накiравалася да дзвярэй. Але ўжо ўзяўшыся за ручку, яна раптам рэзка спынiлася.

- Смокiнг? - выдыхнула яна ў здзiўленнi. - У вас?

Шырока адкрытымi вачыма яна разглядала Отаў касцюм, якi вiсеў на дзвярах шафы. Я пазычыў яго, каб вечарам пайсцi з Пат у тэатр.

- Так, у мяне! - сказаў я з'едлiва. - У вас непераўзыдзены талент лагiчных абагульненняў, шаноўная панi...

Яна глянула на мяне. Цэлая гама бурных пачуццяў адлюстравалася на яе тоўстым твары. Усе яны сканцэнтравалiся ў шырокай змоўнiцкай усмешцы.

- Ага! - сказала яна. А потым яшчэ раз: - Ага!

I ўжо з другога боку дзвярэй, з асалодай i хiтрынкай, са светлай радасцю жанчыны, якая зрабiла такое адкрыццё, кiнула праз плячо:

- Дык вось яно як!

- Так яно i ёсць, праклятая цётка, - прабурчаў я ўслед ёй, калi ўпэўнiўся, што яна ўжо не пачуе.

Потым я раз'юшана шпурнуў свае новыя туфлi разам з карабком на падлогу. Ёй трэба багаты... быццам я гэтага не ведаў!

Я прыйшоў да Пат, каб iсцi разам у тэатр. Яна, ужо апранутая, стаяла ў пакоi, чакаючы мяне. Я ледзь не задыхнуўся, убачыўшы яе. Упершыню за час нашага знаёмства яна была ў вячэрняй сукенцы.

Сукенка была пашыта са срабрыстай парчы. Яна мякка спадала з прамых плячэй, падкрэслiваючы яе статную фiгуру. Яна здавалася вузкай i ўсё-такi была настолькi шырокай, што не перашкаджала рабiць прыгожыя вольныя крокi. Спераду яна была цалкам закрытая, а на спiне быў глыбокi вастракутны выраз. У матава-сiнiм змярканнi Пат выглядала ў ёй як срабрысты факел, яна была дзiўна непазнавальная, святочная i вельмi далёкая. За яе спiной лунаў дух фраў Залеўскi з перасцерагальна ўзнятым пальцам.

- Добра, што першы раз я ўбачыў цябе не ў гэтай сукенцы, - сказаў я. - Я нiколi ў жыццi не адважыўся б падысцi да цябе.

- Так я табе i паверыла, Робi. - Яна ўсмiхнулася. - Падабаецца?

- Яна мяне пужае! Ты ў ёй - зусiм iншая жанчына.

- Гэта не страшна. На тое i ёсць сукенкi.

- Магчыма. Мяне яна крыху прыгнятае. Да гэтай сукенкi патрэбна мець зусiм iншага мужчыну. З вялiкiмi грашыма.

Яна засмяялася.

- Мужчыны з вялiкiмi грашыма часцей за ўсё агiдныя, Робi.

- Але ж не грошы?

- Не, - сказала яна, - не грошы.

- Так я i думаў.

- А ты не згодны?

- Чаму ж, -сказаў я. - Хоць грошы i не прыносяць шчасця, затое выдатна супакойваюць.

- Яны прыносяць незалежнасць, даражэнькi, а гэта важней. Але калi хочаш, я магу пераапрануцца.

- Нi ў якiм разе. Сукенка - шыкоўная. З сённяшняга дня я краўцоў буду цанiць вышэй за фiлосафаў. Краўцы прыносяць у жыццё прыгажосць. Гэта ў сотнi разоў даражэй, чым глыбокiя думкi. Асцерагайся, я магу яшчэ закахацца ў цябе.

Мы засмяялiся. Я неўпрыкмет агледзеў сябе. Кёстэр быў крыху вышэйшы за мяне, i мне давялося там-сям зверху прышпiлiць штаны, каб яны не вiселi. Дзякаваць богу, яны трымалiся.

Мы пад'ехалi да тэатра на таксi. Па дарозе я больш маўчаў, нават не ведаючы чаму. Калi мы выходзiлi, я, разлiчваючыся, мiжволi зiрнуў на шафёра. У яго былi пачырванелыя ад бяссоння вочы. Ён быў непаголены i меў змораны выгляд. Абыякавым жэстам ён узяў грошы.

- Добры заробак сёння? - цiха спытаў я.

Ён узняў вочы.

- Нармальна, - сказаў ён неахвотна. Ён палiчыў мяне проста за цiкаўнага.

На нейкi момант у мяне з'явiлася жаданне сесцi побач з iм i паехаць. Потым я павярнуўся. Пат, хударлявая i гнуткая, прыгожая, у кароткiм срабрыстым жакеце з шырокiмi рукавамi, апранутым на срабрыстую сукенку, стаяла, чакаючы мяне.

- Хутчэй хадзем, Робi, зараз пачнецца!

Каля ўвахода тоўпiлiся людзi. Сёння была вялiкая прэм'ера, тэатр быў асветлены пражэктарамi, адна за адной пад'язджалi машыны, з iх выходзiлi жанчыны ў вячэрнiх сукенках, блiскуча ўпрыгожаныя, мужчыны ў фраках, з ружовымi сытымi тварамi, яны былi вясёлыя, смяялiся бестурботна i самаўпэўнена. А сярод гэтага ўсяго зарыпела i застагнала старое таксi, якое вёў адсюль змораны шафёр.

- Дык хадзем жа, Робi! - паклiкала Пат, гледзячы на мяне ззяючымi i ўсхваляванымi вачыма. - Ты нешта забыў?

Я кiнуў варожы позiрк на людзей вакол мяне.

- Не, - сказаў я. - Я нiчога не забыў.

Потым я падышоў да касы i замянiў бiлеты. Я купiў бiлеты ў ложу, хоць яны каштавалi неверагодна шмат. Я не хацеў, каб Пат сядзела сярод гэтых удачлiвых людзей, якiх нiчым не здзiвiш. Я не хацеў, каб яна належала да iх. Я хацеў, каб яна была толькi са мной.

Я даўно не быў у тэатры. Я не пайшоў бы i цяпер, каб не Пат. Тэатры, канцэрты, кнiгi - усе гэтыя мяшчанскiя звычкi я амаль страцiў. Не той быў час. Палiтыка была добрым тэатрам, стралянiна кожны вечар замяняла сабой канцэрты, а вялiзная кнiга бяды вучыла лепш за ўсе бiблiятэкi.

Ярусы i партэр былi запоўнены цалкам. Святло адразу пагасла, як толькi мы селi. Адны водсветы ад рампы прабягалi па зале. На поўную сiлу загучала музыка, прыпадняла ўсё i панесла за сабой.

Я адсунуў сваё крэсла ў куток ложы. Так я не бачыў нi сцэны, нi цьмяных патылiц гледачоў. Я чуў толькi музыку i бачыў толькi твар Пат.

Музыка да "Казак Гофмана" зачаравала залу. Яна была як паўднёвы вецер, як цёплая ноч, як надзьмуты ветразь пад зоркамi, яна была нерэальная. Яна ўсё аддаляла i афарбоўвала ў казачныя колеры, здавалася, што ў ёй шумiць цёмная плынь жыцця, не было больш нi зямнога прыцягнення, нi межаў - заставалiся толькi бляск, i мелодыя, i каханне, i нельга было ўявiць сабе, што за сценамi пануюць бяда, i пакуты, i адчай, адначасова з гэтай музыкай.

Твар Пат ад святла са сцэны набыў таямнiчасць. Яна ўся паглыбiлася ў музыку, i я любiў яе за тое, што яна не прыхiлiлася да мяне, не ўзяла мяне за руку, не глянула на мяне, а, здавалася, нават не думала пра мяне, забылася, што я ёсць. Я трываць не мог, калi блыталi розныя рэчы, я ненавiдзеў людзей, якiя, як каровы, збiвалiся ў гурт у той час, калi над табой уладарылi прыгажосць i сiла вялiкага твора, я ненавiдзеў расплывiстыя позiркi закаханых пар, гэтае тупое цiсканне, гэтае непрыстойнае авечае шчасце, якое нiколi не выходзiла за межы самога сябе, я ненавiдзеў усю гэтую балбатню пра з'яднанне душ у каханнi, бо я лiчыў, што дваiм патрэбна як мага больш быць асобамi i як мага больш аддаляцца адзiн ад аднаго, каб потым зноў сустрэцца. Толькi той, хто ўвесь час аказваўся ў адзiноце, ведаў, што такое шчасце сустрэчы. Усё iншае разбурала тайну чакання. А што мацней зацягвае ў магiчныя сферы адзiноты, як не пачуццёвыя выбухi, поўнае душэўнае ўзрушэнне, улада стыхii, бура, ноч, музыка... I каханне...

Успыхнула святло. Я на iмгненне заплюшчыў вочы. Пра што ж я думаў толькi што? Пат павярнулася да мяне. Я ўбачыў, што людзi заспяшалiся да дзвярэй.

Пачаўся антракт.

- Ты не хочаш выйсцi? - спытаў я.

Пат пахiтала галавой.

- Дзякуй богу! Я трываць не магу, калi ходзяць i разглядаюць адзiн аднаго, вылупiўшы вочы.

Я пайшоў, каб прынесцi ёй шклянку лiмоннага соку. Буфет быў у аблозе. Дзiўна, што музыка ў многiх узбуджала воўчы апетыт. Гарачыя сасiскi знiкалi як у час галоднага тыфу.

Калi я са шклянкай з'явiўся ў ложы, нейкi тып стаяў за спiнкай крэсла Пат. Яна ажыўлена размаўляла, павярнуўшыся да яго тварам.

- Гэта пан Броер, Роберт, - сказала яна.

"Пан бугай", - падумаў я i з незадавальненнем глянуў на яго. Яна сказала не Робi, а Роберт. Я паставiў шклянку на край ложы, чакаючы, калi ён пойдзе. На iм быў смокiнг казачнага крою. Ён балбатаў пра рэжысуру i не думаў iсцi. Пат павярнулася да мяне.

- Пан Броер пытае, цi не пайсцi нам пасля ў "Каскад"?

- Калi ты хочаш, - сказаў я.

Пан Броер заўважыў, што можна было б патанцаваць. Ён быў ветлiвы i падабаўся мне. Толькi адно было непрыемна: гэтая элегантная лёгкасць, якая, як мне здавалася, была да густу Пат i якой у мяне не было. Раптам я не паверыў сваiм вушам: я пачуў, што ён звяртаўся да Пат на "ты". Хоць магло быць сотнi простых прычын для такiх адносiн, мне закарцела скiнуць яго ў аркестровую яму.

Празвiнеў званок. Музыканты пачалi настройваць iнструменты. Скрыпкi выдавалi iмклiвыя мяккiя гукi...

- Значыць, дамовiлiся: сустракаемся каля выхаду, - сказаў Броер i нарэшце пайшоў.

- Што гэта за бусел? - спытаў я.

- Даражэнькi, -адказала Пат, -лепш слухай музыку.

"Каскад", - падумаў я i ў думках пералiчыў грошы. - Заклятая абдзiралаўка!"

Я iшоў у змрочным падазрэннi. У дадатак да звягi фраў Залеўскi мне яшчэ не хапала гэтага Броера. Ён ужо чакаў нас каля дзвярэй.

Я хацеў спынiць таксi.

- Не трэба, - сказаў Броер. - У маёй машыне месца хопiць.

- Добра, - сказаў я.

Было б смешна не згадзiцца з iм. Але мяне гэта ўсё роўна злавала.

Пат ведала машыну Броера. Гэта быў вялiзны "пакард", якi стаяў на плошчы каля тэатра.

Пат адразу накiравалася да яго.

- Ён перафарбаваны, - сказала яна, спынiўшыся.

- Так, перафарбаваў у шэры колер, - адказаў Броер. - Так лепш?

- Шмат лепш.

Броер звярнуўся да мяне:

- А вам падабаецца новы колер?

- Я не ведаю, якi быў раней.

- Чорны.

- Чорны глядзiцца выдатна.

- Вядома. Але ж хочацца разнастайнасцi. Ну, да восенi будзе новая машына.

Мы паехалi ў "Каскад". Гэта быў шыкоўны рэстаран, дзе iграў выдатны аркестр i можна было патанцаваць.

- Здаецца, няма месцаў, - радасна сказаў я, калi мы падышлi да дзвярэй.

- Шкада, - сказала Пат.

- А, гэта мы ўладзiм, - заявiў Броер i павёў перагаворы з адмiнiстратарам. Вiдаць, яго тут добра ведалi, бо, сапраўды, нам падставiлi столiк i крэслы, i праз некалькi хвiлiн мы сядзелi ў лепшым месцы залы, адкуль можна было бачыць усю пляцоўку для танцаў. Аркестр iграў танга. Пат нахiлiлася над бар'ерам.

- Ах, я так даўно не танцавала.

Броер падхапiўся.

- Патанцуем?

Палаючымi вачыма яна зiрнула на мяне.

- Я тым часам зраблю заказ, - сказаў я.

- Добра.

Танга зацягнулася. Пат, танцуючы, час ад часу пазiрала на мяне i ўсмiхалася. Я ў адказ кiваў галавой, але адчуваў сябе не вельмi ўтульна. Яна выглядала цудоўна i выдатна танцавала. На жаль, i Броер танцаваў добра, i яны ўдала пасавалi адно аднаму. Здавалася, яны танцуюць так ужо не ўпершыню. Я заказаў сабе двайную порцыю рому. Яны вярнулiся. Броер вiтаўся са знаёмымi, i я на хвiлiнку застаўся з Пат сам-насам.

- Цi даўно ты знаёмая з гэтым хлопчыкам? - спытаў я.

- Ужо даўно. А што?

- Так проста. Ты часта бывала з iм тут?

Яна глянула на мяне.

- Я ўжо не памятаю, Робi.

- Ну, гэта запамiнаецца, - сказаў я ўпарта, хоць ужо i ведаў, што яна хацела сказаць.

Яна заматала галавой i засмяялася. У гэты момант я любiў яе без памяцi. Яна хацела паказаць: што было, тое сплыло. Мяне ж штосьцi тачыла, ад чаго мне самому было смешна, але пазбавiцца ад гэтага я не мог. Я паставiў чарку на стол.

- Ты можаш спакойна прызнацца. Што тут такога?

Яна зноў зiрнула на мяне.

- Цi ты думаеш, калi б што ў нас было, мы паехалi б разам сюды? - спытала яна.

- Не, - сказаў я, прысаромлены.

Аркестр зноў пачаў iграць. Падышоў Броер.

- Блюз, - сказаў ён мне. - Цудоўна. Можа, вы патанцуеце?

- Не! - адказаў я.

- Шкада.

- А ты паспрабуй, Робi, - сказала Пат.

- Лепей не варта.

- Але чаму? - спытаў Броер.

- Я проста не аматар, - адказаў я не вельмi ветлiва. - Ды i ненавучаны. Часу не было. А вы спакойна танцуйце, я знайду сабе забаву тут.

Пат завагалася.

- Што ты, Пат... - сказаў я. - Ты ж так любiш.

- Люблю... але ты сапраўды не засумуеш?

- Анi! - Я паказаў на чарку. - Таксама своеасаблiвы танец.

Яны пайшлi. Я даў знак кельнеру i дапiў чарку. Потым я сядзеў у адзiноце за сталом i лiчыў салёныя мiндалiны. Цень фраў Залеўскi не адступаў ад мяне.

Броер запрасiў да стала некалькi чалавек - дзвюх сiмпатычных жанчын i маладзейшага мужчыну з маленькай лысай галавой. А потым падышоў яшчэ чацвёрты. Усе яны былi легкаважныя, як корак, далiкатныя i ўпэўненыя ў сабе. Пат ведала ўсiх чацвярых.

Я адчуваў сябе пнём. Да гэтага разу мы бывалi з Пат толькi ўдваiх. Цяпер я ўпершыню сустрэўся з людзьмi, з якiмi яна была знаёмая раней. Я не ведаў, пра што з iмi. гаварыць. Яны рухалiся лёгка i нязмушана, яны з'явiлiся з таго жыцця, дзе ўсё iшло гладка, дзе мы не бачылi таго, чаго не хацелi бачыць, яны з'явiлiся з iншага свету. Калi б я быў адзiн альбо з Ленцам цi Кёстэрам, мяне гэта зусiм не трывожыла б, мне было б усё роўна. Але ж тут была Пат, Пат ведала iх, i таму ўсё атрымлiвалася наперакасяк, гэта гняло мяне i вымушала параўноўваць сябе з iмi.

Броер прапанаваў пайсцi ў iншы рэстаран.

- Робi, - сказала Пат, калi мы выходзiлi, - цi не лепш нам пайсцi дадому?

- Не, - сказаў я. - Навошта?

- Табе ж сумна...

- Анiколечкi. Чаму мне павiнна быць сумна? Наадварот! А табе ж гэта прыносiць задавальненне.

Яна глянула на мяне, але нiчога не сказала.

Я пачаў пiць. Не так, як дагэтуль, а па-сапраўднаму. Лысы зацiкавiўся. Ён спытаў, што я п'ю. Я сказаў, што ром.

- Грог? - спытаў ён.

- Не, ром, - сказаў я.

Ён пакаштаваў i папярхнуўся.

- Лiха яго, - сказаў ён з павагай, - трэба мець загартоўку.

Цяпер мной зацiкавiлiся i жанчыны. Пат i Броер танцавалi ў гэты час. Пат пазiрала ў наш бок. Я больш не глядзеў на яе. Я разумеў, што раблю не тое, але на мяне раптам найшло. Мяне злавала цiкаўнасць астатнiх, як я п'ю. У мяне не было жадання выстаўляцца перад iмi, нiбы школьнiк. Я ўстаў i пайшоў да стойкi бара. Пат здалася мне зусiм чужой. Няхай яна коцiцца да д'ябла, разам са сваiмi знаёмымi! Яны ёй кампанiя! Не, не кампанiя! Кампанiя!

Лысы далучыўся да мяне. Мы выпiлi з барменам па чарцы расейскай гарэлкi. Бармены - заўсёды падтрымка. З iмi можна паразумецца без слоў у любым кутку свету. Гэты бармен таксама аказаўся сваiм чалавекам. А лысы - слабак. Яму хацелася выгаварыцца. Нейкая Фiфi не давала яму спакою. Але гэта хутка прайшло. Ён расказаў мне, што Броер шмат гадоў закаханы ў Пат.

- Праўда? - спытаў я.

Ён захiхiкаў. Яшчэ адной порцыяй алкаголю я прымусiў яго змоўкнуць. Але тое, што ён сказаў, засела. Я злаваўся, што трапiў у такое становiшча. Я злаваўся, што мне гэта не абыякава. I я злаваўся яшчэ, што не меў рашучасцi стукнуць кулаком па стале. Я адчуваў, што ўсярэдзiне ў мяне варушыцца халодная злосць з жаданнем разбураць. Але яна была накiравана не супраць iншых, а супроць самога сябе.

Лысы скора ўжо не варочаў языком. Потым знiк. Я застаўся сядзець. Раптам я адчуў, што да майго пляча прыцiснулiся моцныя пругкiя грудзi. Яны належалi адной з жанчын, якiх прывёў Броер. Яна села шчыльна каля мяне. Касаватыя шэра-зялёныя вочы паволi абмацвалi мяне. Гэта быў позiрк, пасля якога словы былi лiшнiя, - патрабавалiся дзеяннi.

- Цудоўна - умець так пiць, - сказала яна праз хвiлiну.

Я маўчаў. Яна працягнула руку, каб узяць маю чарку. Рука была падобная да яшчаркi, у блiскучых пярсцёнках, сухая i жылаватая. Яна рухалася вельмi павольна, як паўзла. Я ведаў, што будзе. "З табой я хутка спраўлюся, - падумаў я. - Ты бачыш, што я злуюся, i недаацэньваеш мяне. Але ты памыляешся. З жанчынамi я спраўляюся, а вось з каханнем - нiяк. Безнадзейнасць - вось што выклiкае сум".

Жанчына пачала гаварыць. У яе быў ломкi, нiбы шкляны, голас. Я заўважыў, што Пат глядзiць на нас. Мяне гэта не трывожыла. Мяне не трывожыла i жанчына побач. У мяне было адчуванне, быццам я лячу ў слiзкую продань. Я не думаў пра Броера i яго кампанiю. Я не думаў нават пра Пат. Я думаў пра змрочную тайну: чаму рэчаiснасць абуджае жаданнi, ды не можа iх задаволiць; чаму каханне пачынаецца ў чалавеку, але нiколi ў iм не канчаецца; i чаму ўсё можа быць: чалавек, каханне, шчасце, жыццё... I чаму гэтага нейкiм жудасным чынам заўсёды не хапае i яго ўсё меней, чым больш сабе ўяўляеш. Я таксама зiрнуў на Пат. Вось яна iдзе ў сваёй срэбнай сукенцы, маладая i прыгожая, яркае полымя жыцця, я кахаў яе, i калi я гаварыў ёй: "Iдзi да мяне!", яна прыходзiла, i нiчога нам не перашкаджала, i мы маглi быць у такой блiзкасцi, у якой могуць быць толькi людзi... I ўсё-такi часам усё неяк загадкава зацянялася i прыносiла пакуты. Я не мог вызвалiць яе з палону рэчаў, не мог вырваць з жыццёвага кола, якое было над намi i ў нас, навязваючы нам свае законы, сваё дыханне i свой тлен, сумнiцельны бляск сучаснасцi, якая ўвесь час абрынаецца ў нiкуды, ззяючыя iлюзii пачуцця, якое, уладарачы, зноў ператвараецца ў страту. I нiяк гэтага не стрымаць, нiколi! Не разарваць бразготлiвы ланцуг часу, не ператварыць няспыннасць у спакой, пошукi ў цiшыню, падзенне ў раўнавагу. Я не мог вырваць яе нават з выпадковасцi, з таго, што было раней, да нашага знаёмства, з тысяч думак, успамiнаў, з таго, што яе сфармавала, пакуль з'явiўся я, нават з гэтай кампанii я не мог вырваць яе.

Побач са мной ломкiм голасам гаварыла жанчына. Яна шукала спадарожнiка на адну ноч, кавалачак чужога жыцця, каб падсцёбнуць сябе, каб забыць сябе i занадта балючае разуменне таго, што нiчога не застаецца, нi я, нi ты i ўжо нi ў якiм разе - не мы. Цi не шукала яна, папраўдзе, тое самае, што i я? Спадарожнiка, каб забыць адзiноту жыцця, таварыша, каб выжыць у бязмэтнасцi iснавання?

- Хадзем, - сказаў я. - Вернемся да ўсiх. Гэта безнадзейна - тое, чаго хочацца вам... як i тое, чаго хочацца мне...

Яна зiрнула на мяне i, адкiнуўшы галаву, зарагатала.

Мы наведалi яшчэ некалькi рэстаранаў. Броер распалiўся, зрабiўся гаваркi, поўны надзеi. Пат прыцiхла. Яна нi пра што не пыталася ў мяне, не папракала, не спрабавала нiчога высветлiць. Яна толькi прысутнiчала, час ад часу танцавала, а потым здавалася, што плыве мiж натоўпу марыянетак i карыкатур, нiбы цiхi, прыгожы, невялiчкi карабель... Часам усмiхалася мне.

Млявасць начных рэстаранаў пафарбавала сцены i твары ў шэра-жоўты колер, быццам iх заплямiлi брудныя рукi. Музыка, здавалася, гучала з-пад шклянога каўпака. Лысы пiў каву. Жанчына з рукамi-яшчаркамi тупа ўзiралася ў адну кропку. Броер купiў у зморанай жанчыны ружы i падзялiў iх памiж Пат i тымi дзвюма. На пялёстках гарэлi маленькiя празрыстыя кропелькi вады.

- Давай патанцуем з табой хоць адзiн раз, - сказала мне Пат.

- Не, - сказаў я i падумаў пра рукi, якiя сёння ўжо дакраналiся да яе. Не, - i адчуў сябе даволi смешным i вартым жалю.

- Патанцуем, - сказала яна, i вочы ў яе пацямнелi.

- Не, - запярэчыў я, - не, Пат.

Нарэшце мы пайшлi дадому.

- Я падвязу вас, - сказаў мне Броер.

- Добра.

У яго машыне была коўдра, якую ён накiнуў Пат на ногi. Раптам я заўважыў, што яна вельмi бледная i змораная. Жанчына, з якой мы сядзелi каля стойкi бара, на развiтанне сунула мне ў рукi запiску. Я, як нiчога нiякага, сеў у машыну. Па дарозе я пазiраў у акно.

Пат сядзела ў кутку i не варушылася. Я нават не чуў яе дыхання. Броер павёз спачатку яе. Ён ведаў, дзе яна жыве, i не пытаўся. Яна вылезла. Броер пацалаваў ёй руку.

- Дабранач, - сказаў я, не гледзячы на яе.

- Дзе вас высадзiць? - спытаў мяне Броер.

- На наступным рагу, - сказаў я.

- Я завязу вас дадому, - адказаў ён занадта паспешлiва i ветлiва.

Ён баяўся, што я вярнуся. Я падумаў, цi не заехаць яму ў нюхаўку. Але ён быў мне абыякавы.

- Добра, тады падвязiце мяне да бара Фрэдзi, - сказаў я.

- Няўжо вас пусцяць у такi час? - спытаў ён.

- Дзякую, што вы хвалюецеся, - сказаў я, - але можаце быць упэўнены, мяне пусцяць усюды.

Калi я так сказаў, мне зрабiлася шкода яго. Пэўна ж, увесь вечар ён здаваўся сабе шыкоўным i вопытным гулякам. Не варта было разбураць гэты самападман.

З iм я развiтаўся больш зычлiва, чым з Пат.

У бары яшчэ было даволi шмат людзей. Ленц i Фердынанд Граў гулялi ў покер з гаспадаром крамы гатовага адзення Больвiзам i яшчэ некалькiмi мужчынамi.

- Падсаджвайся, - сказаў Готфрыд. - Сёння надвор'е покернае.

- Не, - адмовiўся я.

- Зiрнi толькi на гэта, - сказаў ён i паказаў на кучу грошай. - Без махлярства. Масць так i прэ.

- Добра, - сказаў я. - Здавай.

Я заявiў гульню пры двух каралях i ўзяў чатыры валеты.

- Вось як! - сказаў я. - Сёння, вiдаць, надвор'е для блефу.

- Як закон, - адказаў Фердынанд i даў мне цыгарэту.

Я не думаў доўга заставацца тут. Але цяпер я адчуў нейкi грунт пад нагамi. Настрой у мяне быў неважнецкi, але ж тут быў звыклы родны прытулак.

- Падай мне сюды паўбутэлькi рому, - крыкнуў я Фрэду.

- Размяшай яго з партвейнам, - сказаў Ленц.

- Не, - адмовiўся я. - Няма часу на эксперыменты. Хачу напiцца.

- Тады пi салодкiя лiкёры. Пасварылiся?

- Глупства.

- Не хлусi, дзiцятка. Не тлумi галаву твайму старому тату Ленцу, якi арыентуецца ў таямнiцах сэрца, як дома. Прызнайся i пi.

- З жанчынай нельга сварыцца. У крайнiм выпадку на яе можна раззлавацца.

- Як на тры гадзiны ночы - занадта тонкая рознiца. Я, шчыра кажучы, сварыўся з кожнай. Калi не сварышся, значыць, скора канец.

- Цудоўна, - сказаў я. - Хто раздае?

- Ты, - сказаў Фердынанд Граў. - Здаецца, у цябе сусветны боль, Робi. Не паддавайся. Жыццё стракатае, але не дасканалае. Мiж iншым, хоць у цябе i сусветны боль, блефуеш ты цудоўна. Два каралi - гэта ўжо нахабства.

- Аднойчы, калi я гуляў, супроць двух каралёў стаяла сем тысяч франкаў, сказаў Фрэд ад стойкi.

- Швайцарскiх цi французскiх? - спытаў Ленц.

- Швайцарскiх.

- Тваё шчасце, - растлумачыў Готфрыд. - Калi б французскiх, ты не меў бы права перапынiць гульню.

Мы гулялi яшчэ з гадзiну. Я выйграў даволi шмат. Больвiз увесь час прайграваў. Я пiў, але ад гэтага толькi балела галава. Хмель не прыходзiў. Усё толькi абвастрылася. У страўнiку пякло агнём.

- Ну, а цяпер перастань пiць i з'еш што-небудзь, - сказаў Ленц. - Фрэд, дай яму сандвiч i некалькi сардзiн. Схавай грошы, Робi.

- Яшчэ адну.

- Добра. Апошнюю. Дубальтовую?

- Дубальтовую, - сказалi астатнiя.

Я, зусiм не думаючы, прыкупiў да крыжовай дзесяткi i караля тры карты: валета, даму i туза. З гэтымi картамi я выйграў у Больвiза, у якога на руках былi чатыры васьмёркi, а стаўку ён узвiнцiў да неба. Кленучы ўсё на свеце, ён выдаў мне кучу грошай.

- Бачыш, - сказаў Ленц. - Вось гэта надвор'е па масцi.

Мы селi каля стойкi. Больвiз спытаў пра "Карла". Ён не мог забыцца, што Кёстэр перагнаў яго спартовую машыну. Яму хацелася купiць "Карла".

- Спытай у Ота, - сказаў Ленц. - Але мне здаецца, што хутчэй ён прадасць табе руку.

- Ну, ну, - сказаў Больвiз.

- Табе гэта незразумела, - заявiў Ленц, - бо ты - дзiця дзелавога дваццатага стагоддзя.

Фердынанд Граў засмяяўся. За iм - Фрэд. Нарэшце мы смяялiся ўсе. Калi каму не было смешна пры ўпамiнаннi дваццатага стагоддзя, то яму варта было застрэлiцца. Але i смяяцца доўга нельга было. Больш дарэчы - галасiць.

- Ты ўмееш танцаваць, Готфрыд? - спытаў я.

- Вядома. Я ж працаваў настаўнiкам танцаў. Ты забыўся?

- Забыўся... дай яму забыцца, - сказаў Фердынанд Граў. - Забыццё - тайна вечнай маладосцi. Чалавек старэе толькi праз памяць. Занадта мала забываецца.

- Не, - сказаў Ленц. - Забываецца толькi непатрэбнае.

- Ты можаш навучыць мяне?

- Танцаваць? За адзiн вечар, дзiця. I гэта ўся твая бяда?

- Няма ў мяне нiякай бяды, - сказаў я. - Галава балiць.

- Хвароба нашага часу, Робi, - сказаў Фердынанд. - Лепш за ўсё было б нараджацца без галавы.

Я зайшоў яшчэ ў кафе "Iнтэрнацыяналь". Алоiс якраз хацеў зачыняць аканiцы.

- Ёсць яшчэ хто-небудзь? - спытаў я.

- Роза.

- Пайшлi, вып'ем утраiх па адной.

- Згода.

Роза сядзела каля стойкi i вязала з воўны панчошкi дачцэ.

Яна паказала ўзор i сказала, што жакецiк ужо звязала.

- Як справы? - спытаў я.

- Дрэнна. У людзей няма грошай.

- Табе пазычыць? Вось... выйграў у покер.

- Дармавыя грошы - залог шчасця, - сказала Роза, плюнула на iх i забрала.

Алоiс прынёс тры чаркi. Потым яшчэ адну, Фрыцы, якая прыйшла неўзабаве.

- Канец, - сказаў ён. - Знямогся, як сабака.

Ён выключыў святло. Мы пайшлi. Роза развiталася каля дзвярэй. Фрыцы ўзяла Алоiса пад руку i пайшла побач з iм, лёгка i бадзёра. Ён шоргаў па бруку плоскiмi падэшвамi. Я застаўся адзiн, гледзячы iм услед. Я ўбачыў, як Фрыцы схiлiлася да бруднага крывога кельнера i пацалавала яго. Ён абыякава адпiхнуў яе.

I раптам - я не ведаю, як гэта атрымалася, - калi я павярнуўся i паглядзеў на пустую вулiцу, i на дамы з цёмнымi вокнамi, i на халоднае начное неба, мне ў сэрца ўдарыла такая шалёная туга па Пат, што я ледзь устаяў на нагах. Я больш нiчога не разумеў - нi самога сябе, нi сваiх паводзiн, нi ўсяго гэтага вечара, - нiчога.

Я прыхiлiўся да сцяны дома i ўтаропiўся перад сабой. Я не разумеў, навошта я ўсё гэта зрабiў. Я трапiў у нешта, што разрывала мяне на часткi, што рабiла мяне неразумным i несправядлiвым, што кiдала мяне туды-сюды i разбурыла мне ўсё тое, што з цяжкасцю парадкаваў. Я стаяў бездапаможна i не ведаў, што рабiць. Дадому мне не хацелася, там мне было б зусiм дрэнна. Нарэшце я прыпомнiў, што ў Альфонса павiнна быць яшчэ адчынена. Я пайшоў туды. Я хацеў перабыць там да ранiцы. Убачыўшы мяне, Альфонс нiчога не сказаў. Ён толькi зiрнуў i працягваў чытаць газету. Я сеў за столiк i паглыбiўся ў дрымоту. Больш нiкога не было. Я думаў пра Пат. Увесь час пра Пат. Я думаў пра тое, як я паводзiў сябе. Раптам мне прыпомнiлася кожная дробязь. Усё было супроць мяне. Вiнаваты быў я адзiн. Я звар'яцеў. Я ўтаропiўся ў стол. Кроў бiла мне ў скронi. Я адчайна злаваўся на самога сябе i не бачыў выйсця. Я, толькi я ўсё паламаў.

Раптам пачуўся трэск i звон. Я з усёй сiлы грукнуў шклянкай, якая разляцелася.

- Таксама забава, - сказаў Альфонс i ўстаў.

Ён дастаў асколкi з рукi.

- Я вельмi шкадую, - сказаў я. - Зрабiў не падумаўшы.

Ён прынёс вату i пластыр.

- Схадзi лепш у бардак, - сказаў ён. - Гэта дапаможа.

- Нiчога, - адказаў я. - Усё прайшло. Нейкi прыпадак шаленства.

- Шаленства трэба выганяць забавамi, а не злосцю, - вучыў мяне Альфонс.

- I то праўда, - сказаў я. - Але ж трэба ўмець.

- Трэнiруйся. Вам усiм хочацца прабiць сцяну галавой. Але з гадамi гэта пройдзе.

Ён паклаў на грамафон "Злiтуйся" з "Трубадура". Пачало хутка свiтаць.

Я пайшоў дамоў. Перад адыходам Альфонс налiў мне вялiкую чарку "Фэрнет-бранка". Мне здалося, што цяпер у маiм чэрапе стукаюць мяккiя малаточкi. Вулiца стала няроўнай. Плечы налiлiся волавам. Нарэшце я дабраў.

Я паволi падняўся па лесвiцы i пачаў шукаць у кiшэнi ключ. Тут я пачуў у паўзмроку нечае дыханне. Нешта шэрае, невыразнае сядзела на верхняй прыступцы. Я зрабiў два крокi.

- Пат... - прамовiў я, разгубiўшыся. - Пат, што ты тут робiш?

Яна варухнулася.

- Мне здаецца, я задрамала...

- Але як ты трапiла сюды?

- У мяне ж ёсць твой ключ.

- Я не пра гэта. Я пра... - Хмель адступiў, я ўбачыў збiтыя прыступкi лесвiцы, аблезлую сцяну i срабрыстую сукенку, маленькiя блiскучыя туфелькi. Я пра тое, як ты ўвогуле аказалася тут...

- Вось пра гэта я пытаюся ў сябе ўвесь час...

Яна ўстала i пацягнулася, быццам гэта была самая натуральная справа ў свеце - сядзець усю ноч на лесвiцы.

Потым яна прынюхалася.

- Ленц сказаў бы: каньяк, ром, вiшнёўка, абсент.

- Нават "Фернет-бранка", - прызнаўся я i толькi цяпер усё як след зразумеў.

- Д'ябал усё забяры, ты выдатная дзяўчына, Пат, а я - агiдны iдыёт!

Я падхапiў яе на рукi, адчынiў дзверы i панёс праз калiдор. Яна ляжала на маiх грудзях, серабрыстая чапля, змораны птах, я адвярнуў галаву ўбок, каб не дыхаць на яе перагарам, i адчуў, што яна дрыжыць, хоць на твары блукае ўсмешка.

Я пасадзiў яе ў крэсла, запалiў святло i прынёс коўдру.

- Каб я толькi здагадаўся, Пат... замест таго каб бадзяцца, сядзець у шынках, мне трэба было... варты жалю баран... я патэлефанаваў табе ад Альфонса, я свiстаў перад тваiм домам... Я падумаў, што ты не хочаш адклiкацца...

- А чаму ты не вярнуўся, калi мяне завезлi дадому?

- Вось гэта я хацеў бы ведаць сам...

- Будзе лепш, калi ты дасi мне ключ i ад кватэры, - сказала яна. - Тады мне не трэба будзе сядзець на лесвiцы.

Яна засмяялася, але вусны яе дрыжалi, i я раптам зразумеў, чаго ёй каштавала - вярнуцца, чакаць тут i гаварыць цяпер адважным бадзёрым голасам...

- Пат, - сказаў я хутка, цалкам заблытаны, - Пат, табе, напэўна, холадна, табе трэба выпiць, я бачыў знадворку, што ў Арлова гарыць святло, я схаджу да яго, у гэтых расейцаў заўсёды ёсць гарбата, я ў iмгненне вярнуся... - Я адчуў, што ўва мне ўздымаецца гарачая хваля. - Гэтага я да смерцi не забуду, - сказаў я ад дзвярэй i хутка пайшоў па калiдоры.

Арлоў яшчэ не спаў. Ён сядзеў перад абразом Багамацеры ў кутку пакоя. Перад абразом гарэла лампадка. Вочы яго пачырванелi. На стале кiпёў маленькi самавар.

- Прабачце, калi ласка, - сказаў я. - Непрадугледжанае здарэнне - цi не далi б вы мне кроплю гарачай гарбаты?

Расейцы прызвычаiлiся да непрадугледжаных здарэнняў. Ён даў мне дзве шклянкi, цукру, а на талерку паклаў пiражкоў.

- Вельмi рады быць вам карысным, - сказаў ён. - Дазвольце прапанаваць вам... сам бываў у падобных... некалькi зерняў кавы... пажаваць...

- Дзякую, - сказаў я. - Шчыра дзякую. Я ахвотна вазьму...

- Калi будзеце мець яшчэ якую патрэбу, - сказаў ён, i ў гэты момант я ўбачыў у iм сапраўды высакароднага чалавека, - я яшчэ не кладуся спаць. Буду рады...

Я яшчэ ў калiдоры разжаваў кафейныя зярняты. Яны адбiвалi пах спiртнога. Пат сядзела каля святла i пудрылася. Я на хвiлiнку спынiўся каля дзвярэй. Мяне вельмi кранула: вось яна сядзiць, уважлiва глядзiцца ў маленькае люстэрка i водзiць пушком па скронях.

- Выпi гарбаты, - сказаў я. - Гарачая.

Яна ўзяла кубачак. Я глядзеў, як яна п'е.

- Чорт ведае, што сёння здарылася, Пат.

- I я ведаю, - адказала яна.

- Праўда? А я - не.

- I не трэба, Робi. Ты i так ведаеш зашмат. Таму i не можаш быць як след шчаслiвым.

- Магчыма, - сказаў я. - Але ж гэта нядобра, што з таго часу, як мы знаёмыя, я ўсё больш дурнею.

- Добра! Было б яшчэ горш, калi б ты ўвесь час разумнеў.

- Мудра, - сказаў я. - Ты па-майстэрску дапамагаеш выбрацца з тупiка. Але мне здаецца, што тут накапiлася шмат усяго...

Яна паставiла кубачак на стол. Я адлёгся на ложку. У мяне было адчуванне, быццам я вярнуўся дадому з далёкай цяжкай дарогi.

Заспявалi птушкi. Грукнулi нечыя дзверы, пайшла на працу фраў Бэндэр, сястра з дома дзiцяцi. Я глянуў на гадзiннiк. Праз паўгадзiны на кухнi з'явiцца Фрыда, тады нам непрыкметна не выбрацца адсюль. Пат яшчэ спала. Яна дыхала глыбока i роўна. Грэх было будзiць яе. Але трэба.

- Пат...

Яна, сонная, штось прамармытала.

- Пат... - я праклiнаў усе мэбляваныя пакоi свету. - Пат, пара. Табе трэба апранацца, я дапамагу.

Яна расплюшчыла вочы i засмяялася, яшчэ сонная, як дзiця.

Я, прачнуўшыся, нiколi не бываў вясёлы.

- Пат... фраў Залеўскi ўжо чысцiць зубы.

- Я сёння застануся ў цябе...

- Тут?

- Тут.

Я ўстаў.

- Блiскучая iдэя... але твае рэчы... вячэрняя сукенка i туфлi...

- Вось я i застануся да вечара.

- А дома?

- Што ж, патэлефануем, што я дзе-небудзь заначавала.

- Так i зробiм. Есцi хочаш?

- Пакуль што не.

- На ўсякi выпадак я сцiбру некалькi свежых булачак. Падносчык падвесiў кошык каля дзвярэй. Пайду, пакуль не позна.

Калi я вярнуўся, Пат стаяла каля акна. Яна была абута ў серабрыстыя туфелькi. Мяккае ранiшняе святло, як фата, накрывала ёй плечы.

- Забудзем, што было ўчора, добра, Пат?

Яна згодна кiўнула, не паварочваючы галавы.

- Мы проста больш не пойдзем у кампанiю. Сапраўднае каханне не трывае сведак. Тады ў нас не будзе сварак i прыпадкаў рэўнасцi. Няхай iх лiха забярэ - Броера i ўсiх астатнiх разам з iм. Праўда?

- Праўда, - сказала яна. - I тую Маркавiц таксама.

- Маркавiц? Пра каго ты гаворыш?

- А пра тую, з якой ты сядзеў у "Каскадзе" ў бары.

- А-а, - сказаў я, раптам чамусьцi ўзрадаваны, - ты пра гэну...

Я пакорпаўся ў кiшэнях.

- Зiрнi на гэта. Хоць якая ды карысць ёсць ад учарашняга. Я выйграў у покер кучу грошай. Можна вечарам пайсцi куды-небудзь, га? Толькi без кампанii. Мы пра iх забылiся, праўда?

Яна кiўнула.

Сонца выходзiла з-за даху Дома прафсаюзаў. Шыбы загарэлiся. Валасы Пат напоўнiлiся святлом, сонца пазалацiла ёй плечы.

- Я забыўся, чым займаецца гэты Броер? Хто ён па прафесii?

- Архiтэктар.

- Архiтэктар, - сказаў я, крыху збянтэжаны. Куды прыемней было б пачуць, што ён нiхто... - Архiтэктар - невялiкая шышка, праўда, Пат?

- Праўда, дарагi.

- Нiчога асаблiвага, праўда?

- Абсалютна нiчога, - пераканана сказала яна, павярнулася да мяне i засмяялася. - Архiтэктар - гэта нiшто, нуль. Дрэнь!

- А гэта каморка... яна не вельмi ўбогая, га, Пат? У iншых, вядома, лепшыя...

- Яна шыкоўная, гэтая каморка, - перабiла мяне Пат. - Гэта цудоўная каморка, дальбог, я не бачыла лепшай, дарагi!

- А я, Пат, у мяне ёсць недахопы, я ўсяго толькi таксiст, але...

- Ты - мой каханы, аматар булачак i рому, ты мой дарагi.

Яна абхапiла мяне за шыю.

- Ах, дурненькi! Як цудоўна жыць на свеце!

- Толькi з табой, Пат! Шчыра!

Быў цудоўны праменны ранак. Унiзе над магiльнымi плiтамi плаваў празрысты туман. Кароны дрэваў ужо былi цалкам асветлены. Над комiнамi дамоў вiўся дым. Чулiся воклiчы першых разносчыкаў газет. Мы прылеглi падрамаць, гэта быў не сон i не ява, становiшча на мяжы летуцення. Мы абнялiся i плылi, дыханне наша злiлося ў адно. Потым, у дзевяць гадзiн я спачатку патэлефанаваў ад iмя тайнага саветнiка Буркгарда падпалкоўнiку Эгберту фон Хакэ асабiста, а потым Ленцу, каб ён выехаў ранiцай замест мяне.

- Ён адразу перабiў мяне:

- Не трэба, дзiцятка, твой Готфрыд недарма знаўца варыяцый людскога сэрца. Я сам здагадаўся. Поспехаў, золатка.

- Заткнiся! - радасна сказаў я i аб'явiў на кухнi, што я хворы i да полудня буду ў пасцелi. Тройчы мне давялося адбiваць клапатлiвыя атакi фраў Залеўскi, якая прапанавала рамонкавы настой, аспiрын i кампрэсы. Потым мне ўдалося кантрабандай правесцi Пат у ванну. Нарэшце нам быў дараваны спакой.

XIV

Праз тыдзень у нашым двары нечакана з'явiўся булачнiк на сваiм "фордзе".

- Выйдзi, Робi, - сказаў Ленц, з'едлiва гледзячы ў акно, - кухонны Казанова, вiдаць, з'явiўся з рэкламацыяй.

Булачнiк выглядаў крыху зморана.

- Нешта не ў парадку з машынай? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой.

- Наадварот. Бегае выдатна. Амаль як новая.

- Дык яна новая i ёсць, - пацвердзiў я i з цiкаўнасцю паглядзеў на яго.

- Справа ў тым... - сказаў ён. - Як вам сказаць... Я хачу купiць iншую машыну... большую. - Ён азiрнуўся па баках. - У вас, здаецца, быў "кадзiлак".

Я адразу ўцямiў, у чым справа. Чарнявая, з якой ён жыў, даканала яго.

- Так, быў "кадзiлак", - летуценна сказаў я, - трэба было хутчэй браць яго тады! Цацачка! Сплыў за сем тысяч марак. Як задарма!

- Гм, задарма...

- Задарма! - паўтарыў я настойлiва, а сам думаў, што можна зрабiць.

- Я даведаюся, - сказаў я. - Магчыма, чалавеку, якi купiў яго, спатрэбiлiся грошы. Сёння такое - звычайная справа! Пачакайце хвiлiнку. - Я пайшоў у майстэрню i хутка расказаў пра ўсё. Готфрыд аж падскочыў.

- Хлопцы, дзе ж нам тэрмiнова дастаць стары "кадзiлак"?

- Пакiнь гэта мне, - сказаў я. - Лепш прыгледзь, каб тым часам булачнiк не ўцёк.

- Згода! - Готфрыд знiк.

Я патэлефанаваў Блюменталю. Я не вельмi спадзяваўся, але ж за спрос не б'юць у нос. Ён быў у канторы.

- Цi не хочаце вы прадаць "кадзiлак"? - спытаў я без хiтрыкаў.

Блюменталь засмяяўся.

- У мяне ёсць чалавек, - працягваў я, - плацiць наяўнымi з рук у рукi.

- Наяўнымi... - паўтарыў Блюменталь, хвiлiнку падумаўшы, - сёння гэта слова гучыць як высокая паэзiя.

- I я так думаю, - сказаў я i раптам павесялеў. - Дык як, абмяркуем гэтую справу?

- Абмеркаваць заўсёды можна, - адказаў Блюменталь.

- Цудоўна. Калi я магу бачыць вас?

- Сёння аполуднi ў мяне будзе час. Скажам, у дзве гадзiны тут, у канторы.

- Добра.

Я павесiў слухаўку.

- Ота, - усхвалявана звярнуўся я да Кёстэра, - нiколi не падумаў бы, але, здаецца, "кадзiлак" вяртаецца да нас.

Кёстэр адарваўся ад папер.

- Праўда? Ён згодны прадаць?

Я кiўнуў i глянуў праз акно туды, дзе Ленц нешта энергiчна даводзiў булачнiку.

- Ён сапсуе справу, - сказаў я заклапочана. - Ён замнога гаворыць. Булачнiк вельмi недаверлiвы. Яго трэба пераконваць маўчаннем. Я пайду змяню Готфрыда.

Кёстэр засмяяўся.

- З богам, Робi.

Я падмiргнуў яму i выйшаў. Але я не паверыў сваiм вушам: Готфрыд i не думаў загадзя ўслаўляць "кадзiлак" - ён з вялiкай стараннасцю тлумачыў булачнiку, як iндзейцы ў Паўднёвай Амерыцы пякуць кукурузны хлеб. Я пахвальна зiрнуў на яго i звярнуўся да булачнiка:

- На жаль, той чалавек не хоча прадаваць.

- Я так i думаў, - падхапiў Ленц, быццам мы згаварылiся.

Я пацiснуў плячыма.

- Шкада... але i яго можна зразумець...

Булачнiк стаяў у нерашучасцi. Я зiрнуў на Ленца.

- Можа, ты зробiш яшчэ адну спробу? - адразу спытаў ён.

- Абавязкова! - адказаў я. - Мне ўдалося дамовiцца з iм на сустрэчу днём. Як з вамi потым звязацца? - спытаў я булачнiка.

- У чатыры я тут буду недалёка. Тады заскочу...

- Добра... тады я ўжо буду ведаць дакладна. Спадзяюся, што нам пашанцуе.

Булачнiк кiўнуў. Потым ён сеў у "форд" i даў газу.

- Ты зусiм з глузду з'ехаў, - узарваўся Ленц, калi той выехаў. - Спачатку я з усiх сiл утрымлiваю хлапца, а ты яго адпускаеш як нiчога нiякага...

- Логiка i псiхалогiя, мой мiлы Готфрыд! - адказаў я i паляпаў яго па плячы. - Ты ў гэтым яшчэ не разбiраешся так...

Ён адкiнуў маю руку.

- Псiхалогiя... - прамовiў ён з пагардай. - Найлепшая псiхалогiя - удалы выпадак! А ён быў! Тып цяпер павек не вернецца!

- У чатыры ён будзе тут.

Готфрыд зiрнуў на мяне з жалем.

- На заклад? - прапанаваў ён.

- З радасцю, - згадзiўся я. - Але ты прайграеш. Я гэтага чалавека ведаю лепей, чым ты. Ён з першага разу не клюе. Акрамя таго, я ж не магу прадаць яму тое, чаго ў нас самiх яшчэ няма...

- Ах ты, божа мой, калi толькi ў гэтым справа, - сказаў Готфрыд, трасучы галавою, - тады з цябе не будзе толку, дзiця! Толькi так справы i робяцца! Хадзем, я прачытаю табе кароткi курс па сучаснай камерцыi...

Удзень я пайшоў да Блюменталя. Па дарозе я адчуваў сябе маладзенькiм козлiкам, якi iдзе да старога ваўка. Сонца распалiла асфальт, i з кожным крокам мне ўсё менш хацелася, каб Блюменталь смажыў мяне, як шашлык. Трэба было правесцi аперацыю хутка.

- Пан Блюменталь, - паспешлiва сказаў я, як толькi ўвайшоў у кабiнет, перахоплiваючы ў яго iнiцыятыву, - такая прапанова... барыш сам у руку лезе. Вы заплацiлi за "кадзiлак" 5 500 марак - я забiраю яго за шэсць, каб зноў збыць... Гэта павiнна вырашыцца да вечара...

Блюменталь сядзеў за пiсьмовым сталом, як на троне, i еў яблык. Ён перастаў есцi i кiнуў на мяне беглы позiрк.

- Добра, - прасоп ён i зноў пачаў есцi.

Я пачакаў, пакуль ён выкiне агрызак у кош для папер.

- Дык вы згодныя? - спытаў я.

- Хвiлiнку! - Ён дастаў з шуфляды стала яшчэ адзiн яблык.

- Хочаце?

- Дзякую, але цяпер - не...

Ён упiўся зубамi ў яго.

- Трэба есцi яблыкi, пан Локамп! Шмат! Яблыкi падоўжваюць жыццё. Кожны дзень па некалькi яблыкаў - i не патрэбны нiякiя дактары!

- А калi зламаю руку?

Ён ухмыльнуўся, выкiнуў другi агрызак i ўстаў.

- Вось менавiта тады вы i не зламаеце рукi.

- Гэта - практычна, - сказаў я i пачакаў, што будзе далей.

Размова наконт яблыкаў здалася мне падазронай.

Блюменталь дастаў з шафы карабок з цыгарамi, прапанаваў запалiць. Гэта была знаёмая ўжо "Карона".

- I яны падаўжаюць жыццё? - спытаў я.

- Не, гэтыя скарачаюць. Выходзiць тое на тое.

Ён выпусцiў воблака дыму i, нахiлiўшы галаву, паглядаў на мяне знiзу ўверх, як задумлiвая птушка.

- Тое на тое, пан Локамп. Заўсёды павiнна выходзiць тое на тое - вось вам таямнiца жыцця.

- Як атрымлiваецца...

Ён падмiргнуў.

- Так, уменне - таксама сакрэт. Мы ведаем шмат, а ўмеем - мала. Бо занадта шмат ведаем.

Ён засмяяўся.

- Прабачце... пасля яды я люблю пафiласофнiчаць.

- Самы час на фiласофiю, - сказаў я. - Дык з "кадзiлакам"... выходзiць у нас тое на тое... праўда?

Ён падняў руку.

- Секунду...

Я апусцiў галаву, падпарадкоўваючыся. Блюменталь убачыў маю пакорлiвасць i засмяяўся.

- Не тое, што вы думаеце. Я хацеў вам спачатку зрабiць камплiмент. Атака з ходу, з адкрытымi картамi! Гэта было выдатна разлiчана, з веданнем старога Блюменталя. Ведаеце, чаго я чакаў?

- Што я пачну таргавацца з чатырох тысяч пяцiсот...

- Менавiта! Але тады вам дрэнна прыйшлося б. Вы хочаце прадаць за сем?

Я асцярожна пацiснуў плячыма.

- Чаму менавiта за сем?

- Бо гэта ж была ваша першая цана ў нас.

- У вас блiскучая памяць, - сказаў я.

- На лiчбы. Толькi на лiчбы. На жаль. Але закончым: можаце забраць машыну за цану, якую вы назвалi.

Мы ўдарылi па руках.

- Дзякуй богу, - сказаў я з палёгкай. - Першая здзелка за даволi працяглы час. "Кадзiлак" прынёс нам удачу.

- I мне таксама, - сказаў Блюменталь. - Я ж таксама зарабiў на iм пяцьсот марак.

- I праўда. Але чаму, прызнайцеся, вы прадаяце яго так хутка? Не спадабаўся?

- Проста забабоны, - растлумачыў Блюменталь. - Я iду на любую здзелку, на якой магу зарабiць.

- Выдатныя забабоны, - адгукнуўся я.

Ён пахiтаў блiскучым чэрапам.

- Вы не паверыце, але так i ёсць. Каб не ведаць няўдач у iншых справах. Не пайсцi сёння на здзелку - гэта выклiк лёсу. А на такое нiхто не адважыцца.

А палове пятай вечара Готфрыд Ленц, скроiўшы шматзначную мiну, паставiў перада мной на стол пустую бутэльку з-пад джыну.

- Хачу, каб ты яе напоўнiў, хлопчык! За свой кошт! Помнiш наш заклад?

- Помню, - сказаў я. - Але ты занадта спяшаешся.

Готфрыд моўчкi паднёс мне пад нос гадзiннiк.

- Палова пятай, - сказаў я. - Нават сонца ўзыходзiць не ў адзiн i той самы час. Любы можа спазнiцца. Мiж iншым, я змяняю ўмовы закладу - стаўлю два супроць аднаго.

- Прымаецца, - урачыста заявiў Готфрыд. - Чатыры бутэлькi джыну ў маю карысць. Гэта называецца: праявiць гераiзм на страчаных пазiцыях. Ганарова, дзiця, але неразумна...

- Пачакаем...

Хоць я i харахорыўся, але былой упэўненасцi ўжо не было. Наадварот, я ўжо амаль прымiрыўся з тым, што булачнiк не паявiцца. Трэба было ўтрымлiваць яго ранiцай. Ён быў занадта ненадзейная асоба.

Калi ў пяць гадзiн на фабрыцы пярын насупроць нашай майстэрнi прагучаў гудок, Готфрыд моўчкi выставiў на стол яшчэ тры пустыя бутэлькi. Потым ён адлёгся да акна i ўтаропiўся на мяне.

- Пiць хачу, - сказаў ён праз хвiлiну са значэннем.

У гэты момант я пазнаў характэрны шум фордаўскага матора на вулiцы, i адразу ж машына булачнiка завярнула ў наш двор.

- Калi ты хочаш пiць, дарагi Готфрыд, - прамовiў я з вялiкай годнасцю, то бяжы хутчэй ды купi дзве бутэлькi рому, якiя ты прайграў мне. Глыток дастанецца i табе - я частую. Бачыш за акном булачнiка? Псiхалогiя, мой хлопчык! А цяпер прыбяры пустыя бутэлькi! А потым можаш выязджаць у рэйс на таксi. На больш тонкiя справы ты замалады. Прывiтанне, сын мой!

Я выйшаў i сказаў булачнiку, што машыну, вiдаць, можна будзе набыць. Той, хто прадае, патрабуе сем тысяч пяцьсот марак, але калi ўбачыць жывыя грошы, аддасць, напэўна, i за сем.

Булачнiк слухаў так абыякава, што я разгубiўся.

- У шэсць гадзiн я патэлефаную яму яшчэ раз, - нарэшце сказаў я.

- У шэсць? - Булачнiк схамянуўся. - У шэсць мне трэба... - Ён раптам павярнуўся да мяне. - Пойдзеце са мной?

- Куды?

- Да вашага сябра, мастака. Карцiна гатова.

- А, да Фердынанда Граў.

Ён кiўнуў галавой.

- Паедзем разам. А потым мы можам пагаварыць i пра машыну.

Вiдаць, з нейкай прычыны ён не хацеў iсцi адзiн. А мне таксама вельмi не хацелася пускаць яго ад сябе.

- Добра, - пагадзiўся я. - Ехаць далекавата - лепцi зараз жа i адправiцца.

Фердынанд Граў выглядаў дрэнна. Твар быў шэра-зялёны, пакамячана-азызлы. Ён сустрэў нас каля ўвахода ў майстэрню. Булачнiк толькi бегла зiрнуў на яго. Ён быў нейкi надзiва няўпэўнены i ўсхваляваны.

- Дзе яна? - адразу спытаўся ён.

Фердынанд паказаў рукой на акно. Карцiна была нацягнута на падрамнiк. Булачнiк хутка ўвайшоў у памяшканне i нерухома спынiўся перад партрэтам. Праз хвiлiну ён зняў капялюш. Ён так спяшаўся, што забыў зрабiць гэта раней.

Мы з Фердынандам спынiлiся каля дзвярэй.

- Як пажываеш, Фердынанд? - спытаў я.

Ён у адчаi махнуў рукой.

- Штосьцi здарылася?

- Што можа здарыцца?

- Ты дрэнна выглядаеш.

- I ўсё?

- Так, - сказаў я. - Усё.

Ён паклаў мне руку на плячо, i на яго твары старога сенбернара з'явiлася ўсмешка.

Мы пастаялi яшчэ нейкi час, а потым далучылiся да булачнiка. Мяне партрэт уразiў. Галава атрымалася вельмi ўдала. Па вясельнай картцы i другой, дзе жанчына выглядала прыгнечанай, Фердынанд намаляваў нестарую яшчэ жанчыну, якая ўзiралася перад сабой сур'ёзным, але бездапаможным позiркам.

- Так, - сказаў булачнiк, не паварочваючы галавы, - гэта яна.

Ён прамовiў гэта больш сам сабе i, мне здалося, сам не заўважыў сваiх слоў.

- Святла хапае? - спытаў Фердынанд.

Булачнiк не адказаў.

Фердынанд падышоў, крыху перасунуў падрамнiк. Потым ён адышоўся назад i кiўнуў мне галавой. Мы зайшлi ў маленькi пакойчык побач з майстэрняй.

- Нiколi не падумаў бы, - здзiўлена сказаў ён. - Скiдка падзейнiчала на яго. Ён плача...

- З кожным рана цi позна бывае, - адказаў я. - Толькi да яго пазнавата дайшло.

- Пазнавата, - сказаў Фердынанд, - як заўсёды. Такое жыццё, Робi.

Ён паволi хадзiў туды-сюды.

- Пакiнем яго на нейкi час там аднаго. А самi можам тым часам згуляць у шахматы.

- У цябе сталёвыя нервы, - сказаў я.

Ён спынiўся.

- А што? Яму ад таго нi холадна, нi горача. Калi ўвесь час думаць пра такiя рэчы, то нiводзiн чалавек на свеце не мае права смяяцца, Робi...

- Ты, як заўсёды, маеш рацыю, - сказаў я. - Ну давай тады разок згуляем.

Мы расставiлi фiгуры i пачалi гульню. Фердынанд даволi лёгка выйграў. Ён паставiў мне мат турой i сланом, не пускаючы ў ход каралевы.

- Цiкава, - сказаў я. - У цябе такi выгляд, быццам ты не спаў трое сутак, а гуляеш, як марскi разбойнiк.

- Я заўсёды добра гуляю, калi ў мяне дрэнны настрой, - растлумачыў Фердынанд.

- А чаму ў цябе дрэнны настрой?

- Так проста. Змяркаецца. У прыстойнага чалавека пад вечар заўжды псуецца настрой. Без прычыны. Проста такi закон.

- Але толькi ў адзiнокага чалавека, - сказаў я.

- Вядома. Гадзiна, калi пануюць ценi. Гадзiна самотнасцi. Гадзiна, калi найсмачнейшы каньяк.

Ён дастаў бутэльку i дзве чаркi.

- А цi не пара падысцi да булачнiка? - спытаў я.

- Усё роўна.

Ён налiў.

- Будзь здаровы, Робi. Усё роўна аддадзiм богу душу.

- На здароўе, Фердынанд. Пакуль мы жывыя.

- Што ж, - сказаў ён. - Часам мы цудам выжывалi... Дык вып'ем па адной i за гэта.

- Давай.

Мы вярнулiся ў майстэрню. Сцямнела. Булачнiк усё яшчэ стаяў, уцягнуўшы плечы, перад партрэтам. У вялiкiм пустым памяшканнi ён меў выгляд пакiнутага бедалагi, i мне здалося, што ён зрабiўся нават нiжэйшы ростам.

- Упакаваць партрэт? - спытаў Фердынанд.

Той уздрыгнуў, як спужаўся.

- Не...

- Тады я прышлю яго вам заўтра.

- Нельга яго пакуль што пакiнуць тут? - у нерашучасцi спытаў булачнiк.

- Але чаму? - здзiвiўся Фердынанд i падышоў блiжэй. - Вам не падабаецца?

- Падабаецца... але я хацеў бы пакуль што пакiнуць яго тут.

- Не разумею...

Булачнiк павярнуўся да мяне, нiбы просячы дапамогi. Я зразумеў: ён баяўся чарнявай лярвы вешаць партрэт дома. А магчыма, ён баяўся i нябожчыцы.

- Слухай, Фердынанд, - сказаў я, - няхай партрэт спакойна павiсiць тут. Чалавек жа плацiць.

- Няхай сабе...

Булачнiк з палёгкай дастаў з кiшэнi чэкавую кнiжку. Яны пайшлi да стала.

- Чатырыста марак? - спытаў булачнiк.

- Чатырыста дваццаць, - сказаў Фердынанд. - Гэта са скiдкай. Выпiсаць квiток?

- Так, - адказаў булачнiк. - Дзеля парадку.

Абодва моўчкi пачалi выпiсваць - адзiн чэк, другi - квiток. Я застаўся стаяць каля акна, разглядаючы пакой. У вечаровым паўзмроку з усiх сцен пазiралi твары незапатрабаваных i неаплачаных партрэтаў у залатых рамах. Яны здавалiся зборам прывiдаў з таго свету. Стваралася ўражанне, што ўсе iх мёртвыя позiркi былi скiраваны на карцiну каля акна, якая зараз павiнна далучыцца да iх, а пакуль што змярканне наводзiла на яе апошнi бляск жыцця. Гэта было незвычайнае вiдовiшча: дзве фiгуры, якiя схiлiлiся над сталом, пiшучы, ценi i мноства маўклiвых партрэтаў.

Булачнiк вярнуўся да акна. Яго вочы з чырвонымi пражылкамi здавалiся шклянымi шарамi, рот быў паўадкрыты, нiжняя губа адвiсла, так што былi бачны няроўныя зубы - яго пастава была камiчная i вартая жалю. На верхнiм паверсе нехта пачаў iграць на пiянiна, хтось выконваў практыкаванне, паўтараючы адно i тое. Гук быў высокi, пакутлiвы. Фердынанд Граў усё яшчэ стаяў каля стала. Ён запалiў цыгару. Агеньчык ад запалкi асвятлiў яго твар. Змрочнае памяшканне здалося надзвычай вялiкiм i, асветленае маленькiм ружовым святлом, вельмi сiнiм.

- Цi можна сёе-тое змянiць у партрэце? - спытаў булачнiк.

- Што менавiта?

Фердынанд падышоў блiжэй. Булачнiк паказаў на ўпрыгожанне:

- Цi можна ўбраць гэта?

Ён меў на ўвазе вялiзную залатую брошку, якую заказчык абавязкова патрабаваў намаляваць.

- Вядома, - сказаў Фердынанд, - яна нават не пасуе да твару. Без яе партрэт толькi выйграе.

- I я так думаю. - Ён хвiлiнку памуляўся. - Колькi гэта будзе каштаваць?

Мы з Фердынандам пераглянулiся.

- Нiчога не будзе каштаваць, - зычлiва сказаў Фердынанд. - Наадварот, вам трэба было б яшчэ вярнуць нейкую суму. Намалявана ж будзе менш.

Булачнiк ашаломлена ўзняў галаву. На iмгненне здалося, што i ён так думае. Але потым, пераадолеўшы сябе, ён сказаў:

- Ды што вы, не трэба, вам жа давялося маляваць.

- I то праўда...

Мы пайшлi, на лесвiцы, гледзячы на прыгнутую спiну перад сабой, я быў крануты i выглядам булачнiка, i тым фактам, што фальшывая брошка ўсё-такi разбудзiла яго сумленне. Цяпер, калi чалавек у такiм настроi, мне няёмка было напамiнаць яму пра "кадзiлак". Аднак потым я падумаў, што часткова прычына яго шчырай жалобы па нябожчыцы жонцы - чарнявая сужыцелька, якая аказалася сапраўднай падлай... I да мяне вярнулася ўпэўненасць.

- Мы можам абмеркаваць нашу справу ў мяне дома, - сказаў булачнiк, калi мы выйшлi.

Я згодна кiўнуў. Мне гэта падыходзiла. Булачнiк верыў, што дома сцены дапамагаюць, я ж разлiчваў на падтрымку чарнявай.

Яна ўжо чакала нас каля дзвярэй.

- Сардэчна вiншую, - пачаў я, не даўшы булачнiку разявiць рот.

- З чым? - спытала яна хутка, страляючы вачыма.

- З вашым "кадзiлакам", - адказаў я, не мiргнуўшы вокам.

- Любы! - у адно iмгненне яна павiсла на шыi ў булачнiка.

- Але ж гэта яшчэ не... - Ён спрабаваў вызвалiцца i даць тлумачэнне. Але яна ўчапiлася моцна i кружылася разам з iм, дурэючы. Ён не мог вымавiць слова. На мяне пазiралi то з-за яго пляча - хiтрая падмiргваючая мордачка, то з-за яе пляча - поўны дакору, дарма пратэстуючы твар мучнога чарвяка.

Нарэшце ён з цяжкасцю вызвалiўся.

- Мы ж яшчэ нi пра што не дамовiлiся, - адфыркнуўся ён.

- Чаму ж, - сказаў я надзвычай сардэчна, - дамовiлiся. Бяруся збiць цану яшчэ на пяцьсот марак. Вы плацiце за "кадзiлак" сем тысяч - i нi пфенiга больш. Згода?

- Вядома, - хутка адазвалася чарнявая. - Гэта ж сапраўды танна, любы...

- Чакайце! - Булачнiк падняў руку.

- Ды што ты зноў прыдумаў? - накiнулася яна на яго. - Спачатку ты абяцаеш купiць машыну, а цяпер стаiш i адмаўляешся.

- Ён не адмаўляецца, - умяшаўся я. - Мы ўсё ўжо абмеркавалi.

- Ну, што... мiлы... навошта тады... - Яна прытулiлася да яго. Ён зноў паспрабаваў вызвалiцца, але яна прыцiснулася да яго сваiмi вялiкiмi грудзьмi. Ён паспрабаваў злавацца, але супрацiўленне аслабла.

- "Форд"... - сказаў ён.

- Бярэцца, вядома, у кошт аплаты...

- Чатыры тысячы марак...

- Калiсьцi каштаваў столькi, праўда? - спытаў я зычлiва.

- Вы яго возьмеце за чатыры тысячы марак, - цвёрда заявiў булачнiк. Ён знайшоў, за што ўчапiцца, каб перайсцi ў контратаку, ачомаўся. - Машына ж, лiчы, новая.

- Новая, - сказаў я, - пасля вялiзнага рамонту...

- Сёння ранiцай вы самi сцвярджалi...

- Ранiцай была iншая справа. Новая... i новая - гэта розныя рэчы ў залежнасцi ад таго, купляеш цi прадаеш. На чатыры тысячы марак вашаму "форду" трэба было б мець залатыя поршнi...

- Чатыры тысячы марак, iнакш i гаварыць не варта... - упарта сказаў булачнiк. Ён зноў зрабiўся такiм самым, як быў, - старым, якi вырашыў канчаткова пазбавiцца сентыментальнасцi, якой ён толькi што паддаўся.

- Тады да пабачэння! - заявiў я i павярнуўся да чарнавокай. - Шкада, шаноўная панi, але цярпець страты не магу. На "кадзiлаку" мы i так нiчога не зарабляем, як жа нам браць яшчэ "форд" за такую высокую цану... Бывайце...

Яна затрымала мяне. Вочы яе гарэлi, яна накiнулася на булачнiка так, што той не ведаў, куды падзецца.

- Ты сам сто разоў паўтараў, што гэты "форд" ужо нiчога не варты, зашыпела яна нарэшце са слязьмi на вачах.

- Дзве тысячы марак, - сказаў я. - Дзве тысячы, хоць i гэта - самагубства.

Булачнiк маўчаў.

- Ты што маўчыш, скажы што-небудзь! Што ты стаiш як язык праглынуў! бушавала чарнявая.

- Панове, - сказаў я, - я зараз прыганю "кадзiлак". Вам лепей абмеркаваць гэтую справу без сведкаў.

Я адчуваў, што будзе найлепш, калi я знiкну. Чарнявая сама давядзе маю справу да канца.

Праз гадзiну я вярнуўся на "кадзiлаку". Я адразу ўбачыў, што спрэчка закончылася самым мiрным чынам. У булачнiка быў пакамячаны выгляд, на яго касцюме вiсела пер'е. Чарнявая ж, наадварот, палала, трэсла цыцкамi i ўсмiхалася здрадлiва-сыта. Яна пераадзелася i была цяпер у тонкай шаўковай сукенцы, якая шчыльна аблягала яе цела. Непрыкметна для булачнiка яна падмiргнула мне i дала зразумець, што ўсё ў парадку. Мы зрабiлi пробны выезд. Чарнявая ўтульна ўладкавалася на шырокiм сядзеннi, увесь час шчабечучы. Мне хацелася выкiнуць яе, але пакуль што яна была мне патрэбная. Булачнiк даволi меланхалiчна сядзеў побач са мной. Ён ужо насiў жалобу па сваiх грошах, а такая жалоба - самая шчырая.

Мы пад'ехалi да дома булачнiка i зноў вярнулiся ў памяшканне. Булачнiк выйшаў з пакоя, каб прынесцi грошы. Гэта быў зусiм стары чалавек, цяпер я заўважыў, што валасы ў яго фарбаваныя.

Чарнявая абцягнула сукенку.

- Выдатна правярнулi справу, праўда?

- Так, - сказаў я нехаця.

- Сто марак павiнна перапасцi мне...

- Вось як... - сказаў я.

- Стары скнара, - даверлiва зашаптала яна, падыходзячы блiжэй, - у яго грошай як вошай. Але паспрабуй вырваць! Нават завяшчання не хоча пiсаць. Потым усё захапаюць дзеткi, а ты рабi што хочаш. Не вялiкае шчасце гэты кiлун.

Яна падышла блiжэй, пагойдваючы грудзьмi.

- Дамовiлiся: я заўтра прыйду па сто марак? Калi вы бываеце на месцы? Цi вы заскочыце сюды? - Яна хiхiкнула. - Заўтра паполуднi я тут адна...

- Я перашлю вам грошы... - сказаў я.

Яна зноў захiхiкала.

- Прынясiце лепш самi. Цi вы баiцеся?

Вiдаць, я здаваўся ёй баязлiўцам, i яна хацела падбадзёрыць мяне.

- Чаго баяцца, - сказаў я. - Але часу няма. Якраз заўтра iду да доктара. Застарэлы сiфiлiс, каб вы ведалi! Тут не разгуляешся...

Яна так паспешлiва адступiла, што ледзь не ўпала, спатыкнуўшыся аб крэсла. У гэты момант вярнуўся булачнiк. Ён кiнуў падазроны позiрк на чарнявую. Потым падышоў да стала i адлiчыў мне грошы. Ён лiчыў iх павольна, нiбы вагаючыся. Яго цень хiстаўся на ружовых шпалерах, паўтараючы яго рухi. Калi я пiсаў распiску, то падумаў, што сёння падобная сцэна ўжо была, толькi на маiм месцы быў Фердынанд Граў. Хоць у гэтым не было нiчога асаблiвага, мне такое здалося дзiўным.

Я ўзрадаваўся, аказаўшыся на вулiцы. Паветра было па-летняму мяккае. "Кадзiлак" паблiскваў каля тратуара.

- Ну, стары, вялiкi дзякуй табе, - сказаў я i пагладзiў яго. - Рыхтуйся да новых подзвiгаў!

XV

Над лугамi стаяў светлы iскрысты ранак. Мы з Пат сядзелi на лясной паляне i снедалi. Я ўзяў два тыднi адпачынку. Мы вандравалi да мора. На дарозе стаяў невялiчкi стары "сiтраэн". Мы ўзялi яго ў кошт платы за стары "форд" булачнiка, i Кёстэр даў мне яго на час водпуску. Ён напамiнаў старога iшака так быў абвешаны чамаданамi.

- Будзем спадзявацца, што за дарогу ён не звалiцца з ног, - сказаў я.

- Вытрымае, - адказала Пат.

- Адкуль ты ведаеш?

- Iнакш не можа быць, бо гэта ж наш водпуск, Робi.

- Магчыма, - сказаў я. - Але, акрамя ўсяго, я ведаю, якая ў яго задняя вось. Яна не вельмi надзейная. Асаблiва пад нагрузкай.

- Гэты аўтамабiль - брат "Карла". Ён не падвядзе.

- Жахлiва рахiтычны брат.

- Кiнь ганьбiць, Робi. На сёння лепшай машыны я не ведаю.

Мы яшчэ крыху паляжалi на лузе. Ад лесу дзьмуў цёплы, мяккi вецер. Пахла смалой i травамi.

- Скажы мне, Робi, - спытала Пат неўзабаве, - што гэта за кветкi там, каля ручая.

- Анемоны, - адказаў я, не гледзячы.

- Ну што ты, дарагi! Гэта не анемоны. Анемоны маленькiя, акрамя таго, яны цвiтуць толькi вясной.

- Правiльна, - сказаў я. - Гэта буймiна лугавая.

Яна пахiтала галавой.

- Буймiну я ведаю. Яна выглядае зусiм iнакш.

- Тады гэта цыкута.

- Што ты, Робi? Цыкута ж белая, а не чырвоная.

- Тады я не ведаю. Да гэтага часу, калi ў мяне пыталiся, я абыходзiўся гэтымi трыма назвамi. I заўсёды адной з iх верылi.

Яна засмяялася.

- Шкада. Каб ведала, задаволiлася б анемонай.

- Трэба было спынiцца на буймiне, - сказаў я. - З ёй у мяне часцей за ўсё бываў поспех.

Яна села.

- Вось гэта здорава! I часта ў цябе пыталiся?

- Не вельмi. I пры розных акалiчнасцях.

Яна ўперлася далонямi ў зямлю.

- Шчыра кажучы, гэта ганьба, што мы ходзiм па зямлi, амаль нiчога не ведаючы пра яе. Не ведаем нават назваў, якiх не так шмат.

- Не перажывай, - сказаў я. - Яшчэ большая ганьба, што мы не ведаем, чаго ходзiм па зямлi. Таму ведаць на некалькi назваў больш цi менш нiчога не значыць.

- Не кажы так! Але мне здаецца, што ты гаворыш так толькi ад ляноты.

Я павярнуўся.

- Вядома. Лянота таксама яшчэ грунтоўна не асэнсавана. Яна - крынiца шчасця i канец фiласофii. Хадзем, ляж на сваё месца. Чалавек занадта мала ляжыць. Ён увесь час стаiць цi сядзiць. Гэта шкодна для жывёльнага самаадчування. Толькi лежачы, цалкам прымiраешся з самiм сабой.

Загудзеў матор, мiма праехала машына.

- Маленькi "мерседэс", - сказаў я, не ўстаючы. - Чатырохцылiндровы.

- Яшчэ адна iдзе, - падказала Пат.

- Так, я ўжо чую. "Рэно". Радыятар, як свiное рыла?

- Так.

- Тады гэта "рэно". Але паслухай, што за штуковiна iдзе цяпер. "Ланча"! Яна, напэўна, гонiцца за гэтымi дзвюма, як воўк за парай ягнятак. Паслухай толькi, як спявае матор! Як арган!

Машына праiмчалася мiма.

- Тут ты, мусiць, ведаеш больш за тры назвы? - спытала Пат.

- Вядома. I нават правiльна.

Яна засмяялася.

- I гэта сумна цi не?

- Чаму сумна. Гэта нармальна. Мне бывае даражэй адна машына, чым дваццаць квяцiстых лугоў.

- Тыповы сын дваццатага стагоддзя! Сентыментальнасцi няма ў цябе нi кроплi...

- Ёсць, ты ж чуеш, у адносiнах да машын...

Яна зiрнула на мяне.

- Як i ў мяне, - сказала яна.

У ельнiку закукавала зязюля. Пат пачала лiчыць.

- Навошта ты гэта робiш? - спытаў я.

- А ты не ведаеш? Колькi разоў яна пракукуе, столькi гадоў мне застанецца жыць.

- Ах, вось што. Але тут ёсць яшчэ нешта. Калi кукуе зязюля, трэба трэсцi грошы. Тады яны будуць весцiся. Я дастаў з кiшэнi дробязь i пачаў трэсцi яе ў жменi.

- Вось ты якi, - сказала Пат i засмяялася. - Я хачу жыць, а ты хочаш грошай.

- Каб жыць, - адказаў я. - Сапраўдны iдэалiст iмкнецца мець грошы. Грошы гэта свабода. Свабода - гэта жыццё.

- Чатырнаццаць, - налiчыла Пат. - Аднойчы ты казаў пра гэта iнакш.

- Гэта было ў змрочную пару майго жыцця. Пра грошы нельга гаварыць з пагардай. Многiя жанчыны нават кахаюць за грошы. I наадварот, у шмат якiх мужчын каханне выклiкае цягу да грошай. Грошы, такiм чынам, параджаюць iдэалы, каханне ж, наадварот - матэрыялiзм.

- У цябе сёння ўдалы дзень, - сказала на гэта Пат. - Трыццаць пяць.

- Мужчына, - разважаў я далей, - робiцца сквапным на грошы толькi праз жаданнi жанчын. Калi б не было жанчын, не было б i грошай, i мужчыны хадзiлi б усе героямi. У акопах не было жанчын, таму i не надавалася значэння, хто чым валодае, глядзелi толькi, што ты за чалавек. Гэта я кажу не ў абарону акопаў, а толькi каб высветлiць, што такое каханне. Яно абуджае ў чалавеку горшыя iнстынкты - прагу штосьцi мець, нешта значыць, зарабляць, не хвалявацца. Нездарма дыктатары любяць, каб iх памагатыя мелi сям'ю, - тады яны не такiя небяспечныя. I нездарма каталiцкiя духоўнiкi не маюць жонак, iнакш яны не сталi б адважнымi мiсiянерамi.

- У цябе сёння нават незвычайны дзень, - сказала Пат лагодна. - Пяцьдзесят два.

Я схаваў дробязь у кiшэню i запалiў.

- Цi не пара табе ўжо перастаць лiчыць? - спытаў я. - Табе ўжо за семдзесят.

- Сто, Робi. Сотня - добрая лiчба. Я хачу дажыць да ста.

- Малайчына! Вось гэта - мужнасць! Але навошта табе такое доўгае жыццё?

Яна кiнула на мяне беглы погляд.

- Будзе вiдаць. Я на гэта гляджу iнакш, чым ты.

- Ну, вядома. Мiж iншым, найцяжэй жыць толькi першыя семдзесят гадоў. Потым, як кажуць, будзе лягчэй.

- Сто! - заявiла Пат, i мы ўсталi.

Мора наблiжалася, як вялiзны срабрысты ветразь. Ужо здалёку мы адчулi яго салёнае дыханне. Гарызонт пашыраўся i святлеў, i раптам яно адкрылася перад намi - неспакойнае, магутнае, бясконцае.

Дарога, зрабiўшы дугу, падбегла да самага берага. Потым з'явiўся лес, а за iм - вёска. Мы знайшлi дом, дзе думалi жыць. Ён стаяў крыху ў баку ад вёскi. Адрас нам даў Кёстэр. Ён жыў тут каля года пасля вайны.

Гэта была невялiчкая адзiнокая вiла. Я, зрабiўшы на сваiм "сiтраэне" элегантны разварот, спынiўся i пасiгналiў. У адным акне з'явiўся шырокi твар, невыразна зыркнуў на нас i знiк.

- Будзем спадзявацца, што гэта не фройляйн Мюлер, - сказаў я.

- Цi не ўсё роўна, як яна выглядае? - сказала Пат.

Дзверы адчынiлiся. Ну, дзякуй богу, гэта была не фройляйн Мюлер. Гэта была служанка. Фройляйн Мюлер, гаспадыня дома, з'явiлася праз хвiлiну. Гэта была манерная старая дзева з сiвымi валасамi. На ёй была закрытая чорная сукенка, а замест брошкi - залаты крыжык.

- На ўсякi выпадак надзень зноў панчохi, Пат, - прашаптаў я, глянуўшы на крыжык.

Я выйшаў з машыны.

- Спадзяюся, што пан Кёстэр ужо паведамiў пра нас, - сказаў я.

- Так, ён прыслаў тэлеграму, што вы едзеце. - Яна строгiм выпрабавальным позiркам аглядала мяне. - Дарэчы, як пажывае пан Кёстэр?

- Ах, выдатна, наколькi можна сёння ўжываць гэтае слова.

Яна кiўнула галавой i зноў зiрнула на мяне, ацэньваючы.

- Вы даўно знаёмыя?

"Сапраўдны экзамен", - падумаў я i далажыў, з якога часу мы знаёмыя з Ота. Здалося, яна задаволена адказам. Падышла Пат. Яна ўжо была ў панчохах. Позiрк фройляйн Мюлер памякчэў. Да Пат у яе, вiдаць, было больш даверу, чым да мяне.

- У вас ёсць пакой для нас? - спытаў я.

- Калi пан Кёстэр просiць тэлеграмай, вам заўсёды знойдзецца пакой, заявiла фройляйн Мюлер i глянула на мяне крыху пагардлiва. - Я адцам вам нават самы лепшы пакой, - звярнулася яна да Пат.

Пат усмiхнулася. Фройляйн Мюлер адказала ёй усмешкай.

- Пойдзем глянем, - сказала яна.

Яны пайшлi ўдзвюх поплеч па вузкай дарожцы праз невялiчкi сад. Я цягнуўся ззаду, як лiшнi тут - фройляйн Мюлер звярталася толькi да Пат.

Пакой, якi яна паказала нам, быў на першым паверсе, з асобным уваходам з саду. Гэта вельмi мне спадабалася. Пакой быў даволi вялiкi, светлы i ўтульны. З аднаго боку, у нiшы, стаялi два ложкi.

- Ну як? - спытала фройляйн Мюлер.

- Выдатна, - сказала Пат.

- Нават шыкоўна, - дадаў я, каб падлiзацца да гаспадынi. - А дзе другi?

Фройляйн Мюлер павольна павярнулася да мяне.

- Другi? Якi - другi? Вы гэтага не хочаце? Ён вам не падабаецца?

- Пакой проста цудоўны, - адказаў я. - Але...

- Але? - сказала фройляйн Мюлер крыху з'едлiва. - На жаль, лепшага за гэты ў мяне няма.

Я ўжо хацеў растлумачыць ёй, што нам патрэбны два асобныя пакоi, але яна дадала:

- Вашай жонцы пакой спадабаўся...

"Вашай жонцы..." Мне здалося, што я нават адступiў на крок. На самай справе я не зрушыўся з месца. Я асцярожна зiрнуў на Пат, якая, прыхiлiўшыся да падаконнiка, намагалася не засмяяцца, убачыўшы мой выгляд.

- Вядома, мая жонка... - сказаў я i ўтаропiўся на залаты крыжык на грудзях фройляйн Мюлер. Нiчога не зробiш, не тлумачыць жа ёй, як i што. Яна, пэўна, адразу самлела б.

- Мы проста прывыклi спаць у двух пакоях, - сказаў я. - Кожны ў асобным.

Фройляйн Мюлер незадаволена пахiтала галавой.

- Дзве спальнi для жанатай пары... што нi дзень, то новая мода...

- Ды не, - сказаў я, пакуль яна не перастала верыць мне. - Мая жонка вельмi чуйна спiць. А я, на жаль, вельмi моцна храпу.

- Ах, вось што, вы храпеце! - сказала фройляйн Мюлер, усiм выглядам паказваючы: як я раней не здагадалася! Я ўжо спужаўся, што яна зараз выдзелiць яшчэ адзiн пакой на другiм паверсе. Але сям'я была ў яе справай свяшчэннай. Яна адчынiла дзверы маленькага пакойчыка побач, у якiм стаяў толькi ложак.

- Цудоўна! - сказаў я. - Тое, што трэба. Але цi не буду я каму перашкаджаць? - Мне хацеяася даведацца, цi не будзе каго на паверсе, акрамя нас.

- Вы нiкому не перашкодзiце, - заявiла фройляйн Мюлер, i яе ганарыстасць раптам знiкла. - Акрамя вас, тут нiхто жыць не будзе. Усе астатнiя пакоi пустыя. - Яна пастаяла хвiлiнку, потым схамянулася. - Вы будзеце есцi тут, у пакоi, цi ў сталовай?

- Тут, - сказаў я.

Яна кiўнула i пайшла.

- Ну, фраў Локамп, - звярнуўся я да Пат, - вось мы i ўлiплi. Але я не рызыкнуў прызнацца: у старой вядзьмаркi ёсць нешта царкоўнае. Здаецца, я ёй не спадабаўся. Цiкава - мне ж заўсёды шанцавала са старымi дамамi.

- Яна не старая дама, Робi. Гэта вельмi сiмпатычная старая дзева.

- Сiмпатычная? - Я пацiснуў плячыма. - Праўда, трымацца яна ўмее. Нiводнага чалавека ў доме - i такая велiчная пастава.

- Не такая яна ўжо велiчная.

- З табой - не.

Пат засмяялася.

- Мне яна спадабалася. Але давай прынясём валiзкi i дастанем наша адзенне для купання.

Я гадзiну паплаваў i цяпер ляжаў, загараў. Пат была яшчэ ў вадзе. Яе белая шапачка час ад часу паказвалася на блакiтнай гойданцы хваль. Крычалi чайкi. На гарызонце павольна рухаўся параход, над якiм, як сцяг, вiўся дым.

Сонца прыпякала. Яно плавiла волю, мяне ахутвала бяздумная дрымота. Я заплюшчыў вочы i выцягнуўся. Гарачы пясок храбусцеў. У вушах аддаваўся слабы шум прыбою. Ён мне нешта напамiнаў... дзень, калi я ляжаў, як цяпер...

Гэта было ўлетку 1917 года. Наша рота размяшчалася ў той час у Фландрыi. Мы нечакана атрымалi водпуск на некалькi дзен i паехалi ў Остэндэ - Маер, Хольхоф, Браер, Лютгенс, я i яшчэ некалькi чалавек. Большасць з нас нiколi не былi на моры, i гэтыя некалькi дзён, гэта амаль незразумелая паўза памiж смерцю i смерцю, былi аддадзены цалкам сонцу, пяску i мору. Мы цэлы дзень прабылi на пляжы, мы падставiлi голыя целы сонцу - а голае цела, не абцяжаранае зброяй i формай, азначала ў нас мiр - мы дурэлi на пяску i ўвесь час кiдалiся ў мора, мы адчувалi сваё цела, дыханне, рухi з усёй сiлай, якая звязвала нас жыццём, мы забывалi ў гэтыя гадзiны пра ўсё, i нам хацелася пра ўсё забыцца. Але ўвечары, на змярканнi, калi сонца заходзiла i шэрыя ценi з-за гарызонту беглi на бляклым моры, тады памалу ў шоргат прыбою запаўзаў iншы гук, ён мацнеў i нарэшце перакрываў яго, як прыглушаная пагроза: гарматны гром з фронту. Тады здавалася, што раптам невыразнае маўчанне перарывала размовы i з вясёлых твараў зняможаных гульнёй дзяцей пазiраў жорсткi абрыс салдат з iмгненна выхапленым выразам здзiўлення, тугi, у якой было ўсё, пра што нiколi не гаварылася: мужнасць, i горыч, i прага жыцця, воля выканаць абавязак, адчай, надзея i загадкавая жалоба так рана пазначаных. Праз некалькi дзён пасля гэтага пачалося вялiкае наступленне, i ўжо трэцяга лiпеня ў роце засталося толькi трыццаць два чалавекi. Маер, Хольтхоф i Лютгенс загiнулi...

- Робi! - паклiкала Пат.

Я расплюшчыў вочы. Мне спатрэбiўся нейкi час, каб прыпомнiць, дзе я. Заўседы, калi наплывалi ваенныя ўспамiны, я адразу адключаўся. Пры iншых успамiнах гэтага не было.

Я прыўзняўся. Пат выходзiла з вады. Яна iшла якраз па дарожцы, утворанай на моры сонечным святлом, блiшчастая стужка сцякала з яе плячэй. Яна так была ахутана святлом, што здавалася амаль зялёнай. З кожным крокам наблiжаючыся да пляжа, яна нiбы ўрастала ў шырокi сонечны прамень, пакуль вечаровае сонца не стала над самай яе галавой, як нiмб.

Я зусiм мiжволi ўскочыў - нiбы з iншага свету з'явiўся гэты вобраз: бязмежнае сiняе неба, белыя пенныя марскiя хвалi i прыгожая стройная фiгура на пярэднiм плане, - мне здалося, што я адзiн на белым свеце, а з вады да мяне крочыць першая жанчына. На хвiлiну я адчуў незвычайную цiхую прываблiвую сiлу прыгажосцi i зразумеў, што яна была мацнейшая за ўсё крывавае мiнулае, што яна i павiнна быць мацнейшай - iнакш рухне ўвесь свет, задыхнецца ў жудасным тлуме. I яшчэ больш за ўсё гэта я адчуў, што я iсную, проста iсную, i што Пат iснуе, што я жыву, што я неяк уратаваўся ад жахаў, што ў мяне ёсць вочы, i рукi, i думкi, i палкiя хвалi крывi i што ўсё гэта - цуд, якi цяжка зразумець.

- Робi! - крыкнула Пат яшчэ раз i памахала рукой. Я ўзяў яе халат i хутка пайшоў ёй насустрач.

- Ты занадта доўга была ў вадзе, - сказаў я.

- Я зусiм не замерзла, - адказала яна ледзь чутна.

Я пацалаваў яе ў мокрае плячо.

- Спачатку табе трэба пасцерагчыся.

Яна пахiтала галавой i глянула на мяне ззяючымi вачыма.

- Я даволi доўга асцерагалася.

- Праўда?

- Вядома. Занадта доўга. Хачу быць нарэшце неасцярожнай! - Яна засмяялася i прытулiлася шчакой да мяне. - Давай забудзем пра асцярожнасць, Робi! Не будзем думаць нi пра што, зусiм нi пра што, толькi пра самiх сябе, пра сонца, адпачынак i мора!

- Добра, - сказаў я i ўзяў кашлаты ручнiк. - Спачатку дай я цябе вытру насуха. Калi ты паспела так загарэць?

Яна апранула халат.

- Гэта засталося яшчэ з таго часу, калi я паводзiла сябе асцярожна. Тады я кожны дзень гадзiну загарала на балконе. А ў восем вечара iшла спаць. Сёння ў восем вечара я пайду яшчэ раз купацца.

- Будзе бачна, - сказаў я. - У намерах чалавек заўсёды вялiкi. У ажыццяўленнi - не заўсёды. Гэтым ён i прываблiвы.

З купаннем увечары не атрымалася. Мы зрабiлi прагулку пехатой да вёскi, а на змярканнi пакаталiся на "сiтраэне", потым Пат раптам адчула недамаганне i папрасiлася дадому. Я i раней часта заўважаў у яе гэта - раптоўны пераход ад ажыўлення да раптоўнай зморы. У яе было няшмат сiлы i нiякiх рэзерваў, хоць па ёй гэтага нельга было заўважыць. Яна заўсёды трацiла ўсе свае ўнутраныя запасы жыццёвай сiлы, i здавалася, што яна нястомная ў сваiм маладым спрыце - але раптоўна наступаў момант, калi яе твар рабiўся бледны, а вочы глыбока западалi. Сiлы пакiдалi яе. Яна стамлялася не паступова, а за некалькi секунд.

- Паедзем дадому, Робi, - сказала яна, i яе прыглушаны голас гучаў на больш нiзкiх нотах, чым звычайна.

- Дадому? Да фройляйн Эльфрыды Мюлер з залатым крыжыкам на шыi? Невядома, што гэты д'ябал прыдумаў тым часам.

- Дадому, Робi, - сказала Пат i зморана схiлiлася да майго пляча. - Тут наш дом.

Я зняў адну руку з руля i абняў яе. Так мы павольна ехалi праз сiнi туманны змрок, i калi нарэшце ўбачылi асветленыя вокны маленькага дамка, якi, нiбы цёмны звярок, прымасцiўся ў куточку роўнай далiны, мне сапраўды здалося, што мы прыехалi дадому.

Фройляйн Мюлер ужо чакала нас. Яна пераапранулася i была не ў чорнай шарсцяной сукенцы, а ў чорнай шаўковай - такога ж пурытанскага крою. Замест крыжыка на шыi цяпер вiсела эмблема сэрца, якара i крыжа адначасова - царкоўны сiмвал веры, надзеi i любовi.

Яна была цяпер значна больш зычлiвая, чым удзень, i спытала, цi згодныя мы павячэраць яйкамi, халодным мясам i вэнджанай рыбай. Яна вячэру ўжо прыгатавала.

- Ну, што ж, - сказаў я.

- Вам не падабаецца? Свежавэнджаная рачная камбала. - Яна глядзела на мяне са страхам.

- Добра, - холадна сказаў я.

- Свежавэнджаная камбала вельмi смачная, - заявiла Пат i з дакорам зiрнула на мяне. - Гэта найлепшая яда нанач, лепшай i прыдумаць нельга ў першы дзень на моры, фройляйн Мюлер. Каб яшчэ гарачанькай гарбаты...

- Ёсць, ёсць! Гарбата сапраўды гарачая! З задавальненнем. Зараз прынясуць.

Фройляйн Мюлер з палёгкай пабегла, шоргаючы шаўковай сукенкай.

- Ты сапраўды не любiш рыбы? - спытала Пат.

- Яшчэ як люблю! Камбалу! Пра яе я мару ўжо некалькi дзён.

- А сам задзiраеш нос. Вось гэта здорава!

- Трэба было аддзячыць за тое, як яна сустрэла нас удзень.

- Ах, божа мой! - Пат засмяялася. - Навошта табе? Я ўжо даўно забылася.

- А я - не, - сказаў я. - Я так лёгка не забываю.

- А варта было б, - падказала Пат.

Прыйшла служанка з падносам. Скура камбалы была залацiстая, як тапаз, яна пахла морам i дымам. На падносе былi яшчэ свежыя крэветкi.

- Я пачынаю забываць, - сказаў я замiлавана. - Акрамя таго, у мяне абуджаецца воўчы апетыт.

- У мяне таксама. Але падай мне спачатку гарачай гарбаты. Дзiўна, як мне холадна. А на дварэ ж вельмi цёпла.

Я зiрнуў на яе. Яна была бледная, хоць i ўсмiхалася.

- Больш i гаворкi не можа быць пра такiя працяглыя купаннi, - сказаў я i спытаў у служанкi: - У вас ёсць ром?

- Што?

- Ром. Пiтво ў бутэльках.

- Ром?

- Ром.

- Няма.

Яна ўтаропiлася на мяне. Твар яе быў падобны на поўню з цеста.

- Няма, - сказала яна яшчэ раз.

- Добра, - сказаў я. - Нiчога. Бывайце. Бог з вамi.

Яна знiкла.

- Якое шчасце, Пат, што ў нас прадбачлiвыя сябры, - сказаў я. - Сёння ранiцай, калi мы ад'язджалi, Ленц паставiў мне ў машыну даволi цяжкi скрутак. Глянем, што там.

Я прынёс пакунак з машыны. Гэта быў карабок з дзвюма бутэлькамi рому, бутэлькай каньяку i бутэлькай партвейну. Я падняў iх на святло.

- Нават ром "Сен-Джэймс"! Хлопцы надзейныя.

Я адкаркаваў бутэлькi i лiнуў Пат у гарбату. Я заўважыў, што яе рука дрыжала.

- Табе сапраўды так холадна? - спытаў я.

- Было. Цяпер ужо лепш. Добры ром. Але я зараз пайду ў пасцель.

- Iдзi неадкладна, Пат, - сказаў я. - Мы падсунем стол i павячэраем.

Яна паслухалася. Я прынёс ёй яшчэ адну коўдру з майго ложка i падсунуў стол.

- Можа, табе зрабiць сапраўдны грог, Пат? Гэта яшчэ лепш. Я хуценька прыгатую.

Яна пахiтала галавой.

- Я зноў адчуваю сябе добра.

Я зiрнуў на яе. Яна i праўда выглядала ўжо лепш. Вочы яе зноў заззялi, вусны былi вельмi чырвоныя, а скура мела матавы колер.

- Дзiўна, як хутка гэта праходзiць, - сказаў я. - Напэўна, ром дапамог.

Яна ўсмiхнулася.

- I ложак таксама, Робi. Найлепш мне дапамагае ложак. Ён мой прытулак.

- Дзiўна. Я звар'яцеў бы, калi б мне давялося так рана класцiся спаць. Аднаму, вядома.

Яна засмяялася.

- Жанчына адносiцца да гэтага крыху iнакш.

- Не кажы: жанчына. Ты - не жанчына.

- А хто ж?

- Не ведаю. Але не жанчына. Калi б ты была сапраўдная, нармальная жанчына, я не пакахаў бы цябе.

Яна глянула на мяне.

- А ты ўвогуле можаш пакахаць?

- Што ж, - сказаў я. - Пытанне якраз для вячэры. Яшчэ ёсць пытаннi?

- Магчыма. Але дзе адказ на гэтае?

Я налiў сабе чарку рому.

- Будзь здарова, Пат. Магчыма, ты маеш рацыю. Магчыма, нiхто з нас не можа. Ну, так, як раней. Але мы кахаем не горш. Толькi iнакш. Iншыя погляды на гэта.

Пастукалi ў дзверы. Увайшла фройляйн Мюлер. У руцэ ў яе быў маленькi графiнчык, на дне якога пляскалася кропля нейкай вадкасцi.

- Я прынесла вам рому.

- Дзякую, - сказаў я, з хваляваннем разглядаючы шкляны напарстак. - Вельмi ўдзячны вам за ласку, але мы ўжо знайшлi сродак.

- О божа! - яна са страхам разглядала бутэлькi на стале. - Вы так шмат п'яце?

- Толькi для лячэння, - адказаў я мякка, пазбягаючы глядзець на Пат. Прапiсана лекарам. У мяне занадта сухая печань, фройляйн Мюлер. Але цi не зробiце нам ласку?

Я адкаркаваў бутэльку партвейну.

- За ваша здароўе! Каб ваш дом напоўнiўся клiентамi.

- Вялiкi дзякуй!

Яна ўздыхнула, зрабiла лёгкi паклон i прыклалася да чаркi, як птушачка.

- За добры адпачынак! - Потым яна з хiтрынкай усмiхнулася мне. - Моцны партвейн. I добры.

Ад здзiўлення, што яна так перамянiла тон, у мяне ледзь чарка не выпала з рук. Фройляйн Мюлер зачырванелася, вочы яе заiскрылiся. Яна пачала гаварыць пра ўсё ўсякае, што нас зусiм не цiкавiла. Пат з анёльскiм цярпеннем трывала яе. Нарэшце фройляйн звярнулася да мяне:

- Значыць, у пана Кёстэра ўсё ў парадку?

Я кiўнуў галавой.

- Ён быў такi сцiплы ў той час, - сказала яна. - Бывала, за дзень не вымавiць нiводнага слова. Ён i цяпер такi маўклiвы?

- Цяпер ён час ад часу размаўляе.