Тры таварышы (на белорусском языке)

- Хвiлiнку... - Мы паглядзелi на яго. Ён заплюшчыў вочы. - Я хачу, каб пра гэта нiхто не ведаў, - з цяжкасцю прамовiў ён.

- Вы зусiм не вiнаватыя, - адказаў Кёстэр. - Мы з пачатку да канца бачылi, як гэта здарылася, i будзем сведчыць на вашу карысць.

- Не ў гэтым справа, - сказаў мужчына. - Па iншай прычыне мне не хацелася б, каб пра гэта ведалi... Разумееце... - Ён глянуў на дзверы, куды пайшла жанчына.

- Тады гэта - самае лепшае месца, - заявiў Ленц. - Гэта прыватная бальнiца. Адно толькi застаецца: убраць вашу машыну, пакуль не з'явiцца палiцыя.

Мужчына аблакацiўся.

- Можа, вы пастараецеся для мяне? Патэлефануйце ў майстэрню... I дайце мне ваш адрас. Я хацеў бы... я вам вельмi ўдзячны...

Кёстэр адмахнуўся.

- I ўсё ж, - сказаў мужчына. - Я хацеў бы ведаць...

- Вельмi проста, - адказаў Ленц. - У нас у самiх ёсць майстэрня. Мы рамантуем такiя машыны, як ваша. З вашай згоды мы зараз адбуксiруем яе i прывядзём у парадак. Такiм чынам, у нейкай ступенi будзе добра i вам, i нам.

- Вельмi добра, - сказаў мужчына. - Вазьмiце мой адрас... Я сам забяру машыну. Цi кагосьцi прышлю.

Кёстэр сунуў вiзiтную картку ў кiшэнь, i мы занеслi мужчыну ў пакой. За гэты час прыйшоў малады лекар. Ён вымыў кроў у жанчыны на твары. Цяпер былi бачны глыбокiя парэзы. Жанчына абаперлася на здаровую руку i ўтаропiлася на блiскучую нiкелевую чашу на перавязачным стале.

- О! - цiха вымавiла яна i з адчаем у вачах адвалiлася назад.

Мы паехалi ў вёску i спыталi, цi ёсць тут майстэрня. Там у каваля мы пазычылi сталёвы трос i прыладу для буксiроўкi, паабяцаўшы яму за гэта дваццаць марак. Але недаверлiвы каваль захацеў сам паглядзець на машыну. Мы ўзялi яго з сабой i паехалi.

Юп стаяў пасярод шашы i махаў нам рукой. Але мы ўжо i самi зразумелi, што здарылася. На ўзбочыне стаяў стары "мерседэс" з высокiмi бартамi. Чацвёра мужчын рыхтавалiся адбуксiраваць пашкоджаную машыну.

- Мы паспелi ў самы раз, - сказаў Кёстэр.

- Гэта браты Фогты, - сказаў каваль. - Небяспечная банда. Жывуць вунь там. Тое, што трапляецца iм у лапы, нялёгка вырваць.

- Пабачым, - сказаў Кёстэр.

- Я ўжо iм растлумачыў, пан Кёстэр, - прашаптаў Юп. - Нячыстая канкурэнцыя. Яны хочуць забраць машыну ў сваю майстэрню.

- Добра, Юп. Пакуль што пабудзьце тут.

Кёстэр накiраваўся да самага высокага з усiх i звярнуўся да яго. Ён заявiў яму, што машына - наша.

- У цябе ёсць якi-небудзь цвёрды прадмет? - спытаў я Ленца.

- Толькi ключы, яны мне самому спатрэбяцца. Вазьмi гаечны.

- Лепш не трэба, - сказаў я. - Iм можна нанесцi цяжкiя цялесныя пашкоджаннi. Шкада, што на мне такiя лёгкiя туфлi. Няма нiчога лепшага за ўдар нагой.

- Вы дапаможаце? - спытаў Ленц каваля. - Тады нас будзе чатыры на чатыры.

- Я асцерагуся. А то заўтра яны мне разнясуць кузню. Я застануся строга нейтральны.

- I правiльна, - сказаў Готфрыд.

- Я памагу, - Заявiў Юп.

- Не лезь! - сказаў я. - Сачы толькi, каб хто не з'явiўся, i ўсё.

Каваль крыху адышоўся ад нас, каб яшчэ выразней паказаць сваю строгую нейтральнасць.

- Не пудры мне мазгi! - адразу ж пачуў я, як на Кёстэра насядаў самы высокi. - Хто першы прыйшоў, той i забярэ. Усё! А цяпер валiце адсюль!

Кёстэр яшчэ раз растлумачыў, што машына - наша. Ён прапанаваў Фогту з'ездзiць разам у санаторый, каб там ён змог упэўнiцца. Той толькi пагарддiва выскалiўся. Мы з Ленцам падышлi блiжэй.

- Вам, вiдаць, таксама захацелася ў бальнiцу? - спытаў Фогт.

Кёстэр нiчога не адказаў. Ён падышоў да машыны. Яшчэ тры Фогты наструнiлiся. Яны стаялi кучкай.

- Дайце мне трос, - сказаў нам Кёстэр.

- Цiшэй, хлапец! - прамовiў старэйшы Фогт. Ён быў на галаву вышэйшы за Кёстэра.

- Шкада, - сказаў Кёстэр. - Але машыну мы забяром.

Я з Ленцам, трымаючы рукi ў кiшэнях, падступiлiся яшчэ блiжэй. Кёстэр нахiлiўся да машыны. У тую ж секунду Фогт ударам нагi адштурхнуў яго. Ота на гэта разлiчваў. У той самы момант ён ухапiў Фогта за нагу i звалiў на зямлю. Потым падхапiўся i ўдарыў у жывот другога Фогта, якi ўжо замахнуўся на яго ручкай дамкрата. Той захiстаўся i таксама ўпаў. Доўга не чакаючы, мы з Ленцам кiнулiся на двух астатнiх братоў. Мяне адразу ўдарылi ў твар. Нiчога страшнага, але з носа пайшла кроў, мой удар аказаўся няўдалым - кулак толькi слiзгатнуў па тлустай скiвiцы; я атрымаў яшчэ раз пад вока i спатыкнуўся так няўдала, што Фогт ударам у жывот звалiў мяне на зямлю. Ён прыцiснуў мяне да асфальту i абхапiў шыю. Я ўвесь напружыўся, не даючы яму задушыць мяне i спрабуючы выкруцiцца з-пад яго, каб адкiнуць яго нагамi цi ўдарыць у жывот. Але Ленц i яго Фогт бiлiся на маiх нагах, i я не мог нiяк вызвалiцца. Нягледзячы на тое, што я напружваў шыю, дыхаць мне было цяжка - кроў у носе не прапускала паветра. Паступова вочы мае пачалi заплываць туманам, твар Фогта затросся, як студзень, а ў галаве замiльгалi чорныя плямы. Ужо амаль без памяцi я ўбачыў побач Юпа - ён стаяў на каленях у рове, спакойна i ўважлiва сочачы за маiмi сутаргамi. А потым, улучыўшы адпаведны момант у нашай схватцы, ён ударыў Фогта малатком па запясцi. Пасля другога ўдару Фогт адпусцiў маю шыю i, седзячы на зямлi, злосна паспрабаваў злавiць Юпа, якi, адсунуўшыся на метр, спакойна нанёс яму трэцi смачны ўдар па пальцах i яшчэ адзiн - па галаве. Я ўскочыў на ногi, навалiўся на Фогта i ўжо ў сваю чаргу ўхапiў яго за гарляк. У гэты момант раздаўся жывёльны рык, а потым вiск: "Пусцi, пусцi!" Гэта прасiўся старэйшы Фогт. Кёстэр закруцiў яму руку за плечы. Фогт унурыўся галавой у дол, а Кёстэр упёрся яму каленямi ў спiну, працягваючы круцiць руку. Каленам ён падцiскаў яе да патылiцы. Фогт лямантаваў, але Кёстэр ведаў, што яго трэба даканаць як след, а то ён не супакоiцца. Ён рыўком вывiхнуў яму руку i толькi тады выпусцiў. Фогт нейкi час паляжаў яшчэ на зямлi. Я азiрнуўся вакол. Адзiн з братоў яшчэ стаяў на нагах, але крык брата цалкам паралiзаваў яго.

- Убiрайцеся, а то заробiце яшчэ, - сказаў яму Кёстэр.

Свайго Фогта я яшчэ раз стукнуў мордай аб асфальт i адпусцiў. Ленц ужо стаяў каля Кёстэра. Яго пiнжак быў парваны. З кутка рота ў яго цякла кроў. Яго бойка, здаецца, закончылася ўнiчыю, бо хоць яго Фогт таксама быў у крывi, але ён стаяў на нагах. Паражэнне старэйшага брата вырашыла ўсё. Нiхто не адважваўся вымавiць хоць адно слова. Яны дапамаглi старэйшаму падняцца i пайшлi да сваёй машыны. Непаранены брат яшчэ раз вярнуўся i забраў дамкрат. Ён скасавурыўся на Кёстэра, як на нячыстую сiлу. Потым "мерседэс" паехаў.

Аднекуль раптам з'явiўся каваль.

- Хапiла iм, - сказаў ён. - Даўно яны такога не каштавалi. Старэйшы ўжо сядзеў за забойства.

Нiхто яму не адказаў. Кёстэр раптам здрыгануўся.

- Свiнства! - сказаў ён i павярнуўся. - Давайце!

- Я тут, - адклiкнуўся Юп, падцягваючы прычэп для буксiроўкi.

- Падыдзi сюды, - сказаў я. - З сённяшняга дня ты - унтэр-афiцэр. Можаш палiць цыгары.

Мы паднялi перад машыны на прычэп i прымацавалi яго ззаду да "Карла".

- Думаеш, што яму не пашкодзiць? - спытаў я Кёстэра. - Наш "Карл" iмклiвы стаеннiк, а не ўючны асёл.

Ён пахiтаў галавой.

- Тут недалёка. Дарога роўная.

Ленц сеў у пабiтую машыну, i мы пацiху паехалi. Я прыцiскаў хусцiнку да носа, гледзячы ў вечаровыя палi i на сонца перад заходам. Вакол панаваў надзвычайны спакой, нiчым не патрывожаны, i адчувалася, што прыродзе было ўсё роўна, што тварыў у свеце гэты злосны мурашнiк, якi называў сябе чалавецтвам. Шмат важней было, што аблокi паступова ператваралiся ў залатыя горы, што фiялетавыя ценi змяркання бясшумна наплывалi ад гарызонту, што жаўранкi вярталiся з бязмежнай прасторы неба ў свае барозны i што паступова на зямлю апускалася ноч.

Мы прыехалi ў свой двор. Ленц вылез з разбiтай машыны i ўрачыста зняў перад ёй капялюш.

- Вiтаем цябе, дабраславёная! Ты трапiла сюды з сумнай прычыны, але ты прынясеш нам, калi кiнуць на цябе пяшчотны, няхай i павярхоўны позiрк, трыста - трыста пяцьдзесят марак. А цяпер дайце мне шклянку вiшнёвай настойкi i кавалак мыла - хачу адмыцца ад сям'i Фогтаў.

Мы выпiлi па шклянцы, а потым узялiся адразу за разборку машыны. Не заўсёды было дастаткова таго, што гаспадар машыны заключаў з намi дагавор на рамонт. Часта прадстаўнiкi страхавых кампанiй патрабавалi перадаць заказ у адну з майстэрань, з якiмi ў iх былi кантракты. Таму мы i старалiся - чым большая была разборка, тым лепш нам. Цана зборкi аказвалася потым настолькi высокай, што дзешавей было пакiнуць машыну ў нас. Мы кiнулi работу, калi ўжо сцямнела.

- Ты паедзеш сёння на таксi? - спытаў я Ленца.

- Не, - адказаў Готфрыд. - Iмкнучыся зарабiць больш, нельга перастарацца. На сёння хопiць i гэтага.

- А мне - не, - сказаў я. - Калi ты не едзеш, то я з адзiнаццацi да дзвюх пашчыпаю начныя рэстараны.

- Я не раю, - усмiхнуўся Готфрыд. - Лепш паглядзiся ў люстэрка. У апошнi час твайму носу не шанцуе. З такiм чырвоным бураком да цябе не сядзе нiводзiн пасажыр. Iдзi спакойна дадому i пакладзi на нос кампрэс.

Ён меў рацыю. З носам сапраўды не ўсё было ў парадку. Вось чаму я развiтаўся i пайшоў дадому. Па дарозе я сустрэў Хасэ, i мы пратопалi астатак разам. Выгляд у яго быў змарнелы.

- Вы пахудзелi, - сказаў я.

Ён згодна кiўнуў галавой i расказаў мне, што ён вечарам амаль нiчога не есць. Жонка ледзь не кожны вечар ходзiць да знаёмых, якiя з'явiлiся няведама адкуль. Дамоў яна прыходзiць позна. Ён рады, што яна знайшла сабе забаву, але ў яго няма жадання ў адзiноце гатаваць сабе ежу. Ён i есцi не вельмi хоча, бо бывае занадта змораны. Я глянуў на яго збоку. Ён iшоў побач з абвiслымi плячыма, ён сапраўды верыў у тое, што казаў, але слухаць яго было жахлiва. Гэтая сям'я i цiхае сцiплае жыццё рушылiся: iм не хапала нi ўпэўненасцi, нi грошай. Я падумаў, што ёсць мiльёны такiх людзей i што iм заўсёды не хапае крыху пэўнасцi i крыху грошай. Быццё нейкiм жудасным чынам сцiснулася ў дробязную барацьбу толькi за iснаванне. Я падумаў пра сённяшнюю бойку, я ўспомнiў убачанае за апошнiя два тыднi, я ўспомнiў усё, што я ўжо зрабiў... Потым я падумаў пра Пат. У мяне раптам з'явiлася пачуццё, што ўсё гэта не можа суiснаваць. Я зрабiў завялiкi скачок, жыццё стала занадта бруднае, каб быць шчаслiвым. Гэтае шчасце не можа працягвацца, у яго больш не верылася, гэта быў толькi перадых, але не прыстанiшча...

Мы паднялiся па лесвiцы i адчынiлi дзверы. Хасэ спынiўся ў прыхожай.

- Што ж, да пабачэння...

- З'ешце сёння што-небудзь, - сказаў я.

Ён пахiтаў галавой са слабай усмешкай, быццам хацеў папрасiць прабачэння, i падаўся ў свой пусты цёмны пакой. Я паглядзеў яму ўслед. Потым я пайшоў па калiдоры, падобным на рукаў. Раптам я пачуў, што нехта цiха спявае. Я спынiўся i прыслухаўся. Гэта быў не патэфон Эрны Бёнiг, як мне спачатку здалося. Гэта быў голас Пат. Яна была адна ў пакоi i спявала. Я глянуў на дзверы, за якiмi знiк Хасэ, я зноў нахiлiўся i прыслухаўся. Раптам я сцiснуў кулакi. Лiха забяры! Няхай гэта тысячу разоў будзе перадых, а не прыстанiшча, няхай гэта ўсё тысячу разоў будзе настолькi чужое i не сумяшчальнае, што паверыць нельга - менавiта, што нельга паверыць, менавiта таму заўсёды шчасце было такое нечакана новае i ўладарнае...

Пат не чула, як я прыйшоў. Яна сядзела на падлозе перад люстэркам, так i сяк прымяраючы чорны капялюшык. Побач з ёй на дыване стаяла лямпа. Пакой быў запоўнены цёплым карычнева-залацiстым змрокам. Толькi яе твар быў ярка асветлены. Яна прысунула да сябе крэсла, са спiнкi якога звiсаў кавалак шаўковай тканiны. На крэсле ляжалi блiскучыя нажнiцы.

Я цiха спынiўся каля дзвярэй, гледзячы, як сур'ёзна яна была занятая капялюшыкам. Яна любiла сядзець на падлозе. Часта вечарам я знаходзiў яе ў якiм-небудзь куточку на падлозе, дзе яна засынала з кнiжкай у руках i сабакам пры боку.

Сабака i цяпер ляжаў каля яе. Ён завурчаў. Пат падняла вочы i ўбачыла мяне ў люстэрку. Яна заўсмiхалася, i мне здалося, быццам дзякуючы гэтаму ўсё на свеце пасвятлела. Я пайшоў праз пакой, стаў за яе спiной на каленi i, забываючы ўвесь дзённы бруд, дакрануўся вуснамi да цёплай, мяккай скуры яе галавы.

Яна паказала мне чорны капялюшык.

- Я перарабiла яго, мiлы. Табе так падабаецца?

- Шыкоўны капялюшык, - сказаў я.

- Але ж ты нават не глянуў на яго! Я абрэзала ззаду поле, а спераду заламала ўверх.

- Я ўсё добра бачу, - сказаў я, схаваўшы твар у яе валасы, - глянуўшы на твой капялюшык, парыжскiя мадэльеры збялелi б ад зайздрасцi.

- Ну, Робi! - Яна са смехам адштурхнула мяне. - Ты нiчога ў гэтым не разумееш. Цi заўважаеш ты ўвогуле, што на мне?

- Я бачу самую маленькую дробязь, - заявiў я, падсаджваючыся да яе на падлозе, але стараючыся трымаць нос у ценi.

- Няўжо? У чым жа я была ўчора ўвечары?

- Учора? - Я задумаўся. Я сапраўды не памятаў.

- Так я i ведала, мiлы! Ты ўвогуле амаль нiчога не ведаеш пра мяне.

- Сапраўды, - сказаў я. - Але менавiта ў гэтым i соль. Чым больш ведаеш адзiн пра аднаго, тым больш непаразуменняў. I чым блiжэй знаёмiшся, тым больш адчужаешся. Вазьмi, напрыклад, сям'ю Хасэ: яны ўсё ведаюць адзiн пра аднаго i спрыкралi адзiн аднаму горш, чым чужыя.

Яна надзела маленькi чорны капялюшык на галаву i стала прымяраць перад люстэркам.

- Тое, што ты кажаш, толькi напалову праўда, Робi.

- Так бывае з усiмi праўдамi, - адказаў я. - I з гэтым нiчога не зробiш. На тое мы - людзi. I сваiмi паўпраўдамi мы робiм даволi шмат глупстваў. А з праўдай мы i жыць не змаглi б.

Яна зняла капялюш i адклала яго ўбок. Потым павярнулася да мяне i заўважыла мой нос.

- Што гэта? - са страхам спытала яна.

- Нiчога асаблiвага. Толькi глядзiцца непрыгожа. Я працаваў пад машынай, i на мяне звалiлася жалязяка.

Яна з недаверам зiрнула на мяне.

- Бог ведае дзе ты пабываў зноў! Ты мне нiколi нiчога не кажаш. Я ведаю пра цябе гэтаксама мала, як i ты пра мяне.

- А так i лепш, - сказаў я.

Яна прынесла мiску з вадой i ручнiк i прыклала мне кампрэс. Потым уважлiва паглядзела на мяне яшчэ раз.

- Падобна, што цябе ўдарылi. Шыя таксама падрапана. У цябе, вiдаць, былi прыгоды, мiлы.

- Самая вялiкая сённяшняя прыгода яшчэ чакае мяне, - сказаў я.

Яна здзiўлена зiрнула на мяне.

- Гледзячы на ноч, Робi! Што ты яшчэ прыдумаў?

- Я застаюся тут! - адказаў я, адкiнуў кампрэс i абняў яе. - Я ўвесь вечар буду з табой!

XX

Жнiвень выдаўся цёплы i ясны, у вераснi надвор'е было яшчэ амаль летняе. Але ў канцы верасня задажджыла. Хмары ў цёплыя днi вiселi нiзка над горадам, з дахаў цякло, пачалiся навальнiцы, i калi аднойчы ў нядзельку ранiцай прачнуўся i падышоў да акна, я ўбачыў на могiлках на дрэвах жоўтыя, як сера, плямы i першыя аголеныя сукi.

Я пастаяў крыху каля акна. На працягу некалькiх месяцаў пасля нашага прыезду з мора ў мяне было дзiўнае адчуванне: я ўвесь час, кожную гадзiну памятаў, што Пат трэба будзе паехаць, але я памятаў так, як памятаюць шмат што - што годы праходзяць, што ты старэеш, што ты не вечны. Але рэчаiснасць была мацнейшая, яна ўсе падобныя думкi выцясняла з галавы, i пакуль Пат была са мной, пакуль дрэвы яшчэ зелянелi густой лiстотай, такiя словы, як восень i ад'езд i развiтанне, уяўлялi сабой нiшто iншае, як цьмяныя ценi на гарызонце, якiя толькi абвастралi шчасце блiзкасцi, шчасце быць разам.

Я глянуў праз акно на мокрыя ад дажджу могiлкi i на надмагiльныя камянi, пакрытыя брудным рудым лiсцем. Нiбы шэрая жывёлiна, туман за ноч высмактаў зялёны сок з лiстоты дрэў, i лiсты, знясiленыя, звiсалi з галiн. Парывы ветру зрывалi ўсё новыя лiсты i гналi iх перад сабой... i раптам, нiбы востры рэжучы боль, мяне ўпершыню кальнула разуменне, што расстанне наблiжаецца, што яно стала рэчаiснасцю, такой самай рэчаiснасцю, як восень, што пракралася праз кроны дрэў i пакiнула там свае сляды.

Я прыслухаўся, што робiцца ў другiм пакоi. Пат яшчэ спала. Я падышоў да дзвярэй i пастаяў там хвiлiнку. Яна спала спакойна, не кашляла. На нейкi момант у мяне з'явiлася балючая надзея - я ўявiў сабе, што Жафэ патэлефануе сёння, заўтра цi праз некалькi дзён, каб сказаць мне, што ёй не трэба ехаць... але потым я прыпамiнаў ночы, калi я чуў лёгкi шум яе дыхання, гэты рэгулярны, прыглушаны хрып, якi з'яўляўся i знiкаў, нiбы шум ад работы далёкай тонкай пiлы, i надзея пагасала гэтаксама хутка, як i загаралася.

Я вярнуўся да акна i зноў утаропiўся ў дождж. Потым я прысеў да пiсьмовага стала i пачаў лiчыць грошы. Я палiчыў, наколькi iх магло б хапiць для Пат, але мне зрабiлася невыносна, i я зноў схаваў iх у кашалёк.

Я глянуў на гадзiннiк. Было каля сямi. Пакуль Пат прачнецца, у мяне ёсць яшчэ добрыя дзве гадзiны. Я хутка апрануўся, каб папрацаваць крыху на таксi куды лепш, чым заставацца ў пакоi са сваiмi думкамi.

Я пайшоў у майстэрню, вывеў машыну i паволi паехаў па вулiцах. Людзей было мала. У рабочых раёнах цягнулiся доўгiя рады даходных дамоў-казармаў. Непрыбраныя i закiнутыя, яны стаялi пад дажджом, нiбы старыя сумныя прастытуткi. Тынк на брудных фасадах абвалiўся, цьмяныя вокны бязрадасна мiргалi на ранiшняе святло, а сцены зеўралi мноствам глыбокiх жоўта-шэрых дзiрак, быццам цела, паточанае болькамi.

Я перасек старую частку горада i пад'ехаў да сабора. Я спынiўся перад брамкай i вылез. З-за цяжкiх дубовых дзвярэй глуха даляталi гукi аргана. Якраз надышоў час ранiшняй малiтвы, i па мелодыi я зразумеў, што iшло асвячэнне святых дарункаў, да канца iмшы заставалася не менш дваццацi хвiлiн. Потым выйдуць людзi.

Я пайшоў у царкоўны сад. Ён патанаў у шэрым святле. З кустоў руж сцякалi кроплi дажджу. Мой плашч быў даволi шырокi, i кветкi, што я пазразаў, добра месцiлiся пад iм. Хоць была нядзеля, прахожых не было, i я спакойна занёс ахапак руж у машыну. Потым вярнуўся, каб набраць яшчэ. Толькi я паспеў схаваць ружы пад плашч, як пачулiся нечыя крокi. Я прыцiснуў букет рукой i спынiўся перад барэльефам, быццам молячыся.

Крокi наблiзiлiся, але не мiнулi мяне. Нехта спынiўся. Мне стала душна. Я вельмi задумлiва ўтаропiўся на барэльеф, перахрысцiўся i паволi пайшоў далей ад барэльефа, якi быў воддаль ад сцежкi. Крокi рушылi следам за мной i зноў спынiлiся. Я не ведаў, што рабiць. Я не мог iсцi адразу, трэба было перачакаць той час, якi патрэбны, каб дзесяць разоў паўтарыць "Авэ Марыя" i адзiн раз "Ойча наш". Iнакш я выдаў бы сябе.

Я стаяў i пазiраў, стараючыся зразумець, што здарылася, - асцярожна, з адсутным позiркам, быццам хтось патрывожыў маю малiтву.

Я глянуў у зычлiвы круглы твар пастара i з палёгкай уздыхнуў. Я ўжо лiчыў, што выратаваны, бо ведаў, што ён не будзе перабiваць малiтву. Але тут я заўважыў, што, на сваё няшчасце, стаю ўжо каля апошняга адрэзка хрэснага шляху. Як бы марудлiва я нi малiўся, праз некалькi хвiлiн я павiнен закончыць, i гэтага моманту ён, вiдаць, чакаў. Не мела сэнсу цягнуць справу далей. I я паволi, як нiчога нiякага, пайшоў да выхаду.

- Добрай ранiцы, - сказаў святар. - Будзь дабраславёны Iсус Хрыстос!

- Вечна дабраславёны, аман! - адказаў я.

Гэта было каталiцкае прывiтанне.

- Рэдка хто бывае тут у гэты час, - сказаў ён зычлiва i паглядзеў на мяне светлымi блакiтнымi вачыма дзiцяцi.

Я нешта прамармытаў.

- На жаль, рэдка здараецца цяпер, - працягваў ён заклапочана. - Асаблiва рэдка моляцца мужчыны каля хрэснага шляху. Таму я так рады за вас i таму загаварыў з вамi. У вас, пэўна, ёсць нейкая асаблiвая просьба, раз вы так рана i ў такое надвор'е прыйшлi сюды.

"Ёсць просьба, каб ты пайшоў адсюль", - падумаў я i з палёгкай кiўнуў галавой. Дагэтуль ён, здавалася, не здагадаўся пра кветкi. Цяпер трэба было толькi хутка ўлiзнуць ад яго i не насцярожыць.

Ён зноў усмiхнуўся мне.

- Я рыхтуюся да сваёй пропаведзi i магу ўключыць вашу просьбу ў малiтву.

- Дзякуй, - сказаў я разгублена i сарамлiва.

- За спачын душы нябожчыка? - спытаў ён.

Я на момант утаропiўся на яго, мае кветкi папаўзлi пад плашчом.

- Не, - сказаў я хутка, моцна прыцiснуўшы руку да плашча.

Ён глянуў на мяне сваiмi добрымi пранiзлiвымi вачыма. Магчыма, ён чакаў, што я скажу яму, у чым справа. Але мне ў галаву нiчога не прыходзiла, i мне не хацелася хлусiць яму больш, чым трэба. Таму я прамаўчаў.

- Тады я буду малiцца за дапамогу незнаёмцу, якi трапiў у бяду, - нарэшце сказаў ён.

- Добра, - адказаў я. - Калi вам не цяжка. Я вам буду вельмi ўдзячны.

Ён з усмешкай махнуў рукой.

- Не трэба мне дзякаваць. Мы ўсе ў руках божых. - Ён яшчэ раз зiрнуў на мяне, крыху нахiлiўшы галаву, i мне здалося, быццам па яго твары нешта прамiльгнула.

- Толькi верце, - сказаў ён. - Айцец нябесны дапаможа. Ён заўсёды дапамагае, нават тады, калi мы гэтага не заўважаем. - Потым ён кiўнуў мне i пайшоў.

Я пазiраў услед яму, пакуль за iм не зачынiлiся дзверы. "Так, - падумаў я, - калi б усё было так проста!" Ён дапамагае, дапамагае заўсёды! Але цi дапамог ён Бернгарду Бiзэ, калi той ляжаў з прастрэленым жыватом у Гоўтхольцкiм лесе i крычаў, цi дапамог ён Качынскаму, якi загiнуў пад Гандзэме, пакiнуўшы хворую жонку з дзiцем, якога яшчэ не бачыў, цi дапамог ён Мюлеру, i Леру, i Кэмерыху, цi дапамог ён малому Фрыдману, i Юргенсу, i Бэргеру, i мiльёнам iншых? Пракляцце! Занадта шмат крывi пралiта ў свеце за гэткую веру ў нябеснага айца!

Я завёз кветкi дадому, потым загнаў машыну ў майстэрню i пайшоў назад. Як нi дзiўна, але ад паху кавы ў мяне стала весялей на душы. Мне ўжо было вядома з вайны: не важныя падзеi суцяшаюць чалавека. Суцяшэнне прыносяць непрыкметныя дробязi...

Не паспеў я адчынiць дзверы ў калiдор, як са свайго пакоя выскачыў Хасэ. Твар у яго быў жоўты i прыпухлы, вочы чырвоныя ад бяссоннiцы, у яго быў выгляд, быццам ён ляжаў у пасцелi ў касцюме. Калi ён убачыў мяне, па яго твары прабег цень бязмернага расчаравання.

- А, гэта вы, - прабурчаў ён.

Я здзiўлена зiрнуў на яго.

- Вы так рана кагосьцi чакаеце?

- Чакаю, - цiха адказаў ён. - Жонку. Яна не вярнулася дадому. Вы не бачылi яе?

Я пахiтаў галавой.

- Я выходзiў толькi на гадзiну.

Ён кiўнуў галавой.

- Я падумаў толькi... магло здарыцца, што вы сустракалi яе.

Я пацiснуў плячыма.

- Пэўна, прыйдзе пазней. Вы не тэлефанавалi?

Ён з нейкiм страхам глянуў на мяне.

- Учора ўвечары яна пайшла да сваiх знаёмых. Я дакладна не ведаю, дзе яны жывуць.

- А прозвiшча ведаеце? Тады можна было б спытаць у бюро даведак.

- Я ўжо спрабаваў. У бюро няма такога прозвiшча.

Ён пазiраў вачыма пабiтага сабакi.

- Яна заўсёды таiла сваiх знаёмых. Калi ж я аднаго разу нешта спытаў, яна раззлавалася. Тады я перастаў пытацца. Я быў рады, што ў яе з'явiлiся сябры. Яна заўсёды казала, што i тут я хачу ёй перашкодзiць.

- Магчыма, яна хутка прыйдзе, - сказаў я. - Я нават упэўнены, што прыйдзе. На ўсякi выпадак вы патэлефанавалi ў палiцыю?

Ён кiўнуў.

- Усюды. Там нiчога не ведаюць.

- Ну вось, - сказаў я. - Вам няма чаго хвалявацца. Магчыма, ёй зрабiлася блага, i яна засталася пераначаваць. Такое здараецца часта. Пэўна, праз гадзiну-дзве яна прыйдзе.

- Вы так думаеце?

Дзверы кухнi адчынiлiся, з'явiлася Фрыда з падносам.

- Каму гэта? - спытаў я.

- Фройляйн Хольман, - адказала яна крыху раздражнёна.

- Яна ўжо прачнулася?

- Здаецца, прачнулася, - заявiла Фрыда баявiтым голасам, - iнакш бы не пазванiла, каб я несла сняданак.

- Благаславi вас бог, Фрыда, - сказаў я. - Уранку часта я з вас нацешыцца не магу. Цi не маглi б вы прымусiць сябе згатаваць i мне каву?

Яна нешта буркнула i пайшла, пагардлiва вiхляючы задам. Яна гэта ўмела. Яна была адзiная iстота, у якой атрымлiвалася так выразна.

Хасэ чакаў. Мне раптам стала сорамна, калi я павярнуўся i ўбачыў, як аддана i цiха ён зноў стаiць каля мяне.

- Праз гадзiну-дзве вы, напэўна, пазбавiцеся сваiх турбот, - сказаў я i падаў яму руку.

Ён мне сваю не падаў, а толькi глядзеў дзiўным позiркам.

- Цi не пашукаць нам яе? - цiха спытаў ён.

- Але ж вы не ведаеце, дзе яна.

- Магчыма, яе варта было б пашукаць, - паўтарыў ён. - Калi б мы паехалi на вашай машыне... я, вядома, за ўсё заплачу... - хутка дадаў ён.

- Не ў гэтым справа, - адказаў я. - Проста... не мае сэнсу. Куды мы паедзем? Яна ж не будзе ў гэты час хадзiць па вулiцы.

- Не ведаю, - сказаў ён тым самым цiхiм голасам. - Я толькi думаю, што яе можна было б пашукаць.

Фрыда вярнулася з пустым падносам.

- Мне трэба iсцi, - сказаў я. - Мне здаецца, што вы дарма турбуецеся. Нягледзячы на гэта, я ахвотна дапамог бы вам, але фройляйн Хольман неўзабаве ад'язджае, i мне хацелася б сёння пабыць з ёй. Магчыма, гэта - апошняя яе нядзеля тут. Гэта вы, пэўна, можаце зразумець.

Ён кiўнуў галавой.

Мне было шкада яго. Але не цярпелася хутчэй пайсцi да Пат.

- Калi ўсё ж вам хочацца зараз паехаць, то ўнiзе вы можаце ўзяць таксi, сказаў я. - Але я вам не раю. Лепш крыху пачакайце яшчэ, тады я патэлефаную свайму сябру Ленцу, i ён пашукае з вамi.

Мне здавалася, што ён нават не слухае.

- Вы яе сёння ранiцай не бачылi? - раптам спытаў ён.

- Не, - здзiўлена адказаў я. - Iнакш я даўно вам сказаў бы.

Ён зноў кiўнуў i пайшоў у свой пакой з адсутным выглядам, не сказаўшы нi слова.

Пат ужо пабыла ў маiм пакоi i знайшла ружы. Яна сустрэла мяне вясёлым смехам.

- Робi, - сказала яна. - Я ўсё-такi даволi наiўная. Толькi Фрыда растлумачыла мне, што свежыя ружы ў нядзелю ранiцай пахнуць крадзяжом. Яна ж i падказала мне, што такi сорт не прадаецца ў крамах.

- Думай, што хочаш, - адказаў я. - Галоўнае, каб у цябе была радасць.

- Цяпер яна ў мяне яшчэ большая, мiлы. Ты ж зведаў небяспеку, рабуючы iх.

- Яшчэ якую! - Я прыпомнiў пастара. - Але чаму ты так рана ўстала?

- Не магла больш спаць. Ды яшчэ нешта саснiла. Штосьцi нядобрае.

Я ўважлiва паглядзеў на яе. Выгляд у яе быў змораны, пад вачыма ляжалi ценi.

- З якiх пор ты бачыш такiя сны? - сказаў я. - Мне здавалася, што гэта мой канёк.

Яна пахiтала галавой.

- Ты заўважыў, што на дварэ восень?

- У нас гэта называецца бабiным летам, - адказаў я. - Яшчэ цвiтуць ружы. Iдзе дождж, вось i ўсё, што я бачу.

- Iдзе дождж, - паўтарыла яна. - Занадта задажджыла, каханы. Бывае, ноччу, калi прачнуся, мне здаецца, што я пахаваная пад бясконцым дажджом.

- Прыходзь ноччу да мяне, - сказаў я. - Тады ў цябе не будзе такiх думак. Наадварот, так хораша быць разам у цемры i пад дажджом.

- Магчыма, - адказала яна i прыхiлiлася да мяне.

- Я вельмi люблю, калi ў нядзелю iдзе дождж, - сказаў я. - Тады неяк лепш адчуваеш утульнасць жыцця. Мы - разам, у нас выдатны цёплы пакой. Нас чакае вольны дзень... Думаю, што гэта вельмi шмат.

Яе твар засвяцiўся.

- Праўда, мы жывём утульна?

- Мне здаецца, што мы жывём цудоўна. Калi я падумаю, што было раней... божа мой! Я i не спадзяваўся, што буду так добра жыць...

- Як хораша, калi ты так кажаш... Тады я адразу веру. Гавары такiя словы часцей.

- Цi ж я не часта iх гавару?

- Не.

- Можа быць, - сказаў я. - Мне здаецца, я не вельмi пяшчотны. Не ведаю чаму, але я проста не ўмею. А мне вельмi хацелася б...

- I не трэба, мiлы. Я i так цябе разумею. Але часам усё роўна хочацца пачуць такiя словы.

- З сённяшняга дня буду гаварыць увесь час. Нават калi сам сабе буду здавацца дурнем.

- Што такое дурасць? - спытала яна. - У каханнi не бывае дурасцi.

- Дзякуй богу, што не бывае... А так невядома, што сталася б з чалавекам.

Мы паснедалi разам, i Пат зноў легла ў пасцель. Так рэкамендаваў Жафэ.

- Ты пабудзеш яшчэ? - спытала яна, лежачы пад коўдрай.

- Калi ты хочаш, - сказаў я.

- Мне хацелася б, але калi табе трэба...

Я прысеў каля ложка.

- Я не пра тое. Я проста ўспомнiў, што ты раней не любiла, каб на цябе сонную глядзелi.

- Раней было... а цяпер часам баюся, адна...

- Такое было i са мной, - сказаў я. - У шпiталi пасля аперацыi. Я тады баяўся спаць ноччу. Я ляжаў i чытаў цi думаў пра нешта. Толькi калi свiтала, я засынаў. Але гэта праходзiць.

Яна прытулiлася шчакой да маёй рукi.

- Боязна, што не вернешся назад, Робi...

- Так, - сказаў я. - Але вяртаешся, i ўсё праходзiць. Ты ж бачыш па мне. Заўсёды вяртаешся на тое самае месца.

- У тым якраз i справа, - прамовiла яна, ужо засынаючы, з прыплюшчанымi вачыма. - Я гэтага таксама баюся. Але ж ты сочыш за мной, праўда?

- Я сачу, - сказаў я i пагладзiў яе па лбе i па валасах, якiя здалiся мне таксама зморанымi.

Яе дыханне зрабiлася глыбейшым. Яна павярнулася на бок. Праз хвiлiну яна моцна заснула.

Я сеў да акна i пачаў глядзець на дождж. За акном сек суцэльны шэры лiвень, i дом здаваўся маленькiм востравам у змрочнай бясконцасцi. Я занепакоiўся: рэдка бывала, каб Пат зранку губляла мужнасць i сумавала. Але потым я ўспомнiў, што яшчэ некалькi дзён назад яна была ажыўленая i вясёлая i што, можа, калi яна прачнецца, усё яшчэ пераменiцца. Я ведаў, што яна шмат думае пра сваю хваробу, i я ведаў ад Жафэ, што ёй яшчэ не палепшала, але ў сваiм жыццi я так часта бачыў смерць, што любая хвароба азначала для мяне жыццё i надзею. Я ведаў, што памерцi можна ад раны, тут у мяне быў вялiкi вопыт. Але менавiта з гэтай прычыны мне часта бывала цяжка паверыць, што i хвароба, пры якой чалавек знешне здаваўся здаровым, можа быць небяспечнай.

Вось чаму мне ўдавалася хутка пераадолець такiя выпадкi адчаю...

Пастукалi ў дзверы. Я адчынiў i ўбачыў Хасэ. Я прыклаў палец да вуснаў i выйшаў у калiдор.

- Прабачце, - праз сiлу вымавiў ён.

- Заходзьце да мяне, - сказаў я i адчынiў дзверы свайго пакоя.

Хасэ спынiўся на парозе. Яго твар, здавалася, паменшаў i зрабiўся белы, як вапна.

- Я толькi хацеў сказаць, што нам ужо не трэба ехаць, - сказаў ён, амаль не варушачы губамi.

- Спакойна заходзьце, - адказаў я. - Фройляйн Хольман спiць, у мяне ёсць час.

У руцэ ён трымаў пiсьмо. Выгляд у яго быў як у падстрэленага, якi яшчэ верыць, што гэта толькi драпiна.

- Вы ўжо пiлi каву? - спытаў я.

Ён пахiтаў галавой.

- Прачытайце пiсьмо...

- Добра, але тым часам вы можаце выпiць...

Я выйшаў i даў распараджэнне Фрыдзе. Потым я пачаў чытаць пiсьмо. Гэта было пiсьмо ад фраў Хасэ - усяго некалькi радкоў. Яна паведамляла мужу, што хоча яшчэ штосьцi мець ад жыцця. Вось чаму яна не вернецца. Ёсць чалавек, якi разумее яе лепш за Хасэ. I няхай ён нiчога не пачынае - не мае сэнсу. Яна нiзашто не вернецца. Гэта, вiдаць, i яму найлепшае выйсце. У яго не будзе турботаў, не трэба думаць, цi хопiць зарплаты. Частку сваiх рэчаў яна забрала, астатнiя забярэ пры выпадку.

Змест пiсьма быў ясны i дзелавы. Я склаў яго i вярнуў Хасэ. Ён пазiраў на мяне так, быццам усё залежыць ад мяне.

- Што цяпер рабiць? - спытаў ён.

- Спачатку выпiце гэты кубачак кавы i з'ешце што-небудзь, - сказаў я. Якая карысць бегаць i даводзiць сябе... Мы падумаем. Вам трэба паспрабаваць добра супакоiцца. Тады вы зможаце прыняць найлепшае рашэнне.

Ён паслухмяна выпiў кубак кавы. Яго рука дрыжала. Ён не мог есцi.

- Што рабiць? - спытаў ён яшчэ раз.

- Нiчога, - сказаў я. - Пачакаць.

Ён махнуў рукой.

- А што вы хочаце рабiць? - спытаў я.

- Не ведаю... Нiяк не магу зразумець.

Я прамаўчаў. Што я мог яму сказаць? Трэба было толькi супакоiць яго, усё астатняе заставалася вырашаць яму самому. Можна было здагадвацца, што ён больш не кахаў жонку. Але ён прывык да яе, а ў бухгалтара прывычка - больш чым каханне.

Праз нейкую хвiлiну ён пачаў гаварыць нешта блытанае, што паказвала яго ваганне. Потым ён пачаў папракаць самога сябе. Ён не вымавiў нiводнага слова супроць жонкi. Ён стараўся даказаць сабе сваю вiну.

- Хасэ, - сказаў я, - вы гаворыце глупства. У такiх справах няма вiнаватых. Жонка пайшла ад вас, а не вы ад яе. I не трэба папракаць сябе.

- Трэба, - адказаў ён, глянуўшы на свае рукi. - Я не справiўся.

- З чым?

- Я не справiўся. Вiнаваты той, хто не спраўляецца.

Я здзiўлена глянуў на маленькую бедалажную постаць у чырвоным плюшавым крэсле.

- Пан Хасэ, - спакойна сказаў я, - тое, пра што вы гаворыце, можа быць прычынай, але не вiной. Акрамя таго, да гэтага часу вы спраўлялiся.

Ён усхвалявана захiтаў галавой.

- Не, не, я давёў жонку да вар'яцтва сваiм вечным страхам, што мяне звольняць. I з гэтым я таксама не справiўся. Што я мог прапанаваць ёй? Нiчога!

Ён тупа задумаўся. Я ўстаў i прынёс бутэльку каньяку.

- Давайце вып'ем, - сказаў я. - Яшчэ нiчога не страчана.

Ён падняў галаву.

- Яшчэ нiчога не страчана, - паўтарыў я. - Чалавека трацiш толькi тады, калi ён памiрае.

Ён паспешлiва закiваў i падняў чарку. Але, не выпiўшы, зноў паставiў яе.

- Учора мяне прызначылi начальнiкам бюро, - цiха сказаў ён. - Старшым бухгалтарам i начальнiкам бюро. Мне пра гэта сказаў упраўляючы. Мяне павысiлi за тое, што я апошнiя месяцы працаваў звышурочна. Цяпер аб'ядналi два бюро. Другога начальнiка звольнiлi. Я буду атрымлiваць на пяцьдзесят марак больш. Ён раптам у адчаi зiрнуў на мяне. - Як вы думаеце: цi засталася б яна, каб ведала пра гэта?

- Не, - сказаў я.

- На пяцьдзесят марак больш. Я аддаваў бы iх ёй. Яна заўсёды магла б сабе штосьцi купляць. 1200 марак у мяне ўсё ж ляжыць на кнiжцы. Навошта я iх збiраў? Мне хацелася мець нешта ў запасе для яе, калi нам будзе дрэнна. I вось за тое, што я клапацiўся, яна пайшла.

Ён зноў утаропiўся ў адну кропку перад сабой.

- Хасэ, - сказаў я, - мне здаецца, што вы не пра тое думаеце. I не лезьце вы ва ўсё гэта. Вам трэба толькi перажыць некалькi дзён. Тады вам стане ясней, што рабiць. Магчыма, ваша жонка вернецца сёння цi заўтра ранiцай. Яна ж таксама заклапочана, як i вы.

- Яна не вернецца, - адказаў ён.

- Вы не ведаеце.

- Каб ёй можна было сказаць, што мне павысiлi зарплату i што мы на сабраныя грошы можам кудысьцi паехаць у водпуск...

- У вас будзе магчымасць сказаць ёй усё гэта. Так жа проста не разыходзяцца.

Мяне здзiўляла, што пра другога мужчыну ён увогуле не думаў. Да яго, вiдаць, яшчэ не дайшло. Ён думаў толькi пра тое, што жонка пакiнула яго, а ўсё астатняе было зацягнута туманам. Мне карцела сказаць яму, што праз некалькi тыдняў ён, магчыма, будзе рады, што жонкi няма... але пры яго разгубленасцi гэта прагучала б грубасцю. Праўда для параненага пачуцця заўсёды грубая i амаль невыносная.

Я з iм яшчэ крыху паразмаўляў, каб толькi даць яму магчымасць выгаварыцца. Нiчога не дапамагло. Ён паўтараў адно i тое, але мне здалося, што крыху супакоiўся. Ён выпiў чарку каньяку. Потым я пачуў, што мяне клiча Пат.

- Хвiлiнку! - сказаў я i ўстаў.

- Зараз, - прамовiў ён, як паслухмяны хлопчык, i таксама падняўся.

- Пабудзьце, я зараз вярнуся.

- Прабачце...

- Я неўзабаве вярнуся, - сказаў я i пайшоў у пакой да Пат.

Яна сядзела ў пасцелi. Выгляд у яе быў свежы i здаровы.

- Я цудоўна паспала, Робi! Ужо, мусiць, полудзень.

- Ты праспала роўна гадзiну, - сказаў я i паказаў ёй гадзiннiк.

Яна глянула на стрэлкi.

- Тым лепш, у нас яшчэ процьма часу. Я зараз устану.

- Добра. Праз дзесяць хвiлiн я прыйду.

- У цябе хтосьцi ёсць?

- Хасэ, - сказаў я. - Але мы не заседзiмся.

Я вярнуўся ў пакой, але Хасэ ўжо не было. Я адчынiў дзверы ў калiдор, але i там было пуста. Я пайшоў у другi канец калiдора i пастукаў у яго дзверы. Ён не адказаў. Я адчынiў дзверы i ўбачыў, што ён стаiць перад шафай. Некалькi шуфляд было выцягнута.

- Хасэ, - сказаў я, - прымiце снатворнае, ляжце ў пасцель i забудзьцеся пра ўсё хоць у сне. Цяпер вы занадта раздражнёны.

Ён паволi павярнуўся да мяне.

- Заўсёды адзiн, кожны вечар! Увесь час сядзець аднаму, як учора! Уявiце сабе!

Я сказаў яму, што гэта зменiцца, што ёсць шмат людзей, якiя вечарамi застаюцца адны. Я не пачуў адказу. Я яшчэ раз сказаў, каб ён iшоў спаць, магчыма, усё акажацца нявiнным жартам, i жонка з'явiцца дамоў. Ён кiўнуў галавой i падаў мне руку.

- Я ўвечары заскочу яшчэ, - сказаў я i пайшоў, адчуўшы палёгку.

Перад Пат ляжала газета.

- Цi не пайсцi нам сёння ў музей, Робi? - прапанавала яна.

- У музей? - спытаў я.

- Так. Там выстаўка персiдскiх дываноў. Ты ж, пэўна, не часта ходзiш у музеi?

- Нiколi не быў, - адказаў я. - Што я там згубiў?

- Ты маеш рацыю, - сказала яна i засмяялася.

- Нiчога страшнага. - Я ўстаў. - У такое надвор'е можна штосьцi зрабiць i для павышэння свайго культурнага ўзроўню.

Мы апранулiся i выйшлi. Паветра было цудоўнае. Яно пахла лесам i вiльгаццю. Калi мы праходзiлi каля "Iнтэрнацыяналя", я ўбачыў праз адчыненыя дзверы Розу, якая сядзела каля стойкi. Перад ёй стаяў яе нядзельны кубачак гарачага шакаладу. На стале ляжаў маленькi скрутак. Мусiць, як звычайна, яна сабралася паехаць да свайго дзiцяцi. Я даўно ўжо не быў у "Iнтэрнацыяналi", i мне здалося дзiўным, што Роза, як заўжды, спакойна сядзiць там. У мяне здарылася так шмат перамен, што я падумаў: усё павiнна змянiцца.

Мы прыйшлi ў музей. Я думаў, што мы тут будзем адны, але, на маё здзiўленне, людзей было вельмi шмат. Я спытаў у вахцёра, што здарылася.

- Нiчога, - адказаў той, - у днi, калi ўваход свабодны, заўсёды так.

- Вось бачыш, - сказала Пат. - Ёсць яшчэ шмат людзей, якiя цiкавяцца такiмi рэчамi.

Вахцёр ссунуў шапку на патылiцу.

- Гэта не зусiм так, паважаная фраў. Тут амаль адны беспрацоўныя. Яны прыходзяць не дзеля мастацтва. Iм няма чым заняцца. А тут хоць можна штосьцi паглядзець.

- Такое тлумачэнне мне больш зразумела, - сказаў я.

- Цяпер яшчэ не так, - сказаў вахцёр. - Прыходзьце зiмой. Набiта пад завязкi. Тут цёпла.

Мы пайшлi ў залу з развешанымi дыванамi. Гэта было цiхае бакавое памяшканне. Праз высокiя вокны можна было зазiрнуць у сад, дзе стаяў агромнiсты платан. Ён быў увесь пажоўклы, i ад яго святло ў памяшканнi набыло жаўтлявае адценне.

Дываны былi шыкоўныя. Тут былi два дываны з шаснаццатага стагоддзя з выявамi звяроў, некалькi iсфаганскiх дываноў, польскiя шаўковыя колеру ласiны з смарагдава-зялёным беражком. Гады i сонца дадалi iх фарбам зеленаватага адцення, i яны выглядалi як вялiкiя казачныя пастэлi. Ад гэтага памяшканне патанала ў пазачасавым настроi i гармонii, чаго нельга было дасягнуць выстаўкай карцiн. Сюды вельмi добра ўпiсвалася акно з восеньскай лiстотай платана i шэрым небам, быццам усё гэта было старым дываном.

Мы нейкi час пабылi тут, потым перайшлi ў iншыя залы. Тым часам людзей пабольшала, i цяпер яскрава было бачна, што яны не адпавядаюць асяроддзю. З бледнымi тварамi, у паношаных касцюмах, заклаўшы рукi за спiну, яны неяк баязлiва хадзiлi па залах, i iх вочы бачылi не карцiны часоў Адраджэння i спакойна-велiчныя скульптуры антычнасцi, а нешта зусiм iншае. Шмат хто з iх сядзеў на чырвоных, абабiтых аксамiтам канапах, змораныя, у такiх паставах, быццам былi гатовыя адразу ўстаць, калi б хто прыйшоў прагнаць iх. Па iх было вiдаць, што яны не зусiм разумеюць, як можна адпачываць на такiх канапах i не плацiць за гэта. Яны прывыклi, што дарма нiчога не даецца.

Ва ўсiх пакоях было вельмi цiха, хоць людзей, i было шмат, але нiхто не вымаўляў нi слова. I ўсё ж такi мне здалося, што я назiраю за жудаснай барацьбой, маўклiвай барацьбой людзей, якiя хоць i былi пераможаны, але не хацелi здавацца. Iх выкiнулi з працы, iмкненняў, прафесiй, i цяпер яны прыйшлi ў цiхiя залы мастацтва, каб не паддацца здранцвенню i адчаю. Яны думалi пра хлеб, толькi пра хлеб i працу. Сюды яны прыйшлi, каб на некалькi гадзiн пазбавiцца ад гэтых думак. Ледзь цягнучы ногi, з абвiслымi плячамi, яны бязмэтна сноўдалiся мiж выразных галоў рымлянаў i непераўзыдзенай прыгажосцю белых грэчаскiх жаночых скульптураў... якi страшэнны кантраст, якая несумяшчальная выява таго, чаго дасягнула чалавецтва за тысячагоддзi i чаго яно не дасягнула; створаны вяршынi бессмяротнага мастацтва, але не хапае хлеба для ўсiх смяротных...

Пад вечар мы пайшлi ў кiно. Калi мы выйшлi з кiнатэатра, неба ўжо праяснiлася. Яно было яблычна-зялёнае i вельмi яснае. Вулiцы i крамы былi ўжо асветлены. Мы паволi iшлi дадому, разглядваючы вiтрыны.

Перад ярка асветленай вiтрынай вялiкай футравай крамы я спынiўся. Вечарамi ўжо было халаднавата, i ў вiтрынах былi выстаўлены пукi серабрыстых чарнабурак i зiмнiя палiто. Я зiрнуў на Пат. Яна ўсё яшчэ хадзiла ў кароткай куртачцы i была апранута занадта лёгка.

- Калi б я быў цяпер героем з фiльма, я ўвайшоў бы ў краму i выбраў бы табе футру, - сказаў я.

Яна ўсмiхнулася.

- Якую?

- Вунь тую. - Я паказаў, як мне здавалася, на самую цёплую.

Яна засмяялася.

- У цябе добры густ, Робi. Гэта цудоўная канадская норка.

- Ты хацела б сабе такую?

Яна зiрнула на мяне.

- Ты ведаеш, колькi каштуе такая футра, мiлы?

- Не, - сказаў я. - I ведаць не хачу. Лепш я памару аб тым, што магу падараваць табе ўсё, што захачу. Чаму толькi iншыя могуць?

Яна ўважлiва паглядзела на мяне.

- Але я не хачу такой футры, Робi.

- Хочаш, - не пагадзiўся я. - I ты яе атрымаеш. I нi слова больш пра гэта. Заўтра нам яе прышлюць.

Яна ўсмiхнулася.

- Дзякую, мiлы, - сказала яна i пацалавала мяне пасярод вулiцы. - Цяпер твая чарга. - Яна спынiлася перад крамай мужчынскага адзення.

- Вось гэта фрак! Ён табе неабходны - да норкi. А яшчэ вунь той цылiндр. Як бы ты выглядаў у цылiндры?

- Як камiнар! - Я агледзеў фрак. Ён ляжаў у вiтрыне, аздобленай шэрым аксамiтам. Я яшчэ ўважлiвей зiрнуў туды. Гэта была тая крама, дзе я вясной купiў сабе гальштук... Гэта здарылася пасля таго, як я ўпершыню быў з Пат i напiўся. Раптам нешта засела мне ў горле, невядома чаму. Вясной... я нi пра што нават не здагадваўся.

Я ўзяў вузкую далоню Пат i на секунду прыклаў яе да сваёй шчакi.

- Да норкi табе трэба яшчэ нешта, - сказаў я. - Такая норка адна як машына без матора. Дзве-тры вячэрнiя сукенкi...

- Вячэрнiя сукенкi, - сказала яна i спынiлася перад вялiзнай вiтрынай. Вячэрнiя сукенкi, сапраўды... ад iх цяжэй адмовiцца.

Мы выбралi тры шыкоўныя сукенкi. Я заўважыў, як гэтая гульня ажывiла Пат. Яна аднеслася да яе вельмi сур'ёзна: вячэрнiя сукенкi былi яе слабасцю. Мы выбралi яшчэ некалькi рэчаў, якiя патрабавалiся да сукенак. Яна ўсё больш ажыўлялася. Яе вочы блiшчалi. Я стаяў побач i слухаў i ўвесь час смяяўся i думаў, што гэта за д'ябальшчына - любiць жанчыну i быць бедным.

- Хадзем сюды, - сказаў я нарэшце з нейкай адчайнай весялосцю. - Калi ўжо штосьцi робiш, то трэба даводзiць да канца.

Я падвёў яе да ювелiрнага крамы.

- Вось гэты смарагдавы бранзалет! А да яго два пярсцёнкi i завушнiцы. Не будзем больш пра гэта гаварыць. Смарагды падыдуць табе найлепш.

- Тады ты атрымаеш плацiнавы гадзiннiк i жамчужыны да сарочкi.

- А ты - усю краму! На меншае я не пайду...

Яна засмяялася i, цяжка дыхаючы, прыхiлiлася да мяне.

- Хопiць, мiлы, хопiць. Зараз мы толькi купiм два чамаданы i адправiмся ў бюро вандраванняў, потым упакуемся i паедзем - прэч з гэтага горада, i з гэтай восенi, i з гэтага дажджу.

"Праўда, - падумаў я, - божа мой, праўда, i ты паправiшся!"

- Куды паедзем? - спытаў я. - У Эгiпет? Цi далей? У Iндыю цi Кiтай?

- На сонца, каханы, куды-небудзь на сонца, на поўдзень, у цяплынь. Туды, дзе пальмы i скалы, i белыя домiкi над морам, i агавы. Але магчыма, там таксама iдзе дождж. Магчыма, дождж iдзе ўсюды.

- Тады мы паедзем яшчэ далей, - сказаў я. - Будзем ехаць, пакуль не знойдзем месца без дажджу. Забяромся ў самыя тропiкi, у паўднёвыя моры.

Мы апынулiся перад яркiмi вiтрынамi бюро вандраванняў "Гамбург - Амерыка". За шыбамi быў устаноўлены макет парахода. Ён плыў па сiнiх кардонных хвалях, а за iм магутна ўздымалася павялiчаная фатаграфiя небаскробаў Манхэтэна. У вiтрынах вiселi вялiзныя стракатыя геаграфiчныя карты з чырвонымi лiнiямi маршрутаў.

- Заедзем у Амерыку таксама, - сказала Пат. - У Кентукi i Тэхас, i ў Нью-Ёрк, i ў Сан-Францыска, i на Гаваi. А потым праз Паўднёвую Амерыку - i далей. Праз Мехiка i Панамскi канал у Буэнас-Айрэс. А потым назад - праз Рыа-дэ-Жанейра.

- Так...

Яна зiрнула на мяне. Вочы яе палалi.

- Я там яшчэ не быў, - сказаў я. - Я наманiў табе тады...

- Я ведаю, - адказала яна.

- Ты ведаеш?

- Дзiвак, Робi. Канечне, ведаю. Я адразу здагадалася.

- Тады я быў добры вар'ят. Няўпэўнены дурны вар'ят. Вось чаму я нахлусiў.

- А сёння?

- А сёння яшчэ большы, - сказаў я. - Ты ж бачыш. - Я паказаў на параход у вiтрыне. - Д'ябал! I не паедзеш!

Яна ўсмiхнулася i ўзяла мяне пад руку.

- Ах, мiлы! Чаму мы не багатыя? Мы выдатна сумелi б выкарыстаць багацце! Ёсць жа столькi багатых людзей, якiя са сваiх кантор i банкаў свету божага не бачаць.

- Вось таму яны i багатыя, - сказаў я. - Калi б мы былi багатыя, то, пэўна, ненадоўга.

- Мне таксама так здаецца. Мы, напэўна, неяк усё страцiлi б.

- Магчыма, ад страху страцiць мы засталiся з нiчым. Сёння багацце прафесiя. I зусiм не такая простая.

- Бедныя багацеi! - сказала Пат. - Мусiць, нам лепш уявiць сабе, што мы ўжо былi багатыя i ўжо ўсё патрацiлi. Ты тыдзень назад проста збанкрутаваў i быў вымушаны ўсё прадаць - наш дом i мае ўпрыгожаннi i свае машыны. Як ты думаеш?

- Што ж, гэта адпавядае часу, - адказаў я.

Яна засмяялася.

- Тады хадзем! Мы - два банкруты - зараз пойдзем у свой маленькi пакой i будзем прыпамiнаць падзеi з мiнулых шчаслiвых часоў.

- Добрая iдэя.

Мы пацiху пайшлi па вечаровых вулiцах. Запальвалiся ўсё новыя агнi, i, калi мы iшлi мiма могiлак, мы ўбачылi ў зялёным небе самалёт, кабiны якога былi ярка асветлены. Адзiнокi, ён прыгожа ляцеў па ясным, высокiм адзiнокiм небе, быццам чароўная птушка жадання са старой казкi. Мы спынiлiся i паглядзелi яму ўслед, пакуль ён не знiк.

Не прайшло i паўгадзiны пасля нашага вяртання дамоў, як хтосьцi пастукаў да нас у дзверы. Я падумаў, што гэта зноў Хасэ, i падышоў адчынiць. Але гэта была фраў Залеўскi. Выгляд у яе быў расстроены.

- Iдзiце хуценька сюды, - прашаптала яна.

- Што здарылася?

- Хасэ.

Я глянуў на яе. Яна пацiснула плячыма.

- Ён замкнуўся i не адказвае.

- Хвiлiнку.

Я вярнуўся да Пат i сказаў ёй, каб яна крыху адпачыла. У мяне ёсць справа да Хасэ.

- Добра, Робi. Я зноў замарылася.

Я пайшоў па калiдоры за фраў Залеўскi. Перад дзвярыма Хасэ ўжо сабраўся амаль увесь пансiянат: Эрна Бёнiг у стракатым кiмано з драконамi, з чырвонымi валасамi. Два тыднi назад яна яшчэ была бялюткай бландзiнкай; фiлатэлiст-скарбнiк у хатняй куртцы вайсковага крою; бледны i спакойны Арлоў, якi толькi што вярнуўся з танцаў у кавярнi; Георгi, якi нервова стукаў у дзверы i сцiшаным голасам клiкаў Хасэ; i нарэшце, Фрыда з вачыма, перакошанымi ад хвалявання, страху i цiкаўнасцi.

- Ты ўжо даўно барабанiш, Георгi? - спытаў я.

- Больш як чвэрць гадзiны, - адразу ж выкрыкнула Фрыда, якая ўся зачырванелася, - i ён дома, ён увогуле болыш нiкуды не хадзiў, з полудня -нiкуды, толькi ўвесь час бегаў па пакоi, туды-сюды, а потым стала цiха.

- Ключ тырчыць з сярэдзiны, - сказаў Георгi. - Ён замкнуўся.

Я глянуў на фраў Залеўскi.

- Трэба выштурхнуць ключ i адамкнуць. У вас ёсць яшчэ адзiн ключ?

- Я зараз прынясу звязак, - заявiла Фрыда з нязвыклай стараннасцю. Магчыма, нейкi падыдзе.

Мне далi драцiну, я павярнуў ёй ключ i выштурхнуў яго. Ён са стукам упаў з таго боку на падлогу. Фрыда ўскрыкнула i абхапiла твар рукамi.

- Адыдзiцеся як мага далей, - сказаў я ёй i пачаў падбiраць ключы. Адзiн падышоў. Я адамкнуў i адчынiў дзверы. У пакоi панаваў паўзмрок, i спачатку нiкога не было вiдаць. Пасцелi вылучалiся светла-шэрымi плямамi, крэслы былi пустыя, шафы замкнёныя.

- Вось ён стаiць! - прашыпела з-за майго пляча Фрыда, якая зноў працiснулася блiжэй. Яе дыханне з пахам цыбулi апякло мне твар. - Там каля акна!

- Не, - сказаў Арлоў, якi хутка зрабiў некалькi крокаў у пакой i вярнуўся ў калiдор. Ён падштурхнуў мяне, узяўся за ручку дзвярэй i зноў зачынiў iх. Потым ён звярнуўся да астатнiх:

- Было б лепш, каб вы ўсе пайшлi адсюль. Магчыма, нядобра бачыць такое.

Ён гаварыў паволi з цвёрдым расейскiм акцэнтам, не адыходзячы ад дзвярэй.

- О божа! - прамармытала фраў Залеўскi i адышла назад. Эрна Бёнiг таксама адступiла на некалькi крокаў. Толькi Фрыда iмкнулася прабiцца наперад i ўхапiцца за ручку дзвярэй. Арлоў адцiснуў яе назад.

- Сапраўды было б лепш... - сказаў ён яшчэ раз.

- Пан! - гаўкнуў раптам скарбнiк, выпрастаўшыся. - Што вы сабе дазваляеце! Вы, iншаземец...

Арлоў спакойна зiрнуў на яго.

- Iншаземец... - сказаў ён. - Iншаземец... усё роўна. Не ў гэтым справа.

- Што, мёртвы? - прашыпела Фрыда.

- Фраў Залеўскi, - сказаў я, - мне здаецца таксама, што будзе лепш, калi толькi вы застанецеся тут i, можа, Арлоў i я.

- Патэлефануйце адразу лекару, - сказаў Арлоў.

Георгi ўжо зняў слухаўку. Уся падзея не заняла i пяцi секунд.

- Я застаюся! - заявiў скарбнiк, расчырванеўшыся, як iндык. - Як немец я маю права...

Арлоў пацiснуў плячыма i зноў адчынiў дзверы. Потым ён уключыў электрасвятло. Жанчыны ўскрыкнулi i падалiся назад. Хасэ вiсеў каля акна твар цёмна-сiнi, чорны язык высунуты.

- Адрэзаць, - крыкнуў я.

- Не мае сэнсу, - сказаў Арлоў няспешна, цвёрда i жалобна. - Мне вядома гэта... гэты твар... мёртвы, ужо некалькi гадзiн.

- Нам трэба хоць паспрабаваць...

- Лепей - не трэба... спачатку выклiкаць палiцыю...

У той самы момант нехта пазванiў. З'явiўся лекар, якi жыў побач. Ён кiнуў толькi адзiн позiрк на хударлявае цела.

- Ужо нiчога не зробiш, - сказаў ён. - Тым не менш паспрабуем зрабiць штучнае дыханне. Патэлефануйце зараз жа ў палiцыю, а мне дайце нож.

Хасэ павесiўся на тоўстым ружовым шоўкавым шнуры. Гэта быў паясок ад жончынага халата. Ён яго вельмi лоўка прымацаваў да кручка над акном. Шнур быў намылены. Ён, вiдаць, залез на падаконнiк i потым саслiзгнуў з яго. Рукi былi сутаргава скручаны, на твар было жахлiва глядзець. Дзiўна, але мне кiнулася ў вочы, што ён пераапрануў касцюм. Гэта быў яго самы лепшы шарсцяны касцюм. Ён пагалiўся i апрануў чыстую бялiзну. На стале былi педантычна раскладзены пашпарт, ашчадная кнiжка, чатыры паперкi па дзесяць марак, некалькi манет i два пiсьмы - адно жонцы i адно - у палiцыю. Каля пiсьма жонцы ляжаў сярэбраны партсiгар i шлюбны пярсцёнак.

Вiдаць, ён перад смерцю доўга думаў i ўсё прывёў у парадак. У пакоi ён старанна прыбраў, i калi мы добра агледзелiся, то знайшлi на камодзе яшчэ крыху грошай i запiску, у якой было напiсана: "Канчатковы разлiк за кватэру за гэты месяц". Ён паклаў грошы асобна, быццам хацеў паказаць, што яны да смерцi не маюць нiякага дачынення.

У дзверы пазванiлi, прыйшлi два ў цывiльным. Лекар, якi ўжо зняў нябожчыка з пятлi, устаў.

- Мёртвы, - сказаў ён. - Самагубства, без усякага сумнення.

Чыноўнiкi нiчога не адказалi. Яны ўважлiва агледзелi пакой, зачынiўшы за сабой дзверы на ключ. Яны дасталi некалькi пiсьмаў з шуфляды i параўналi почырк з пiсьмамi на стале. Той, што быў маладзейшы, кiўнуў галавой.

- Каму-небудзь вядома прычына?

Я расказаў, што ведаў. Ён зноў пакiваў галавой i запiсаў мой адрас.

- Можна яго забраць адсюль? - спытаў лекар.

- Я заказаў санiтарную машыну з бальнiцы Шарытэ, - адказаў малады чыноўнiк. - Скора павiнны прыйсцi.

Чакаючы, усе маўчалi. Лекар укленчыў на падлозе каля Хасэ. Ён расшпiлiў усё, што было на iм, i пачаў расцiраць яму грудзi ручнiком, спрабуючы яго ажывiць. Чутны былi толькi свiсцячыя гукi паветра пры ўваходзе i выхадзе з мёртвых лёгкiх.

- Дванаццаты за гэты тыдзень, - сказаў малады чыноўнiк.

- Па той самай прычыне? - спытаў я.

- Не. Амаль усе ад беспрацоўя. Дзве сям'i, адна разам з трыма дзецьмi. Вядома, атруцiлiся газам. Сем'i заўсёды выкарыстоўваюць газ.

Прыйшлi санiтары з насiлкамi. Сярод iх у пакой пранiкла Фрыда. З нейкай адмысловай прагнай цiкаўнасцю яна ўзiралася ў вартае жалю цела Хасэ. Яе твар пакрыўся чырвонымi плямамi i потам.

- Што вам тут трэба? - груба спытаў старэйшы чыноўнiк.

Яна адхiснулася.

- Я павiнна даць паказаннi, - прамармытала яна.

- Вон! - сказаў чыноўнiк.

Санiтары закрылi Хасэ прасцiнай i панеслi. За iмi пакрочылi i два чыноўнiкi, забраўшы з сабой паперы.

- Ён пакiнуў грошы на пахаванне, - сказаў малады. - Мы перададзiм iх у адпаведнае месца. Калi прыйдзе жонка, скажыце ёй, калi ласка, каб яна звярнулася ў крымiнальную палiцыю. Ён завяшчаў ёй грошы. Можа, пакуль што пакiнуць тут яго астатнiя рэчы?

Фраў Залеўскi кiўнула.

- Цяпер ужо пакой усё роўна не здасi.

- Выдатна.

Чыноўнiк развiтаўся i пайшоў. Мы таксама выйшлi. Арлоў замкнуў дзверы i аддаў ключ фраў Залеўскi.

- Лепш паменей гаварыць пра ўсё гэта, - сказаў я.

- I я так думаю, - сказала фраў Залеўскi.

- Я найперш маю на ўвазе вас, Фрыда, - дадаў я.

Фрыда быццам ачнулася. Вочы ў яе блiшчалi. Яна не адказала нi слова.

- Калi вы хоць слова скажаце фройляйн Хольман, - сказаў я, - тады баранi вас бог!

- Сама ведаю, - адказала яна задзiрлiва. - Бедная дама i без таго хворая!

Яе вочы гарэлi. Я мусiў узяць сябе ў рукi, каб не заехаць ёй у вуха.

- Бедны Хасэ! - сказала фраў Залеўскi.

У калiдоры было зусiм цёмна.

- Вы гаварылi з графам Арловым даволi груба, - сказаў я скарбнiку. - Вы не хочаце папрасiць у яго прабачэння?

Стары ўтаропiўся на мяне. Потым ён вымавiў праз зубы:

- Немец не просiць прабачэння! Тым больш - у азiята! - Ён гучна грукнуў за сабой дзвярыма.

- Што ж гэта робiцца з гэтым нявылегчаным фiлатэлiстам? - здзiўлена спытаў я. - Ён жа заўсёды быў свойскi, як авечка.

- Ужо некалькi месяцаў, як ён бегае на перадвыбарчыя сходы, - адказаў з цемры Георгi.

- Вось як!

Арлоў i Эрна Бёнiг ужо пайшлi. Фраў Залеўскi раптам заплакала.

- Не бярыце так блiзка да сэрца, - сказаў я. - Ужо нiчога не зменiш.

- Жахлiва, - хлiпала яна. - Мне трэба выязджаць адсюль, я гэтага не перажыву.

- Перажывяце, - сказаў я. - Я аднойчы бачыў некалькi соцень нябожчыкаў ангельцаў, атручаных газам. I перажыў.

Я падаў руку Георгi i пайшоў у свой пакой. Там было цёмна. Перш чым уключыць святло, я мiжволi глянуў на акно. Потым я прыслухаўся, што робiцца ў пакоi Пат. Яна спала. Я падышоў да буфета, дастаў бутэльку каньяку i налiў сабе чарку. Гэта быў добры каньяк, i добра было, што ён у мяне быў. Я паставiў бутэльку на стол. Апошнi раз з гэтай бутэлькi пiў Хасэ. Я думаў пра тое, што лепш было б яго не пакiдаць аднаго. Я быў прыгнечаны, але мне не было ў чым папракнуць сябе. Я столькi перажыў усяго ўсякага, што ведаў: трэба цi папракаць сябе за ўсё зробленае, цi нi за што. Няшчасце Хасэ заключалася ў тым, што ўсё гэта здарылася ў нядзелю. У буднi дзень ён пайшоў бы на працу i, магчыма, неяк вытрываў бы.

Я выпiў яшчэ чарку. Не было сэнсу пра гэта думаць. Хто ведае, што чакае цябе самога. Нiхто не ведае, цi не палiчыць ён за шчаслiўчыка таго, каго цяпер так шкадуе.

Я пачуў, як Пат заварушылася, i пайшоў да яе. Яна сустрэла мяне вачыма.

- Не ведаю, што са мной робiцца, Робi, - сказала яна. - Я зноў заснула мёртвым сном.

- Гэта ж добра, - адказаў я.

- Не. - Яна абаперлася на локцi. - Я не хачу так шмат спаць.

- А чаму? Бывае, што мне хочацца заснуць i праспаць пяцьдзесят гадоў.

- Але ж ты не хочаш пастарэць на пяцьдзесят гадоў!

- Не ведаю. Гэта можна было б сказаць толькi потым.

- Ты засумаваў? - спытала яна.

- Не, - сказаў я. - Наадварот. Я толькi што вырашыў, што мы апранемся, пойдзем i выдатна павячэраем. Будзе ўсё, што ты любiш. I крышку вып'ем.

- Вельмi добра, - адказала яна. - Цi не звязана гэта з нашым вялiкiм банкруцтвам?

- Вядома, - сказаў я. - Гэта адно з адным звязана.

XXI

У сярэдзiне кастрычнiка Жафэ запрасiў мяне да сябе. Было дзесяць гадзiн ранiцы, але надвор'е было такое хмурнае, што ў клiнiцы яшчэ гарэла святло. Змешваючыся з туманным змрокам з вулiцы, яно ўтварала невыразнае, хваравiтае свячэнне.

Жафэ сядзеў адзiн у вялiкiм кабiнеце для прыёму пацыентаў. Калi я ўвайшоў, ён падняў лысую блiскучую галаву. Ён нявесела паказаў на вялiкае акно, у якое барабанiў дождж.

- Як вам падабаецца гэтае сабачае надвор'е?

Я пацiснуў плячыма.

- Будзем спадзявацца, што скора пераменiцца.

- Не пераменiцца.

Ён зiрнуў на мяне i замоўк. Потым ён узяў са стала аловак, паўзiраўся на яго, пастукаў iм па стале i зноў адклаў убок.

- Я здагадваюся, чаго вы мяне паклiкалi, - сказаў я.

Жафэ штосьцi прабурчаў.

Я хвiлiнку пачакаў. Потым сказаў:

- Мусiць, Пат трэба скора ехаць...

- Трэба...

Жафэ са злосцю глядзеў у адну кропку.

- Я планаваў на канец кастрычнiка. Але пры такiм надвор'i... - Ён узяў серабрысты аловак.

Вецер з шумам кiнуў у шыбiну прыгаршчы дажджу. Гук быў як ад дальняй кулямётнай чаргi.

- Калi, на вашу думку, ёй трэба ехаць? - спытаў я.

Ён раптам адкрыта глянуў на мяне.

- Заўтра, - сказаў ён.

На секунду я страцiў грунт пад нагамi. Паветра зрабiлася ватным i засела ў лёгкiх. Потым спазмы прайшлi, i я спытаў па магчымасцi спакойна, але голас мой прагучаў, быццам ён належаў iншаму:

- Няўжо адразу так пагоршала?

Жафэ моцна затрос галавой i ўстаў.

- Калi б так хутка пагоршала, яна не паехала б зусiм, - растлумачыў ён незадаволена. - Але так будзе лепш. Пры гэткiм надвор'i кожны дзень небяспечны. Прастуда цi яшчэ што...

Ён узяў са стала некалькi пiсьмаў.

- Я ўжо ўсё падрыхтаваў. Вам застаецца толькi завезцi яе. З галоўным лекарам санаторыя я знаёмы яшчэ са студэнцкiх часоў. Ён вельмi сумленны. Я яго iнфармаваў пра ўсё.

Ён даў мне пiсьмы. Я ўзяў iх, але не хаваў. Ён паглядзеў на мяне, потым падышоў i паклаў мне руку на плячо. Рука была лёгкая, як птушынае крыло, яе дотыку я нават не адчуў.

- Цяжка, - сказаў ён цiха, iншым тонам, - я ведаю. Таму я i чакаў, пакуль было можна.

- Не цяжка, - адказаў я.

Ён махнуў рукой.

- Не трэба...

- Не, - сказаў я. - Я не тое меў на ўвазе. Я хачу ведаць толькi адно: яна вернецца?

Жафэ хвiлiнку памаўчаў.

Яго цёмныя вузкiя вочы паблiсквалi ў змрочным жаўтлявым святле.

- Чаму вы хочаце ведаць гэта зараз? - спытаў ён праз хвiлiну.

- Таму што тады ёй не варта i ехаць, - сказаў я.

Ён хутка зiрнуў на мяне.

- Што вы гаворыце?

- Тады ёй лепш заставацца тут.

Ён утаропiўся на мяне.

- Вам вядома, што гэта несумненна азначала б? - спытаў ён цiха i рэзка.

- Вядома, - сказаў я. - Гэта азначала б, што яна памрэ не ў адзiноце. А што гэта такое, мне вядома таксама.

Жафэ падняў плечы, быццам яму зрабiлася холадна. Потым ён няспешна падышоў да акна i паглядзеў на дождж. Калi ён вярнуўся, яго твар ператварыўся ў маску. Ён падышоў блiзка да мяне i спынiўся.

- Колькi вам год? - спытаў ён.

- Трыццаць, - адказаў я.

Я не зразумеў, чаго ён хоча.

- Трыццаць, - паўтарыў ён дзiўным голасам, быццам гаворачы з самiм сабой. Мяне ён як i не пачуў. - Божа мой, трыццаць!

Ён падышоў да пiсьмовага стала i спынiўся. Ён здаваўся маленькiм, ён пазiраў дзiўным позiркам, быццам ён згубiўся сярод буйной палiраванай мэблi.

- Мне ўжо скора будзе шэсцьдзесят, - сказаў ён, не гледзячы на мяне. - Але я так не змог бы. Я ўвесь час шукаў бы паратунку, увесь час, любой цаной, нават каб ведаў, што ўсё дарма.

Я маўчаў. Жафэ стаяў з такiм тварам, быццам ён забыў пра ўсё на свеце. Потым ён зварухнуўся, i яго твар перамянiўся. Ён заўсмiхаўся.

- Я ўпэўнены, што яна выдатна перазiмуе там.

- Толькi перазiмуе? - спытаў я.

- Спадзяюся, што вясной зможа вярнуцца.

- Спадзявацца... - сказаў я. - Што гэта значыць - спадзявацца?

- Усё, - адказаў Жафэ. - Толькi спадзявацца. Цяпер я вам больш нiчога сказаць не магу. Усё астатняе - магчыма. Трэба паглядзець, як пойдуць справы ў санаторыi. Але ў мяне цвёрдая надзея, што вясной яна вернецца.

- Напэўна?

- Напэўна.

Ён абышоў вакол стала i так моцна штурхнуў нагой высунутую шуфляду, што аж посуд зазвiнеў.

- Д'ябал забяры! Зразумейце ж вы, дзiвак, што i мне вельмi важна, каб яна вярнулася.

Увайшла сястра. Жафэ жэстам адаслаў яе. I ўсё-такi яна спынiлася прысадзiстая, няўклюдная, з тварам бульдога i сiвымi валасамi.

- Потым! - буркнуў Жафэ. - Прыйдзiце потым!

Сястра злосна павярнулася. Выходзячы, яна выключыла святло. У памяшканнi ўжо быў шэра-малочны дзень. Твар Жафэ раптам аказаўся вельмi бледны.

- Старая вядзьмарка! - сказаў ён. - Ужо дваццаць гадоў я збiраюся прагнаць яе. Занадта старанная. - Потым ён павярнуўся да мяне: - Ну як?

- Мы выязджаем сёння, - сказаў я.

- Сёння?

- Сёння. Калi ўжо так трэба, то лепш сёння, чым заўтра. Я завязу яе. На некалькi дзён змагу адлучыцца.

Ён кiўнуў галавой i падаў мне руку.

Я пайшоў. Шлях да дзвярэй здаўся мне вельмi доўгiм.

На вулiцы я спынiўся. Я заўважыў, што пiсьмы ўсё яшчэ трымаю ў руцэ. Дождж забарабанiў па паперы. Я выцер пiсьмы i паклаў у нагрудную кiшэнь. Потым азiрнуўся. Перад домам якраз спынiўся аўтобус. Ён быў поўны, з яго вывалiлася куча людзей. Некалькi дзяўчат у чорных блiскучых плашчах з вясёлым смехам размаўлялi з кандуктарам. Ён быў малады, белыя зубы асвятлялi яго смуглявы твар. "Гэта ж ненармальна, - думаў я. - Гэтага не можа быць! Столькi жыцця, а Пат павiнна памерцi!"

Кандуктар даў званок, i аўтобус паехаў. З-пад яго колаў пырснула вада на тратуар. Я пайшоў, каб расказаць пра ўсё Кёстэру i купiць бiлеты.

Аполуднi я прыйшоў дадому. Усе справы былi вырашаны. Я нават даў тэлеграму ў санаторый.

- Пат, - сказаў я адразу ад парога, - ты можаш да вечара ўпакаваць усё?

- Трэба ехаць?

- Трэба, - сказаў я. - Трэба, Пат.

- Адной?

- Не. Мы паедзем разам. Я завязу цябе.

Твар яе пасвятлеў.

- Колькi ў мяне часу на зборы? - спытала яна..

- Цягнiк адпраўляецца ў дзесяць вечара.

- А ты яшчэ пойдзеш з дому?

- Не. Я тут буду да ад'езду.

Яна глыбока ўздыхнула.

- Тады ўсё вельмi проста, Робi, - сказала яна. - Пачнём?

- Час яшчэ ёсць.

- Я хачу пачаць зараз жа. Каб раней закончыць.

- Добра.

Я хутка ўпакаваў у чамаданы некалькi рэчаў, якiя трэба было ўзяць з сабой, i праз паўгадзiны справiўся. Потым я пайшоў да фраў Залеўскi i сказаў ёй, што мы ўвечары едзем. Я з ёй дамаўляўся, што з першага лiстапада цi нават раней яна зможа здаваць пакой. Яна хацела ўцягнуць мяне ў працяглую размову, але я хутка пайшоў.

Пат стаяла, укленчыўшы над чамаданам, усюды звiсалi яе сукенкi, на ложку ляжала бялiзна. Цяпер яна пакавала абутак. Мне ўспомнiлася, што калi яна пераехала сюды i распакоўвалася, то гэтаксама стаяла на каленях, i мне здалося, што гэта было бясконца даўно i быццам учора. Яна ўскiнула на мяне позiрк.

- Ты бярэш серабрыстую сукенку? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

- А што мы зробiм з астатнiмi рэчамi, Робi? З мэбляй?

- Я ўжо перагаварыў з фраў Залеўскi. Усё, што можна, я перанясу ў свой пакой. Што застанецца, мы перададзiм на захаванне. Забяром, калi ты вернешся.

- Калi я вярнуся, - сказала яна.

- Так, - пацвердзiў я. - Калi ты вернешся вясной, уся загарэлая.

Я дапамог ёй пакаваць рэчы, i пад вечар, калi ўжо пачало цямнець, мы былi гатовы. Дзiўна: усе прадметы стаялi на тых самых месцах, толькi шафы апусцелi, i ўсё роўна пакой здаўся мне пустым i сумным. Пат села на свой ложак. Выгляд у яе быў змораны.

- Уключыць святло? - спытаў я.

Яна адмоўна пахiтала галавой.

- Пакуль што не трэба.

Я прысеў каля яе.

- Хочаш цыгарэту?

- Не, Робi. Толькi крыху пасядзець.

Я ўстаў i пайшоў да акна. Прыцемненыя дажджом, лiхтары трывожна мiгцелi. У дрэвах корпаўся вецер. Унiзе няспешна прайшла Роза. Яе высокiя боты блiшчалi. Пад пахай яна несла скрутак. Яна iшла ў бок "Iнтэрнацыяналя". Магчыма, яна несла з сабой вязанне, каб звязаць дачцэ нешта цёплае: Следам за ёй iшлi Фрыцы i Марыон. Абедзве былi апрануты ў новыя белыя прыталеныя плашчы, а праз нейкую хвiлiну за iмi, нiбы крадком, адзiнокая i змораная, пратэпала Мiмi.

Я адвярнуўся. Сцямнела так, што я не бачыў Пат. Я толькi чуў яе дыханне. За дрэвамi могiлак няспешна i цьмяна паўзлi ўверх агнi рэклам. Чырвоны радок рэкламы цыгарэт цягнуўся над дамамi, нiбы стракатая ордэнская стужка, заiскрылiся сiнiя i смарагдава-зялёныя кругi вiнаробчых фiрмаў, загарэлiся светлыя контуры рэкламы швейных вырабаў. Iх бляклае размытае святло пранiкала праз вокны на сцены i столь, яно мiгатлiва перамяшчалася, i пакой раптам здаўся мне закiнутым вадалазным каўпаком на дне мора, вакол якога шумяць дажджавыя хвалi, а зверху, праз тоўшчу вады прабiваецца слабы водблiск стракатага свету.

Было восем гадзiн вечара. З вулiцы пачуўся гук клаксона.

- Гэта Готфрыд на таксi, - сказаў я. - Ён павязе нас павячэраць.

Я ўстаў, падышоў да акна i крыкнуў, што мы iдзём. Потым я ўключыў настольную лямпу i накiраваўся ў свой пакой. Ён мне здаўся непазнавальна чужым. Я дастаў бутэльку рому i хуценька выпiў чарку. Потым я сеў у крэсла i ўтаропiўся на шпалеры. Праз хвiлiну я зноў устаў i пайшоў да ўмывальнiка прычасацца. Але ўбачыўшы свой твар у люстэрку, я забыўся пра свой намер. Я разглядаў сябе з халоднай цiкаўнасцю. Я скрывiў вусны i ўсмiхнуўся сам сабе. У адказ я ўбачыў нацягнутую бледную ўсмешку.

- Здароў, - моўчкi сказаў я. Потым вярнуўся да Пат.

- Пайшлi, сябрук? - спытаў я.

- Пайшлi, - сказала яна. - Але я хачу яшчэ раз зазiрнуць у твой пакой.

- Навошта? - здзiвiўся я. - Старая буда...

- Пачакай, -сказала яна. -Я зараз вярнуся.

Я крыху пачакаў, а потым пайшоў за ёй. Яна стаяла пасярэдзiне пакоя i, убачыўшы мяне, уздрыгнула. Я нiколi не бачыў яе такой. Яна была зусiм пагаслая. Але гэта цягнулася толькi секунду, потым яна зноў заўсмiхалася.

- Пайшлi, - сказала. - Цяпер можна адпраўляцца.

Каля кухнi нас чакала фраў Залеўскi. Яе сiвыя локаны калыхалiся. На чорнай шаўковай сукенцы свяцiлася брошка з картачкай нябожчыка Залеўскага.

- Сцеражыся! - шапнуў я Пат. - Яна будзе цябе абдымаць.

У наступны момант Пат ужо знiкла, патануўшы ў агромнiстым бюсце. Над ёй сутаргава крывiўся вялiзны твар. Яшчэ некалькi секунд, i Пат бясследна прапала б. Калi матухна Залеўскi плакала, у вачах яе быў цiск, як у сiфонах.

- Прабачце, - сказаў я. - Мы спяшаемся. Нам пара!

- Пара? - Фраў Залеўскi змерыла мяне знiшчальным позiркам. - Цягнiк адпраўляецца праз дзве гадзiны! За гэты час вы, вiдаць, хочаце напаiць беднае дзiця?

Пат не стрымалася ад смеху.

- Не, фраў Залеўскi. Нам жа трэба развiтацца з сябрамi.

Матухна Залеўскi з недаверам пахiтала галавой.

- Вы паглядаеце на гэтага маладога чалавека як у залаты гаршчок, фройляйн Хольман. А ён не больш чым пазалочаная бутэлька.

- Выдатны вобраз, - сказаў я.

- Дзiця маё! - фраў Залеўскi зноў захвалявалася. - Вяртайцеся хутчэй! Пакой чакае вас заўжды! Калi б там аказаўся нават кайзер, я выселiла б яго дзеля вас!

- Сардэчна дзякую, фраў Залеўскi, - сказала Пат. - Вялiкi дзякуй за ўсё. I за варажбу. Я ўсё буду помнiць.

- Добра. Адпачывайце i папраўляйцеся на здароўе.

- Вядома, - адказала Пат. - Паспрабую. Да пабачэння, фраў Залеўскi. Да пабачэння, Фрыда.

Мы пайшлi. Дзверы калiдора стукнулi за намi. На лесвiчнай пляцоўцы панаваў паўзмрок - некалькi лямпачак перагарэла. Пат моўчкi, цiха i мякка ступаючы, спускалася па лесвiцы. У мяне было такое адчуванне, быццам скончыўся водпуск i мы цяпер шэрым ранкам iдзём на вакзал, каб адправiцца на фронт.

Ленц адчынiў дзверцы таксi.

- Асцярожна! - сказаў ён.

Машына ўся была запоўнена ружамi. Два вялiзныя букеты белых i чырвоных бутонаў ляжалi на заднiх сядзеннях. Я адразу пазнаў, адкуль яны - з царкоўнага кветнiка.

- Апошнiя! - заявiў Готфрыд самазадаволена. - Запатрабавалi пэўных намаганняў. Давялося правесцi даволi працяглую дыскусiю пра iх са святаром.

- У яго светлыя дзiцячыя вочкi? - спытаў я.

- Ага, значыць, гэта быў ты, брат! - адказаў Готфрыд. - Значыць, ён расказваў мне пра цябе. Бедалага быў вельмi расчараваны, калi зразумеў, што ў цябе за малiтвы. А яму ўжо здалося, што набожнасць мужчынскай часткi насельнiцтва зноў пайшла ўгору.

- Няўжо ён цябе так i выпусцiў з кветкамi? - спытаў я.

- Мы з iм паразмаўлялi. А потым ён дапамог мне нарэзаць ружаў.

Пат засмяялася.

- Няўжо праўда?

Готфрыд усмiхнуўся.

- Вядома. Карцiна была казачная: духоўны айцец скача ў паўзмроку, каб дастаць самыя высокiя галiнкi. Яго апанаваў спартовы азарт. Расказваў мне, што раней, у гiмназii, быў добрым футбалiстам. Здаецца, правым нападаючым.

- Ты спакусiў пастара на крадзеж, - сказаў я. - Гэта абыдзецца табе ў пару сотняў гадкоў пекла. А дзе Ота?

- Ён ужо ў Альфонса. Мы ж iдзём вячэраць да Альфонса?

- Ну, вядома, - сказала Пат.

- Дык наперад!

У Альфонса нам падалi шпiгаванага зайца з чырвонай капустай i печанымi яблыкамi. На заканчэнне вячэры ён паставiў на патэфон пласцiнку з хорам данскiх казакоў. Гэта была вельмi цiхая песня, хор вёў яе стрымана, як далёкi арган, а над iм плыў адзiнокi светлы голас. Мне здалося, быццам нячутна адчынiлiся дзверы, у пакой увайшоў стары змораны чалавек, моўчкi сеў за столiк i заслухаўся песняй сваёй маладосцi.

- Дзецi, - сказаў Альфонс, калi хор, паступова зацiхаючы, лёгка выдыхнуў апошнi гук. - Дзецi, вы ведаеце, пра што я заўсёды думаю, калi чую гэтую песню? Пра Iпр. Памятаеш, Готфрыд, сакавiк 1917 года, вечар з Бертэльсманам?

- Так, - сказаў Ленц, - я ўсё помню, Альфонс... Вечар i вiшнёвыя дрэвы...

Альфонс кiўнуў.

Кёстэр устаў.

- Здаецца, пара. - Ён зiрнуў на гадзiннiк. - Трэба ехаць.

- Па чарцы каньяку, - сказаў Альфонс. - Сапраўднага "Напалеона". Я ж прынёс яго спецыяльна для вас.

Мы выпiлi каньяк i паднялiся.

- Да пабачэння, Альфонс! - сказала Пат. - Я так любiла бываць тут. - Яна падала яму руку.

Альфонс зачырванеўся. Ён сцiснуў яе даланю ў сваiх лапах.

- Ну, калi што якое... проста дайце знаць. - Ён глядзеў на яе разгублена. - Вы цяпер належыце да нас. Нiколi не падумаў бы, што жанчына можа стаць сваiм хлопцам.

- Дзякую, - сказала Пат. - Дзякую, Альфонс. Вы сказалi мне самае прыемнае, што толькi можна. Да пабачэння i ўсяго найлепшага.

- Да пабачэння! Да хуткага!

Кёстэр з Ленцам павезлi нас на вакзал. Перад нашым домам мы на хвiлiнку спынiлiся, i я прывёў сабаку. Чамаданы Юп ужо завёз на вакзал.

Мы прыехалi на вакзал у самы раз. Ледзь паспелi сесцi ў вагон, як цягнiк адправiўся. Ужо лакаматыў зрушыў з месца, калi Готфрыд выцягнуў з кiшэнi i падаў мне закручаную ў паперу бутэльку.

- Вось, Робi, вазьмi. У дарозе заўсёды можа спатрэбiцца.

- Дзякую, - сказаў я. - Лепш выпiце сёння самi, хлопцы. Я прыхапiў з сабой тое-сёе.

- Вазьмi;- не пагадзiўся Ленц. - Лiшняя не будзе.

Ён, iдучы побач з цягнiком, якi рухаўся, кiнуў мне бутэльку.

- Да пабачэння, Пат! - крыкнуў ён. - Калi мы тут прагарым, то ўсе разам прыедзем да вас. Ота будзе лыжнiкам, я - настаўнiкам танцаў, а Робi пiянiстам. Разам з вамi мы ўтворым трупу i пойдзем ад гатэля да гатэля.

Цягнiк набраў хуткасць. Готфрыд адстаў. Пат высунулася з акна, махаючы рукой, пакуль вакзал не знiк за паваротам. Потым павярнулася да мяне. Яна была вельмi бледная, у яе вачах блiснулi слёзы. Я абняў яе.

- Хадзем, - сказаў я. - Вып'ем кроплю. Ты трымалася цудоўна.

- Але на душы ў мяне зусiм не цудоўна, - адказала яна, спрабуючы ўсмiхнуцца.

- Як i ў мяне, - сказаў я. - Вось таму мы i вып'ем.

Я адкаркаваў бутэльку i налiў ёй шкляначку каньяку.

- Добра? - спытаў я.

Яна кiўнула i прыхiлiлася да майго пляча.

- Ах, мiлы, што толькi будзе?

- Не трэба плакаць, - сказаў я. - Я так ганаруся, што ты не заплакала, нiводнага разу за дзень.

- Я i не плачу, - адказала яна i заматала галавой, а слёзы кацiлiся па яе вузкiм твары.

- Давай, выпi яшчэ крыху, -гаварыў я, трымаючы яе ў абдымках. - Трэба перажыць толькi першы момант, потым будзе лягчэй.

Яна кiўнула.

- Так, Робi. I ты не турбуйся. Зараз усё пройдзе, i стане лягчэй, толькi ты не глядзi на мяне. Пакiнь на некалькi хвiлiн мяне адну, i я спраўлюся з сабой.

- Але чаму? Увесь дзень ты трымалася так мужна... Цяпер ты можаш паплакаць, колькi табе захочацца.

- Я трымалася зусiм не мужна. Ты толькi не заўважыў.

- Магчыма, - сказаў я. - Але ў тым i ёсць мужнасць.

Яна паспрабавала ўсмiхнуцца.

- У чым мужнасць, Робi?

- У тым, што не здаешся. - Я пагладзiў яе па валасах. - Пакуль не здаешся, ты - над лёсам.

- У мяне гэта не мужнасць, мiлы, - прамармытала яна. - Гэта проста страх. Нiкчэмны страх перад вялiкiм, апошнiм страхам.

- Гэта самая вялiкая мужнасць, Пат.

Яна прыхiлiлася да мяне.

- Ах, Робi, ты зусiм не ведаеш, што такое страх.

- Ведаю, - сказаў я.

Дзверы адчынiлiся. Праваднiк папрасiў бiлеты. Я падаў.

- Бiлет у спальны вагон - для дамы? - спытаў ён.

Я кiўнуў.

- Тады вам трэба перайсцi ў спальны, - сказаў ён Пат. - У iншыя вагоны бiлет не годны.

- Добра.

- А сабаку трэба здаць у багажны вагон, - заявiў ён. - Там - купэ для сабакi.

- Выдатна, - сказаў я. - А дзе спальны вагон?

- Справа - трэцi. Багажны - самы першы.

Ён пайшоў. У яго на грудзях матляўся маленькi лiхтарык. Быццам ён iшоў па шахце.

- Трэба перабiрацца, Пат, - сказаў я. - Бiлi я перапраўлю да цябе кантрабандай. У багажным яму няма чаго рабiць.

Сабе я не купiў бiлета ў спальны вагон. Мне нiчога не значыла праседзець ноч у куточку купэ. Ды i дзешавей так.

Юп ужо занёс чамаданы Пат у спальны вагон. Маленькае зграбнае купэ было аздоблена чырвоным дрэвам.

У Пат было нiжняе месца. Я спытаў праваднiка, цi занята верхняе.

- Будзе занята, - сказаў ён. - Ад Франкфурта.

- У колькi мы будзем у Франкфурце?

- А палове трэцяй.

Я даў яму "гасцiнца", i ён вярнуўся ў свой куток.

- Праз паўгадзiны мы з сабакам зноў будзем у цябе, - сказаў я Пат.

- Але ж нельга, праваднiк застаецца ў вагоне.

- Можна. Не замыкай дзверы.

Я пайшоў назад мiма праваднiка. Ён зiрнуў на мяне. На наступнай станцыi мы з сабакам выйшлi i на пероне мiма спальнага вагона перайшлi ў наступны. Тут я пачакаў, пакуль праваднiк выйшаў, каб паразмаўляць з машынiстам. Потым я зноў падняўся, прайшоў праз вагон да купэ Пат. Нiхто мяне не ўбачыў.

У белым мяккiм халаце яна выглядала вельмi прыгожа. Яе вочы гарэлi.

- Я ўжо зусiм супакоiлася, Робi, - сказала яна.

- Добра. Але цi не прылегчы табе? Тут вельмi цесна. Тады я прысяду каля цябе.

- Добра, але... - Яна павагалася i паказала на верхняе месца. - Калi раптам адчыняцца дзверы i перад намi з'явiцца прадстаўнiца Саюза выратавання паўшых дзяўчат?

- Да Франкфурта яшчэ далёка, - сказаў я. - Я буду напагатове. Я не засну.

Перад самым Франкфуртам я перайшоў у сваё купэ. Я сеў у куток каля акна i паспрабаваў заснуць. Але ў Франкфурце ў купэ з'явiўся чалавек з вусамi, як у цюленя. Ён адразу штосьцi дастаў з чамадана i пачаў есцi. Ён еў так старанна, што я не мог заснуць. Сiлкаванне працягвалася амаль гадзiну. Потым цюлень выцер вусы, улёгся i пачаў канцэрт, якога я не чуў ад роду. Гэта быў не проста храп, гэта былi ўздыхi з падвываннем, якiя перарывалiся раптоўнымi стогнамi i працяглым булькатаннем. Я не мог ва ўсiм гэтым вызначыць нiякай сiстэмы, так усё было разнастайна. На шчасце, а палове шостай чалавек выйшаў.

Калi я прачнуўся, за акном усё было бялюткае. Снег падаў буйнымi шматамi. Купэ патанула ў нерэальным паўзмроку. Мы ўжо ехалi памiж гор. Было каля дзевяцi гадзiн. Я пацягнуўся i пайшоў мыцца i галiцца. Вярнуўшыся, я ўбачыў у купэ Пат. Выгляд у яе быў свежы.

- Добра паспала? - спытаў я.

Яна кiўнула галавой.

- А кiм аказалася старая спiрытыстка - суседка па купэ?

- Яна маладая i прыгожая. Яе завуць Хэльга Гутман. Яна едзе, як i я, у санаторый.

- Сапраўды?

- Праўда, Робi. Але ты не выспаўся, па табе бачна. Табе трэба добра паснедаць.

- Кавы, - сказаў я. - Кавы з вiшнёвай настойкай.

Мы пайшлi ў вагон-рэстаран. Раптам настрой мой падняўся. Усё iдзе не так дрэнна, як здавалася ўчора.

Хэльга Гутман ужо сядзела за столiкам. Гэта была статная вясёлая дзяўчына паўднёвага тыпу.

- Дзiўна, - сказаў я, - што так супала - вы едзеце ў адзiн санаторый.

- Нiчога асаблiвага, - адказала яна.

Я глянуў на яе. Яна засмяялася.

- У гэты час пералётныя птушкi зноў збiраюцца ў гурт... Там... - яна паказала на куток рэстарана, - там увесь столiк едзе туды.

- Адкуль вы ведаеце? - спытаў я.

- Я iх ведаю з мiнулага года. Там усе знаюць адзiн аднаго.

Афiцыянт прынёс каву.

- Прынясiце мне яшчэ да кавы двайную порцыю вiшнёвай настойкi, - сказаў я.

Мне трэба было крыху выпiць. Раптам усё стала так проста. Вунь сядзяць людзi i едуць у санаторый нават другi раз, i здавалася, што гэтая паездка для iх - проста прагулка. Глупства - так баяцца. Пат вернецца, як вярталiся дадому ўсе гэтыя людзi. Я не падумаў, што ўсе гэтыя людзi ехалi туды зноў. Дастаткова было ведаць, што адтуль можна вярнуцца i жыць яшчэ цэлы год. Наша мiнулае навучыла нас не забягаць у думках далёка наперад.

Мы прыехалi пад вечар. Неба раз'яснiлася, сонца пасылала залацiстыя промнi на заснежаныя палi, а неба было такое блакiтнае, якога не было ўжо некалькi тыдняў. На вакзале было шмат сустракаючых. Яны вiталi тых, хто прыехаў, махалi iм хусцiнкамi, а з цягнiка iм адказвалi пасажыры. Хэльгу сустрэла вясёлая жанчына-бландзiнка i два мужчыны ў светлых штанах-гольф. Яна ўсхвалявана замiтусiлася, быццам пасля працяглай разлукi вярнулася дамоў.

- Да пабачэння, - потым, наверсе! - крыкнула яна нам i села са сваiмi сябрамi ў вазок.

Людзi хутка разышлiся, i праз некалькi хвiлiн мы засталiся на пероне адны. Да нас падышоў насiльшчык.

- У якi гатэль? - спытаў ён.

- У санаторый "Лясны спакой", - адказаў я.

Ён кiўнуў i даў знак фурману. Яны пагрузiлi чамаданы ў блакiтны вазок, запрэжаны двума канямi. На iх галовах былi султаны са стракатых пёраў, i пара з iх храпаў ахутвала пысы перламутравым воблакам. Мы селi.

- Хочаце падняцца наверх па канатнай дарозе цi ў санях? - спытаў фурман.

- Цi далёка на санях?

- Паўгадзiны.

- Тады на санях.

Фурман шчоўкнуў языком, i мы паехалi. Дарога вывела з вёскi i спiраляй закруцiлася ўверх. Санаторый быў на гары па-над вёскай. Доўгi белы будынак са шматлiкiмi вокнамi на балконы. Слабы вецер гайдаў сцяг над будынiнай. Я думаў, што ўбачу нешта накшталт бальнiцы. Але санаторый быў больш падобны, ва ўсякiм разе на першым паверсе, да гатэля. У холе гарэў камiн. На некалькiх столiках стаяў чайны посуд.

Мы адзначылiся ў рэгiстратуры. Работнiк занёс нашы чамаданы, i дама ў гадах растлумачыла нам, што Пат будзе жыць у пакоi 79. Я спытаў, цi нельга мне атрымаць пакой на некалькi дзён. Яна пахiтала галавой.

- У санаторыi нельга. Магчыма, у флiгелi.

- А дзе ён?

- Тут побач.

- Добра, - сказаў я. - Тады дайце мне пакой i скажыце, каб занеслi мой чамадан.

У бясшумным лiфце мы паднялiся на трэцi паверх. Наверсе, праўда, усё нагадвала бальнiцу. Хоць i вельмi камфартабельную, ды ўсё ж бальнiцу. Белыя калiдоры, белыя дзверы, усюды бляск шкла, нiкелю i чысцiнi. Нас сустрэла старшая сястра.

- Фройляйн Хольман?

- Так, - сказала Пат, - пакой 79?

Старшая сястра кiўнула, пайшла наперад i адчынiла дзверы.

- Вось ваш пакой.

Гэта было светлае, сярэдняй велiчынi памяшканне, у якое праз шырокае акно свяцiла вечаровае сонца. На стале стаяў букет жоўтых i чырвоных астраў, а за акном прасцiралiся светлыя заснежаныя палi, у якiя вёска хуталася, як у вялiзную мяккую коўдру.

- Табе падабаецца? - спытаў я Пат.

Яе позiрк на iмгненне спынiўся на мне.

- Падабаецца, - сказала яна потым.

Работнiк прынёс чамаданы.

- Калi мне прыйсцi на абследаванне? - спытала яна сястру.

- Заўтра ранiцай. Сёння вам лепш раней легчы спаць, каб як след адпачыць.

Пат скiнула з сябе плашч i паклала яго на белы ложак, на якiм вiсеў чысты тэмпературны лiст.

- У пакоi няма талефона? - спытаў я.

- Ёсць разетка, - сказала сястра. - Тэлефон можна ўстанавiць.

- Што я павiнна яшчэ зрабiць? - спытала Пат.

Сястра пахiтала галавой.

- Сёння нiчога. Толькi заўтра пасля абследавання будзе прызначана лячэнне. Абследаванне - у дзесяць. Я прыйду па вас.

- Дзякую, сястра.

Сястра выйшла. Работнiк яшчэ стаяў каля дзвярэй. Я даў яму "гасцiнца". Ён пайшоў таксама. У пакоi стала раптам вельмi цiха. Пат глядзела ў акно. Яе галава ў бляску святла здавалася чорнай.

- Ты замарылася? - спытаў я.

Яна павярнулася.

- Не.

- У цябе змораны выгляд, - сказаў я.

- У мяне iншая змора, Робi. Але на адпачынак у мяне яшчэ хопiць часу.

- Ты хочаш пераапрануцца? - спытаў я. - Цi спусцiмся спачатку на гадзiнку ўнiз? Мне здаецца, будзе лепш, калi мы яшчэ спусцiмся.

- Добра, - сказала яна. - Так будзе лепш.

На бясшумным лiфце мы з'ехалi ўнiз i селi за маленькi столiк у холе. Праз хвiлiнку да нас падышла Хэльга Гутман з сябрамi. Яны селi за наш столiк. Хэльга была ўзбуджаная i крыху ненатуральна вясёлая, але я быў рады, што яна была з намi i што ў Пат ужо з'явiлася некалькi знаёмых. Заўсёды цяжка перажыць першы дзень.

XXII

Праз тыдзень я вярнуўся. Ад вакзала пайшоў адразу ў майстэрню. Калi я прыйшоў, ужо сцямнела, яшчэ iшоў дождж, i мне здавалася, што мiнуў год, як я адвёз Пат. Кёстэр i Ленц сядзелi ў канторы.

- Ты прыйшоў у самы час, - сказаў Готфрыд.

- А што здарылася? - спытаў я.

- Дай яму аддыхнуць з дарогi, - сказаў Кёстэр.

Я сеў.

- Як справы ў Пат? - спытаў Ота.

- Добра. Наколькi можа быць добра. Але скажыце мне, што тут здарылася.

Гаворка пайшла пра машыну, якую мы забралi пасля аварыi. Мы яе адрамантавалi i вярнулi тыднi два назад. I вось Кёстэр учора пайшоў па плату. Але гаспадар машыны за гэты час збанкрутаваў. Машына прадаецца з аўкцыёну, разам з усёй маёмасцю.

- Нiчога страшнага, - сказаў я. - Мы маем справу толькi са страхавой кампанiяй.

- I мы так думалi, - суха заявiў Ота. - Але машына не застрахавана.

- Д'ябал! Няўжо праўда, Ота?

Кёстэр кiўнуў.

- Толькi сёння даведаўся.

- А мы цацкалiся з гэтым братам, як сёстры мiласэрнасцi, i яшчэ пабiлiся за гэтую ламачыну, - прабурчаў Ленц. - А чатыры тысячы марак вылецелi на вецер!

- Хто б мог прадбачыць! - сказаў я.

Ленц засмяяўся.

- Якая дурасць!

- Што ж будзем рабiць, Ота? - спытаў я.

- Я заявiў пратэст распарадчыку аўкцыёну. Але баюся, што карысцi з гэтага будзе не шмат, - сказаў Готфрыд. - Фiнансавае ўпраўленне i так злуецца на нас за падаткi.

- Магчыма, - згадзiўся Кёстэр.

Ленц падняўся.

- Раўнавага i добрая вытрымка ў цяжкiх сiтуацыях упрыгожваюць салдата.

Ён падышоў да шафы i ўзяў бутэльку каньяку.

- Выпiўшы такога каньяку, мы можам праявiць нават гераiзм, - сказаў я. Калi не памыляюся, гэта апошняя бутэлька добрага каньяку.

- Гераiзм, хлапец, - запярэчыў Ленц, - патрэбны толькi ў цяжкiя часiны. А мы жывём у часы адчаю. Тут адзiна прыстойныя паводзiны - гумар. - Ён выпiў сваю чарку. - Добра. А цяпер я сядлаю нашага старога Расiнанта, каб зарабiць якую дробязь.

Ён пайшоў праз змрочны двор i выехаў на таксi. Мы з Кёстэрам яшчэ крыху пасядзелi.

- Не шанцуе, Ота, - сказаў я. - Нам заклята нё шанцуе ў апошнi час.

- Я прывык не задумвацца больш, чым трэба, - адказаў Кёстэр. - I гэтага хапае. Як там - у санаторыi?

- Каб не хвароба, то там - рай. Снег i сонца.

Ён падняў галаву.

- Снег i сонца. Гучыць крыху нязвыкла, праўда?

- Праўда. Вельмi нязвыкла. Там усё нязвыкла.

Ён зiрнуў на мяне.

- Што робiш сёння ўвечары?

Я пацiснуў плячыма.

- Трэба спачатку занесцi чамадан дадому.

- Мне на гадзiну трэба адлучыцца. Ты потым прыйдзеш у бар?

- Абавязкова, - сказаў я. - Што мне яшчэ рабiць?

Я забраў на вакзале чамадан i занёс яго дамоў. Я адчынiў дзверы цiха: у мяне не было жадання размаўляць нi з кiм.

Мне ўдалося прашмыгнуць, не трапiўшы ў лапы фраў Залеўскi. Хвiлiнку я пасядзеў у сваiм пакоi. На стале ляжалi пiсьмы i газеты. У канвертах былi толькi праспекты. Мне нiхто не пiсаў. "Цяпер мне будуць пiсаць", - падумаў я.

Неўзабаве я ўстаў, умыўся, пераапрануўся. Чамадан я не распакоўваў. Я вырашыў пакiнуць сабе нейкi занятак пасля вяртання. Я не пайшоў у пакой Пат, хоць i ведаў, што там нiхто не жыве. Я цiхенька пракраўся праз калiдор i, выбраўшыся на вулiцу, з палёгкай уздыхнуў.

Я накiраваўся ў кавярню "Iнтэрнацыяналь" перакусiць. Афiцыянт Алоiс вiтаў мяне на парозе.

- Зноў да нас?

- Да вас, - сказаў я. - Урэшце, заўжды вяртаешся на старое месца.

Роза i астатнiя дзяўчаты сядзелi вакол вялiкага стала. Сабралiся амаль усе. Гэта быў час памiж першым i другiм выхадам.

- Бог мой, Роберт, - сказала Роза. - Рэдкi госць.

- Не пытайся ў мяне нi пра што, - сказаў я. - Галоўнае, што я вярнуўся.

- Не зразумела. Цяпер будзеш прыходзiць часцей?

- Магчыма.

- Не бяры блiзка да сэрца, - сказала яна, зiрнуўшы мне ў твар. - Усё праходзiць.

- Згодны, - сказаў я. - Гэта самая вялiкая праўда на свеце.

- Вядома, - адказала Роза. - Лiлi таксама ёсць што расказаць пра гэта.

- Лiлi? - Толькi цяпер я заўважыў яе каля Розы. - Што ты тут робiш? Ты ж выйшла замуж i павiнна сядзець дома ў сваёй краме водаправоднай арматуры.

Лiлi не адказала.

- Крама, - сказала Роза кплiва. - Пакуль былi грошы, усё iшло гладка... Лiлi - Лiлiчка... нiхто пра мiнулае не ўспамiнаў. Роўна паўгода працягваўся рай. Як толькi яна аддала апошнi пфенiг, дык шаноўны пан, якi стаў панам праз яе грошы, адразу адмовiўся ад жонкi... былой прастытуткi... - Яна цяжка дыхала. - Канечне, раптам заявiў, што нiчога не ведаў. Быў бязмерна здзiўлены: няўжо ў яе такое мiнулае? Так здзiвiўся, што падаў на развод. Але ж грошыкi не вернеш.

- Колькi? - спытаў я.

- Чатыры тысячы марак, не дробязь! Як ты думаеш, колькi мярзотнiкаў трэба прыняць для гэтага ў пасцелi?

- Чатыры тысячы марак, - сказаў я. - Зноў чатыры тысячы. Сёння сума як начараваная.

Роза зiрнула на мяне, не разумеючы.

- Сыграй лепш што-небудзь, - сказала яна. - Змянi настрой!

- Добра... раз мы зноў сабралiся разам...

Я сеў да пiянiна i сыграў некалькi модных мелодый. Я iграў i думаў, што ў Пат хопiць грошай на санаторый толькi да канца студзеня i што мне варта было б зарабляць больш. Я механiчна барабанiў па клавiшах i бачыў, як захоплена слухала Роза, седзячы на канапцы, а побач быў бледны, закамянелы ад жудаснага адчаю твар Лiлi, больш халодны i безжыццёвы, чым у нябожчыка.

З задумення мяне вывеў крык. Роза падхапiлася, ачнуўшыся ад забыцця. Яна стаяла за сталом, вырачыўшы вочы, са збiтым набакiр капелюшом. Яна не заўважала, што кава паволi цячэ з перакуленага кубачка па стале ў яе адкрытую сумачку.

- Артур! - з цяжкасцю прамовiла яна. - Няўжо - ты?

Я перастаў iграць. У кавярню ўвайшоў хударлявы развязны чалавек у капелюшы, збiтым на патылiцу.

У яго быў жоўты, нездаровы колер твару, вялiкi нос i маленькая, падобная да яйца, галава.

- Артур, - усё яшчэ мармытала Роза. - Ты?

- Ну, а хто яшчэ? - прабурчаў Артур.

- Божа мой, адкуль ты ўзяўся?

- Адкуль я мог узяцца? З вулiцы праз дзверы.

Хаця Артур вярнуўся пасля працяглага расстання, ён быў не вельмi ветлiвы. Я з цiкаўнасцю назiраў за iм. Вось ён - легендарны iдэал Розы, бацька яе дзiцяцi. Здавалася, ён толькi што выйшаў з турмы. Я не мог знайсцi ў iм нiчога такога, за што Роза магла яго так палымяна любiць. Магчыма, у тым i сакрэт. Дзiўна, чым спакушаюцца гэтыя цвёрдыя, як алмаз, знаўцы мужчын.

Артур, нiчога не пытаючыся, узяў поўны куфаль пiва, якi стаяў на стале каля Розы, i выпiў. Адамаў яблык на яго тонкай жылiстай шыi хадзiў пры гэтым уверх-унiз, нiбы лiфт. Роза глядзела на яго, i вочы яе гарэлi.

- Вып'еш яшчэ? - спытала яна.

- Вядома, - сказаў Артур. - Але вялiкi куфаль.

- Алоiс! - Роза, шчаслiвая, паклiкала афiцыянта. - Ён хоча пiва.

- Бачу, - абыякава заявiў Алоiс i налiў пiва.

- А дзiцятка! Артур, ты яшчэ не бачыў маленькай Эльвiры.

- Слухай! - Артур упершыню ажывiўся. Нiбы абараняючыся, ён прыклаў руку да грудзей. - Пра гэта мне не балбачы! Мяне гэта не датычыць! Я ж хацеў, каб ты пазбавiлася байструка. I так бы яно i было, каб я не... - Ён змрочна задумаўся. - А цяпер i на дзiця трэба грошы.

- Нiчога страшнага, Артур. А потым... гэта ж дзяўчынка.

- Таксама каштуе грошай, - сказаў Артур i залiў у глотку другi куфаль. Магчыма, знойдзецца дурная багатая баба, якая ўдачарыць дзiця. За прыстойную плату, вядома. Адзiнае выйсце.

Ён схамянуўся.

- Ёсць грошы?

Роза паслужлiва ўзяла сумачку, заляпаную кавай.

- Толькi пяць марак, Артур, я ж i не спадзявалася, што ты прыйдзеш. Дома ёсць яшчэ.

Артур, як якi паша, абыякава сыпануў серабро ў кiшэню жылеткi.

- Працiраючы заднiцай крэсла, не заробiш нiчога, - незадаволена сказаў ён.

- Ужо iду, Артур. Але цяпер няма чаго лавiць. Час вячэры.

- Хто стараецца, той i мае, - заявiў Артур.

- Ужо iду.

- Ну... - Артур дакрануўся да капелюша. - Заскочу зноў каля дванаццацi.

Развiнчанай хадой ён пайшоў да дзвярэй. Роза праводзiла яго шчаслiвым позiркам. Ён не азiрнуўся i не зачынiў за сабой дзвярэй.

- Вярблюд, - вылаяўся Алоiс i зачынiў дзверы.

Роза горда глянула на нас.

- Цi ж не маладзец? Цвёрды, як крэмень. I дзе ён прападаў столькi часу?

- Бачна па колеры скуры, - адказала Валi. - У турме. Герой!

- Ты яго не ведаеш...

- Як аблупленага, - сказала Валi.

- Табе гэтага не зразумець, - Роза ўстала. - Ён сапраўдны мужчына. Не якiсьцi смаркач. Ну, я пайшла. Прывiтанне, дзеткi!

Памаладзелая i акрыленая, яна пайшла, круцячы сцёгнамi. Цяпер зноў паявiўся чалавек, якому яна будзе здаваць грошы на прапой. А потым ён яе за гэта адлупцуе. Яна была шчаслiвая.

Праз паўгадзiнкi пайшлi астатнiя. Толькi Лiлi засталася сядзець. Твар яе закамянеў. Я яшчэ крыху пабарабанiў на пiянiна, потым з'еў бутэрброд i таксама пайшоў. Было цяжка доўга заставацца сам-насам з Лiлi. Я павольна iшоў па мокрых цёмных вулiцах. Каля могiлак выстраiўся атрад Армii выратавання. У суправаджэннi труб i трамбонаў яны спявалi пра нябесны Ерусалiм. Я спынiўся. Раптам з'явiлася пачуццё, што мне не вытрываць аднаму, без Пат. Я ўтаропiўся на бляклыя магiльныя плiты. Я сказаў сабе, што год назад я быў куды больш адзiнокi, што ў той час я быў увогуле незнаёмы з Пат. А цяпер яна была, хоць i не са мной. Але нiчога не дапамагала - настрой мой раптам зусiм сапсаваўся. Я адчуў сябе бездапаможным. Нарэшце я вярнуўся ў свой пакой, каб паглядзець, цi няма ад яе пiсьма. Гэта не мела сэнсу, бо пiсьма не магло быць i не было, але я ўсё роўна падняўся ў пакой.

Выходзячы, я каля дзвярэй сустрэў Арлова. Пад яго расшпiленым палiто быў бачны смокiнг. Ён адпраўляўся ў гатэль на працу, ён там танцаваў. Я спытаў яго, цi не чуў ён што пра фраў Хасэ.

- Не, - сказаў ён. - Яна яшчэ не вярталася. I ў палiцыю не заявiлася. Было б лепш, каб яна ўжо не вярнулася.

Мы разам iшлi па вулiцы. На рагу стаяла грузавая машына з мяшкамi i вугалем. Шафёр падняў капот i корпаўся ў маторы. Потым ён уладкаваўся на сваё сядзенне. Калi мы праходзiлi каля машыны, ён завёў матор i даў газ на халастых абаротах. Арлоў уздрыгнуў. Я зiрнуў на яго. Ён збялеў.

- Вам нездаровiцца? - спытаў я.

Ён усмiхнуўся збялелымi вуснамi i пахiтаў галавой.

- Не... але я часам пужаюся, калi нечакана чую такi гук. Калi ў Расеi расстрэльвалi майго бацьку, на вулiцы таксама завялi матор грузавiка, каб заглушыць выстралы. Але мы iх усё роўна чулi.

Ён зноў усмiхнуўся, быццам просячы прабачэння.

- З мацi доўга не важдалiся. Яе расстралялi раненька ў падвале. Нам з братам ноччу ўдалося ўцячы. I былi яшчэ каштоўнасцi. Але мой брат замёрз па дарозе.

- За што расстралялi вашых бацькоў? - спытаў я.

- Мой бацька да вайны камандаваў казацкiм палком, якi ўдзельнiчаў у падаўленнi паўстання. Ён ведаў, што яго чакае. Ён лiчыў гэта, так бы мовiць, у парадку рэчаў. Мая мацi так не лiчыла.

- А вы?

Ён зрабiў змораны адмоўны жэст.

- З таго часу так шмат было ўсяго.

- У тым-та i справа, - сказаў я. - Было больш, чым месцiцца ў галаве.

Мы падышлi да гатэля, дзе ён працаваў. З "б'юiка" ў гэты час выйшла дама i з радасным воклiчам кiнулася да яго. Гэта была даволi поўная элегантная бландзiнка гадоў сарака.

Па яе прывялым бяздумным твары было вiдаць, што яна не зведала нi турбот, нi гора.

- Прабачце, - сказаў Арлоў, амаль не глянуўшы ў мой бок, - справы...

Ён пакланiўся бландзiнцы i пацалаваў ёй руку.

У бары былi Валянцiн, Кёстэр i Фердынанд Граў. Ленц прыйшоў крыху пазней. Я сеў за iх столiк i заказаў паўбутэлькi рому. Я ўсё яшчэ адчуваў сябе вельмi дрэнна.

Фердынанд - шырокi, масiўны - сядзеў у кутку. У яго былi запалыя шчокi i ясныя блакiтныя вочы. Ён ужо выпiў.

- Ну, малыш Робi, - сказаў ён i ляпнуў мяне па плячы. - Што з табой здарылася?

- Нiчога, Фердынанд, - адказаў я. - I гэта дрэнна.

Хвiлiнку ён узiраўся ў мяне.

- Нiчога? - сказаў ён потым. - Нiчога? Гэта шмат! Нiчога - гэта люстэрка, праз якое пазнаеш свет.

- Брава! - крыкнуў Ленц. - Надзвычай арыгiнальна, Фердынанд!

- Супакойся, Готфрыд, - Фердынанд павярнуўся да яго магутнай галавой. Такiя рамантыкi, як ты, - толькi патэтычныя конiкi, што скачуць па краi жыцця. Яны разумеюць яго няправiльна, i ўсё для iх сенсацыя. Што ты ведаеш пра НIЧОГА, ты - легкавагавая iстота?

- Ведаю тое-сёе. I гэтага дастаткова, каб любiць сваю вагу, - заявiў Ленц. - Прыстойныя людзi паважаюць НIЧОГА, Фердынанд. Яны не корпаюцца ў iм, як краты.

Граў утаропiўся ў яго.

- Будзь здароў, - сказаў Готфрыд.

- Будзь здароў, - адказаў Фердынанд. - Будзь здароў, корак.

Яны выпiлi да дна.

- Хацеў бы я быць коркам, - сказаў я i таксама выпiў сваю чарку. - Каб,што нi зробiш, усё атрымлiвалася як трэба. Хоць бы нядоўга.

- Здрада! - Фердынанд так гоцнуўся на крэсле, што яно затрашчала. - Хочаш стаць дэзерцiрам? Здрадзiць нашаму братэрству?

- Не, - адказаў я. - Я не хачу здраджваць. Але мне хочацца, каб у нас нiчога не крышылася.

Фердынанд нахiлiўся да мяне. Яго вялiзны дзiкаваты твар перасмыкнуўся.

- Ты - член аднаго ордэна, брат, ордэна няўдалых, няўмелых, з iх бязмэтнымi жаданнямi, з iх сумам, што не прыносiць карысцi, з каханнем без будучынi, з адчаем, што не мае сэнсу. - Ён усмiхнуўся. - Ты - з таго братэрства, члены якога лепш загiнуць, чым зробяць кар'еру, лепш прайграюць жыццё, пусцяць яго на вецер, згубяць, чым забрудзяць альбо забудуць недасягальны вобраз - той вобраз, брат, якi яны носяць у сэрцы, якi непагасна гарыць у гадзiнах, днях i начах, дзе нiчога няма, акрамя аднаго: голага жыцця i голай смерцi.

Ён падняў чарку, звяртаючыся да Фрэда за стойкай:

- Дай мне выпiць.

Фрэд прынёс бутэльку.

- Завесцi яшчэ патэфон? - спытаў ён.

- Не трэба, - сказаў Ленц. - Выкiнь свой патэфон i прынясi большыя чаркi. А потым выключы палову святла, пастаў на стол некалькi бутэлек i знiкнi ў сваiм кабiнеце.

Фрэд кiўнуў галавой i выключыў верхняе святло. Засталiся гарэць толькi лямпачкi пад пергаментнымi абажурамi са старых геаграфiчных картаў. Ленц налiў у шклянкi.

- Будзьце здаровы, дзецi! Вып'ем за тое, што жывыя! За тое, што дыхаем! За тое, што мы так моцна адчуваем жыццё, што нават не ведаем, што з iм рабiць!

- Сапраўды, - сказаў Фердынанд. - Толькi няшчасны ведае, што такое шчасце. Шчаслiвы - як манекен. Ён толькi дэманструе шчасце жыцця. Ён iм не валодае. Святло не свецiць на святле. Яно свецiць у змроку. За змрок! Хто хоць раз перажыў навальнiцу, той разумее, што такое электрычны разрад. Да д'ябла навальнiцы! Няхай будзе блаславёна наша кароткае жыццё! Любячы яго, мы не закладзём яго пад працэнты! Мы скарыстаем яго самi! Пiце, дзецi! Ёсць зоркi, што свецяць кожную ноч, хоць яны пагаслi ўжо дзесяць тысяч светлавых гадоў назад! Пiце, пакуль ёсць час! Няхай жыве няшчасце! Няхай жыве змрок!

Ром стукнуў мне ў галаву. Я цiха ўстаў i пайшоў да Фрэда ў кабiнет. Ён спаў. Я разбудзiў яго i папрасiў заказаць тэлефонную размову з санаторыем.

- Пачакайце, - сказаў ён. - У гэты час хутка даюць.

Праз пяць хвiлiн тэлефон зазванiў.

- Я хачу пагаварыць з фройляйн Хольман, - сказаў я.

- Хвiлiнку, я звяжу вас з дзяжурнай.

Мне адказала старшая сястра:

- Фройляйн Хольман ужо спiць.

- У яе пакоi няма тэлефона? - Вы не можаце разбудзiць яе?

Голас павагаўся.

- Не. Сёння ёй ужо нельга ўставаць.

- Штосьцi здарылася?

- Нiчога. Толькi ў гэтыя днi ёй трэба паляжаць.

- Сапраўды нiчога не здарылася?

- Не, не, спачатку заўсёды так. Яна павiнна паляжаць у пасцелi i адаптавацца.

Я павесiў слухаўку.

- Запозна? - спытаў Фрэд.

- Што ты маеш на ўвазе?

Ён паказаў на свой гадзiннiк.

- Ужо дванаццатая гадзiна.

- Сапраўды, - сказаў я. - Не трэба было тэлефанаваць.

Я вярнуўся i выпiў яшчэ.

У дзве гадзiны мы сабралiся iсцi. Ленц завёз на таксi Валянцiна i Фердынанда дамоў.

- Пайшлi, - сказаў мне Кёстэр.

Ён завёў "Карла".

- Я магу прайсцi некалькi крокаў пехатой, Ота.

Ён глянуў на мяне.

- Мы выедзем за горад.

- Добра. - Я сеў у машыну.

- Садзiся за руль, - сказаў Кёстэр.

- Глупства, Ота. Я не магу кiраваць, я - п'яны.

- Кiруй! На маю адказнасць.

- Пабачыш, - сказаў я i сеў за руль.

Матор зароў. Руль задрыжаў у маiх руках. М'атляючыся, праляталi вулiцы мiма, дамы хiсталiся, лiхтары моклi пад дажджом.

- Не атрымлiваецца, Ота, - сказаў я. - Я дзесьцi ўрэжуся.

- Цiснi, - адказаў ён.

Я зiрнуў на яго. Твар быў светлы, напружана-спакойны. Я сцiснуў зубы i прыжмурыўся. Паволi дарога стала бачыцца выразна.

- Куды, Ота? - спытаў я.

- Наперад. За горад.

Мы даехалi да ўскраiны i выскачылi на шашу.

- Уключы фары, - сказаў Кёстэр.

Светла-шэрая бетонка блiшчала. Дождж быў ужо невялiкi, але кроплi бiлi мне ў твар, як градзiны. Вецер налятаў рэзкiмi парывамi, хмары плылi нiзка, над самым лесам яны вiселi шматамi, а памiж iмi свяцiлася серабро. Туман спаў з маiх вачэй. Шум матора праз рукi перадаваўся ва ўсё цела. Я адчуваў машыну i яе сiлу. Выхлапы ў цылiндрах праганялi тупую анямеласць маёй галавы. Поршнi нiбы пампавалi маю кроў. Я паддаў газу. Машына ляцела па шашы.

- Хутчэй, - сказаў Кёстэр.

Шыны засвiсталi. Дрэвы i тэлеграфныя слупы з гудам праляталi мiма. Прамiльгнула нейкая вёска. Я канчаткова працверазеў.

- Больш газу, - сказаў Кёстэр.

- А цi ўтрымаю я машыну? Дарога мокрая.

- Убачыш. Перад паваротамi пераключай на трэцюю хуткасць, не збаўляючы газу.

Матор зароў. Паветра ўдарыла мне ў твар. Я прыгнуўся за ветравым шчытком. I раптам правалiўся ў гул матора, цела злiлося з машынай у адзiным напружаннi, у з'яднанай высокай вiбрацыi. Я адчуваў колы пад нагамi, я адчуваў зямлю, шашу, хуткасць; адным штуршком нешта раптам стала на месца, ноч раўла i свiстала, яна выбiла з мяне ўсё, вусны сцiснулiся, рукi зрабiлiся як абцугi, i я ператварыўся ў шалёную язду, да беспрытомнасцi абыякавы i бязмежна ўважлiвы.

На павароце зад машыны занесла. Я некалькi разоў iрвануў руль у адваротным напрамку i зноў даў газу. На нейкi момант машына завiсла, як паветраны шар, потым зноў набыла ўстойлiвасць.

- Добра, - сказаў Кёстэр.

- Трапiлi на мокрае лiсце, - адказаў я i адчуў цеплыню палёгкi, якая заўсёды прыходзiць пасля небяспекi.

Кёстэр кiўнуў.

- Такая д'ябальшчына здараецца восенню на паваротах у лесе. Даць запалiць?

- Давай, - сказаў я.

Мы спынiлiся i запалiлi.

- Цяпер можна вяртацца, - сказаў потым Кёстэр.

Мы прыехалi ў горад, i я выйшаў з машыны.

- Добра, што мы пакаталiся, Ота. Усё прайшло.

- Наступны раз я табе пакажу яшчэ адзiн спосаб упiсвацца ў паварот, сказаў ён. - Паварот з адначасовым тармажэннем. Але гэта робiцца толькi на сухой дарозе.

- Цудоўна, Ота. Дабранач.

- Дабранач, Робi.

"Карл" iмклiва знiк. Я пайшоў у дом. Я вельмi замарыўся, але супакоiўся. Сум мой прайшоў..

XXIII

У пачатку лiстапада мы прадалi "сiтраэн". Грошай хапiла, каб яшчэ нейкi час трымаць майстэрню, але наша становiшча з кожным тыднем пагаршалася. Людзi на зiму ставiлi машыны ў гаражы, каб зэканомiць на бензiне i падатках. Рамонт перападаў нам усё радзей. Праўда, мы так-сяк перабiвалiся заробкамi на таксi, але грошай не хапала. Таму я вельмi ўзрадаваўся, калi гаспадар "Iнтэрнацыяналя" прапанаваў мне са снежня пачаць зноў iграць у яго вечарамi на пiянiна. Яму ў апошнi час пашанцавала: саюз жывёлапрамыслоўцаў праводзiў свае штотыднёвыя сустрэчы ў адным з заднiх пакояў "Iнтэрнацыяналя"; iх прыклад пераняў саюз гандляроў коньмi, а потым, нарэшце, i таварыства па крэмацыi ў iмя агульнаграмадскай карысцi. Такiм чынам, я мог пакiнуць таксi Ленцу i Кёстару, а мне i так добра было - я часта i без таго не ведаў, як мне забавiць вечар.

Пат пiсала рэгулярна. Я чакаў яе пiсьмаў, але не мог уявiць сабе, як яна жыве, i часам у змрочныя гразкiя снежаньскiя днi, калi нават аполуднi не было па-сапраўднаму светла, мне здавалася, што я ўжо даўно страцiў яе, што ўсяму канец. Здавалася, што з дня яе ад'езду прайшло бясконца шмат часу, i я не мог уявiць сабе, што яна вернецца. Потым надыходзiлi вечары, напоўненыя цяжкой, дзiкай журбой, калi нiчога не дапамагала. Заставалася толькi сядзець i пiць да ранiцы з прастытуткамi i гандлярамi скацiнай.

Гаспадар "Iнтэрнацыяналя" атрымаў дазвол не зачыняць кавярню i на куццю. Халасцякi ўсялякiх таварыстваў адзначалi вялiкае свята. Старшыня саюза гандляроў жывёлай, свiнагандляр Стэфан Грыгаляйт ахвяраваў на свята двух малочных парасят i некалькi кумпякоў. Грыгаляйт - добрая душа - ужо два гады быў удавец. Яму захацелася правесцi калядны вечар у кампанii.

Гаспадар прыдбаў ёлку вышынёй у чатыры метры, якую паставiлi побач са стойкай. Роза - аўтарытэт па стварэннi ўтульнай даверлiвай атмасферы - узялася ўпрыгожваць ёлку. Ёй дапамагалi Марыон i Кiкi, якi ў адпаведнасцi са сваiмi схiльнасцямi таксама меў адчуванне прыгожага. Гэтыя трое пачалi сваю працу аполуднi. Яны навешалi процьму стракатых шароў, свечак i блiскучай паперы дрэва ўрэшце выглядала шыкоўна. У знак асаблiвай павагi да Грыгаляйта яны павесiлi яшчэ шмат ружовых свiнак з марцыпана.

Паполуднi я прылёг на гадзiнку-другую паспаць. Калi я прачнуўся, было цёмна. Я не адразу ачомаўся, каб зразумець: вечар цяпер цi ранiца? Штосьцi мне прыснiлася, але я не мог прыпомнiць што. Быццам я быў недзе далёка i, здавалася, пачуў, як за мной з шумам зачынiлiся чорныя дзверы. Потым пачуў, што нехта стукае.

- Хто там? - адазваўся я.

- Я, пан Локамп.

Я пазнаў голас фраў Залеўскi.

- Заходзьце, - крыкнуў я. - Дзверы адчынены.

Клямка забразгала, i ў дзвярах я ўбачыў фраў Залеўскi, асветленую жоўтым святлом з калiдора.

- Фраў Хасэ з'явiлася, - прашаптала яна. - Хадзем хутка. Я не магу ёй сказаць.

Я не паварухнуўся. Мне трэба было зарыентавацца.

- Пашлiце яе ў палiцыю, - сказаў я потым.

- Пан Локамп! - Фраў Залеўскi ўзмахнула рукамi. - Больш нiкога няма. Вы мусiце дапамагчы мне. Вы ж хрысцiянiн!

У чатырохкутнiку дзвярэй яна была як чорны цень, якi танцуе.

- Перастаньце, - незадаволена сказаў я. - Зараз iду.

Я выйшаў. Фраў Залеўскi чакала мяне ў калiдоры.

- Яна ўжо што-небудзь ведае? - спытаў я.

Яна пахiтала галавой i прыцiснула хусцiнку да вуснаў.

- А дзе яна?

- У былым сваiм пакоi.

Каля дзвярэй кухнi стаяла Фрыда, узмакрэлая ад хвалявання.

- На ёй капялюш са страўсiнымi пёрамi i брошка з брыльянтамi.

- Сачыце, каб гэтая iдыётка не падслухоўвала, - сказаў я фраў Залеўскi i ўвайшоў у пакой.

Фраў Хасэ стаяла каля акна. Калi я ўвайшоў, яна iмклiва павярнулася. Вiдавочна, яна чакала кагосьцi iншага. Я паводзiў сябе як дурань: мой першы позiрк мiмаволi быў скiраваны на капялюш i брошку. Фрыда мела рацыю: капялюш быў шыкоўны. Брошка - больш сцiплая. Кабета прыбралася, быццам жадаючы паказаць камусьцi, як добра ёй жывецца. Увогуле яна глядзелася нядрэнна. Ва ўсякiм разе лепш, чым раней.

- Хасэ, мусiць, працуе i на куццю? - з'едлiва спытала яна.

- Не, - сказаў я.

- Дзе ж ён? У водпуску?

Яна падышла да мяне, круцячы сцёгнамi. У нос мне ўдарыў пах парфумы.

- А што вам трэба ад яго? - спытаў я.

- Упарадкаваць свае справы. Разлiчыцца. Урэшце, мне належыць мая доля.

- Не турбуйцеся, - сказаў я. - Цяпер вам належыць усё.

Яна ўтаропiлася на мяне.

- Ён памёр, - сказаў я.

Лепш было б сказаць неяк iнакш. Не так паспешлiва, падрыхтаваўшы. Але я не ведаў, як пачаць. Акрамя таго, мая галава была яшчэ пустая пасля сну. Пасля такога сну, прачнуўшыся, можна пакончыць жыццё самагубствам.

Фраў Хасэ стаяла пасярэдзiне пакоя, i, як нi дзiўна, у той момант, калi я ёй гаварыў, я вельмi яскрава бачыў, што яна, калi будзе падаць, нi аб што не ўдарыцца. Гэта было неверагодна, але я сапраўды больш нiчога не бачыў i нi пра што не думаў.

Але яна не ўпала. Яна трымалася на нагах i пазiрала на мяне.

- Так, - сказала яна, - так... - Толькi пёры на яе страўсiным капелюшы ўздрыгвалi. I раптам - я не заўважыў, як гэта адбылося, - на маiх вачах гэта расфранчаная, напарфумленая кабета пачала старэць. Здавалася, што час, нiбы навальнiчны лiвень, звалiўся на яе i кожная секунда была роўная году. Напружанасць знiкла, урачыстасць згасла, твар азыз. Зморшчыны напаўзлi на яго, як чарвякi, i калi яна потым, няўпэўнена мацаючы рукамi, ухапiлася за спiнку крэсла i села, нiбы баючыся нешта разбiць, перада мной была iншая жанчына змораная, надломаная, старая...

- Што ў яго было? - спытала яна нерухомымi вуснамi.

- Ён памёр раптоўна, - сказаў я.

Яна не слухала. Яна ўзiралася на свае рукi.

- Што я цяпер буду рабiць? - мармытала яна. - Што мне цяпер рабiць?

Я крыху пачакаў. Я адчуваў сябе агiдна.

- Нехта ж ёсць у вас, да каго вы можаце пайсцi, - нарэшце сказаў я. - Вам лепш тут не заставацца. Ды вы i не хацелi заставацца тут.

- Цяпер усё змянiлася, - адказала яна, не гледзячы на мяне. - Што ж мне цяпер рабiць...

- У вас жа, напэўна, нехта ёсць, хто чакае вас. Пайдзiце да яго i абмяркуйце ўсё з iм. А потым, пасля каляд, схадзiце ў палiцыю. Там усе дакументы i банкаўскiя чэкi таксама. Вам трэба з'явiцца туды. Тады вы зможаце атрымаць грошы.

- Грошы, грошы, - прамармытала яна. - Якiя грошы?

- Даволi шмат. Тысячу дзвесце марак прыблiзна.

Яна ўзняла галаву. Раптам у яе вачах блiснула вар'яцтва.

- Не, - зашыпела яна, - гэта няпраўда!

Я не адказаў.

- Скажыце, што гэта няпраўда, - прашаптала яна.

- Магчыма, гэта няпраўда. Але магчыма, што ён патаемна адкладваў на чорны дзень.

Яна ўстала. Яна раптам зусiм змянiлася. Яе рухi сталi аўтаматычнымi. Яна наблiзiла свой твар да майго.

- Так, гэта праўда, - прашаптала яна. - Я адчуваю, што гэта праўда! Нягоднiк! О, якi нягоднiк! Прымушае мяне пайсцi на такое - i на табе! Але я вазьму iх i выкiну ўсё ў адзiн вечар, проста на вулiцу, каб нiчога ад iх не засталося. Нiчога! Нiчога!

Я маўчаў. З мяне хапiла. Пачатак яна перажыла, яна ведала, што Хасэ нежывы, а з астатнiм няхай спраўляецца сама. Магчыма, яна яшчэ раз скаланецца, калi даведаецца, што ён павесiўся, але гэта - яе справа. Вярнуць ёй Хасэ немагчыма.

Цяпер яна заплакала. Яна залiвалася слязьмi. Яна галасiла тоненькiм жалобным голасам, як дзiця. Гэта цягнулася даволi доўга. Я шмат заплацiў бы за магчымасць запалiць. Я не мог трываць чужыя слёзы.

Нарэшце яна перастала, выцерла твар, механiчна дастала пудранiцу i пачала пудрыцца без люстэрка. Потым зноў схавала срэбную пудранiцу, але забылася закрыць сумачку.

- Я нiчога больш не ведаю, - сказала яна надламаным голасам. - Я больш нiчога не ведаю. Ён, мусiць, быў добры чалавек.

- Так, ён быў добры.

Я сказаў ёй яшчэ адрас палiцэйскага ўчастка i што сёння ён ужо зачынены. Мне здавалася, што ёй лепш не iсцi туды адразу. На сёння - дастаткова.

Калi яна выйшла, са свайго салона паказалася фраў Залеўскi.

- Няўжо тут, акрамя мяне, нiводнай жывой душы? - спытаў я, злуючыся на самога сябе.

- Толькi пан Георгi. Дык што яна сказала?

- Нiчога.

- Тым лепей.

- Як паглядзець. Бывае, што не лепей.

- У мяне няма спачування ёй, - заявiла фраў Залеўскi энергiчна. - Нi кропелькi.

- Спачуванне - самая бескарысная рэч на свеце, - злосна сказаў я. - Гэта адваротны бок зларадства, каб вы ведалi. Колькi зараз часу?

- Без чвэрцi сем.

- Я хачу ў сем гадзiн пагаварыць па тэлефоне з фройляйн Хольман. Але без сведак. Можна?

- Нiкога няма, акрамя пана Георгi. Фрыду я ўжо адаслала. Калi хочаце, можаце сесцi ў кухнi. Проваду хопiць.

- Добра.

Я пастукаў у дзверы да Георгi. Я ўжо даўно ў яго не быў. Ён сядзеў за пiсьмовым сталом, i выгляд у яго быў вельмi дрэнны. Вакол яго ляжалi кучы парваных папер.

- Добры дзень, Георгi, - сказаў я. - Чым тут займаешся?

- Iнвентарызацыяй, - адказаў ён з ледзь прыкметнай усмешкай. - Добры занятак на куццю.

Я нахiлiўся i ўзяў шматок паперы. Гэта былi канспекты з хiмiчнымi формуламi.

- Навошта? - спытаў я.

- Больш не мае сэнсу, Робi.

Ён амаль свяцiўся ўвесь. Вушы здавалiся васковымi.

- Што ты сёння еў? - спытаў я.

Ён адмахнуўся.

- Усё роўна. Справа не ў гэтым. Не ў ежы. Але я проста не магу больш. Трэба кiдаць.

- Няўжо так дрэнна?

- Дрэнна, - сказаў ён.

- Георгi, - прамовiў я спакойна, - зiрнi на мяне. Няўжо ты думаеш, што я не хацеў таксама быць чалавекам, а не пiянiстам у гэтым бардаку, кавярнi "Iнтэрнацыяналь"?

Ён сцiскаў i расцiскаў кулакi.

- Я ведаю, Робi. Але мне ад гэтага не лягчэй. Для мяне, акрамя вучобы, нiчога не iснавала. Цяпер я ўбачыў, што няма сэнсу. Нiчога не мае сэнсу. Дарэчы: навошта чалавек жыве?

Я не стрымаўся, каб не засмяяцца, хоць i недарэчы: такi ён быў варты жалю, так горка яму было.

- Вослiк! - сказаў я. - Думаеш, што зрабiў адкрыццё? Няўжо табе здаецца, што толькi ты гэткi вялiкi мудрэц? Вядома, сэнсу няма. I жывуць людзi не дзеля нейкай мэты. Аднак не ўсё так проста. Апранайся, пайшлi. Пойдзеш са мной у "Iнтэрнацыяналь". Адсвяткуем: ты стаў мужчынам. Дагэтуль ты быў школьнiк. Праз паўгадзiны я зайду па цябе.

- Не, - сказаў ён.

Ён зусiм скiс.

- Зайду, - сказаў я. - Ты зробiш мне ласку. Мне сёння не хочацца быць аднаму.

Ён, вагаючыся, зiрнуў на мяне.

- Ну добра, - сказаў ён потым нерашуча. - Зрэшты, усё роўна.

- Вось бачыш, - сказаў я. - Для пачатку - нядрэнны дэвiз.

У сем гадзiн я заказаў тэлефонную размову з Пат. З гэтага часу плата знiжалася напалову, i я мог пагаварыць у два разы даўжэй. Я сеў на стол у прыхожай i пачаў чакаць. Iсцi ў кухню мне не хацелася. Там стаяў пах зялёных бабоў, i я не хацеў, каб ён неяк звязваўся з Пат, нават у час тэлефоннай размовы. Праз чвэрць гадзiны далi санаторый. Пат ужо была каля тэлефона. Пачуўшы так блiзка яе цёплы, прыглушаны, крыху няўпэўнены голас, я так расхваляваўся, што амаль не мог вымавiць слова. Гэта былi нейкiя дрыжыкi, бурленне крывi, ад якога не было нiякага ратунку.

- Божа мой, Пат, - сказаў я. - Няўжо гэта ты?

Яна засмяялася.

- Дзе ты, Робi? У канторы?

- Не, я сяджу ў фраў Залеўскi на стале. Як пажываеш?

- Добра, мiлы.

- Ты ўстала?

- Так. Я сяджу ў сваiм пакоi на падаконнiку ў белым халаце. На дварэ iдзе снег.

Я раптам выразна ўбачыў яе перад сабой. Я ўбачыў, як кружацца сняжынкi, я ўбачыў яе невялiкую цёмнавалосую галаву, крыху апушчаныя плечы, бронзавага колеру скуру...

- Божа мой, Пат... - сказаў я. - Заклятыя грошы! А то я зараз жа сеў бы ў самалёт i ўжо сёння быў бы каля цябе.

- Ах, мiлы...

Яна замоўкла. Я ўслухоўваўся ў цiхi трэск i гул у трубцы.

- Дзе ты, Пат?

- Тут, Робi. Але ты не павiнен так гаварыць. У мяне аж галава закруцiлася.

- I я са сваёй нiчога зрабiць не магу, - сказаў я. - Раскажы мне, што ты там робiш?

Яна пачала гаварыць, але скора я ўжо не слухаў, што яна казала. Я слухаў толькi яе голас, i пакуль сядзеў у цёмным кутку памiж галавой дзiка i кухняй з пахам зялёных бабоў, мне здавалася, што дзверы адчыняюцца i праз iх заплывае хваля цеплынi i бляску, ласкавая i стракатая, напоўненая марамi, смуткам i маладосцю. Я ўпёр ногi ў стол, прыцiснуў далоню да шчакi, я глядзеў на галаву дзiка i на адчыненыя дзверы ў кухню, але не мог справiцца з сабой: раптам з'явiлася лета, вецер, вечар над жытнёвым полем i зялёнае святло лясных сцежак. Голас змоўк. Я задыхаўся.

- Як цудоўна размаўляць з табой, Пат. А што ты робiш сёння вечарам?

- Сёння вечарам невялiчкае свята. Пачатак у восем гадзiн. Я якраз апранаюся.

- А што ты апранеш? Срабрыстую сукенку?

- Яе, Робi. Срабрыстую сукенку, у якой я была, калi ты нёс мяне па калiдоры.

- А з кiм ты пойдзеш?

- Нi з кiм. Гэта ж тут, у санаторыi. Унiзе ў зале. Тут усе ведаюць адзiн аднаго.

- Табе, вiдаць, цяжка будзе застацца вернай мне, - сказаў я. - У срабрыстай сукенцы.

Яна засмяялася.

- Няцяжка. Яна ж напамiнае.

- I мне таксама. Я бачыў, якое ўражанне робiць сукенка. Але мне не так i хочацца ведаць. Можаш здрадзiць мне, толькi каб я не ведаў. Потым, калi ты вернешся, для цябе гэта будзе як сон, якi прамiльгнуў, забыты.

- Ах, Робi, - сказала яна няспешна, i голас яе гучаў больш прыглушана. - Я не магу здрадзiць табе. Я занадта шмат думаю пра цябе. Ты не ведаеш, што за жыццё тут наверсе. Блiскучая, прыгожая турма. Стараешся забавiцца нечым - вось i ўсё. Калi я думаю пра твой пакой, то часам не ведаю, што мне рабiць. Тады я iду на вакзал i гляджу на цягнiкi, якiя прыбываюць знiзу, заходжу ў вагоны цi раблю выгляд, што некага сустракаю. Тады мне здаецца, што так я наблiжаюся да цябе.

Я закусiў вусны. Я нiколi яшчэ не чуў, каб яна так гаварыла. Яна заўсёды была сарамлiвая, i яе прыхiльнасць выяўлялася хутчэй у жэстах i позiрках, чым у словах.

- Я пастараюся прыехаць да цябе, Пат, - сказаў я.

- Праўда, Робi?

- Праўда. Магчыма, у канцы студзеня.

Я ведаў, што гэта, напэўна, будзе немагчыма, таму што з лютага трэба будзе плацiць за санаторый. Але я сказаў ёй так, каб падбадзёрыць яе. Потым будзе няцяжка адкласцi прыезд, пакуль яна не вернецца.

- Бывай, Пат, - сказаў я. - Жадаю табе ўсяго найлепшага. Будзь сёння вясёлая.

- Добра, Робi. Сёння я шчаслiвая.

Я зайшоў за Георгi, i мы з iм пайшлi ў кавярню "Iнтэрнацыяналь". Стары пракураны шынок было не пазнаць. Гарэла калядная ёлка, i яе цёплае святло адбiвалася ва ўсiх бутэльках, шклянках, у нiкелi i медзi стойкi. Прастытуткi ў вячэрнiх сукенках, увешаныя падробнымi каштоўнасцямi, сядзелi за столiкамi, чакаючы.

Роўна ў восем у зале з'явiўся аб'яднаны хор гандляроў жывёлай. Каля дзвярэй яны разбiлiся на галасы: справа - першы тэнар, злева - другi бас. Стэфан Грыгаляйт, удавец i гандляр свiннямi, дастаў камертон, даў першую ноту, i спеў на чатыры галасы пачаўся.

Дай паломнiку спакой,

Божа, у святой начы.

I анёльскаю рукой

Боль сардэчны палячы.

У блакiтным моры

Ярка свецяць зоры,

Палячу без зморы

Да цябе душой.

- Як люба, - сказала Роза i выцерла слёзы з вачэй.

Адгучала другая страфа. Гучныя воплескi. Хор у падзяку пакланiўся. Стэфан Грыгаляйт выцер спацелы лоб.

- Бетховен ёсць Бетховен, - заявiў ён.

Нiхто не запярэчыў. Стэфан схаваў хусцiнку.

- А зараз -да зброi!

Стол быў сервiраваны ў вялiкай зале, дзе звычайна збiралiся члены саюза. Пасярэдзiне на срэбных блюдах, якiя стаялi на маленькiх спiртоўках, красавалiся двое парасят, запечаныя да рудаватай скуркi. У лычах у iх былi лiмоны, на спiнках маленькiя запаленыя ёлачкi. Яны ўжо з нiчога не дзiвiлiся.