Тры таварышы (на белорусском языке)

- Ён прабыў тут амаль год. Заўсёды адзiн...

- Так, - сказаў я. - У такiх выпадках заўсёды гаворыш менш.

Яна сур'ёзна кiўнула галавой i глянула на Пат.

- Вы, пэўна, замарылiся.

- Крыху, - сказала Пат.

- Вельмi, - дадаў я.

- Тады я пайду, - заявiла яна спуджана. - Дабранач! Спiце спакойна!

Яна няўпэўнена пайшла.

- Мне здаецца, ёй хацелася пабыць яшчэ, - сказаў я. - Дзiўна, што гэта з ёй, праўда?

- Беднае стварэнне, - пашкадавала Пат. - Кожны вечар, пэўна, сядзiць адна ў пакоi ў палоне турбот.

- Ну, так, сапраўды, - сказаў я. - Але мне здаецца, што ўвогуле я паводзiў сябе з ёй прыстойна.

- Так i было. - Яна пагладзiла мне руку. - Адчынi крышачку дзверы, Робi.

Я пайшоў i адчынiў дзверы. На дварэ праяснiлася, палоска месячнага святла пралегла па сцяжынцы аж у дзверы. Здавалася, што сад толькi таго i чакаў, калi адчыняцца дзверы, - так настойлiва сюды адразу ўварваўся водар кветак, салодкi пах жоўтафiёля, рэзеды i руж, запоўнiўшы сабой пакой.

- Паглядзi, - сказаў я, паказваючы на двор. У яркiм месячным святле ва ўсю даўжыню бачылася садовая дарожка. Кветкi, нахiлiўшыся, стаялi абапал яе, лiстота была серабрыстага колеру, а краскi, якiя так страката свяцiлiся днём, пафарбаваныя ў мяккiя пастэльныя таны, мiгцелi цяпер загадкава-пяшчотна. Месяцава святло i ноч прыглушылi iх фарбы i сiлу, затое iх пах стаў больш моцны i саладжавы, чым удзень.

Я глянуў на Пат. Яе галава з цёмнымi валасамi - кволая, маленькая, бездапаможная - ляжала на белай падушцы. У яе было мала сiлы, але была тайна кволасцi, тайна кветак у змроку, у плывучым святле месяца.

Яна крыху прыўзнялася.

- Я сапраўды вельмi замарылася, Робi. Гэта кепска?

Я прысеў да яе на ложак.

- Нiчога. Ты выспiшся.

- Але ж ты яшчэ не хочаш спаць.

- Я схаджу яшчэ на пляж.

Яна кiўнула галавой i легла. Я хвiлiнку пасядзеў яшчэ.

- Не зачыняй нанач дзверы, - сказала яна сонна. - Быццам спiш у садзе...

Яна пачала дыхаць слабей, i я цiха ўстаў i выйшаў у сад. Каля драўлянага плота я спынiўся i запалiў. Адсюль можна было зазiраць у пакой. На крэсле вiсеў халат, наверх былi кiнуты сукенка i штосьцi з бялiзны, на падлозе, каля крэсла, стаялi туфлi. Адзiн перавярнуўся. У мяне было незвычайнае пачуццё, быццам я дома. Гледзячы на гэта ўсё, я думаў, што ёсць на свеце чалавек i што ён будзе, што варта зрабiць толькi некалькi крокаў, каб убачыць яго i быць з iм, сёння, заўтра i, магчыма, доўга-доўга...

"Магчыма, - падумаў я. - Магчыма... увесь час гэтае слова, без якога не абысцiся! Упэўненасць, якой не хапала... упэўненасць, якой не хапала ўсяму i ўсiм".

Я пайшоў да пляжа, да мора, насустрач ветру i прыглушанаму шуму, якi накатваўся, як далёкая кананада.

XVI

Я сядзеў на пляжы i назiраў, як заходзiла сонца. Пат не пайшла са мной. Увесь дзень яна дрэнна сябе адчувала. Калi прыцямнела, я ўстаў. Трэба было iсцi дадому. Тут я ўбачыў, што ад лесу бегла служанка. Яна махала рукой i нешта крычала. Я не разумеў. Усе гукi заглушалiся ветрам i морам. Я памахаў ёй, каб яна спынiлася: я зараз падыду сам. Але яна ўсё бегла, падносячы рукi да твару.

- Панi... - зразумеў я. - Хутка...

Я пабег.

- Што здарылася?

Яна хапала паветра.

- Хутка- панi... няшчасце...

Я пабег па пясчанай сцежцы, праз лес, да дома. Драўляныя веснiцы не адчынiлiся, я пераскочыў праз верх, кiнуўся ў пакой. Пат ляжала на ложку, на грудзях была кроў, рукавы закасаныя. Кроў цякла ў яе з рота. Каля яе стаяла фройляйн Мюлер. У руках у яе былi ручнiкi i мiска з вадой.

- Што здарылася? - выгукнуў я i адпiхнуў яе.

Яна нешта сказала.

- Прынясiце бiнт! - крыкнуў я. - Дзе рана?

Яна пазiрала на мяне, вусны ў яе дрыжалi.

- Няма раны.

Я зiрнуў на яе.

- Кравацеча.

Я падскочыў да яе i забраў з рук мiску з вадой.

- Прынясiце лёду, прынясiце хутчэй кавалак лёду.

Я намачыў ручнiк i паклаў яго Пат на грудзi.

- У нас дома няма лёду, - сказала фройляйн Мюлер.

Я павярнуўся да яе. Яна адхiснулася.

- Богам прашу, прынясiце кавалак лёду, пашлiце каго-небудзь у шынок i патэлефануйце лекару.

- У нас няма тэлефона.

- Чорт пабяры! Дзе найблiжэйшы тэлефон?

- У Масмана.

- Бяжыце хутчэй туды. Адразу ж патэлефануйце лекару, якi жыве найблiжэй. Як яго завуць? Дзе ён жыве?

Не дачакаўшыся, што яна скажа, я падпiхнуў яе.

- Хутка, хутка бяжыце, што ёсць сiлы. Цi далёка гэта?

- Тры хвiлiны, - сказала жанчына i пабегла.

- Прынясiце ж лёду! - крыкнуў я ёй наўздагон.

Яна кiўнула галавой.

Я прынёс вады i зноў намачыў ручнiк. Я не адважваўся дакрануцца да Пат. Я не ведаў, цi так яна павiнна ляжаць, я быў у адчаi, што не ведаў, а гэта ж было адзiнае, што трэба было ведаць. Падкласцi пад галаву падушку цi, наадварот, нельга?

Яна захрыпела, потым напружылася, i з рота заструменiла кроў. Яна дыхала цяжка, з плачам, у вачах яе стаяў нечалавечы жах, яна душылася i кашляла, кроў вырывалася струменямi. Я то ўтрымлiваў яе, то адпускаў, падклаўшы руку ёй пад плечы. Я адчуваў кожны рух яе беднага зняможанага цела, здавалася, гэта будзе цягнуцца бясконца, потым яна без сiлы адвалiлася на спiну.

Вярнулася фраў Мюлер. Яна глядзела на мяне, як прывiд.

- Што рабiць? - крыкнуў я.

- Зараз прыйдзе лекар, - прашаптала яна. - Лёд... на грудзi i, калi можна... у рот...

- Як палажыць - падняць галаву цi не трэба, гаварыце ж, каб д'ябал вас узяў... хутка!

- Няхай ляжыць... ён зараз прыйдзе.

Я паклаў кавалак лёду на грудзi Пат, апрытомнеўшы, ведаючы, што нешта магу рабiць. Я пабiў лёд для кампрэсу i паклаў яго i ўсё ўзiраўся на гэтыя салодкiя, каханыя, спакутаваныя вусны, адзiныя, скрываўленыя...

Чуваць было, што нехта прыехаў на ровары. Я ўскочыў на ногi. Лекар.

- Патрэбна мая дапамога? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой i адкрыў сумку. Я стаяў зусiм побач з iм перад ложкам, ухапiўшыся за спiнку. Ён зiрнуў на мяне. Адступiўшы на крок, я не адрываў ад яго вачэй. Ён глядзеў на скабы Пат. Яна стагнала.

- Гэта небяспечна? - спытаў я.

- Дзе лячылася ваша жонка? - спытаў ён у адказ.

- Што? Лячылася? - прамармытаў я.

- У якога лекара? - спытаў ён нецярплiва.

- Я не ведаю... - адказаў я. - Не, я нiчога не ведаю... я не думаю...

Ён зiрнуў на мяне.

- Вы гэта павiнны ведаць...

- Але я не ведаю. Яна мне нiколi нiчога не казала.

Ён нахiлiўся над Пат i спытаў. Яна намагалася адказаць. Але закашлялася, пацякла кроў. Лекар падхапiў яе пад плечы.

Яна хапала паветра, дыхала з прысвiстам.

- Жафэ, - з булькатаннем прамовiла яна.

- Фелiкс Жафэ? Прафесар Фелiкс Жафэ? - спытаў лекар.

Яна пацвердзiла вачыма. Ён павярнуўся да мяне.

- Вы можаце патэлефанаваць яму? Лепш спытаць яго.

- Так, так, - адказаў я. - Зараз. Я потым паклiчу вас. Жафэ?

- Фелiкс Жафэ, - сказаў лекар. - Спытайце нумар тэлефона ў бюро даведак.

- Яна будзе жыць? - спытаў я.

- Трэба, каб спынiлася кравацеча, - сказаў лекар.

Я паклiкаў служанку, i мы пабеглi. Яна паказала мне дом, дзе быў тэлефон. Я пазванiў у дзверы. Невялiкая кампанiя сядзела за сталом. Яны пiлi хто каву, хто пiва. Я акiнуў iх позiркам i не мог зразумець: людзi пiлi пiва ў той час, калi Пат сцякала крывёй. Я сказаў, што мне тэрмiнова трэба пагаварыць, i пачаў чакаць. Услухоўваючыся ў гулкi змрок, я праз занавескi бачыў частку пакоя i постацi, нiбы ў тумане. Я бачыў, як туды-сюды матлялася лысiна, яна ў святле здавалася жоўтай; я бачыў брошку на жоўтай тафце зашнураванай сукенкi, падвойны падбародак, пенснэ i высокую прычоску... кастлявую старую руку з прыпухлымi венамi, якая барабанiла па стале... мне не хацелася нiчога гэтага бачыць, але я быў безабаронны: усё гэта лезла мне ў вочы, як зыркае святло.

Нарэшце тэлефон адказаў. Я папрасiў паклiкаць прафесара.

- На жаль, - адказала сястра, - прафесар выйшаў.

Сэрца ў мяне спачатку спынiлася, а потым загрукатала, як кавальскi молат.

- А дзе ён? Мне трэба пагаварыць з iм неадкладна.

- Не ведаю. Магчыма, пайшоў яшчэ раз у клiнiку.

- Калi ласка, патэлефануйце ў клiнiку. Я пачакаю. У вас жа ёсць яшчэ адзiн апарат.

- Хвiлiнку. - Зноў пачалося гудзенне, бяздонная цемра, над якой цягнуўся толькi тоненькi металёвы дроцiк. Я ўздрыгнуў. Побач са мной у завешанай клетцы пачала спяваць канарэйка. Зноў пачуўся голас сястры:

- Прафесар Жафэ ўжо пайшоў з клiнiкi.

- Куды?

- Я гэтага сапраўды не магу вам сказаць, пан. Пайшоў.

Я прыхiлiўся да сцяны.

- Ало! - сказала сястра. - Вы яшчэ слухаеце?

- Так... паслухайце, сястра, вы не ведаеце, калi ён вернецца...

- Гэта невядома.

- Няўжо ён вам не кажа? Ён жа павiнен казаць. Калi што здарыцца, неяк жа трэба яго знайсцi.

- Ёсць лекар у клiнiцы.

- Не маглi б вы яго... не, не, не мае сэнсу, ён жа нiчога не ведае... добра, сястра, - сказаў я знясiлена, - калi прыйдзе прафесар Жафэ, папрасiце яго неадкладна патэлефанаваць сюды. - Я назваў нумар. - Але, калi ласка, неадкладна.

- Можаце паверыць мне, пан. - Яна паўтарыла нумар i павесiла слухаўку.

Я застаўся адзiн. Галовы, што матлялiся, лысiна, брошка, другi пакой былi далёка, блiскучая гума, якая хiсталася. Я азiраўся вакол сябе. Больш мне тут не было чаго рабiць. Трэба было толькi сказаць людзям, каб яны паклiкалi мяне, калi будзе званок. Але я не мог адарвацца ад тэлефона. Здавалася, што гэта выратавальны канат, якi я выпускаю з рук. I раптам я здагадаўся, што рабiць. Я зноў узяў слухаўку i назваў Кёстэраў нумар тэлефона. Ён павiнен быць на месцы. Iнакш i не магло быць.

I вось з гаму i шуму ночы пачуўся спакойны голас Кёстэра. Я адразу ж таксама супакоiўся i расказаў яму пра ўсё. Я адчуваў, што ён запiсвае.

- Добра, - сказаў ён. - Я адразу выязджаю на пошукi прафесара. Я патэлефаную. Супакойся. Я яго знайду.

Канец. Канец? Свет зацiх. Прывiд знiк. Я пабег назад. - Ну? - спытаў лекар. - Вы знайшлi яго?

- Не, - сказаў я. - Але я знайшоў Кёстэра.

- Кёстэра? Не ведаю. Што ён сказаў? Як ён лячыў яе?

- Лячыў? Ён не лячыў яе. Кёстэр знойдзе яго.

- Каго?

- Жафэ.

- Божа мой, хто ён, гэты Кёстэр?

- Ах... прабачце. Кёстэр - мой сябра. Ён знойдзе прафесара Жафэ. Я яго не застаў на месцы.

- Шкада, - сказаў лекар i зноў павярнуўся да Пат.

- Ён яго знойдзе, - сказаў я. - Калi той жывы, то ён адшукае яго.

Лекар паглядзеў на мяне як на вар'ята. Потым ён пацiснуў плячыма. У пакоi свяцiла цьмяная лямпачка. Я спытаў, цi патрэбна мая дапамога. Лекар пахiтаў галавой. Я ўзiраўся ў акно. Пат хрыпела. Я зачынiў акно i стаў у дзвярах. Я назiраў за дарогай.

Раптам мяне паклiкалi:

- Тэлефон!

Я павярнуўся.

- Тэлефон. Я пайду.

Лекар падскочыў.

- Не, я. Я лепш распытаю яго. Заставайцеся тут. Нiчога не прадпрымайце. Я зараз жа вярнуся.

Я сеў каля пасцелi Пат.

- Пат, - цiха прамовiў я, - мы ўсе тут. Мы зробiм усё. З табой нiчога не здарыцца. З табой не павiнна нiчога здарыцца. Ужо прафесар размаўляе з доктарам. Ён нам усё раскажа. Заўтра, напэўна, ён прыедзе сам. Ён дапаможа табе. Ты выздаравееш. Чаму ты мне нiколi нi слова не казала, што ты хворая? Не страшна, што ты крыху страцiла крывi, Пат. Мы вернем яе табе, Пат. Кёстэр знайшоў прафесара. Цяпер усё добра, Пат.

Лекар вярнуўся.

- Гэта быў не прафесар.

Я ўстаў.

- Гэта быў ваш сябар Ленц.

- Кёстэр не знайшоў яго?

- Знайшоў. I той сказаў, што рабiць. Ваш сябар Ленц перадаў мне ўсё па тэлефоне. Усё ясна i нават правiльна. Ваш сябар Ленц - лекар?

- Не. Ён хацеў стаць iм. А Кёстэр?

Лекар глянуў на мяне.

- Ленц сказаў, што Кёстэр паехаў некалькi хвiлiн назад. З прафесарам.

Мне трэба было да нечага прыхiнуцца.

- Ота, - сказаў я.

- Так, - дадаў лекар. - Толькi адно ён пераблытаў. Ён думае, што яны праз пару гадзiн дабяруцца сюды. Я ведаю гэтую дарогу. Нават пры хуткай яздзе - не менш трох гадзiн. Ва ўсякiм разе...

- Доктар, - сказаў я, - вы можаце паверыць. Калi ён гаворыць: дзве гадзiны, то праз дзве гадзiны будзе тут.

- Гэта немагчыма. Шмат паваротаў, ноч.

- Паглядзiм, - сказаў я.

- Ва ўсякiм разе... добра, што ён прыедзе.

Я не мог больш трываць. Я выйшаў на вулiцу. Наваколле зацягнулася туманам. Удалечынi шумела мора. З дрэваў капала. Я азiрнуўся. Я ўжо быў не адзiнокi. За гарызонтам на поўдзень роў матор. За туманамi па блiскучых дарогах iмчала дапамога, фары плявалi святлом, шыны свiсталi, дзве рукi сталёва трымалi руль, пара вачэй свiдравала змрок, холадна, упэўнена: вочы майго сябра...

Пазней Жафэ мне расказаў, як яны ехалi. Кёстэр адразу пасля майго званка тэлефанаваў Ленцу, каб той быў напагатове. Потым ён забраў "Карла", i яны з Ленцам паiмчалiся ў клiнiку Жафэ. Сястра выказала меркаванне, што прафесар пайшоў вячэраць. Кёстэр пачуў ад яе шэраг назваў рэстаранаў, дзе ён мог быць цяпер. Кёстэр паехаў. Ён парушаў правiлы руху, ён не звяртаў увагi на перапуджаных палiцэйскiх. Ён гнаў машыну, як стаеннiка, па запруджанай вулiцы. У чацвёртым рэстаране ён знайшоў прафесара. Жафэ адразу зразумеў, пра каго iдзе гаворка. Ён пакiнуў яду i пайшоў з iм. Яны паехалi да прафесара на кватэру, каб узяць неабходныя рэчы. Гэта быў адзiны ўчастак, дзе Кёстэр ехаў хоць i хутка, але не парушаючы правiлаў. Ён не хацеў без пары пужаць доктара. Па дарозе Жафэ спытаў, дзе ляжыць Пат. Кёстэр назваў месца на адлегласцi сарака кiламетраў. Трэба было, каб прафесар сеў у машыну. Усё астатняе потым пойдзе само сабой. Пакуль Жафэ пакаваў сваю сумку, ён тлумачыў Ленцу, што трэба сказаць па талефоне. Потым ён сеў да Кёстэра ў машыну.

- Гэта небяспечна? - спытаў Кёстэр.

- Так, - сказаў Жафэ.

У гэты момант "Карл" ператварыўся ў белую здань. Ён зрабiў рывок i паiмчаў. Ён працiскаўся памiж машын, ён iмчаў супроць усiх па вулiцах з аднабаковым рухам, ён шукаў самы кароткi шлях з горада.

- Вы звар'яцелi? - закрычаў прафесар.

Кёстэр абмiнуў высокi бампер аўтобуса, на момант збавiў газ. Потым матор зноў зароў.

- Едзьце павольней, - крычаў лекар. - Якая карысць трапiць у аварыю?

- Не трапiм.

- Пры такой яздзе - праз дзве хвiлiны.

Кёстэр кiнуў машыну ўлева, аб'язджаючы трамвай.

- Мы не трапiм у аварыю. - Цяпер перад iм была шаша. Ён зiрнуў на лекара. - Я сам ведаю, што вы нам патрэбны жывы. Даверцеся мне... я паеду, як ехаў.

- Але якая карысць ад гэтай гонкi! Вы выйграеце некалькi хвiлiн.

- Не, - сказаў Кёстэр, ухiляючыся ад сутыкнення з грузавiком, нагружаным каменнем. - Нам трэба праехаць яшчэ дзвесце сорак кiламетраў.

- Што?

- Праўда... - Машына прабiралася памiж паштовым аўтамабiлем i аўтобусам. Я проста не хацеў гаварыць вам раней.

- Гэта было б усё роўна, - прабурчаў Жафэ. - Мая дапамога не залежыць ад адлегласцi. Едзьце на вакзал. Па чыгунцы мы дабяромся хутчэй.

- Не, - Кёстэр выбраўся ў прыгарад. Вецер зрываў у яго словы з вуснаў. - Я ўжо ведаю... цягнiк спазняецца... - Ён яшчэ раз зiрнуў на Жафэ, i лекар, вiдаць, нешта заўважыў у яго твары.

- Божа, - прамармытаў ён. - Ваша сяброўка?

Кёстэр пахiтаў галавой. Ён ужо не адказваў. Мiнулi дачны пасёлак. Кёстэр выехаў на роўную дарогу. Цяпер машына iмчала на поўнай хуткасцi. Лекар скурчыўся за вузкiм ветравым шклом. Кёстэр падаў яму свой скураны шлем. Бесперапынна гудзела сiрэна. Лясы вярталi яе рык назад. Толькi ў вёсках, калi ўжо iнакш нельга было, Кёстэр збаўляў хуткасць. На машыне не было глушыцеля. Грамавым рэхам аддаваўся гул матора памiж сценамi дамоў, якiя змыкалiся за iм i ляскаталi, як палатно пад ветрам. "Карл" праносiўся мiж iмi, асвятляючы iх на iмгненне бледным святлом фараў, i зноў угрызаўся ў ноч iкламi промняў.

Колы рыпелi, шыпелi, вылi, свiсталi - матор выдаваў цяпер усю моц, якую меў. Кёстэр нахiлiўся над рулём, яго цела ператварылася ў вялiзнае вуха, у фiльтр, якi прасейваў гул i свiст на зразумелыя яму шумы i якi гатовы быў вылавiць самы нязначны пабочны шум, любы падазроны скрып цi шоргат, што пагражалi аварыяй i смерцю. Шаша стала мокрай. На глiнiстай дарозе машына вiхляла i падскоквала. Кёстэру давялося знiзiць хуткасць. Павароты патрабавалi яшчэ большага напружання. Кёстэр кiраваў ужо не так з дапамогай розуму, як iнстынкту. Фары высвечвалi павароты толькi напалову. У той момант, калi машына паварочвала, дарогi вiдаць не было. Пражэктар-шукальнiк не дапамагаў, прамень быў занадта тонкi. Лекар маўчаў. Раптам паветра перад фарамi завiхрылася, яно афарбавалася ў бледна-серабрысты колер, з'явiлiся стракатыя клубы. Гэта быў адзiны момант, калi Жафэ пачуў лаянку Кёстэра. Праз хвiлiну яны былi ў густым тумане.

Кёстэр пераключыў фары на малое святло. Яны плылi ў ваце, мiма праносiлiся ценi, дрэвы, невыразныя сiлуэты ў малочным моры, шашы больш не было, толькi выпадак i прыблiзнасць, плямы, якiя вырасталi i знiкалi ў рыку матора.

Калi яны праз дзесяць хвiлiн выбралiся з машыны, твар Кёстэра выглядаў запалым. Ён зiрнуў на Жафэ i штосьцi прамармытаў. Потым ён даў поўны газ... насуплены, халодны i зноў упэўнены ў сабе.

У пакоi панавала лiпкая цеплыня, гнятучая, як свiнец.

- Не перастае? - спытаўся я.

- Не, - адказаў лекар.

Пат зiрнула на мяне. Я паспрабаваў усмiхнуцца ёй. Атрымалася грымаса.

- Яшчэ паўгадзiны, - сказаў я.

Лекар ускiнуў позiрк на мяне.

- Яшчэ паўтары гадзiны, калi не дзве. Iдзе дождж.

Кроплi з цiхiм шоргатам падалi на лiсце i кусты ў садзе. Аслеплымi вачыма я ўзiраўся ў цемру. Колькi часу прайшло, як мы ўставалi ўначы i масцiлiся памiж ляўкоямi i рэзедой i Пат напявала дзiцячыя песенькi? Цi даўно тое было, калi дарога блiшчала ў белым сонечным святле i Пат бегла памiж кустоў, падобная да гнуткага звярка?

Я соты раз выйшаў за дзверы. Гэта не мела сэнсу, я ведаў. Але так скарачалася чаканне. Паветра было туманнае. Я вылаяўся: я ведаў, што гэта азначае для Кёстэра. У душнай начы закрычала птушка.

- Заткнiся, - прабурчаў я. На ўспамiн прыйшлi расказы пра птушак вестуноў смерцi.

- Глупства! - сказаў я гучна, i ўсё роўна па спiне пабеглi мурашкi. Недзе гудзеў хрушч... але не наблiжаўся... не наблiжаўся. Ён гудзеў аднастайна цiха; а вось перастаў... цяпер зноў пачуўся... гэта быў не жук, гэта быў далёкi гул матора, якi на высокай хуткасцi браў павароты. Я стаяў нерухома, я затрымаў дыханне, каб лепш чуць: зноў... зноў аддаленае тонкае гудзенне, як гудзiць злосная аса. А цяпер мацней, я ўжо выразна разбiраў гук кампрэсара. Тут гарызонт, якi быў так напяты, што здавалася, разарвецца, абрынуўся ў мяккую бесконцасць, ён пахаваў пад сабой ноч, страх, жахлiвасць... Я ўскочыў у пакой i, трымаючыся за дзверы, сказаў:

- Яны едуць! Доктар, Пат, яны едуць. Я ўжо чую.

Лекар увесь вечар лiчыў мяне крыху ненармальным. Ён устаў i таксама прыслухаўся.

- Гэта, пэўна, iншая машына, - сказаў ён нарэшце.

- Не, я пазнаю матор.

Ён раздражнёна паглядзеў на мяне. Ён, здавалася, лiчыў сябе спецыялiстам па аўтамашынах. З Пат ён абыходзiўся цярплiва i асцярожна, як мацi з дзiцем. Але варта мне было запнуцца пра машыны, як ён зыркаў на мяне праз акуляры i пярэчыў.

- Немагчыма, - коратка сказаў ён i вярнуўся ў пакой.

Я застаўся ў двары. Мяне калацiла ад хвалявання.

- "Карл"! "Карл"! - выгукнуў я.

Цяпер матор то прыцiхаў, то ўзвываў; машына, вiдаць, была ўжо ў вёсцы i на шалёнай хуткасцi iмчала мiж дамоў. Вось i выццё аслабла, машына была за лесам... i вось гул зноў набраў сiлы, iмклiвы, нястрымны, светлы прамень прабiваў туман, фары, грымоты, гуд... Разгублены лекар стаяў каля мяне, раптам нас асляпiла блiзкае святло... i рыпнулi тармазы, i машына спынiлася перад садовай брамкай. Я пабег туды. Прафесар вылазiў з машыны. Ён не звярнуў на мяне ўвагi, пайшоў да лекара. За iм выйшаў Кёстэр.

- Як яна? - сказаў ён.

- Кроў iдзе.

- Здараецца, - сказаў ён. - Пакуль што няма чаго баяцца.

Я моўчкi глянуў на яго.

- Ёсць запалiць? - спытаў ён.

Я даў яму цыгарэту.

- Добра, што ты прыехаў, Ота.

Ён рабiў глыбокiя зацяжкi.

- Падумаў, што так будзе лепей.

- Ты вельмi хутка ехаў.

- Нармальна. Быў крыху туман.

Мы прыселi побач на лаўку. Чакалi.

- Ты думаеш, што яна паправiцца? - спытаў я.

- Вядома. Кравацеча... гэта нiчога.

- Яна мне нiколi пра гэта не гаварыла.

Кёстэр кiўнуў галавой.

- Яна павiнна паправiцца, Ота, - сказаў я.

Ён не глядзеў на мяне.

- Дай мне яшчэ адну цыгарэту, - сказаў ён. - Я забыўся ўзяць свае.

- Яна павiнна паправiцца, - сказаў я, - iнакш усё астатняе - дрэнь.

Выйшаў прафесар. Я ўстаў.

- Будзь я пракляты, калi яшчэ раз паеду з вамi, - сказаў ён Кёстэру.

- Прабачце, - сказаў Кёстэр. - Гэта жонка майго сябра.

- Вось як, - сказаў Жафэ i зiрнуў на мяне.

- Яна паправiцца? - спытаў я.

Ён уважлiва разглядваў мяне. Я пазiраў убок.

- Вы думаеце, я стаяў бы тут з вамi так доўга, калi б думаў, што яна не паправiцца? - сказаў ён.

Я сцiснуў зубы. Я да болю сплёў пальцы. Я заплакаў.

- Прабачце, - сказаў я, - занадта хутка ўсё адбылося.

- Такiя справы не адбываюцца занадта хутка, - сказаў Жафэ i ўсмiхнуўся.

- Не злуйся, Ота, - сказаў я, - што я заплакаў.

Ён падштурхнуў мяне, павярнуўшы да дзвярэй.

- Iдзi туды. Калi прафесар дазволiць.

- Больш не буду, - сказаў я. - Можна пайсцi?

- Можна, толькi не размаўляйце, - адказаў Жафэ, - i толькi на хвiлiнку. Ёй нельга хвалявацца.

Я нiчога не бачыў, акрамя водблiску святла на вадзе. Я памiргаў. Святло паплыло, замiгцела. Я не адважваўся выцерцi вочы, каб Пат не падумала, быццам я плачу таму, што з ёй так кепска. Я паспрабаваў увайсцi ў пакой з усмешкай. Потым я зноў хуценька адвярнуўся.

- Вы патрэбны былi тут? - спытаў Кёстэр.

- Так, - сказаў Жафэ, - правiльна, што прыехаў.

- Заўтра ранiцай я магу адвезцi вас назад.

- Лепш не трэба, - сказаў Жафэ.

- Я паеду спакойна.

- Я хачу застацца яшчэ на дзень i паназiраць. Ваш ложак свабодны? - спытаў ён мяне.

Я кiўнуў галавой.

- Добра, тады я пасплю тут. Вы можаце знайсцi сабе месца ў вёсцы?

- Магу. Знайсцi вам зубную шчотку i пiжаму?

- Не трэба. У мяне ўсё з сабой. Заўсёды гатовы да нечага падобнага. Толькi, можа, не да гонак.

- Прабачце, - сказаў Кёстэр. - Разумею, што вы раззлавалiся.

- Зусiм не, - сказаў Жафэ.

- Тады я шкадую, што адразу не сказаў вам праўды.

Жафэ засмяяўся.

- Вы дрэнна думаеце пра лекараў. Цяпер iдзiце спакойна. Я застануся тут.

Я хутка прыхапiў тое-сёе для нас з Кёстэрам. Мы накiравалiся ў вёску.

- Ты замарыўся? - спытаў я.

- Не, - сказаў ён. - Пасядзiм яшчэ дзе-небудзь.

Праз гадзiну я занепакоiўся.

- Калi ён застаецца, то, пэўна ж, ёсць небяспека, Ота, - сказаў я. - Iнакш навошта б яму...

- Мне здаецца, што ён застаецца з-за асцярожнасцi, - адказаў Кёстэр. - Ён вельмi любiць Пат. Ён мне расказаў па дарозе. Ён лячыў i яе мацi...

- I ў яе быў...

- Я не ведаю, - хутка адказаў Кёстэр. - Магчыма, было нешта iншае. Пойдзем спаць?

- Iдзi, Ота. Я хачу яшчэ раз... хоць здалёку...

- Добра. Пайшлi разам.

- Я хачу табе штосьцi сказаць, Ота. Я вельмi люблю спаць на волi, калi так цёпла. Не турбуйся. У апошнi час я часта рабiў так.

- Сыра ж...

- Нiчога. Я падыму верх "Карла" i пасяджу.

- Добра. I я пасплю з ахвотай на волi.

Я зразумеў, што мне ад яго не адбаярыцца. Мы склалi разам коўдры i падушкi i вярнулiся да "Карла". Мы адпусцiлi рамянi i адкiнулi пярэднiя сядзеннi. Так можна было легчы.

- Лепш, чым было на фронце, - сказаў Кёстэр.

Светлая пляма акна свяцiлася праз туман. Некалькi разоў я ўбачыў цень Жафэ. Мы выпалiлi цэлы пачак цыгарэт. Потым святло пагасла, гарэла толькi маленькая настольная лямпа.

- Дзякаваць богу, - сказаў я.

На брызент капаў дождж. Дзьмуў слабы вецер. Пахаладала.

- Вазьмi маю коўдру, Ота, - сказаў я.

- Не трэба, мне цёпла.

- Выдатны хлопец гэты Жафэ, праўда?

- Выдатны. Мне здаецца, вельмi шчыры.

- Несумненна.

Я прачнуўся з неспакойнага паўсну. На дварэ было шэра i холадна. Кёстэр ужо не спаў.

- Ты не спаў, Ота?

- Спаў.

Я выбраўся з машыны i па садовай сцяжынцы цiха падышоў да акна. Настольная лямпа ўсё яшчэ гарэла. Я ўбачыў на ложку Пат з заплюшчанымi вачыма. На момант я спужаўся, што яна памерла. Але потым я ўбачыў, як паварушылася яе правая рука. Яна была вельмi бледная. Але кроў больш не iшла. Яна зноў паварушыла рукой. У той самы момант Жафэ, якi спаў на другiм ложку, расплюшчыў вочы. Я хутка адышоў, супакоены. Ён сачыў за ёю.

- Мне здаецца, нам трэба знiкнуць адсюль, - сказаў я Кёстэру, - каб ён не бачыў, што мы сочым за iм.

- Там усё ў парадку? - спытаў Ота.

- Так, наколькi можна бачыць. У яго правiльны сон, у гэтага прафесара. З гарматы страляй - не разбудзiш, але адразу прачнецца ад мышкi, калi яна зашкрабецца каля яго рэчмяшка.

- Можам пайсцi пакупацца, - сказаў Кёстэр. - Тут цудоўнае паветра. - Ён пацягнуўся.

- Iдзi адзiн, - сказаў я.

- Пайшлi разам, - настойваў ён.

Шэрае неба праяснiлася. На iм засвяцiлiся аранжавыя прасветы. На гарызонце паднялася хмарная заслона, а з-за яе з'явiлася яркая зелянiна.

Мы скокнулi ў ваду i паплылi. Вада пералiвалася шэрым i чырвоным колерамi.

Потым мы вярнулiся. Фройляйн Мюлер ужо ўстала. Яна рэзала ў садзе пятрушку. Яна ўздрыгнула ад маiх слоў. Я засаромлена паспрабаваў ёй растлумачыць, чаму я ўчора, магчыма, зашмат лаяўся. Яна пачала плакаць.

- Бедная жанчына. Яна такая прыгожая i такая яшчэ маладая...

- Яна дажыве да ста гадоў, - сказаў я, раззлаваўшыся за тое, што яна плакала, быццам Пат наканавана памерцi. Пат не памрэ. Свежы вецер, ранак, жыццё ўва мне, абноўленае морам, сцвярджалi: Пат не можа памерцi. Яна можа памерцi толькi тады, калi я страчу мужнасць. Побач стаяў Кёстэр, мой таварыш; побач стаяў я, таварыш Пат... спачатку мы павiнны памерцi. Пакуль мы жывыя, мы яе ўтрымаем. Так было заўсёды. Пакуль жывы Кёстэр, не памру я. I пакуль мы жывыя абодва, не памрэ Пат.

- Трэба быць пакорлiвым перад лёсам, - сказала старая дзева i павярнула да мяне з ледзь прыкметным папрокам загарэлы, зморшчаны, як печаны яблык, твар. Магчыма, яна мела на ўвазе маю лаянку.

- Пакорлiвым? - сказаў я. - Навошта - пакорлiвым? Нiякага толку ад гэтага. У жыццi трэба за ўсё плацiць, удвая i ўтрая. Навошта ж тады пакорлiвасць?

- Не, не... так лепш.

"Пакорлiвасць... - падумаў я. - Што яна зменiць? Бiцца, бiцца - вось што патрэбна ў гэтай неразбярысе, дзе ўрэшце ўсё роўна будзеш бiты. Бiцца за тую кропельку, што любiш. Пакорлiвым можна стаць, калi табе стукне семдзесят".

Кёстэр перакiнуўся з ёй некалькiмi словамi. Яна хутка зноў заўсмiхалася i спытала яго, што прыгатаваць на полудзень.

- Бачыш, - сказаў Ота, - вось дар узросту. Слёзы i ўсмешка - усё мяняецца iмгненна. Не чапаючы адно аднаго. Так, пэўна, будзе i з намi, - прамовiў ён задумлiва.

Мы хадзiлi вакол дома.

- Кожная хвiлiна сну ёй на карысць, - сказаў я.

Мы зноў пайшлi ў сад. Фройляйн Мюлер прыгатавала сняданак. Мы пiлi гарачую чорную каву. Сонца ўзышло. Адразу зрабiлася цёпла. Лiсце на дрэвах iскрылася ад святла i вiльгацi. З мора даносiлiся крыкi чаек. Фройляйн Мюлер паставiла на стол букет руж.

- Мы ўручым iх ёй потым, - сказала яна.

Ружы пахлi мураванай сцяной i дзяцiнствам.

- Ты ведаеш, Ота, - сказаў я, - у мяне такоё адчуванне, быццам я сам хворы. Цяпер ужо не будзеш такi. Як быў. Мне трэба было б быць спакайнейшым. Больш разважлiвым. Чым спакайней сябе паводзiш, тым больш можаш дапамагчы.

- Не заўсёды атрымлiваецца, Робi. I ў мяне бывалi часiны. Чым больш жывеш, тым больш раздражняльным робiшся. Як той банкiр, якi ўсё больш трацiць.

Адчынiлiся дзверы. Выйшаў Жафэ ў пiжаме.

- Добра, добра, - махнуў ён рукой, убачыўшы, што я амаль перавярнуў стол з кавай, - наколькi гэта магчыма.

- Можна мне ўвайсцi?

- Пакуль што - нельга. Пакуль што там дзяўчына. Памыць i ўсё астатняе.

Я налiў яму кавы. ён замiргаў на сонцы i звярнуўся да Кёстэра:

- Шчыра кажучы, я вам павiнны падзякаваць. Хоць на адзiн дзень выбраўся на волю.

- Вы маглi б рабiць так i часцей, - сказаў Кёстэр. - Вечарам выехаць, а наступным вечарам вярнуцца.

- Мог бы, мог бы... - адказаў Жафэ. - Цi заўважылi вы, што мы жывём у час самакатавання? Што многае, што можна было б зрабiць, не робiцца няведама чаму? Праца сёння стала такой жудаснай справай, што яна забiвае ўсё астатняе - i таму ў многiх яе няма. Як цудоўна тут! Я не бачыў такога ўжо некалькi гадоў. У мяне дзве машыны, дзесяцiпакаёвая кватэра i дастаткова грошай - што мне з таго! Што гэта ўсё ў параўнаннi з гэтым летнiм ранкам на прыродзе! Праца змрочная апантанасць з вечнай iлюзiяй, што потым будзе iнакш. Нiколi не будзе iнакш. Смешна, у што ператвараюць сваё жыццё.

- Я думаю, што лекар - адзiн з нямногiх, хто ведае мэту жыцця, - сказаў я. - Што тады гаварыць бухгалтару?

- Даражэнькi, - адказаў Жафэ, - было б памылкай меркаваць, што ва ўсiх аднолькавая здольнасць успрымаць.

- Правiльна, - сказаў Кёстэр. - Але ж людзi выбiралi прафесiю незалежна ад здольнасцi ўспрымаць.

- Вядома, - адказаў Жафэ. - Складаная справа. - Ён кiўнуў мне. - Цяпер можна... але спакойна, не датыкацца, не ўцягваць у размову...

Яна ляжала ў падушках, знясiленая, як пабiтая. Яе твар быў бясколерны, вялiкiя сiняватыя ценi леглi пад вачыма, вусны пабялелi. Толькi вочы былi вялiкiя i блiскучыя. Занадта вялiкiя, занадта блiскучыя.

Я ўзяў яе далоню. Яна была халодная i вялая.

- Пат, мой добры сябра, - сказаў я сарамлiва i хацеў прысесцi, але раптам заўважыў каля акна рыхлы твар пакаёўкi, якая з цiкаўнасцю ўтаропiлася на мяне.

- Выйдзiце адсюль, - сказаў я злосна.

- Трэба зацягнуць фiранкi, - запярэчыла яна.

- Добра, зрабiце што трэба, а потым выйдзiце.

Яна зацягнула на акне жоўтыя фiранкi. Але ўсё роўна не выходзiла. Яна пачала паволi замацоўваць занавескi шпiлькамi.

- Паслухайце, - сказаў я. - Тут не спектакль. Знiкнiце хутчэй.

Яна флегматычна павярнулася.

- Спачатку кажуць мне прышпiлiць, а потым - не трэба...

- Ты ёй сказала? - спытаў я ў Пат.

Яна кiўнула.

- Табе перашкаджае святло знадворку? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Лепш, каб ты мяне сёння выразна не бачыў...

- Пат! - сказаў я, спужаўшыся. - Табе ж нельга размаўляць! Але калi толькi гэта прычына...

Я адчынiў дзверы, i пакаёўка нарэшце знiкла. Я вярнуўся. Я ўжо не быў разгублены. Я нават быў рады, што сутыкнуўся з пакаёўкай. Яна дапамагла мне справiцца ў першы момант. Усё-такi як жудасна было бачыць Пат у такiм становiшчы.

Я прысеў каля ложка.

- Пат, - сказаў я, - ты скора паправiшся...

Яна сказала аднымi вуснамi:

- Заўтра...

- Заўтра яшчэ не, але праз некалькi дзён... Тады ты ўстанеш, i мы паедзем дадому. Нам нельга было ехаць сюды, паветра занадта вiльготнае для цябе...

- Не, -прашаптала яна, -я ж не хворая, Робi. Гэта толькi няшчасны выпадак.

Я глянуў на яе. Няўжо яна сапраўды не ведае, што хворая? Цi яна не хоча ведаць? Яе позiрк блукаў.

- Не бойся, - прашаптала яна. Я не адразу зразумеў, што яна мела на ўвазе i чаму было так важна, каб менавiта я не баяўся. Я толькi бачыў, што яна хвалявалася, у яе вачах быў незвычайна пакутлiвы, пранiзлiвы выраз. I раптам у мяне з'явiлася думка. Я зразумеў, пра што яна думала. Ёй здалося, што я баюся яе, бо яна хворая.

- Божа мой, Пат, - сказаў я. - Магчыма, па гэтай прычыне ты мне нiколi не гаварыла нiчога дакладнага?

Яна не адказала, але я ўбачыў, што так i было.

- Чорт вазьмi! - сказаў я. - Кiм жа ты мяне лiчыш?

Я нахiлiўся над ёй.

- Паляжы хвiлiнку моўчкi, не варушыся.

Я пацалаваў яе. Вусны былi сухiя i гарачыя. Калi я выпрастаўся, я ўбачыў, што яна плача. Яна плакала бязгучна, з шырока адкрытымi вачыма. Яе твар быў нерухомы. Толькi слёзы кацiлiся з вачэй.

- Пабойся бога, Пат...

- Я такая шчаслiвая, - сказала яна.

Я стаяў побач i глядзеў на яе. Было сказана адзiнае слова, але гэта было слова, якое для мяне так нiколi не гучала. Я ведаў жанчын, але звычайна гэта былi беглыя сустрэчы, прыгоды, часам - вясёлая гадзiна цi самотны вечар, уцёкi ад самога сябе, ад адчаю, ад пустэчы. Я i не жадаў нiчога iншага, бо я быў навучаны, што нi на што iншае нельга разлiчваць, як толькi на самога сябе i сама болей - на таварыша. Цяпер я раптам убачыў, што i я магу нешта значыць для чалавека, проста сваiм iснаваннем, i што ён шчаслiвы ад таго, што я побач з iм. Калi так проста вымавiць, то гучыць зусiм звычайна, але калi задумацца робiцца бясконца жудасна. Гэта нешта такое, што можа канчаткова разбiць чалавека i змянiць яго. Гэта - каханне, i ўсё ж - нешта iншае. Нешта, дзеля чаго можна жыць. Дзеля кахання мужчына не можа жыць. Дзеля чалавека - можа.

Я хацеў нешта сказаць, але не змог. Цяжка знайсцi словы, калi сапраўды ёсць патрэба штосьцi сказаць. I нават знайшоўшы адпаведныя словы, саромеешся вымавiць iх. Усе гэтыя словы - з мiнулых стагоддзяў. Наш час яшчэ не мае слоў для сваiх пачуццяў. Ён можа быць толькi нахабным, усё астатняе - несапраўднае.

- Пат, - сказаў я, - мой добры адважны сябра...

У гэты момант увайшоў Жафэ. Ён адразу ж зразумеў сiтуацыю.

- Казачны вынiк, - прабурчэў ён. - Я так i думаў...

Я хацеў яму нешта запярэчыць, але ён проста выштурхнуў мяне.

XVII

Гэта было праз два тыднi. Пат паправiлася настолькi, што мы маглi паехаць адтуль. Мы ўпакавалi рэчы i чакалi Готфрыда Ленца. Ён павiнен быў забраць машыну. Мы з Пат вырашылi ехаць на цягнiку.

Быў цёплы хмурны дзень. Воблакi, нiбы вата, стаялi нерухома ў небе, гарачае паветра дрыготка пералiвалася над дзюнамi, алавянае мора разлеглася ў светла-iскрыстай смузе.

Готфрыд з'явiўся пасля полудня. Я ўжо здалёку заўважыў яго бялявую галаву, якая замiльгала над агароджамi. Толькi калi ён звярнуў на дарогу да вiлы фраў Мюлер, я ўгледзеў, што ён быў не адзiн... побач з iм крочыла нешта падобнае на аўтагоншчыка ў мiнiяцюры: вялiзная кепка ў клетку, казырком назад, вялiзныя засцерагальныя акуляры, белы камбiнезон i два вялiзныя вухi, чырвоныя, як бурак.

- Божа, гэта ж Юп! - здзiўлена сказаў я.

- Уласнай персонай, пан Локамп, - з усмешкай пацвердзiў Юп.

- А касцюм! Што здарылася?

- Ты ж бачыш, - з задавальненнем заўважыў Ленц, пацiскаючы мне руку. - Ён рыхтуецца стаць аўтагоншчыкам. Ужо восем дзён я займаюся з iм. Ён мяне ўпрасiў узяць сёння з сабой. Удалая магчымасць зрабiць першую самастойную дальнюю паездку.

- Усё будзе ў парадку, пан Локамп! - радасна пацвердзiў Юп.

- I яшчэ як! - Готфрыд усмiхаўся. - У жыццi не бачыў такога апантанага гоншчыка. У першы ж дзень вучэбнай паездкi ён спрабаваў на нашым старым добрым таксi перагнаць "мерседэс". Закляты малы чорт!

Юп ад шчасця аж упацеў i, нiбы молячыся, глядзеў на Ленца.

- Здалося, што я ўтру нос фарсуну, пан Ленц! Хацеў абысцi на павароце, як пан Кёстэр.

Я не стрымаўся, каб не засмяяцца.

- Ты нядрэнна пачынаеш, Юп.

Готфрыд з бацькоўскiм гонарам пазiраў на свайго вучня.

- А цяпер хапай чамаданы i вязi iх на вакзал.

- Адзiн? - Юп як не ўзарваўся ад хвалявання. - Можна праехаць да вакзала зусiм аднаму, пан Ленц?

Готфрыд кiўнуў, даючы згоду, i Юп рынуўся ў дом.

Мы здалi чамаданы. Потым забралi Пат i паехалi на вакзал. Мы прыехалi на чвэрць гадзiнкi раней, перон быў пусты.

Стаяла толькi некалькi малочных бiтонаў.

- Едзьце, - сказаў я, - а то позна даберацеся дадому.

Юп, якi сядзеў за рулём, з крыўдай глянуў на мяне.

- Такiя словы табе не падабаюцца, праўда, Юп? - спытаў яго Ленц.

Юп выпрастаўся.

- Пан Локамп, - сказаў ён з папрокам, - я ўсё разлiчыў. У восем гадзiн мы спакойна будзем у майстэрнi.

- Правiльна! - Ленц паляпаў яго па плячы. - Пайдзi з iм у заклад, Юп. На бутэльку сельтэрскай.

- На сельтэрскую - не, - адказаў Юп. - Але пачкам цыгарэт я рызыкну.

Ён з выклiкам глянуў на мяне.

- Ты ведаеш, што дарога ў даволi дрэнным стане? - спытаў я.

- Усё разлiчана, пан Локамп!

- Ты пра павароты падумаў?

- Павароты для мяне - нуль. У мяне няма нерваў!

- Добра, Юп, - сказаў я сур'ёзна. - Тады iду на заклад. Але пан Ленц машыну не вядзе.

Юп прыклаў руку да сэрца.

- Чэснае слова!

- Добра, добра. Але скажы, што ты так сутаргава зацiскаеш у руцэ?

- Секундамер. Буду засякаць час. Хочацца пабачыць, на што здольная таратайка.

Ленц усмiхнуўся.

- Так, дзеткi, Юп узброiўся выдатна. Думаю, што бравы дзед "сiтраэн" задрыжыць перад iм усiмi поршнямi.

Юп не звярнуў увагi на iронiю.

- Тады паехалi, пан Ленц! Заклад ёсць заклад.

- Вядома, мой маленькi кампрэсар! Да пабачэння, Пат! Да сустрэчы, Робi! Готфрыд уладкаваўся на сядзеннi. - Ну, Юп, пакажы даме, як стартуе кавалер i будучы чэмпiён свету!

Юп апусцiў акуляры на вочы, кiўнуў нам, як роўня, i на першай хуткасцi паскакаў па бруку ў бок шашы.

Пат i я нейкi час яшчэ пасядзелi на лаўцы каля вакзала. Гарачае белае сонца прыпякала драўляную агароджу платформы. Пахла смалой i соллю. Пат адкiнула галаву i заплюшчыла вочы. Яна сядзела цiха, падставiўшы твыр сонцу.

- Замарылася? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой.

- Не, Робi.

- Iдзе цягнiк, - сказаў я.

Пыхкаючы, падкацiў паравоз - чорны, маленькi, амаль нябачны ў мiгатлiвай засмужанай прасторы. Мы селi ў вагон. Пасажыраў было мала. Цягнiк, цяжка сапучы, зрушыў з месца. Дым паравоза вялiкiмi чорнымi клубамi павiс у паветры. Паволi праплывалi пейзажы, вёска з рудымi саламянымi дахамi, лугi з каровамi i коньмi, лес, а потым - домiк фройляйн Мюлер у нiзiне за дзюнамi - мiрны, дрымотны.

Пат стаяла побач са мной каля акна i глядзела ў той бок. На павароце мы наблiзiлiся - можна было выразна бачыць вокны нашага пакоя. Яны былi адчынены, пасцельная бялiзна звiсала з асветленага сонцам падаконнiка.

- Вунь фройляйн Мюлер, - сказала Пат.

- Сапраўды.

Яна стаяла каля парога i махала нам. Пат дастала сваю хусцiнку, i яна залунала з акна.

- Яна не бачыць, - сказаў я. - Хусцiнка замалая i затонкая. Вось, вазьмi маю.

Яна ўзяла i замахала. Фронляйн старанна махала ў адказ.

Цягнiк паступова выйшаў на прастору. Домiк знiк, дзюны засталiся за гарызонтам. За чорнай рыскай лесу нейкi час яшчэ паблiсквала мора. Яно мiргала, як пiльнае, заморанае вока. Потым з'явiлася пяшчотная залацiстая зелянiна садоў, i да самага гарызонту пад лёгкiм ветрыкам захвалявалiся каласы.

Пат аддала мне хусцiнку i села ў куток.

Я закрыў акно.

"Скончылася! - падумаў я. - Дзякаваць богу, скончылася! Гэта быў толькi сон! Закляты, злы сон!"

Каля шасцi мы прыбылi ў горад. Я ўзяў таксi i пагрузiў чамаданы. Мы паехалi да Пат.

- Ты падымешся са мной наверх? - спытала яна.

- Вядома.

Я завёў яе наверх, потым зноў спусцiўся ўнiз, каб разам з шафёрам занесцi чамадан. Калi я вярнуўся, Пат стаяла яшчэ ў прыхожай. Яна размаўляла з падпалкоўнiкам фон Хакэ i яго жонкай.

Мы пайшлi ў яе пакой. Быў светлы надвячорак. На стале стаяла ваза з чырвонымi ружамi. Пат падышла да акна i выглянула. Потым павярнулася.

- Колькi часу нас не было, Робi?

- Роўна васемнаццаць дзён.

- Васемнаццаць дзён. А мне здаецца, што шмат больш.

- I мне. Але так бывае заўжды, калi некуды едзеш.

Яна пахiтала галавой.

- Не, я не пра гэта...

Яна адчынiла дзверы на балкон i выйшла. Там стаяў, прыхiлены да сцяны, белы шэзлонг. Яна падцягнула яго да сябе i моўчкi паглядзела на яго.

Калi яна зноў вярнулася ў пакой, твар у яе змянiўся, вочы пацямнелi.

- Паглядзi на ружы, - сказаў я. - Кёстэр прыслаў. Вось i яго вiзiтная картка.

Яна ўзяла картку, потым зноў паклала яе на стол. Яна зiрнула на ружы, але я бачыў, што не заўважыла iх. У думках яна заставалася каля шэзлонга. Яна ўжо думала, што пазбавiлася яго, а цяпер ён, магчыма, зноў стане часткай яе жыцця.

Я пакiнуў яе з думкамi i не сказаў больш нiчога. Спроба адцягнуць яе ўвагу не мела сэнсу. Ёй патрэбна было справiцца самой, i лепш было б, каб гэта адбылося цяпер, пакуль я тут. Нейкiмi словамi часова можна было дапамагчы, але калiсьцi ўсё роўна гэта вернецца, i тады, магчыма, ёй будзе яшчэ цяжэй.

Яна хвiлiнку пастаяла каля стала, абапершыся на яго i апусцiўшы галаву. Потым ускiнула вочы i глянула на мяне. Я нiчога не сказаў. Яна паволi абышла вакол стала i паклала мне рукi на плечы.

- Мой сябра, - сказаў я.

Яна прытулiлася да мяне. Я абняў яе.

- А цяпер - за справу.

Яна згодна кiўнула. Потым рукой адкiнула валасы назад.

- Проста нешта найшло... на хвiлiнку, Робi.

- Вядома.

Нехта пастукаў у дзверы. Служанка ўкацiла чайны столiк.

- Гэта добра, -сказала Пат.

- Ты хочаш гарбаты? - спытаў я.

- Не, кавы, добрай, моцнай кавы.

Я прабыў з ёй яшчэ паўгадзiны. Яна замарылася. Я гэта бачыў па яе вачах.

- Табе трэба паспаць, - параiў я ёй.

- А ты?

- Я пайду дадому i таксама крыху пасплю. Потым, гадзiны праз дзве, я прыйду, i мы пойдзем есцi.

- Ты замарыўся? - спытала яна недаверлiва.

- Так, крыху. У цягнiку было горача. А потым мне трэба заскочыць у майстэрню.

Яна больш нiчога не пыталася. Была такая змораная, што амаль валiлася з ног. Я палажыў яе ў пасцель i накрыў. Яна адразу заснула.

Я паставiў побач з ложкам ружы Кёстэра, а таксама паклаў яго картку, каб ёй, прачнуўшыся, было пра што думаць. Потым выйшаў.

Па дарозе я спынiўся каля тэлефона-аўтамата. Вырашыў адразу патэлефанаваць Жафэ. З дому тэлефанаваць не выпадала. Увесь дом пачуў бы.

Я зняў слухаўку i набраў нумар клiнiкi. Праз хвiлiну Жафэ падышоў да тэлефона.

- Гэта Локамп, - сказаў я i кашлянуў. - Мы сёння вярнулiся, з гадзiну таму назад.

- Вы ехалi на машыне?

- Не, чыгункай.

- Зразумела. Як справы?

- Добра, - адказаў я.

Ён хвiлiнку падумаў.

- Я заўтра пагляджу фройляйн Хольман. Заўтра ў адзiнаццаць ранiцы. Вы скажаце ёй?

- Не, - сказаў я. - Не хачу, каб яна ведала, што я тэлефанаваў вам. Яна, напэўна, патэлефануе вам сама. Тады вы можаце ёй сказаць.

- Добра. Так i зробiм. Я скажу ёй.

Я механiчна адсунуў тоўсты зашмальцаваны тэлефонны даведнiк. Ён ляжаў на маленькай палiчцы. Над ёй былi алоўкам накрэмзаны нумары тэлефонаў.

- Можна мне заўтра пад вечар забегчы да вас? - спытаў я.

Жафэ не адказаў.

- Мне хочацца ведаць, як яе справы, - сказаў я.

- Заўтра я вам яшчэ не скажу, - адказаў Жафэ. - Мне трэба паназiраць хоць з тыдзень. А потым я вам паведамлю.

- Дзякую.

Я ўсё яшчэ разглядаў палiчку. Нехта штосьцi намаляваў на ёй. Я разгледзеў тоўстую дзяўчыну ў саламяным капелюшы. "Эла, козачка мая!" - было напiсана пад малюнкам.

- Ёй патрэбны цяпер нейкiя асаблiвыя працэдуры? - спытаў я.

- Заўтра будзе вiдаць. Але мне здаецца, што дома ў яе добры догляд.

- Не ведаю. Я чуў, што яе суседзi некуды едуць на тым тыднi. Тады яна застанецца адна, толькi са служанкай.

- Праўда? Добра, тады я зайду заўтра i пагавару з ёй i пра гэта.

Я зноў закрыў даведнiкам малюнак на палiчцы.

- Вы думаеце, што яна... што такi прыступ можа паўтарыцца?

Жафэ секунду няўпэўнена памаўчаў.

- Вядома, гэта магчыма, - адказаў ён потым. - Але гэта неабавязкова. Я змагу адказаць вам толькi тады, калi добра абследую яе. Я вам патэлефаную.

- Добра, дзякую.

Я павесiў слухаўку. Потым хвiлiнку яшчэ пастаяў на вулiцы. У паветры вiселi пыл i спякота. Я пайшоў дадому.

Каля дзвярэй я сутыкнуўся з фраў Залеўскi. Яна куляй вылецела з пакоя фраў Бэндэр. Убачыўшы мяне, яна затармазiла.

- Вы ўжо вярнулiся?

- Як бачыце. Што-небудзь здарылася за гэты час?

- У вас нiчога. I пiсем не было. А фраў Бэндэр выехала.

- Няўжо? А чаму?

Фраў Залеўскi стала рукi ў бокi.

- Таму што ўсюды нягоднiкi. Яна пераехала ў хрысцiянскi прытулак. Са сваёй кошкай i цэлым капiталам - дваццаццю шасцю маркамi.

Яна расказала, што дом дзiцяцi, у якiм фраў Бэндэр працавала сястрой, збанкрутаваў. Кiраўнiк, святар, няўдала спекуляваў на бiржы. Фраў Бэндэр звольнiлi, ды яшчэ не разлiчылiся за два месяцы.

- Яна знайшла сабе месца? - спытаў я, паглыблены ў свае думкi.

Фраў Залеўскi толькi зiрнула на мяне.

- Ах, што я, канечне - не, - сказаў я.

- Я ёй сказала, што яна можа спакойна жыць тут. З платай я не падганяю. Але яна не захацела.

- Бедныя людзi ў большасцi - сумленныя, - сказаў я. - А хто цяпер паселiцца на яе месца?

- Сям'я Хасэ. Гэты пакой абыдзецца iм дзешавей за гэны.

- А iхнi?

Яна пацiснула плячыма.

- Паглядзiм. Вялiкай надзеi, што нехта знойдзецца, няма.

- Калi вызваляецца пакой?

- Заўтра. Хасэ ўжо перабiраюцца.

- А колькi вы хочаце за iх пакой? - спытаў я.

У мяне раптам з'явiлася iдэя.

- Семдзесят марак.

- Дарагавата, - сказаў я, разважыўшы.

- З кавай уранку, дзвюма булачкамi i маслам, колькi хочаш?

- Усё правiльна. Каву, што гатуе Фрыда, можна не ўлiчваць. Пяцьдзесят i нi пфенiга больш.

- Няўжо вы рашылiся здымаць? - спытала фраў Залеўскi.

- Магчыма.

Я пайшоў у сваю каморку i задумлiва ўтаропiўся на дзверы ў пакой Хасэ. Пат у пансiёне фраў Залеўскi! Не, горш не прыдумаеш! I ўсё ж праз хвiлiну я пастукаў у пакой да Хасэ.

Фраў Хасэ была дома. Яна сядзела пасярэдзiне апусцелага пакоя перад люстэркам, у капелюшы i пудрылася.

Я павiтаўся i агледзеўся ў памяшканнi. Пакой быў большы, чым я думаў. Гэта можна было заўважыць толькi цяпер, калi частка мэблi была вынесена. Шпалеры былi аднатонныя, светлыя i даволi новыя, дзверы i вокны свежапафарбаваныя, а балкон вельмi вялiкi i прыгожы.

- Вы, пэўна, ужо чулi, як ён цяпер рашыў насалiць мне, - сказала фраў Хасэ. - Я мушу перасялiцца ў пакой той асобы! Якая ганьба!

- Ганьба? - спытаў я.

- Так, ганьба! - раздражнёна ўсклiкнула яна. - Вы ж ведаеце, што мы не трывалi адна адной, а цяпер Хасэ прымушае мяне пераехаць у яе пакой без балкона i толькi з адным акном. Толькi дзеля таго, што там дзешавей! Уяўляеце сабе, як яна радуецца ў сваiм царкоўным прытулку!

- Не думаю, што яна радуецца.

- Не, не - радуецца, гэтая ўяўная дзiцячая сястра, гэтая цiхоня, якая прайшла агнi i воды! А тут яшчэ гэтая какотка, гэтая Эрна Бёнiг. I кашэчы смурод!

Я здзiўлена падняў вочы. Цiхоня, што прайшла праз агнi i воды? Дзiўна: чалавек, лаючыся, робiцца новым i вобразна выразным! Якiмi вечна аднолькавымi былi выявы любовi - i якая разнастайная палiтра праклёнаў!

- Кошкi вельмi чыстыя i прыстойныя жывёлiны, - сказаў я. - Я, дарэчы, толькi што з таго пакоя. Кошкамi i не пахне.

- Няўжо? - не паверыла фраў Хасэ з непрыязнасцю ў голасе i паправiла капялюш. - Гэта, вiдаць, як на якi нос. Але я i не думаю ўмешвацца! Няхай сам цягае мэблю! Я пайду з дому! Хоць гэта дазволю сабе пры такiм сабачым жыццi.

Яна ўстала. Яе азызлы твар так дрыжаў ад злосцi, аж пудра сыпалася. Я заўважыў, што яе вусны вельмi ярка былi нашмiнкаваны. Ад яе пахла як з парфумнай крамы, калi яна, шоргаючы сукенкай, прайшла мiма мяне.

Я разгублена зiрнуў ёй услед. Потым я яшчэ раз агледзеў пакой. Я раздумваў, як тут расставiць мэблю Пат. Але неўзабаве я прагнаў тыя думкi. Я не мог сабе ўявiць Пат - тут, заўсёды тут, са мной! Да гэтага я i не дадумаўся б, каб яна была здаровая. Але цяпер... я адчынiў дзверы i памераў балкон. I зноў пахiтаў галавой i вярнуўся ў сваю каморку.

Калi я ўвайшоў, яна яшчэ спала. Я цiхенька сеў у крэсла каля ложка. Яна адразу прачнулася.

- Шкада, я цябе разбудзiў, - сказаў я.

- Ты ўвесь час быў тут? - спытала яна.

- Не. Толькi што прыйшоў.

Яна пацягнулася i паклала галаву мне на далоню.

- Добра. Я не люблю, каб на мяне глядзелi, калi я сплю.

- Разумею. Я таксама не люблю. Я i не хацеў назiраць. Я толькi не хацеў будзiць цябе. Можа, ты яшчэ хочаш паспаць?

- Не, я добра выспалася.

Я пайшоў у суседнi пакой, даючы ёй магчымасць спакойна апрануцца. На дварэ паволi цямнела. З адчыненага акна насупраць даляталi квакаючыя гукi прускага ваеннага марша. Лысы чалавек у падцяжках заводзiў патэфон. Ён хадзiў па пакоi, робячы пад марш гiмнастычныя практыкаваннi. Яго лысiна свяцiлася са змроку, як усхваляваны месяц. Я абыякава пазiраў туды. Мяне апанавала пачуццё тупога суму.

Увайшла Пат. У яе быў цудоўны выгляд, зусiм свежы, без ценю знясiленасцi.

- Ты выглядаеш блiскуча, - сказаў я здзiўлена.

- Я i адчуваю сябе добра, Робi. Быццам я праспала ўсю ноч. У мяне такiя пераходы адбываюцца хутка.

- I праўда, бог - сведка. Часам так хутка, што не паспяваеш сачыць.

Яна прыхiлiлася да майго пляча i зiрнула мне ў вочы.

- Занадта хутка, Робi?

- Не. У мяне яны адбываюцца занадта павольна. Я бываю часта занадта марудлiвы, Пат.

Яна ўсмiхнулася.

- Што павольнае, тое ўстойлiвае. А што ўстойлiва, тое добра.

- Я ўстойлiвы, як корак на вадзе, - сказаў я.

Яна адмоўна пакруцiла галавой.

- Ты куды дужэйшы, чым думаеш. Ты ўвогуле зусiм iншы, чым думаеш пра сябе. Я рэдка каго бачыла, хто так памыляўся б наконт сябе, як ты.

Я адпусцiў яе плечы.

- Так, каханы, - сказала яна i кiўнула галавой, - гэта сапраўды так. А цяпер пойдзем вячэраць.

- Куды мы пойдзем? - спытаў я.

- Да Альфонса. Хачу ўбачыць усё тое яшчэ раз. У мяне пачуццё, быццам я адлучалася на цэлую вечнасць.

- Добра! - сказаў я. - Але цi прагаладалася ты як след? Да Альфонса, наеўшыся, не iдуць. За гэта ён выкiдае за дзверы.

Яна засмяялася.

- Я прагаладалася, як воўк.

- Тады наперад! - Я раптам павесялеў.

Наша з'яўленне ў Альфонса мела поспех. Ён павiтаў нас, адразу знiк, а калi з'явiўся, то на iм быў белы каўнерык i гальштук у зялёны гарошак. Нават пры з'яўленннi нямецкага кайзера ён так не прыбiраўся б. Ён i сам крыху засаромеўся за гэтыя незвычайныя прыкметы дэкадансу.

- Ну, Альфонс, чым смачным кормiш? - спытала Пат i абаперлася рукамi на стол.

Альфонс заўсмiхаўся, надзьмуўся i прыжмурыўся.

- Вам пашанцавала! Сёння ёсць ракi!

Ён на крок адступiўся, каб паназiраць, якое зрабiў уражанне. Уражанне было першакласнае.

- Да iх шклянку мозельскага! - прашаптаў ён з асалодай i адступiў яшчэ на адзiн крок. Яму бурна запляскалi i, надзiва, нават ад дзвярэй. Там якраз з'явiлася галава апошняга рамантыка - з вясёлай усмешкай, зблытанымi жаўтлявымi валасамi i абгарэлым носам.

- Готфрыд? - усклiкнуў Альфонс. - Ты? Уласнай персонай? Дружа, якi цудоўны дзень! Дай цябе прытулiць да грудзей!

- Зараз ты пабачыш вiдовiшча, - сказаў я Пат.

Хлопцы кiнулiся ў абдымкi. Альфонс ляпаў Ленца па спiне. Звон быў такi, быццам побач была кузня.

- Ганс! - паклiкаў ён кельнера. - Нясi "Напалеона"!

Ён пацягнуў Готфрыда да стойкi. Кельнер прынёс вялiкую запыленую бутэльку. Альфонс напоўнiў дзве чаркi.

- Будзь здароў, Готфрыд, парасё ты засмажанае!

- Будзь здароў, Альфонс, стары катаржнiк!

Абодва выпiлi чаркi адным глытком.

- Першакласна! - сказаў Готфрыд. - Каньяк для мадоннаў.

- Сорам глытаць яго так! - пацвердзiў Альфонс.

- Але цi будзеш пiць паволi, калi такая радасць! Давай вып'ем яшчэ па адной!

Ён налiў i падняў чарку.

- Чортаў памiдор няверны!

Ленц засмяяўся.

- Мой добры любiмы Альфонс!

У Альфонса выступiлi слёзы.

- Яшчэ па адной, Готфрыд, - усхвалявана сказаў ён.

- Толькi наперад! - Ленц падставiў яму сваю чарку. - Ад каньяку я адмаўляюся толькi тады, калi ўжо не магу адарваць галавы ад зямлi.

- Здорава сказана! - Альфонс налiў трэцюю чарку.

Крыху задыхаўшыся, Ленц падышоў да столiка. Ён дастаў свой гадзiннiк.

- Без дзесяцi восем прыбылi на "сiтраэне" ў майстэрню. Што вы на гэта скажаце?

- Рэкорд, - заявiла Пат. - Няхай жыве Юп! Я яму спрэзентую таксама пачак цыгарэт.

- А ты атрымаеш за гэта дадатковую порцыю ракаў! - аб'явiў Альфонс, якi па пятах хадзiў за Готфрыдам. Потым ён падаў нам нешта накшталт сурвэтак.

- Распранiце пiнжакi i павяжыце сабе на шыю. Цi дазволiць дама?

- Лiчу, што гэта нават неабходна, - сказала Пат.

Альфонс радасна закiваў галавой.

- Вы разумная жанчына, я ведаў. Ракаў трэба есцi натхнёна. Без боязi, што пасадзiш пляму. - Ён усмiхнуўся. - Вам я дам, вядома, штосьцi больш элегантнае.

Кельнер Ганс прынёс бялюткi халат. Альфонс разгладзiў яго i дапамог ёй апрануцца.

- Вам да твару, - пахвалiў ён.

- Моцна, моцна! - адказала яна i засмяялася.

- Рады, што вы гэта запомнiлi, - сказаў Альфонс зычлiва. - Цяплее на душы.

- Альфонс, - Готфрыд завязаў на вузел сурвэтку. Ззаду тырчалi два доўгiя канцы. - Пакуль што мы напамiнаем сабой наведнiкаў цырульнi.

- Зараз будзе iнакш. Спачатку - крыху мастацтва.

Альфонс падышоў да патэфона. Грымнуў хор пiлiгрымаў з "Тангейзера". Мы слухалi моўчкi.

Як толькi адгучала апошняя нота, з кухнi адчынiлiся дзверы. Кельнер Ганс з'явiўся з мiскай, велiчынёй з дзiцячую ванначку. Ад ракаў, якiмi яна была напоўнена, валiла пара.

Ён, сапучы, паставiў яе на стол.

- Прынясi i мне сурвэтку, - сказаў Альфонс.

- Ты будзеш з намi вячэраць, золатка? - усклiкнуў Ленц. - Якi гонар!

- Калi дама не мае нiчога супроць?

- Наадварот, Альфонс!

Пат адсунула крыху сваё крэсла, i ён сеў каля яе.

- Мне прыемна будзе сядзець каля вас, - сказаў ён усхвалявана. - Я даволi спрытна ўмею разбiраць ракаў. Для дамы гэта занадта марудная справа.

Ён узяў з мiскi рака i з неверагоднай хуткасцю пачаў разбiраць яго ёй. Сваiмi вялiзнымi рукамi ён спраўляўся так шпарка i элегантна, што ёй нiчога больш не заставалася, як толькi есцi тое, што ён так апетытна падаваў ёй з вiдэльца.

- Смачна? - спытаў ён.

- Шыкоўна! - Яна падняла чарку. - За ваша здароўе, Альфонс.

Альфонс урачыста чокнуўся з ёю i паволi выпiў. Я зiрнуў на яе.

Лепш бы яна выпiла чагосьцi безалкагольнага. Яна адчула мой позiрк.

- Салют, Робi, - сказала яна.

Яна была чароўна-прыгожая, уся радасна свяцiлася.

- Салют, Пат, - сказаў я i апаражнiў сваю чарку.

- Як тут цудоўна, праўда? - спытала яна, гледзячы ўсё яшчэ на мяне.

- Выдатна! - Я налiў сабе. - Будзь здарова, Пат.

Яе твар на момант прасвятлеў.

- Будзь здароў, Робi. Будзь здароў, Готфрыд.

Мы выпiлi.

- Добрае вiно, - сказаў Ленц.

- Леташнi "Граахскi Абтсбэрг", - растлумачыў Альфонс. - Я рады, што ты ведаеш у iм смак.

Ён узяў з мiскi другога рака i працягнуў Пат раскрытую клюшню.

Яна адмовiлася.

- З'ешце яго самi, Альфонс. А то вам нiчога не дастанецца.

- Ну добра. - Яна ўзяла. Альфонс аж свяцiўся ад задавальнення i частаваў яе. Здавалася, быццам старая вялiзная сава кормiць маленькае белае птушаня.

На адыход мы ўсе разам выпiлi яшчэ па "Напалеону" i пачалi развiтвацца з Альфонсам. Пат была шчаслiвая.

- Цудоўна! - сказала яна. - Я ўдзячная вам ад душы, Альфонс. Сапраўды, усё было цудоўна! - Яна падала яму руку. Альфонс нешта прамармытаў i пацалаваў яе ў руку. У Ленца ад здзiўлення ледзь вочы не выкацiлiся з вачнiц.

- Прыходзьце, - сказаў Альфонс. - I ты, Готфрыд.

На вулiцы пад лiхтаром стаяў "сiтраэн", маленькi i пакiнуты.

- О, - вымавiла Пат i спынiлася. Яе твар перасмыкнуўся.

- За яго сiлу я ахрысцiў яго сёння Геркулесам. - Готфрыд падняў верх. Завезцi вас дадому?

- Не, - сказала Пат.

- Я так i думаў. Куды паедзем?

- У бар. Цi паедзем, Робi? - яна павярнулася да мяне.

- Вядома, - сказаў я. - Вядома, мы паедзем яшчэ ў бар.

Мы вельмi павольна паехалi па вулiцах. Было цёпла i светла. Перад кавярняй сядзелi людзi. Iграла музыка. Пат сядзела побач са мной. Я раптам не змог уявiць сабе, што яна сапраўды хворая, мне зрабiлася горача. На хвiлiну я ўявiў, што яна здаровая.

У бары мы сустрэлi Фердынанда i Валянцiна. Фердынанд быў у выдатным настроi. Ён устаў i пайшоў насустрач Пат.

- Дыяна! - сказаў ён. - Вярнулася з лясоў...

Яна ўсмiхалася. Ён абняў яе за плечы.

- Загарэлая, адважная паляўнiчая з сярэбраным лукам... што мы вып'ем?

Готфрыд плячом адцiснуў Фердынанда.

- Узнёслыя людзi не ведаюць меры, - сказаў ён. - Даму суправаджаюць два кавалеры, ты, вiдаць, гэтага не заўважыў, стары зубр.

- Рамантыкi - толькi свiта, а не суправаджэнне, - заявiў бязлiтасна Граў.

Ленц ухмыльнуўся i звярнуўся да Пат:

- Я вам зараз замяшаю штосьцi надзвычайнае. Кактэйль "Калiбры". Бразiльскае пiтво.

Ён пайшоў да стойкi, нечага намяшаў там i прынёс.

- Як падабаецца? - спытаў ён.

- Радкаваты, хоць i бразiльскi, - заявiла Пат.

Готфрыд засмяяўся.

- Затое вельмi моцны. З ромам i расейскай гарэлкай.

З першага позiрку я зразумеў, што там не было нi рому, нi гарэлкi. Там былi змешаны сок, лiмон, мякаць таматаў i, магчыма, нейкая кропля лiкёру. Безалкагольны кактэйль. Але Пат, дзякаваць богу, гэтага не заўважыла.

Яна выпiла тры шклянкi "Калiбры", i я бачыў, як ёй было прыемна, што з ёю абыходзяцца не як з хвораю. Праз гадзiнку мы ўсе ўсталi, толькi Валянцiн застаўся сядзець. Пра гэта паклапацiўся Ленц. Ён пагрузiў Фердынанда ў "сiтраэн" i газануў. Таму не склалася ўражання, быццам мы з Пат пайшлi раней. Усё было вельмi душэўна, але ў мяне на нейкi момант на сэрцы зрабiлася тужлiва.

Пат узяла мяне пад руку. Яна iшла побач са мной прыгожай гнуткай хадой, я адчуваў цеплыню яе рукi, бачыў, як водсветы лiхтароў краналi яе ажыўлены твар - не, я не мог зразумець, што яна хворая, гэта можна было разумець толькi ўдзень, а не ўвечары, калi жыццё было напоўнена пяшчотай, цеплынёй i надзеяй.

- Не зойдзем на хвiлiнку да мяне? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

У калiдоры нашага пансiёна было светла.

- Каб на iх лiха, - сказаў я. - Што тут здарылася? Пачакай хвiлiнку.

Я адчынiў дзверы i азiрнуўся. Калiдор быў асветлены i пусты, як вузкая вулiца ў прыгарадзе. Дзверы ў пакой фраў Бэндэр былi шырока адчынены. Там таксама гарэла святло. Хасэ, падобны да маленькай чорнай мурашкi, тэпаў унiз па лесвiцы, згорбiўшыся пад цяжарам таршэра з ружовым шаўковым абажурам. Ён перасяляўся.

- Добры вечар, - сказаў я. - У такi познi час?

Ён узняў свой бледны твар з мяккiмi цёмнымi вусамi.

- Я толькi гадзiну назад прыйшоў з бюро. У мяне ж толькi вечарам ёсць час для пераезду.

- А што, жонкi няма дома?

Ён пахiтаў галавой.

- Яна ў сяброўкi. Дзякаваць богу, у яе з'явiлася цяпер сяброўка, з якой яны бавяць час.

Ён усмiхнуўся без злосцi, задаволена i патэпаў. Увайшла Пат.

- Здаецца, лепш не ўключаць святла, - спытаў я ў маiм пакоi.

- Уключым, каханы. На хвiлiнку, потым можаш зноў выключыць.

- Ты ненасытны чалавек, - сказаў я i на iмгненне азарыў святлом чырвоную плюшавую шыкоўнасць пакоя. Потым зноў хуценька выключыў святло.

Вокны былi адчынены, i ад дрэваў знадворку цягнула свежым начным паветрам, нiбы з лесу.

- Выдатна, - сказала Пат i ўмасцiлася на падаконнiку.

- Ты сапраўды лiчыш, што тут выдатна?

- Праўда, Робi. Як у вялiкiм летнiм парку. Цудоўна!

- Ты не бачыла пакоя побач, калi iшла сюды? - спытаў я.

- Не, а чаму?

- Гэты шыкоўны вялiкi балкон злева звязаны з гэтым пакоем. Ён цалкам закрыты, а насупраць няма дамоў. Калi б ты жыла тут, табе для сонечных ваннаў не трэба было б нават купальнiка.

- Так, калi б я жыла тут...

- А чаму не, - сказаў я проста. - Ты ж бачыш, праз некалькi дзён пакой будзе пусты.

Яна зiрнула на мяне i ўсмiхнулася.

- Ты думаеш, што так было б правiльней для нас? Быць працяглы час разам?

- Мы не былi б працяглы час разам, - адказаў я. - Удзень мяне ўвогуле тут не бывае. А часта - i ўвечары. Але калi б мы ўжо былi разам, то нам не трэба было б сядзець у рэстаране, а потым зноў паспешлiва разлучацца, быццам бы ходзiм толькi ў госцi адно да аднаго.

Яна крыху паварушылася ў сваiм кутку.

- З тваiх слоў здаецца, што ты ўсё добра ўзважыў, каханы.

- Так i ёсць, - адказаў я. - Цэлы вечар разважаў.

Яна выпрасталася.

- Ты сур'ёзна так думаеш, Робi?

- Вядома, чорт вазьмi, - сказаў я. - Няўжо ты яшчэ не бачыш?

Яна хвiлiнку памаўчала.

- Робi, - сказала яна потым, i яе голас зрабiўся больш нiзкi. - Як ты можаш думаць пра гэта зараз?

- Я думаю пра гэта, - адказаў я больш гарачлiва, чым хацеў, адчуўшы раптам, што зараз вырашаецца нешта куды больш важнае, чым пакой, - я думаю так, бо ўбачыў у гэтыя апошнiя тыднi, як цудоўна быць разам. Я не магу больш трываць гэтыя сустрэчы на гадзiнку. Я хачу мець цябе болей. Я хачу, каб ты ўвесь час была са мной, у мяне няма больш ахвоты гуляць у хованкi кахання, гэта не для мяне, мне нiколi не хопiць цябе, i я не хачу нi на адну хвiлiну адмаўляцца ад цябе.

Я чуў яе дыханне. Яна сядзела на падаконнiку, абшчапiўшы рукамi каленi, i маўчала. Цiха трымцеў чырвоны водсвет светлавых рэклам па-над дрэвамi i адкiдваў матавае адлюстраванне на яе светлыя туфлi. Потым святло пераходзiла на спаднiцу i рукi.

- Можаш спакойна пакпiць з мяне, - сказаў я.

- Пакпiць? - перапытала яна.

- Вядома, бо я ўвесь час гавару: хачу. Ты ж, урэшце, павiнна таксама хацець.

Яна ўскiнула позiрк.

- Ты ведаеш, што ты змянiўся, Робi?

- Не.

- Ведаеш. Ты ж i сам кажаш. Ты хочаш. Ты ўжо так шмат не пытаешся. Ты проста хочаш.

- Гэта не такая ўжо вялiкая змена. Ты ж усё роўна можаш сказаць "не", як бы я нi хацеў.

Яна раптам нахiлiлася да мяне.

- Навошта я буду казаць "не", Робi, - сказала яна вельмi цёпла i пяшчотна, - я ж таксама хачу...

Здзiўлены, я абняў яе за плечы. Яе валасы казыталi мне твар.

- Гэта праўда, Пат?

- Праўда, любы.

- Дальбог, - сказаў я, - мне гэта ўяўлялася куды цяжэй.

Яна пахiтала галавой.

- Усё ў тваiх руках, Робi...

- Я i сам ледзь не паверыў у гэта, - сказаў я здзiўлена.

Яна абняла маю галаву.

- Бывае вельмi лёгка, калi не трэба нi пра што думаць. Не рабiць усё самой. Калi можаш абаперцiся. Ах, мiлы, гэта ўсё вельмi лёгка, толькi не трэба самiм абцяжарваць сваё жыццё.

На iмгненне я сцiснуў зубы. Чуць гэта менавiта ад яе!

- Правiльна, - сказаў я, - правiльна, Пат.

Нiчога не было правiльна.

Мы яшчэ хвiлiнку пастаялi каля акна.

- Твае рэчы мы забяром, - сказаў я. - Каб у цябе тут усё было. Мы нават набудзем чайны столiк. Фрыда навучыцца абыходзiцца з iм.

- У нас жа ёсць такi столiк, любы. Ён мой.

- Тым лепш. Тады я заўтра займуся Фрыдай.

Яна прыхiлiлася галавой да майго пляча. Я адчуў, што яна абяссiлела.

- Праводзiць цябе цяпер дадому? - спытаў я.

- Зараз. Я толькi на хвiлiнку прылягу.

Яна цiха ляжала, не размаўляючы, быццам спала. Але вочы ў яе былi расплюшчаныя, i час ад часу ў iх трапляў водсвет рэкламаў, якiя, быццам паўночнае ззянне, бясшумна бегалi па сценах i столi. На дварэ ўсталявалася цiшыня. З суседняга пакоя час ад часу далятаў шоргат - гэта Хасэ гнуўся пад цяжарам рэшты сваiх надзей, свайго шлюбу, а магчыма, i ўсяго жыцця.

- Застанься ўжо тут, - сказаў я.

Яна выпрасталася.

- Сёння - не, любы...

- Мне вельмi хочацца, каб ты засталася...

- Заўтра...

Яна ўстала i цiха пайшла праз цёмны пакой. Я прыпомнiў той дзень, калi яна ўпершыню засталася ў мяне i гэтаксама цiха пайшла праз пакой у шэрым паўзмроку свiтання, каб апрануцца. Я не ведаў, што гэта, але ва ўсiм гэтым было штосьцi хвалююча натуральнае, што пераварочвае душу, нейкi знак з далёкiх мiнулых часоў, маўклiвае выкананне запавету, нiкому не вядомага.

Яна вярнулася да мяне са змроку i далонямi дакранулася да майго твару.

- У цябе было цудоўна, каханы. Вельмi. Добра, што ты ёсць.

Я нiчога не адказаў. Я не мог нiчога адказаць.

Я праводзiў яе дадому i пайшоў зноў у бар. Там быў Кёстэр.

- Сядай, - сказаў ён. - Як справы?

- Не вельмi, Ота.

- Ты хочаш выпiць?

- Калi я пачну, то буду пiць шмат. Не хачу. Няхай будзе так. Але я мог бы зрабiць нешта iншае. Готфрыд працуе на таксi?

- Не.

- Добра. Тады я паезджу некалькi гадзiн.

- Я пайду з табой.

Я вывеў машыну i развiтаўся з Ота. Потым я пад'ехаў да стаянкi. Перада мной стаялi дзве машыны. Потым пад'ехалi яшчэ Густаў i Томi, акцёр. Потым першыя машыны паехалi, а неўзабаве i да мяне падышоў пасажыр. Гэта была маладая дзяўчына, якой трэба было ў "Вiнету", папулярны рэстаран з танцамi, тэлефонамi, пнеўматычнай почтай i iншымi падобнымi рэчамi, разлiчанымi на правiнцыялаў. Рэстаран размяшчаўся крыху наводшыбе ад iншых, на цёмнай вулiцы.

Мы спынiлiся. Дзяўчына пакорпалася ў сумачцы i падала мне пяцьдзесят марак. Я пацiснуў плячыма.

- На жаль, не магу размяняць.

Падышоў швейцар.

- Колькi з мяне? - спытала дзяўчына.

- Марка семдзесят.

Яна звярнулася да швейцара:

- Можа, заплацiце за мяне. Я разлiчуся з вамi каля касы.

Швейцар адчынiў дзверы, i яны пайшлi да касы. Потым ён вярнуўся.

- Вось...

Я пералiчыў.

- Тут марка пяцьдзесят.

- Не нясi лухты... цi ты яшчэ зялёны? Дваццаць пфенiгаў швейцару за тое, што вярнуўся. Валi адсюль!

Былi рэстараны, дзе таксiсты давалi швейцару "гасцiнца". Але яму давалi тады, калi ён прыводзiў пасажыра, а не за прывезенага наведнiка.

- Не такi я зялёны ў гэтых справах, - сказаў я. - Я атрымаю свае марку семдзесят.

- Ты можаш атрымаць у нюхаўку, - прабурчаў ён. - Давай, хлопец, зматвайся адсюль... Я тут больш ведаю, чым ты...

Справа была не ў дваццацi пфенiгах. У мяне не было жадання заставацца дурнем.

- Не залiвай мне, а аддавай рэшту, - сказаў я.

Швейцар ударыў так хутка, што я не паспеў засланiцца. За рулём i ўхiлiцца не было куды. Я ўдарыўся галавой аб руль. Разгублены, я выпрастаўся. Галава гудзела, як барабан, з носа пайшла кроў. Швейцар стаяў нада мной.

- Хочаш яшчэ раз, тапелец?

Iмгненна я ацанiў свае магчымасцi. Нiчога не зробiш. Хлопец дужэйшы за мяне. Яго палажыць можна было б толькi знянацку. Седзячы, я не мог ударыць, не было развароту. А перш чым я вылезу з машыны, ён мяне ўложыць тройчы. Я зiрнуў на яго. Ён дыхаў мне ў твар пiвам.

- Яшчэ адзiн раз, i твая жонка - удава.

Я глядзеў на яго. Я не варушыўся. Я ўтаропiўся ў гэты шырокi, здаровы твар. Я паядаў яго вачыма. Я бачыў, куды трэба ўдарыць, я ад злосцi ўвесь сцяўся ў халодны камяк. Але я не варушыўся. Я бачыў звышблiзка, звышвыразна, як праз павелiчальнае шкло - кожны валасок на барадзе, чырвоную, тоўстую, порыстую скуру...

Блiснула каска палiцэйскага.

- Што тут здарылася?

Швейцар паслужлiва выскалiўся.

- Нiчога, пан палiцэйскi.

Той глянуў на мяне.

- Нiчога, - адказаў я.

Ён паглядзеў на швейцара, потым на мяне.

- У вас жа кроў.

- Стукнуўся.

Швейцар на крок адступiў. У яго вачах свяцiлася ўхмылка. Ён думаў, што я баюся скардзiцца на яго.

- Праязджайце, - сказаў палiцэйскi.

Я нацiснуў на газ i паехаў на стаянку.

- Ну i вiдок у цябе, - сказаў Густаў.

- Толькi нос, - адказаў я i расказаў, як было.

- Зойдзем са мной у забягалаўку, - сказаў Густаў. - Недарма я быў санiтарным яфрэйтарам. Якое свiнства - бiць, калi ты сядзiш.

Ён завёў мяне ў кухню забягалаўкi, папрасiў лёду i з паўгадзiны апрацоўваў мяне.

- Нават сiняка не будзе, - заявiў ён. Нарэшце ён закончыў.

- Ну, як галава? Нармальна? Тады не будзем трацiць часу.

Прыйшоў Томi.

- Высокi швейцар з "Вiнеты"? Вядома, што ён любiць даць волю кулакам. На жаль, сам не паспрабаваў лупцоўкi.

- Зараз паспрабуе, - сказаў Густаў.

- Паспрабуе, але ад мяне, - удакладнiў я.

Густаў паглядзеў на мяне, асуджаючы.

- Пакуль ты вылезеш з машыны...

- Я ўжо прыдумаў прыём. Калi мне не ўдасца, тады ўмяшаешся ты.

- Выдатна.

Я надзеў шапку Густава, мы селi ў яго машыну, каб швейцар не ўнюхаў, у чым справа. Ён i так не шмат убачыць - вулiца была цёмная.

Мы пад'ехалi. На вулiцы не было нi душы. Густаў з паперкай у дваццаць пяць марак у руцэ выскачыў з машыны.

- Лiха матары, няма дробных. Швейцар, вы можаце размяняць? Марка семдзесят з мяне? Заплацiце, калi ласка.

Ён зрабiў выгляд, што iдзе ў касу. Швейцар, кашляючы, падышоў да мяне i сунуў мне марку пяцьдзесят. Я трымаў працягнутую руку.

- Валi, - прабурчаў ён.

- Рэшту сюды, сабака, - закрычаў я.

На секунду ён як акамянеў.

- Слухай, - сказаў ён потым цiха i аблiзаў вусны, - ты потым месяц будзеш шкадаваць...

Ён размахнуўся. Удар адбiў бы мне памяць. Але я падрыхтаваўся. Я адвярнуўся, прыгнуўшыся, i кулак з усяго маху гакнуў па вострым сталёвым канце пускавой ручкi, якую я трымаў напагатове ў левай руцэ. Швейцар зароў, адскочыў назад, замахаўшы рукой. Ён ад болю шыпеў, як паравоз, i ўжо стаяў расслабiўшыся, безабаронны.

Я выскачыў з машыны.

- Цi пазнаеш? - выдыхнуў я i ўдарыў яго ў жывот.

Ён звалiўся.

- Раз, - пачаў лiчыць Густаў ад касы, - два... тры...

На "пяць" швейцар знясiлена падняўся. Я, як i нядаўна, бачыў перад сабой яго твар, вельмi выразна, гэты здаровы, тупы, шырокi, подлы твар; усяго гэтага здаровага, дужага хлапца, гэтую свiнню, якая нiколi не захварэе на лёгкiя, i я раптам адчуў, як вочы i мазгi зацягнула чырвонай плеўкай. Я падскочыў i ўдарыў. Я бiў па ўсiм тым, што скапiлася ўва мне за гэтыя днi i тыднi, бiў у гэты здаровы, шырокi твар, якi мэкаў... пакуль мяне не адцягнулi...

- Адумайся, ты ж заб'еш яго, - усклiкнуў Густаў.

Я азiрнуўся. Швейцар, увесь у крывi, прыхiлiўся да сцяны. У яго падкасiлiся каленi, ён упаў i паволi папоўз на карачках, як вялiзнае блiскучае насякомае, у сваёй лiўрэi.

- Цяпер ён не будзе бiцца, - сказаў Густаў. - Але пайшлi, уцякайма, пакуль нiкога няма. Гэта ўжо цяжкае цялеснае пашкоджанне.

Мы кiнулi грошы на зямлю, селi ў машыну i паехалi.

- У мяне таксама iдзе кроў? - спытаў я. - Цi гэта ад швейцара?

- Зноў з носа, - растлумачыў Густаў. - Ён усмалiў табе левай.

- Я i не заўважыў.

Густаў засмяяўся.

- Ведаеш, - сказаў я. - Мне цяпер значна лепш.

XVIII

Наша таксi стаяла каля бара. Я зайшоў, каб змянiць Ленца i ўзяць ключ i паперы. Готфрыд выйшаў разам са мной.

- Як выручка? - спытаў я.

- Так сабе, - адказаў ён. - Цi зашмат таксi, цi замала людзей ездзяць на таксi. А ў цябе?

- Дрэнна. Прастаяў усю ноч i нават дваццаць марак не зарабiў.

- Змрочныя часы! - Готфрыд ускiнуў бровы, - Ну, тады ты сёння, пэўна, не вельмi спяшаешся, га?

- Не, а чаму?

- Можаш мяне крыху падвезцi?

- Добра. - Мы селi ў машыну. - А куды ты? - спытаў я.

- Да сабора.

- Што? - спытаў я. - Цi не памылiўся я? Я правiльна пачуў: "сабор"?

- Не, сынок, ты не памылiўся. Правiльна: сабор.

Я ў здзiўленнi паглядзеў на яго.

- Не здзiўляйся, паехалi, - сказаў Готфрыд.

- Ну добра.

Мы паехалi.

Сабор быў у старой частцы горада, на саборнай плошчы, акружанай дамамi духавенства. Я спынiўся перад брамай.

- Паехалi далей, - сказаў Готфрыд. - З другога боку.

Ён сказаў мне спынiцца каля маленькага ўвахода з другога боку i выйшаў.

- Усяго найлепшага, - сказаў я. - Здаецца, ты вырашыў паспавядацца.

- Пайшлi, - прапанаваў ён.

Я засмяяўся.

- Не сёння. Ранiцай я ўжо малiўся. Мне хопiць на ўвесь дзень.

- Не пляцi глупства, малы. Буду велiкадушны i штосьцi пакажу табе. Пайшлi.

Я з цiкаўнасцю пайшоў за iм. Мы прайшлi праз вузенькiя дзверы i ўвайшлi ў крытую манастырскую галерэю. Яна ўтварала вялiкi чатырохкутнiк з доўгiх радоў арак, якiя падтрымлiвалiся з сярэдзiны шэрымi гранiтнымi калонамi, адгароджваючы садок. Усярэдзiне ўзвышаўся вялiкi выветраны крыж з распяццем Хрыста. Па баках каменныя барэльефы з выявамi пакутнага шляху. Перад кожным барэльефам стаяла старая лаўка. Сад здзiчэў. Цяпер ён буйна расцвiў.

Готфрыд паказаў на некалькi вялiзных кустоў белых i чырвоных ружаў.

- Вось што я хацеў паказаць табе. Пазнаеш?

Я спынiўся ў здзiўленнi.

- Вядома, пазнаю, - сказаў я. - Дык вось адкуль ты iх сцiбрыў, стары царкоўны рабаўнiк!

Пат тыдзень назад пераехала да фраў Залеўскi, i Ленц прыслаў ёй вечарам праз Юпа вялiзны букет ружаў. Кветак было так шмат, што Юп два разы спускаўся ўнiз i вяртаўся з ахапкам ружаў. Я ламаў сабе галаву, дзе Готфрыд iх узяў: я ведаў яго прынцып - нiколi не купляць кветак. На гарадскiх клумбах я такiх не бачыў.

- Выдатная iдэя, - пахвалiў я. - Разумная галава дадумалася!

- Гэты сад - сапраўдны скарб. - Ён урачыста паклаў мне руку на плячо. Бяру цябе ў долю. Думаю, табе менавiта цяпер гэта патрэбна. Бо гарадскiя клумбы ўжо апусцелi. А яны ж дагэтуль былi добрым папасам, так?

Я кiўнуў.

- Акрамя таго, - працягваў Готфрыд, - ты цяпер уваходзiш у пару, калi выразна праяўляецца рознiца памiж буржуа i кавалерам. Буржуа, чым больш знаёмы з дамай, тым больш няўважлiвы да яе. А кавалер - усё больш уважлiвы. - Ён зрабiў шырокi жэст. - А з такiмi ружамi ты можаш стаць непараўнальным кавалерам.

Я засмяяўся.

- Усё вельмi добра, Готфрыд, - сказаў я. - А што рабiць, калi зловяць? Адсюль цяжка ўцячы, а набожныя людзi назавуць такi ўчынак апаганеннем святых месцаў.

- Даражэнькi, - адказаў Ленц, - цi бачыш ты тут каго? Пасля вайны людзi ходзяць на палiтычныя сходы, а не ў царкву.

Так i было.

- А як быць з пастарамi? - спытаў я.

- Пастарам мала спраў да кветак, iнакш сад быў бы лепш дагледжаны. I божанька парадуецца, калi ты некаму зробiш дабро. Ён такi.

- Ты маеш рацыю! - Я ўважлiва паглядзеў на вялiзныя старыя кусты. - На некалькi тыдняў я забяспечаны, Готфрыд.

- Хопiць надоўга. Табе пашанцавала. Гэта ўстойлiвы гатунак, якi цвiце позна. Хопiць да верасня. А тады з'явяцца астры i хрызантэмы. Пайшлi, я iх зараз пакажу табе.

Мы пайшлi праз сад. Ружы пахлi хмельна. У кветках гудзеў рой пчол.

- Ты толькi паглядзi, - сказаў я i спынiўся. - Адкуль яны? У цэнтры горада... Паблiзу ж няма нiдзе пчэльнiка. Альбо ты думаеш, што пастары парастаўлялi вуллi на дахах?

- Не, брат, - адказаў Ленц. - Яны, я ўпэўнены, прылятаюць з сялянскай сядзiбы. Проста яны ведаюць дарогу. - Ён падмiргнуў. - А мы?

Я пацiснуў плячыма.

- Мусiць, ведаем. Хоць крышку. Столькi, колькi можна. А ты не ведаеш?

- Не. I ведаць не хачу. Мэта робiць цябе нявольнiкам жыцця.

Я зiрнуў уверх на вежу сабора. Яна вылучалася шаўкавiста-зялёным сiлуэтам на фоне блакiтнага неба, бясконца старая i спакойная, вакол якой кружылiся ластаўкi.

- Як тут цiха! - сказаў я.

Ленц кiўнуў.

- Так, дарагi мой, тут адчуваеш, што табе толькi часу не хапала, каб стаць добрым чалавекам. Праўда?

- Часу i спакою, - адказаў я. - I спакою.

Ён засмяяўся.

- Запозна! Мы дажылi да таго, што спакою не вытрымалi б! Дык пайшлi! Назад - у вiр!

Я высадзiў Готфрыда i вярнуўся на стаянку. Я праязджаў мiма могiлак. Я ведаў, што Пат зараз ляжыць у шэзлонгу на балконе. Я пасiгналiў. Але нiхто не падаў знаку, i я паехаў далей. Затое, крыху праехаўшы, я ўбачыў фраў Хасэ. Яна, апранутая ў нейкую накiдку з шаўковай тафты, iшла па вулiцы, а потым знiкла за рогам. Я паехаў за ёй, каб спытаць, цi не падвезцi яе. Але калi я пад'ехаў да скрыжавання, то ўбачыў, што яна садзiцца ў машыну, якая спынiлася за рогам вулiцы. Гэта быў заезджаны "мерседэс" вытворчасцi 1923 года. Ён хутка ад'ехаў. За рулём сядзеў чалавек з носам, падобным да качынай дзюбы. На iм быў стракаты касцюм у клетку. Я даволi доўга глядзеў услед машыне. Вось што атрымлiваецца, калi жанчына ўвесь час сядзiць адна дома. У роздуме я накiраваўся да стаянкi i заняў сваю чаргу.

Сонца прапякло верх. Чарга рухалася марудна. Я драмаў, спрабуючы заснуць. Але з галавы не выходзiў вобраз фраў Хасэ. Хоць у нас усё было не так, але Пат таксама на цэлы дзень заставалася адна!

Я вылез з машыны i пайшоў наперад да таксi Густава.

- На, выпi, - прапанаваў ён мне i падаў тэрмас. - Халодненькая! Сам прыдумаў! Кава з лёдам. Пры такой спякоце не награваецца гадзiнамi. Так, так... Густаў - чалавек практычны!

Я налiў у кубак i выпiў.

- Калi ты такi практычны, - сказаў я, - дык раскажы мне, як забавiць жанчыну, якая падоўгу застаецца адна.

- Вельмi проста! - Густаў з перавагай глянуў на мяне. - Дарагi Роберт! Трэба дзiця альбо сабака. Спытайся ў мяне пра нешта цяжэйшае.

- Сабака! - сказаў я здзiўлена. - Вядома ж, лiха тваёй мацеры, патрэбны сабака! Ты - малайчына. Калi ёсць сабака, чалавек - не адзiн!

Я прапанаваў яму запалiць.

- Слухай, можа, у цябе ёсць штосьцi такое на прыкмеце? Сёння сабака, мусiць, не дорага каштуе.

Густаў дакорлiва пахiтаў галавой.

- Роберт, ты, вiдаць, сапраўды не ўяўляеш сабе, што я значу для цябе. Мой будучы цесць - другi сакратар таварыства ўладальнiкаў доберман-пiнчэраў. Вядома, ты можаш набыць сабе шчанюка, нават задарма, з першакласнай радаслоўнай. Адна сучка ашчанiлася, шасцярых прывяла... Iх бабуля - медалiстка Герта з Тогенбурга...

Густаў быў удачлiвы чалавек. Бацька яго дзяўчыны не толькi гадаваў доберманаў - ён быў яшчэ гаспадаром шынка "Новая келля". Сама нявеста трымала плiсiровачную майстэрню. Густаў жыў прыпяваючы. У цесця ён бясплатна еў i пiў, а нявеста мыла i прасавала яго кашулi. Ён не спяшаўся жанiцца. Тады ўсе клопаты леглi б на яго плечы.

Я заявiў Густаву, што доберман - не тое, што трэба. Ён завялiкi, а характар у яго - ненадзейны.

Густаў на хвiлiнку задумаўся.

- Пайшлi, - сказаў ён. - Пойдзем паглядзiм. Ёсць iдэя. Толькi ты памаўчы.

- Добра.

Ён падвёў мяне да невялiчкай крамы. У вiтрыне былi выстаўлены акварыумы, парослыя водарасцямi. У скрынцы сядзела некалькi сумных марскiх свiнак. Па баках вiселi клеткi, у якiх нястомна лёталi чыжыкi, гiлi i канарэйкi.

Насустрач нам выйшаў крываногi чалавек невысокага росту ў карычневай вязанай кофце. Вадзянiстыя вочы, азызлы твар, замест носа - блiскучы паяльнiк... вiдаць, што аматар пiва i гарэлкi.

- Скажы, Антон, як пажывае Аста? - спытаў Густаў.

- Другi прыз i ганаровы прыз у Кёльне! - сказаў Антон.

- Якая подласць! - заявiў Густаў. - Чаму не першы?

- Першы яны аддалi Уда Бланкенфэльсу, - буркнуў Антон.

- Ну што ты скажаш! Прайдзiсветы!

У глыбiнi крамы цяўкалi i вiшчалi шчаняты. Густаў пайшоў туды. Ён прынёс, ухапiўшы за каршэнь, двух маленькiх тэр'ераў: у левай руцэ чорна-белага шчанюка, у правай - светла-карычневага. Непрыкметна пагайдалася рука з карычневым. Я глянуў на яго: добра.

Шчанюк быў прыгожы, як цацка. Ногi былi роўныя, тулава - квадратнае, галава - чатырохкутная, разумная i нахабная. Густаў адпусцiў iх, i яны пабеглi.

- Смешны мяшанец, - сказаў ён, паказваючы на рудога. - Адкуль ён у цябе?

Антон, з яго слоў, атрымаў яго ад нейкай дамы, якая з'ехала ў Паўднёвую Амерыку. Густаў зарагатаў, не паверыўшы. Антон пакрыўджана паказаў генеалагiчнае дрэва, якое даходзiла аж да Ноевага каўчэга. Густаў пагардлiва адмахнуўся i зацiкавiўся чорна-белым. Антон за рудога прасiў сто марак. Густаў даваў пяць. Яму не падабаўся прадзед. Ён раскрытыкаваў хвост i вушы. Вось чорна-белы - гэты быў у парадку. Я стаяў паводдаль i слухаў. Раптам нехта схапiў мой капялюш. Я ў здзiўленнi азiрнуўся. У кутку на жэрдзi сядзела малпа, крыху скурчыўшыся. У яе была жоўтая поўсць i сумны твар, чорныя, круглыя вочкi i заклапочаная складка каля рота, як у старой жанчыны. Яе жывот аблягала скураная дзяга, да якой мацаваўся ланцуг. Маленькiя, чорныя ручкi жахлiва напамiналi чалавечыя.

Я стаяў спакойна. Малпа паволi рухалася блiжэй да мяне. Яна ўвесь час пазiрала на мяне, без падазронасцi, а нейкiм дзiўным утаропленым позiркам. Нарэшце яна асцярожна працягнула мне ручку. Я падаў ёй адзiн палец. Здавалася, што бедны, нямы чалавечак, загнаны ў згорбленае цела, хоча вызвалiцца адтуль. Нельга было доўга глядзець у смяртэльна сумныя вочы.

Засопшыся, Густаў зноў вынырнуў з лесу радаслоўных дрэў.

- Дык дамовiлiся, Антон, ты атрымаеш за яго шчаня - добермана ад Герты. Найлепшы гешэфт у тваiм жыццi! - Потым ён павярнуўся да мяне. - Забярэш адразу?

- За колькi?

- Задарма. Мяняемся на добермана, якога я табе падарыў. Так, Густаву можна верыць! Густаў - чалавек будзь здароў!

Мы дамовiлiся, што я забяру сабаку пазней, пасля работы на таксi.

- Ты ведаеш, што ты нажыў? - спытаў мяне Густаў на вулiцы. - Рэдкасць! Iрландскага тэр'ера! Вышэйшы клас! Без нiводнай заганы! Ды яшчэ радаслоўнае дрэва. Ты не павiнен нават глядзець на яго, а перш чым загаварыць з жывёлiнай, пакланiцца.

- Густаў, - сказаў я, - ты зрабiў для мяне вельмi добрую справу. Пайшлi вып'ем зараз найлепшага каньяку, якi толькi дастанём.

- Але не сёння! - заявiў Густаў. - Сёння ў мяне павiнна быць цвёрдая рука. Я вечарам iду ў таварыства гуляць у кеглi. Паабяцай мне пайсцi са мной калi-небудзь! Там бываюць выключна прыстойныя людзi, нават адзiн паштовы обер-сакратар.

- Прыйду, - сказаў я. - Калi б там не было нават обер-сакратара.

За некалькi хвiлiн да шасцi я вярнуўся ў майстэрню. Мяне чакаў Кёстэр.

- Сёння пад вечар тэлефанаваў Жафэ. Патэлефануй яму.

На хвiлiну ў мяне заняло дыханне.

- Ён што-небудзь сказаў, Ота?

- Не, нiчога асаблiвага. Толькi тое, што ён прымае да пяцi. Потым будзе ў бальнiцы святой Даратэi. Значыць, тэлефануй туды.

- Добра.

Я пайшоў у кантору. Было цёпла i душна, але мяне калацiла, i слухаўка дрыжала ў маёй руцэ.

- Глупства, - сказаў я i цвёрда абапёрся локцем на стол.

Да Жафэ доўга не ўдавалася датэлефанавацца.

- У вас ёсць час?

- Ёсць.

- Тады зараз жа прыязджайце да мяне. Я тут буду яшчэ гадзiну.

Я хацеў спытаць, цi не здарылася нешта з Пат. Але не змог.

- Добра, - сказаў я. - Праз дзесяць хвiлiн буду.

Я павесiў слухаўку i адразу патэлефанаваў дадому. Слухаўку падняла служанка.

Я спытаў пра Пат.

- Не ведаю, цi ёсць яна, - бурклiва прамовiла Фрыда. - Зараз гляну.

Я пачакаў. Галава мая быццам распухла i распалiлася. Час цягнуўся бясконца. Потым я пачуў шоргат i голас Пат:

- Робi?

Я на хвiлiну заплюшчыўся.

- Як справы, Пат?

- Добра. Я ўвесь час сядзела на балконе i чытала. Кнiга хвалюючая.

- Значыць, хвалюючая... - сказаў я. - Цудоўна. Я хацеў толькi сказаць, што я сёння прыйду дамоў крыху пазней. Ты ўжо дачытала кнiгу?

- Не, дачытала да сярэдзiны. Яшчэ хопiць на некалькi гадзiн.

- Ну, да таго часу я вярнуся. А цяпер чытай...

Я нейкi час яшчэ пасядзеў. Потым устаў.

- Ота, - сказаў я, - можна ўзяць "Карла"?

- Вядома. Калi хочаш, i я паеду. Мне тут няма чаго рабiць.

- Няма патрэбы. Нiчога страшнага. Я ўжо патэлефанаваў дадому.

"Якое святло! - падумаў я, калi "Карл" выскачыў на вулiцу. - Якое цудоўнае вячэрняе святло над дахамi! Якой асалодай напоўнена жыццё!"

Давялося некалькi хвiлiн пачакаць. Сястра завяла мяне ў маленькi пакойчык, дзе ляжалi старыя часопiсы. На падаконнiку стаяла некалькi вазонаў. Тут былi тыя ж самыя часопiсы ў брудных вокладках i тыя ж самыя сумныя вазоны, якiя можна ўбачыць толькi ў пачакальнях лекараў i ў бальнiцах.

Прыйшоў Жафэ. Ён быў у беласнежным халаце, на якiм яшчэ не разгладзiлiся канты ад праса. Але калi ён прысеў каля мяне, я ўбачыў на ўнутраным баку правага рукава маленькую ярка-чырвоную плямку крывi... але гэтая маленькая плямка выклiкала ў мяне большую прыгнечанасць, чым жмут прапiтаных крывёю бiнтоў. Мой аптымiзм знiк.

- Я абяцаў сказаць вам пра справы фраў Хольман, - сказаў Жафэ.

Я кiўнуў галавой i глянуў на стракаты плюшавы абрус. Я ўтаропiўся ў перапляценне шасцiкутнiкаў, i ў мяне з'явiлася вар'яцкая надзея, што ўсё будзе добра, калi я толькi вытрываю i не мiргну да наступных слоў Жафэ.

- Два гады назад яна правяла шэсць месяцаў у санаторыi. Вы гэта ведаеце?

- Не, - адказаў я, не адрываючы позiрк ад абруса.

- Пасля таго стан палепшыўся. Я добра абслухаў яе. На гэтую зiму ёй трэба зноў паехаць туды. Ёй нельга заставацца тут у горадзе.

Я ўсё яшчэ ўзiраўся ў шасцiкутнiкi. Яны расплывалiся i пачалi скакаць.

- Калi ехаць? - спытаў я.

- Увосень. Найпазней - у канцы кастрычнiка.

- Гэта была невыпадковая кравацеча?

- Не.

Я ўзняў вочы.

- Вiдаць, не трэба казаць вам, - працягваў Жафэ, - што развiццё хваробы цяжка прадказаць. Год назад здавалася, што працэс спынiўся, наступiла iнкаплюсацыя, i можна было падумаць, што ачаг закрыўся. Як працэс нечакана ўзнавiўся, так нечакана ён можа i спынiцца. Я кажу не проста так - гэтак бывае сапраўды. У маёй практыцы былi дзiўныя выпадкi выздараўлення.

- А пагоршання?

Ён зiрнуў на мяне.

- Вядома, здаралася.

Ён пачаў тлумачыць мне дэталi. Абодва лёгкiя былi пашкоджаны, правае менш, левае - больш. Потым ён перапынiў сябе i, пазванiўшы, выклiкаў сястру.

- Прынясiце маю папку.

Сястра прынесла. Жафэ дастаў два вялiкiя здымкi. Ён зняў траскучыя канверты i паднёс здымкi да святла супроць акна.

- Так будзе лепш вiдаць. Гэта рэнтгенаўскiя здымкi.

На празрыстай шэрай пласцiнцы я ўбачыў пазваночнiк, лапаткi, ключыцы, плечавыя суставы i палогiя дугi скабаў. Але я бачыў i яшчэ штосьцi - я бачыў шкiлет. Цёмны i прывiдны, ён вылучаўся з невыразных, пераплеценых ценяў здымка. Я бачыў шкiлет Пат. Шкiлет Пат.

Жафэ абводзiў пiнцэтам асобныя лiнii i зацямненнi на пласцiнцы, тлумачачы iх. Ён не заўважаў, што я зусiм не гляджу туды. Iм завалодала грунтоўнасць вучонага. Нарэшце ён павярнуўся да мяне.

- Вы зразумелi?

- Зразумеў, - адказаў я.

- Што здарылася? - спытаў ён.

- Нiчога, - адказаў я. - Мне не ўсё вiдаць.

- Ах, вось што... - Ён паправiў акуляры. Потым ён паклаў здымкi назад у канверт i ўважлiва прыгледзеўся да мяне. - Не забiвайце сабе галаву лiшнiмi думкамi.

- Я не забiваю. Але што за д'ябальская несправядлiвасць! Мiльёны людзей здаровыя! Чаму гэты адзiн - хворы?

Жафэ хвiлiнку памаўчаў.

- На ваша пытанне нiхто не адкажа, - сказаў ён.

- Так, - прамовiў я ў раптоўным жудасным адчаi. Я нiбы аглух ад злосцi. Нiхто не адкажа! Вядома, не! За несправядлiвасць i смерць нiхто не адказвае! Пракляцце! I нiчога не зробiш!

Жафэ доўга глядзеў на мяне.

- Прабачце, - сказаў я. - Але я не магу падманваць сябе. Вось што найгорш.

Ён усё яшчэ глядзеў на мяне.

- У вас ёсць яшчэ час? - спытаў ён.

- Хапае, - сказаў я.

Ён устаў.

- Мне трэба зрабiць вячэрнi абход. Я запрашаю i вас. Сястра дасць вам халат. А для пацыентаў вы будзеце маiм асiстэнтам.

Я не разумеў, навошта ён гэта робiць. Але я ўзяў у сястры халат.

Мы пайшлi па доўгiх калiдорах. Праз шырокiя вокны лiлося ружовае вечаровае святло - мяккае, прыглушанае, яно плыло, нiбы ў казцы. Некаторыя вокны былi адчынены. З двара залятаў пах лiпавай квеценi.

Жафэ адчынiў дзверы. У нос ударыла спёртае цяжкае паветра. Жанчына з прыгожымi валасамi колеру старога золата, на якiх яркiмi водблiскамi iскрылася святло, знясiлена падняла руку. У яе быў высакародны лоб, якi звужаўся на скронях. А пад вачамi пачыналася павязка, якая даходзiла да рота. Жафэ асцярожна зняў яе. Я ўбачыў, што ў жанчыны не было носа. Замест яго зеўрала крывавая рана, уся ў струпах i з дзвюма дзiркамi пасярэдзiне. Жафэ зноў наклаў павязку.

- Добра, - сказаў ён i павярнуўся да выхаду.

Ён зачынiў дзверы за сабой. Я на хвiлiнку спынiўся ў калiдоры, гледзячы на мяккае вечаровае святло.

- Хадзем! - сказаў Жафэ i пайшоў перада мной у наступную палату. Мы пачулi гарачае цяжкае дыханне хворага ў гарачцы. Гэта быў мужчына з алавяным тварам, на якiм гарэлi незвычайна яркiя чырвоныя плямы. Рот быў разяўлены, вочы выкацiлiся, рукi неспакойна хапалiся за коўдру. Чалавек быў беспрытомны. Каля ложка сядзела сястра i чытала. Пры з'яўленнi Жафэ яна адклала кнiгу i ўстала. Ён зiрнуў на тэмпературны лiст i пахiтаў галавой: на лiсце ўвесь час стаяла сорак градусаў.

- Двухбаковае запаленне лёгкiх i плеўрыт. Ужо тыдзень супрацiўляецца, як бык. Рэцыдыў. Ужо амаль быў здаровы. Занадта рана ўзяўся за працу. Жонка i чацвёра дзяцей. Няма надзеi.

Ён паслухаў грудзi, памацаў пульс. Яму дапамагала сястра. Яе кнiга ўпала на падлогу. Я падняў i ўбачыў, што гэта была кулiнарная кнiга. Хворы бесперапынна драпаў схуднелымi рукамi коўдру. Толькi гэты гук i чуўся ў пакоi.

- Застаньцеся тут на ноч, сястра, - сказаў Жафэ.

Мы выйшлi. Ружаватае змярканне набыло адценнi. Яно, нiбы воблака, запоўнiла калiдор.

- Заклятае святло, - сказаў я.

- Чаму? - спытаў Жафэ.

- Несумяшчальна... адно з адным.

- Што вы... - сказаў Жафэ. - Усё сумяшчаецца.

У наступнай палаце ляжала жанчына, якая задыхалася. Яе прывезлi пад вечар з цяжкiм атручваннем вераналам. Напярэдаднi здарыўся няшчасны выпадак з яе мужам, ён зламаў сабе пазваночнiк. Яго прывезлi дадому. Ён быў пры памяцi i жудасна крычаў. Ноччу ён памёр.

- Яна выжыве? - спытаў я.

- Магчыма.

- Для чаго?

- За апошнiя гады ў мяне было пяць падобных выпадкаў, - сказаў Жафэ. Толькi адна спрабавала яшчэ раз пакончыць з сабой. Атруцiлася газам i памерла. А дзве выйшлi яшчэ раз замуж.

У наступнай палаце ляжаў мужчына, якi ўжо дванаццаць гадоў быў паралiзаваны. У яго была васковая скура, рэдкая чорная барада i вельмi вялiкiя нерухомыя вочы.

- Як справы? - спытаў Жафэ.

Чалавек зрабiў няпэўны жэст рукой. Потым ён паказаў на акно.

- Паглядзiце на неба! Будзе дождж, я адчуваю. - Ён усмiхнуўся. - Пад музыку дажджу лепей спiцца. - На коўдры перад iм ляжала скураная шахматная дошка з фiгурамi, якiя мацавалiся да яе. Побач ляжала куча газет i некалькi кнiг.

Мы пайшлi далей. Я ўбачыў маладую жанчыну з напоўненымi жахам вачыма i сiнiмi вуснамi, якая была спакутавана ад родаў; дзiця-калеку з крывымi тонкiмi ножкамi i рахiтычнай галавой; чалавека без страўнiка; бабулю, падобную да савы, якая плакала ад таго, што да яе не прыходзяць блiзкiя, iм здавалася, што яна памiрае занадта марудна; сляпую, якая верыла, што зноў будзе бачыць; сiфiлiтычнае дзiця з крывавымi болькамi i яго бацьку, якi сядзеў каля ложка; жанчыну, якой ранiцай адрэзалi грудзiну; яшчэ адну, скручаную рэўматызмам суставаў; трэцюю, у якой былi выразаны яечнiкi; рабочага з раструшчанымi ныркамi... Мы iшлi з палаты ў палату, i з палаты ў палату паўтаралася адно i тое самае: стогн i знявечаныя целы, нерухомыя, амаль пагаслыя iстоты, клубок, бясконцы шэраг плачу, страху, пакоры, болю, адчаю, надзеi, бяды. I кожны раз, калi за намi зачынялiся дзверы, у калiдоры нас раптам зноў сустракала ружовае святло незямнога вечара, увесь час - пасля шэрага паўзмроку палат, падобных на камеры, гэта пяшчотнае воблака мяккага залацiстага бляску, пра якое нельга сказаць, што гэта такое: жудасная насмешка цi звышчалавечае суцяшэнне. Перад дзвярыма аперацыйнай залы Жафэ спынiўся. Праз матавае шкло дзвярэй прабiвалася яркае святло. Дзве сястры ўкацiлi ў пакой плоскую цялежку. На ёй ляжала жанчына. Мы сустрэлiся позiркамi. Яна зусiм не глядзела на мяне. Яна глядзела кудысьцi ў няведамую далячынь. Але я ўздрыгнуў ад гэтых вачэй - столькi ў iх было мужнасцi i сканцэнтраванасцi i спакою. Твар Жафэ раптам спахмурнеў.

- Не ведаю, цi правiльна я зрабiў, - сказаў ён. - Але суцяшаць вас словамi не мела сэнсу. Вы мне не паверылi б. Цяпер вы ўбачылi, што шмат хто з хворых у горшым стане, чым Пат Хольман. У некаторых, акрамя надзеi, нiчога не засталося. Але большасць будзе жыць. Яны паправяцца. Вось што я хацеў вам паказаць.

Я кiўнуў галавой.

- Правiльна зрабiлi, - сказаў я.

- Дзевяць гадоў назад памерла мая жонка. Ёй было дваццаць пяць гадоў. Нiколi не хварэла. Грып. - Ён хвiлiнку памаўчаў. - Вы разумееце, навошта я вам гэта кажу?

Я зноў кiўнуў.

- Загадзя нiчога не ведаеш. Смяротна хворы можа перажыць здаровага. Жыццё - дзiўная справа.

На яго твары з'явiлася шмат зморшчын. Падышла сястра i нешта пашаптала яму. Ён выпрастаўся i кiўком паказаў на аперацыйны пакой.

- Мне трэба цяпер туды. Не паказвайце Пат сваёй трывогi. Гэта самае галоўнае. Зможаце?

- Змагу, - сказаў я.

Ён падаў мне руку i хуценька пайшоў з сястрой праз шкляныя дзверы. Перад iм быў пакой, залiты бялюткiм святлом.

Я паволi пайшоў унiз па прыступках. Чым нiжэй я спускаўся, тым больш цямнела. На першым паверсе ўжо гарэла святло. Калi я выйшаў на вулiцу, то ўбачыў, як ад гарызонту, быццам ад лёгкага подыху, плыве ружовае змярканне. Яно тут жа пагасла, зрабiлася шэрым.

Нейкi час я сядзеў у машыне, нерухома гледзячы ў адну кропку. Потым я ўзяў сябе ў рукi i паехаў да майстэрнi. Кёстэр чакаў мяне каля варот. Я завёў машыну ў двор i вылез.

- Ты ўжо ведаў? - спытаў я.

- Ведаў, - адказаў ён. - Але Жафэ хацеў сказаць табе сам.

Я кiўнуў. Кёстэр глянуў на мяне.

- Ота, - сказаў я, - я не дзiця i разумею, што яшчэ нiчога не страчана. Але мне, пэўна, сёння будзе цяжка не выдаць сябе, застаўшыся з Пат сам-насам. Заўтра - iншая справа. Тады я спраўлюся. Сходзiм сёння вечарам куды-небудзь усе разам?

- Канечне, Робi. Я ўжо думаў пра гэта i з Готфрыдам гаварыў.

- Тады дай мне яшчэ раз "Карла". Я паеду дадому i спачатку забяру Пат, а потым, праз гадзiну - вас.

- Добра.

Я паехаў. На Мiкалайштрасэ я прыпомнiў пра сабаку. Я павярнуў i паехаў назад, каб забраць яго.

Крама была не асветленая, але дзверы - адчынены. Антон сядзеў у глыбiнi крамы на раскладушцы. У руках у яго была бутэлька.

- Падкузьмiў мяне Густаў, - сказаў ён.

Ад яго смярдзела, як ад спiртзавода.

Тэр'ер выскачыў насустрач мне, абнюхаў мяне i лiзнуў у руку. Яго вочы, асветленыя касым променем з вулiцы, гарэлi зялёным. Антон устаў. Ён захiстаўся i раптам заплакаў.

- Мой сабачка... цяпер i ты пакiнеш мяне... усе мяне пакiдаюць... Цiльда памерла... Мiны няма... Скажыце вы мне, навошта мне жыць такому?

Гэтага мне яшчэ не хапала! Гэтай маленькай бязрадаснай лямпачкi, якую ён уключыў, цiхага шоргату чарапах i птушак i гэтага нiзкарослага азызлага чалавека з яго крамай!

- Таўстуны... тыя-та ведаюць... але скажыце мне, навошта ўвогуле жыве наш брат? Навошта жыць нам, бедалагам? Скажыце, пан...

Малпа ўскрыкнула, нiбы паскардзiлася, i шалёна забегала на сваёй жэрдзi. Яе вялiзны цень заскакаў па сцяне.

- Кока, - усхлiпнуў гаспадар, якi ўжо напiўся, седзячы без святла, адзiны ты мой, iдзi да мяне! - Ён падставiў малпе бутэльку.

Малпа ўхапiлася за яе.

- Загубiце жывёлу, поячы гарэлкай, - сказаў я.

- Ну i няхай, - завiшчаў ён. - На ланцугу на год болей, на год меней... якая рознiца... якая рознiца... пан...

Я ўзяў сабаку, якi цёплым камяком цёрся каля мяне, i пайшоў. Жвавы сабачка, перабiраючы мяккiмi шпаркiмi лапкамi, бег каля мяне да машыны.

Я прыехаў дадому. Трымаючы сабаку на павадку, я падняўся па лесвiцы. У калiдоры я спынiўся i зiрнуў у люстэрка. Твар быў як заўсёды. Я пастукаўся ў дзверы да Пат, прыадчынiў iх i ўпусцiў сабаку. Застаўшыся стаяць за дзвярыма, я чакаў з павадком у руцэ. Але замест годасу Пат я нечакана пачуў бас фраў Залеўскi:

- О божа нябесны!

З палёгкай уздыхнуўшы, я зазiрнуў у пакой. Я баяўся першай хвiлiны сустрэчы з Пат. Цяпер усё стала лёгка. Фраў Залеўскi была надзейны амартызатар. Яна сядзела за сталом велiчна, нiбы на троне. У яе пад рукой стаяў кубачак з кавай, а побач у мiстычным парадку была раскладзена калода карт. Пат з бляскам у вачах сядзела каля яе i слухала варажбу, што будзе.

- Добры вечар, - сказаў я, адразу вельмi ўзрадаваўшыся.

- Вось i ён, - з годнасцю сказала фраў Залеўскi. - Па кароткай дарожцы ў вячэрнi час, побач чорны кароль на самым даху...

Сабака вырваўся i з брэхам пабег памiж маiх ног у пакой.

- О божа! - крыкнула Пат. - Гэта ж iрландскi тэр'ер!

- Малайцом! - сказаў я. - Некалькi гадзiн назад я гэтага яшчэ не ведаў.

Яна нахiлiлася, i сабака радасна падскочыў да яе.

- Як жа яго завуць, Робi?

- А хто яго ведае... Магчыма, Каньяк, цi Вiскi, цi нешта такое падобнае, калi меркаваць па яго апошнiм гаспадары.

- Ён цяпер наш?

- Наколькi адна жывая iстота можа належаць iншай...

Яна аж задыхалася ад радасцi.

- Мы назавём яго Бiлi, добра, Робi? Калi мама была дзяўчынкай, у яе быў сабака. Яна мне часта расказвала пра яго. Яго звалi таксама Бiлi.

- Тады я ўсё зрабiў як трэба, - сказаў я.

- Ён не брудзiць у пакоi? - спытала фраў Залеўскi.

- У яго радаслоўная як у караля, - заявiў я. - А каралi не брудзяць у пакоях.

- Але пакуль яны малыя... Колькi яму год?

- Восем месяцаў. Гэта адпавядае шаснаццацi чалавечым гадам.

- Ён не падобны да таго, хто не брудзiць, - заявiла фраў Залеўскi.

- Яго проста трэба памыць - i ўсё.

Пат устала i абняла фраў Залеўскi за плечы. Я знямеў ад здзiўлення.

- Я ўсё жыццё марыла пра сабаку, - сказала яна. - Нам можна пакiнуць яго тут, праўда ж? Вы не супроць?

Матухна Залеўскi ўпершыню, колькi я яе ведаў, засаромелася.

- Ну, што ж... няхай сабе, -дазволiла яна. - I карты паказвалi. Нечаканая навiна праз караля ў доме.

- Карты не паказалi, што мы сёння вечарам iдзём на шпацыр? - спытаў я.

Пат засмяялася.

- Да гэтага мы яшчэ не дайшлi, Робi. Карты паказвалi цябе аднаго.

Фраў Залеўскi ўстала i забрала карты.

- Можна верыць, можна не верыць, i можна верыць наадварот, як мой Залеўскi. У таго пiковая дзевятка заўсёды паказвала на няшчасце ад вадкасцi. Таму яму i здавалася, што трэба асцерагацца вады. А карты паказвалi не ваду а гарэлку i пiва...

- Пат, - сказаў я, моцна яе абдымаючы, калi тая выйшла. - Як цудоўна: прыходзiш дамоў, i ты тут. Для мяне гэта заўсёды як сюрпрыз. Калi я прабягаю апошнiя сходкi i адчыняю дзверы, сэрца ў мяне заўсёды калоцiцца: няўжо гэта праўда?

Яна з усмешкай зiрнула на мяне. Яна амаль нiколi не адказвала на такiя мае прызнаннi. Я i не мог уявiць сабе ды i не вытрываў бы, калi б яна адказала мне чымсьцi падобным. Я лiчыў, што жанчына не павiнна гаварыць мужчыне пра сваё каханне. У яе ад шчасця загаралiся вочы, i яны гаварылi больш, чым словы.

Я доўга трымаў яе ў абдымках, я адчуваў цеплыню яе скуры i лёгкi пах яе валасоў... Я абдымаў яе, i, акрамя яе, нiкога не было... Змрок адступiў, яна была са мной, яна жыла, яна дыхала... нiчога не было страчана.

- Мы сапраўды некуды пойдзем, Робi? - спытала яна на самае вуха.

- Нават усе разам, - адказаў я. - I Кёстэр, i Ленц... "Карл" ужо чакае каля парога.

- А Бiлi?

- Вядома, i Бiлi з намi. Без яго куды мы падзелi б рэшткi вячэры? Цi ты ўжо павячэрала?

- Не яшчэ. Я чакала цябе.

- Але не трэба мяне чакаць. Нiколi. Гэта жудасна - чакаць чаго-небудзь.

Яна пахiтала галавой.

- Ты не разумееш, Робi. Жудасна бывае толькi тады, калi няма чаго чакаць.

Яна ўключыла святло каля люстэрка.

- Цяпер я пачынаю апранацца, а то не паспею. Ты таксама пераапранешся?

- Потым, - сказаў я. - Я хутка спраўлюся. Дазволь мне пабыць тут...

Я падазваў сабаку i сеў у крэсла каля акна. Я любiў сядзець вось так моўчкi i глядзець на Пат, калi яна апраналася. Нiколi я не адчуваў так востра таямнiчасцi неспазнанага адвеку ў жанчыне, як у гэтых рухах каля люстэрка, гэтым раздумлiвым назiраннi за сабой, гэтым паглыбленнi ў самую сябе, гэтым непрыкметным вяртаннi ў падсвядомае самаадчуванне жаноцкасцi. Я не мог сабе ўявiць, каб жанчына апраналася, бесклапотна размаўляючы i смеючыся. А калi такое i здаралася, то ёй не хапала таямнiчасцi i няўлоўнай чароўнасцi, якая, здаецца, увесь час знiкае. Я любiў у Пат яе мяккiя i ўсё-такi гнуткiя рухi перад люстэркам. Як цудоўна было назiраць за ёй, калi яна падбiрала валасы цi далiкатна i асцярожна падносiла аловак, як стралу, да броваў. Тады яна ў нечым была падобная да казулi, i да танклявай пантэры, i да амазонкi перад боем. Яна забывала пра ўсё на свеце, яе твар быў сур'ёзны i засяроджаны, яна ўважлiва i спакойна трымалася перад сваiм адлюстраваннем, i калi зусiм блiзка нахiлялася да яго, здавалася, што гэта ўжо не адлюстраванне, а быццам са змроку рэчаiснасцi i тысячагоддзяў дзве жанчыны смела i пранiзлiва глядзяць адна адной у вочы адвечным мудрым позiркам.

Свежы подых вечара з могiлак наплыў праз адчыненае акно ў пакой. Я сядзеў цiха, я нiчога не забыў з таго, што было пасля полудня, я ўсё добра памятаў. Але калi я паглядзеў на Пат, я адчуў тупую жалобу, якая была ўва мне, нiбы апушчаны камень, як яна ўвесь час мяняецца на дзiкую надзею i дзiўна змешваецца з ёю, як адно пераходзiць у другое - жалоба, надзея, вецер, вечар i прыгожая дзяўчына памiж асветленымi люстэркамi i лямпамi; у нейкi момант у мяне з'явiлася дзiўнае пачуццё, быццам гэта i ёсць жыццё ў самым глыбокiм сэнсе слова, а магчыма, i шчасце: каханне з такiм болем, страхам i маўклiвым веданнем.

XIX

Я з машынай чакаў на стаянцы. Пад'ехаў Густаў i заняў чаргу за мной.

- Як пажывае сабака? - спытаў ён.

- Выдатна, - сказаў я.

- А ты?

Я незадаволена махнуў рукой.

- Я таксама жыў бы выдатна, калi б больш зарабляў. Уявi сабе: сёння дзве ездкi - па пяцьдзесят пфенiгаў.

Ён кiўнуў.

- Справы iдуць усё горш. Куды нi кiнь. А што яшчэ будзе!

- А мне так трэба зарабiць! - сказаў я. - Менавiта цяпер! Шмат грошай!

Густаў паскроб скiвiцу.

- Шмат грошай! - Ён зiрнуў на мяне. - Шмат нiдзе не заграбеш, Роберт. Толькi спекуляцыяй. А можа, паспрабаваць на таталiзатары? Сёння - конныя скачкi. Я нядаўна паставiў на Аiду i выйграў у дваццаць восем разоў больш, чым паставiў.

- Дзе б нi зарабiць. Галоўнае, што ёсць шанец.

- Ты гуляў калi-небудзь?

- Не.

- Тады ў цябе шчаслiвая рука. Трэба паспрабаваць. - Ён глянуў на гадзiннiк. - Паехалi? Яшчэ паспеем.

- Добра. - Пасля таго як я набыў сабаку, я пачаў давяраць Густаву.

Бюро для закладаў знаходзiлася ў даволi прасторным памяшканнi. Справа стаяў рабочы кiёск, злева - таталiзатар. Уся вiтрына была ўвешана зялёнымi i ружовымi спартовымi газетамi i аб'явамi пра скачкi, надрукаванымi на машынцы. Уздоўж адной сцяны цягнулася стойка з двума пiсьмовымi прыборамi. За стойкай гаспадарылi тры мужчыны. Адзiн увесь час нешта крычаў у слухаўку, другi бегаў туды-сюды з паперкамi ў руках, а трэцi, без пiнжака, у сарочцы з закасанымi рукавамi i капелюшы на самай патылiцы, запiсваў стаўкi, трымаючы ў зубах тоўстую чорную цыгару.

Яго кашуля бiла ў вочы фiялетавым агнём.

На маё здзiўленне, жыццё тут бурлiла ваўсю. Тут былi толькi "дробныя наведнiкi" - рамеснiкi, рабочыя, чыноўнiкi, некалькi прастытутак i сутэнёраў. Як толькi за намi зачынiлiся дзверы, да нас падскочыў чалавек у брудных шэрых гамашах, шэрым капелюшы i парваным шэрым сурдуце.

- Фон Бiлiнг. Даю парады! Без промаху!

- На тым свеце параiш! - адказаў Густаў, твар якога тут раптам перамянiўся.

- Толькi пяцьдзесят пфенiгаў, - не здаваўся Бiлiнг. - Асабiста знаёмы з трэнерамi. З даўнiх часоў, - дадаў ён, злавiўшы мой позiрк.

Густаў ужо чытаў спiсы коней.

- Калi выходзiць Атэйль? - крыкнуў ён у бок стойкi.

- У пяць гадзiн, - праквакаў памочнiк.

- Фiламена, няўклюда, - прабурчаў Густаў. - Казённая кляча... - Ён ад хвалявання пакрыўся потам. - Хто наступны?

- Хопэргартэн, - сказаў нехта каля яго.

Густаў працягваў вывучаць спiс.

- Для пачатку мы з табой паставiм па дзве маркi на Трыстана. Ён пераможа, - заявiў ён мне.

- А ты хоць штосьцi петрыш у гэтым? - спытаў я.

- Петру? - перапытаў Густаў. - Тут я ведаю кожны капыт.

- I вы ставiце на Трыстана? - спытаў нехта побач. - Старанная Лiзхен, сябра, вось адзiны шанец. Я ведаю Джонi Бэрнса асабiста.

- А я, - агрызнуўся Густаў, - сам гаспадар стайнi, адкуль Старанная Лiзхен. Я лепей ведаю.

Ён крыкнуў чалавеку за стойкай нашы стаўкi. Мы атрымалi квiток i селi ў кавярнi, дзе стаяла некалькi сталоў i крэслаў. Мiма нас у паветры лёталi розныя iмёны. Некалькi рабочых абмяркоўвалi коней у Нiцы, два паштовыя чыноўнiкi вывучалi прагноз надвор'я ў Парыжы, а нейкi фурман пахваляўся, што i ён калiсьцi быў наезднiкам. Толькi таўстун з прычоскай-"вожыкам" сядзеў моўчкi за сваiм столiкам i паглынаў булачкi. А яшчэ два стаялi, прыхiлiўшыся да сцяны, i прагна глядзелi на яго. У руках у iх былi бiлеты, але твары былi такiя запалыя, быццам некалькi дзён яны нiчога не елi.

Зазвiнеў тэлефон. Усе прыслухалiся. Памочнiк выкрыкнуў мянушкi коней. Пра Трыстана нiчога не было чуваць.

- Лiха яго забяры! - сказаў Густаў, зачырванеўшыся. - Саламон прыйшоў першы! I хто б мог падумаць? Можа, вы? - злосна спытаў ён прыхiльнiка Стараннай Лiзхен.

- Вы таксама аказалiся сярод тых, што "затым прыйшлi"...

Каля нас з'явiўся фон Бiлiнг.

- Панове, каб паслухалiся мяне... я вам сказаў бы: Саламон! Толькi Саламон! Можа, на наступны забег...

Густаў нават слухаць не захацеў. Ён ужо супакоiўся i распачаў са "Стараннай Лiзхен" дзелавую размову.

- Вы разбiраецеся ў конях? - спытаў мяне Бiлiнг.

- Анi ў зуб, - сказаў я.

- Тады стаўце. Стаўце! Але - толькi сёння! - дадаў ён шэптам. - I больш нiколi. Паслухайце мяне. Пастаўце... усё роўна на каго... на Караля Лiра цi на Срэбную Моль, магчыма, на Сiнюю Гадзiну. Мне нiчога не трэба. Дасцё мне толькi, калi выйграеце. - Ён аж трос барадой ад азарту. Я ведаў заканамернасць з покера: навiчкi часта выйграюць.

- Добра, - сказаў я. - На каго?

- Як хочаце... як хочаце...

- Сiняя Гадзiна... гучыць нядрэнна, - сказаў я. - Што ж... дзесяць марак на Сiнюю Гадзiну.

- Цi не звар'яцеў ты? - спытаў Густаў.

- Не.

- Дзесяць марак на гэтую здыхляцiну. Яе ўжо даўно варта пусцiць на каўбасу.

"Старанная Лiзхен", якi толькi што абазваў Густава жывадзёрам, цяпер падтрымаў яго:

- Во дае! Ставiць на Сiнюю Гадзiну! Чалавек! Гэта ж карова, а не конь! Майскi Сон абгонiць яе на дзвюх нагах, толькi так! Ставiце на першае месца?

Бiлiнг заклiнальным позiркам глянуў на мяне. Ён рабiў мне знакi.

- На першае, - сказаў я.

- Заказвай труну, - з пагардай параiў "Старанная Лiзхен".

- Дзiвак! - Густаў таксама глядзеў на мяне, як на нейкага гатэнтота. - На Гiрсi стаў... тут ясна i немаўляцi.

- Як сказаў, так i будзе: стаўлю на Сiнюю Гадзiну.

Цяпер я ўжо не мог змянiць рашэння - гэта было б супроць усякiх правiлаў.

Мужчына ў фiялетавай сарочцы перадаў мне квiток. Густаў i "Старанная Лiзхен" разглядалi мяне як хворага на чуму. Яны вiдавочна адсунулiся ад мяне i падалiся да стойкi, каб там, гучна смеючыся адзiн з аднаго, але i не хаваючы ўзаемапавагi спецыялiстаў, паставiць на Гiрсi i Майскi Сон.

У гэты час з ног звалiўся адзiн са зняможаных дваiх, што стаялi каля пярэднiх сталоў. Ён ссунуўся па сцяне i гулка стукнуўся аб дол. Два паштовыя чыноўнiкi паставiлi яго на ногi, а потым пасадзiлi на крэсла. Яго твар зрабiўся бледна-шэры. Рот разявiўся.

- А божа! - сказала адна з прастытутак, поўная смуглявая жанчына з гладкай прычоскай i нiзкiм iлбом. - Прынясiце хто-небудзь кубак вады.

Я здзiвiўся, што мала хто звярнуў увагу на непрытомнага. Большасць прысутных толькi зiрнулi на яго i зноў засяродзiлiся на скачках.

- Гэта здараецца часта, - сказаў Густаў. - Беспрацоўныя. Прайграюць апошнi пфенiг. Спадзяюцца на буйныя выйгрышы, ставяць дзесяць, чакаюць тысячу.

Фурман прынёс з кiёска шклянку вады. Чарнявая прастытутка памачыла ў ёй сваю хусцiнку i стала церцi чалавеку лоб i скронi. Ён уздыхнуў i раптам расплюшчыў вочы. У гэтым было штосьцi жудаснае: зусiм нежывы твар i гэтыя шырока раскрытыя вочы, як быццам праз дзiркi застылай шэрай маскi з халоднай цiкавасцю пазiрала нейкая iншая невядомая iстота.

Дзяўчына ўзяла шклянку вады i дала яму пiць. Пры гэтым яна трымала яго, як малога, за руку. Потым узяла булачку са стала флегматычнага абжоры з прычоскай, як у вожыка...

- На, еш... але памалу, памалу... Не адкусi мне палец... Так, а цяпер папi зноў...

Мужчына за сталом скоса прасачыў за сваёй булачкай, але нiчога не сказаў. Хворы паступова ачуняў. Ён яшчэ нейкi час жаваў, потым з цяжкасцю ўзняўся. Дзяўчына падвяла яго да дзвярэй. Потым яна хуценька азiрнулася i адчынiла сумачку.

- Вось, вазьмi... i валi адсюль. Лепей пад'еш... а не гуляй на скачках...

Адзiн з сутэнёраў, якi ўвесь час стаяў спiнай да яе, павярнуўся. У яго быў твар птушкi-драпежнiка. На галаве з вялiкiмi вушамi была надзета спартовая шапачка, на нагах - лакiраваныя туфлi.

- Што ты яму дала?

- Дзесяць пфенiгаў.

Ён штурхнуў яе локцем у грудзi.

- Вiдаць, больш... Iншы раз спытаеш у мяне...

- Кiнь, Эдэ, - сказаў другi.

Прастытутка падфарбавала вусны.

- Я ж маю рацыю, - сказаў Эдэ.

Прастытутка нiчога не адказала.

Зазванiў тэлефон. Я назiраў за Эдэ i не звярнуў увагi на званок.

- Вось гэта шанцуе! - раптам пачуў я гучны голас Густава. - Гэта ўжо не проста падвязло, гэта - падвалiла! - Ён ляпнуў мяне па плячы. - Ты адхапiў сто восемдзесят марак, шчаслiвы! Твой конiк са смешнай мянушкай перамог!

- Ды няўжо? - спытаў я.

Мужчына з разжаванай цыгарай у зубах i ў шыкоўнай яркай сарочцы кiсла кiўнуў i забраў у мяне квiток.

- Хто вам параiў?

- Я, - з жудасна пакорлiвай усмешкай, гатовы на ўсё, паспешлiва сказаў Бiлiнг i з паклонамi прабiўся наперад. - Я, калi дазволiце... мае сувязi...

- Ну, цi ведаеш... - Шэф нават не зiрнуў на яго i выплацiў мне грошы. На нейкi момант ва ўсiм памяшканнi ўсталявалася мёртвая цiшыня. Усе глядзелi на мяне. Нават той, хто абыякава жаваў увесь час, падняў галаву.

Я схаваў грошы.

- Спынiцца! - шаптаў Бiлiнг. - Спынiцца! - Твар яго пакрыўся чырвонымi плямамi. Я ўторкнуў яму ў руку дзесяць марак.

Густаў усмiхаўся, штурхаючы мяне кулаком пад скабы.

- Вось бачыш! Што я табе казаў! Трэба толькi слухаць Густава, i будзеш заграбаць грошы лапатай.

Я не стаў напамiнаць былому яфрэйтару санiтарнай службы пра Гiрсi. Ён, вiдаць, неўзабаве i сам успомнiў пра яе.

- Пайшлi, - сказаў ён. - Сёння не наш дзень.

Каля дзвярэй мяне нехта таргануў за рукаў. Я ўбачыў "Старанную Лiзхен".

- На каго вы паставiлi б на скачках памяцi Маслоўскага? - спытаў ён з прагнай павагай.

- Толькi на "О, таннэнбаўм", - сказаў я i пайшоў з Густавам у пiўную, каб выпiць чарку за здароўе Сiняй Гадзiны. Праз гадзiну я зноў прайграў трыццаць марак. Я ўсё-такi не мог спынiцца. Але потым перастаў. На выхадзе Бiлiнг сунуў мне паперку.

- Калi вам штосьцi спатрэбiцца... альбо вашым знаёмым. Я - прадстаўнiк фiрмы. - Гэта была рэклама фiльмаў для паказу дома. - Пасрэднiчаю таксама пры продажы ношанага адзення, - крыкнуў ён мне ўслед. - За наяўны разлiк!

У сем гадзiн я вярнуўся ў майстэрню. "Карл", заведзены, стаяў у двары.

- Добра, што ты прыйшоў, Робi, - усклiкнуў Кёстэр. - Мы якраз хочам праверыць яго. Сядай!

Уся фiрма стаяла, чакаючы. Ота сёе-тое змянiў i палепшыў у машыне - праз чатырнаццаць дзён ён хацеў прыняць удзел у гонках. Цяпер праводзiлася першая проба.

Мы селi ў машыну. Юп сеў каля Кёстэра, закрыўшы ўвесь твар магутнымi гоначнымi акулярамi. У яго сэрца разарвалася б, калi б яго не ўзялi з сабой. Мы з Ленцам селi ззаду.

"Карл" iрвануў. Мы выехалi з горада на шашу i пагналi з хуткасцю сто сорак кiламетраў. Ленц i я нахiлiлiся да спiнак пярэднiх сядзенняў. Вецер дзьмуў з такой сiлай, што здавалася, адарве галовы.

Паабапал шашы мiльгалi таполi, шыны свiсталi, а чароўны гук матора, нiбы дзiкi ўскрык трапiўшага на волю, прабiраў нас наскрозь. Праз чвэрць гадзiны мы ўбачылi наперадзе кропку, якая рухалася з хуткасцю 80-100 кiламетраў. Яна была няўстойлiвая i вiхляла туды-сюды. Дарога была даволi вузкая. Кёстэр збавiў хуткасць. Калi нас аддзялялi сто метраў i мы хацелi пасiгналiць, раптам убачылi, што па бакавой дарозе справа наблiжаецца матацыклiст, якi адразу ж схаваўся за кустамi каля скрыжавання.

- Лiха яго забяры! - крыкнуў Ленц. - Зараз нешта будзе!

У той самы момант мы ўбачылi матацыклiста, якi выскачыў на шашу перад самай машынай. Ён, вiдаць, не разлiчыў хуткасцi i таму спрабаваў яшчэ размiнуцца на завароце. Машына рэзка дала налева, каб такiм чынам пазбегнуць сутыкнення, але i матацыкл завярнуў налева. Машыну зноў кiнула ўправа, i яна крылом зачапiла матацыкл. Ён перавярнуўся. Матацыклiста кiнула праз руль на шашу. Машыну занесла, шафёр не справiўся з кiраваннем. Машына знесла дарожны знак, сагнула лiхтарны слуп i з шумам i трэскам урэзалася ў дрэва.

Усё гэта здарылася за некалькi секунд. У наступны момант мы падляцелi на высокай хуткасцi, колы заскрыгаталi, Кёстэр правёў "Карла", нiбы каня, памiж матацыклiстам, матацыклам i машынай, якая стаяла ўпоперак дарогi. Ад яе валiла пара. Злева ён ледзь не зачапiў руку пацярпелага, а справа - заднi бампер чорнай машыны. Потым матор зароў, i "Карл" зноў выйшаў на прамую. Завiшчалi тармазы, i ўсё замоўкла.

- Выдатна, Ота, - сказаў Ленц.

Мы пабеглi назад i адчынiлi дзверцы машыны. Матор яшчэ працаваў. Кёстэр выцягнуў ключ запальвання. Пыхканне матора замерла, i да нас данеслiся стогны.

Усе шыбы цяжкага лiмузiна былi пабiты. У паўзмроку машыны мы ўбачылi залiты крывёй твар жанчыны. Побач з ёю быў мужчына, зацiснуты памiж рулём i сядзеннем. Мы спачатку выцягнулi жанчыну i паклалi яе на зямлю. Яе твар быў парэзаны, некалькi асколкаў тырчалi яшчэ, але кроў iшла бесперастанку. Горш было з правай рукой. Рукаў белага касцюмнага жакета быў ярка-чырвоны. З яго сачылася кроў. Ленц разрэзаў яго. Кроў хлынула струменем i ўвесь час не пераставала iсцi. Была перарэзана вена. Ленц скруцiў жгутам насавую хусцiнку.

-- Вызваляйце мужчыну, а я тут спраўлюся адзiн, - сказаў ён. - Трэба хутчэй даставiць iх у бальнiцу.

Каб вызвалiць мужчыну, трэба было зняць спiнку сядзення. На шчасце, у нас было з сабой дастаткова iнструментаў, i справа пайшла хутка. Чалавек таксама быў увесь у крывi. У яго, вiдаць, былi паламаны скабы. Калi мы дапамаглi яму вызвалiцца, ён з крыкам павалiўся на зямлю. Было пашкоджана i калена. Але мы пакуль што нiчым дапамагчы не маглi. Кёстэр задам падагнаў "Карла" да самага месца здарэння. Жанчына, убачыўшы яго так блiзка каля сябе, закрычала ад страху, хоць машына i рухалася вельмi павольна. Мы адкiнулi спiнку пярэдняга сядзення i паклалi мужчыну. Жанчыну мы пасадзiлi на задняе сядзенне. Я стаў побач з ёй на падножку, а Ленц з другога боку падтрымлiваў мужчыну.

- Застанься тут i прыгледзь за машынай, Юп, - сказаў Ленц.

- А дзе ж матацыклiст? - спытаў я.

- Зматаўся, пакуль мы былi занятыя, - заявiў Юп.

Мы паволi паехалi. Недадёка ад вёскi быў маленькi санаторый. Мы часта бачылi яго, праязджаючы мiма. На ўзгорку стаяў нiзкi белы будынак. Наколькi нам было вядома, тут размяшчалася прыватная псiхiятрычная бальнiца для багатых. Вядома ж, там павiнен быць лекар i кабiнет для перавязак. Мы ўз'ехалi на пагорак i пазванiлi. Выйшла вельмi сiмпатычная медсястра. Убачыўшы кроў, яна аж пабялела i пабегла назад. Адразу ж выйшла другая, старэйшая.

- Спачуваю, - сказала яна, - мы не маем абсталявання для аказання першай дапамогi пры няшчасных выпадках. Вам трэба ехаць у бальнiцу Вiрхава. Гэта недалёка.

- Адсюль амаль гадзiна язды, - запярэчыў Кёстэр.

Сястра незычлiва глянула на яго.

- Мы для такiх спраў непрыстасаваныя. I лекара няма...

- Тады вы парушаеце закон, - заявiў Ленц. - Ва ўстановах такога тыпу павiнен быць пастаянны лекар. Вы дазволiце мне патэлефанаваць з вашага тэлефона? Я хачу звязацца з палiцыяй i з рэдакцыяй газеты.

Сястра завагалася.

- Мне здаецца, вам няма чаго хвалявацца, - холадна сказаў Кёстэр. - Мы вам добра заплацiм. Нам перш за ўсё патрэбны насiлкi. Да лекара вы, напэўна, датэлефануецеся.

Яна ўсё яшчэ была ў нерашучасцi.

- Насiлкi, - растлумачыў Ленц, - павiнны быць тут таксама згодна з законам, як i перавязачны матэрыял.

- Добра, добра, - паспешлiва адказала яна, вiдавочна разгубленая ад такiх багатых ведаў, - зараз я некага прышлю...

Яна знiкла.

- Вось i ўсё, - сказаў я.

- Тое ж самае магло быць i ў гарадской бальнiцы, - спакойна адказаў Готфрыд. - Спачатку грошы, потым бюракратыя, потым дапамога.

Мы вярнулiся да машыны i дапамаглi жанчыне вылезцi. Яна моўчкi паглядала ўвесь час на свае рукi. Мы завялi яе ў невялiчкае памяшканне на першым паверсе. Потым нам далi насiлкi, каб прынесцi мужчыну. Мы прынеслi i яго. Ён стагнаў.