Віленскія камунары

Чула маё сэрца, што дабром гэта для мяне не скончыцца...

* * *

І вось пражыў я ў іх год з нечым, і ў канцы вясны, у пачатку лета, у адну прыгожую раніцу, пасля таго прыгожага ўчарашняга вечара, што прабалаваліся мы з Юзяю, захацелася мне бегчы ўцякаць адгэтуль — куды вочы глядзяць...

Раніцою сказаў дзядзьку, што атрымаў ліст з Вільні, запрашае адзін таварыш на вяселле, і што, можа, і доўга не вярнуся, а можа — і зусім не вярнуся, бо хачу жыць у Вільні...

А перад абедам, не развітаўшыся з Юзяю, садзіўся ўжо ў віленскі цягнік. І паехаў. І ў дарозе, першы раз у сваім жыцці, напіўся п’яны.

У Радашковічах, у буфеце, купіў паўбутэлькі гарэлкі і выпіў мала, але мала і закусваў, надвор’е стаяла гарачае, і мяне з непрывычкі развязло.

Памятаю, што пагражалі мне арыштам, нехта недзе вымагаў ад мяне нейкі штраф, нехта смяяўся... А я ўсё маўчаў і ўсё праліваў ціхія слёзы.

Яны, мусіць, думалі, што плачу ад хмелю ці ад жалю па грошах, што трэба плаціць штраф. А я плакаў зусім па іншых прычынах — плакаў таму, што сад мой зацвіў так няўдала...

На вакзале ў Вільні выйшаў я з вагона добра. А потым у гэтых катакомбах, што пад каляямі, асцярожна сходзячы па прыступачках уніз, ці то абступіўся, ці то паслізнуўся на якую апельсінавую лупінку — і паляцеў на цэментовую падлогу, як прасла.

Каб стукнуўся галавою, дык пэўна рассеклася б кавуном. Але галаву ўратаваў, — мусіць, выставіўшы рукі. Затое левая рука хруснула...

Два месяцы праляжаў у больніцы. Кепска лячылі. Тры разы бралі ў лубкі з гіпсам, ледзь і зусім не адрэзалі. І выйшаў з рукою, сагнутаю ў локці на ўсё жыццё.

Але быў рад, што рабіць ёю ўсё роўна здолею, а ў салдаты ўжо не возьмуць і на вайну не пагоняць.

Ляжаў я два месяцы — нікоменьку не павядоміўшы, дзе я і што я. Матцы, калі прыйшоў да яе пасля выпіскі, — зманіў, што паехаў быў да бацькі, ды грошы на дарогу не хапіла, дык я папрацаваў троху ў розных гарадах — і вось вярнуўся

Яна дала веры, толькі паплакала, што я мала люблю яе, калі так доўга ездзіў і ніводнага разу вестачкі пра сябе не надаў. А што ў мяне рука сагнутая, яна нават і не заўважыла. Пыталася, прыглядаючыся да майго твару, ці не баліць мне што, ці не хварэў я ў дарозе, ці добра спаў. Мне не хацелася адказваць, пытанні яе мяне раздражнялі. А калі я ішоў ад яе, мне зрабілася сорамна, было шкода яе. Яна так пастарэла за гэты кароткі час! А можа таму такое здалося, што прывык да свежага дзявочага твару Юзі... І зноў было мне прыкра.

І ў Вяржбіцкага ўсё здалося мне меншым і горшым, чым было раней. Толькі ў Ромуся Рабэйкі пачалі прабівацца чорненькія вусікі, і ўвесь ён памужнеў, паважнеў і нават гаварыць пачаў у нос. Яшчэ год — і ён майстар! «Майстар абутку» — Юзіны словы...

Вяржбіцкі прыняў мяне, як заўсёды, ласкава. І як заўсёды — быў сур’ёзны, задумлівы. Але, калі я папрасіўся да яго на работу, ён сказаў мне: «Заставайся» — неяк асабліва сумна, ціха і каротка. Ці гэта мне толькі здалося?

«Не,— думаў я тады, — пэўна, яму штосьці не падабаецца ў маіх паводзінах за апошні час...» І ўжо рыхтаваўся маніць і яму, як наманіў матцы. Толькі не ведаў, што сказаць пра руку, калі заўважыць, як буду шыць.

Першы заўважыў Рабэйка, але нічога не сказаў. Яму здалося, што гэта я наўмысля, для фасону, каб пафарсіць, адстаўляю так руку... І патрошку, непрыкметна, пачаў ён пераймаць ад мяне гэтую моду.

Ён наймаў цяпер сабе асобны пакойчык. Лічыў сябе дарослым і прыгожым хлопцам. Ужо і цётка Зося часам жартавала з ім, як з кавалерам. Дык вось сам, з далікатнасці, пераехаў ад Вяржбіцкага...

Як пачынаў ён мне ўсё гэта казаць, дык мяне ўсяго вярнула ад яго. Ужо і раней раскусіў я ў ім шляхцюка, але раней ён быў такі няшчасны...

І пацягнула ж мяне за язык расказаць яму пра Юзю... Цяпер усё, што я ў ёй ганіў, ён падхвальваў. І сам пачынаў са мною пра яе гаворку. І так салідна выказваўся... Бррр!

А я мусіў начаваць з ім у яго пакойчыку. Нібы ласку ад яго вялікую меў. І мусіў з ім гаварыць, і мусіў яго слухаць. Знелюбеў ён мне страшэнна. І ўсё мне цяпер знелюбела. Здавалася, што няма ў свеце горшае пакуты, як быць шаўцом. Цягнула мяне цяпер — немаведама куды, немаведама на якую работу.

Ой, хоць бы якая перамена! — хацелася мне. І так пракудзіў я ў Вяржбіцкага тыдні два ці тры. І да маткі не хадзіў. Ад людзей адбіўся.

Каб не было сорамна, пайшоў-ткі да яе. У яе сядзеў брудзяніскі чалавек, пан Пстрычка, сын ці ўнук таго кульгавага пана Пстрычкі, у якога некалі служыў дзядуля.

Ён пачаў прасіць мяне, каб я паехаў у Брудзянішкі «дарэктарам» у падпольную польскую школку. Мне было ўсё роўна куды ні ехаць — і я згадзіўся і паехаў.

XVII. СУМ

Да канца цёплых дзён я сцярог у Пстрычкі сад і вучыў двух яго «недаросткаў», тупагаловых хлапцоў у Белькі з мяне, і паядаў у незлічонай колькасці яблыкі, дулі, сліўкі, на што меў поўнае права, бо ён мне па ўмове нічога не плаціў, а толькі «карміў».

У пачатку зімы сабралася ў мяне вучняў чалавек дзесяць, і адчыніў я сваю школку... Слёзы былі, а не шкодна. Трэба ж было хавацца. Адзін дзень займаліся ў адной хаце, другі — у другой. Партаў не было. Іх жа з сабою не панясеш. Дык — хто за сталом, хто на запечку...

Плацілі мне паўрубля з галавы і «кармілі». Карміўся і начаваў я таксама па чарзе — тыдні два ці тры ў кожнага гаспадара, у залежнасці ад ліку «галоў», ці тое вучняў з яго сям’і.

Чаргаванне выклікала ў маіх хлебадаўцаў спаборніцтва, але не ў бок росту, а ў бок змяншэння: кожны стараўся накарміць мяне так, каб яго капейка не перайшла.

Праўда, яда была вельмі здаровая: капуста з грыбамі, бульба з алеем, гарох з бульбаю. Ніколі я раней не думаў, што мяшчане ядуць горш за мужыкоў. А ў гэтую зіму праканаўся.

Праўда што — такі я быў і «дарэктар»... Вучыў чытаць і пісаць па-польску. Чытаць як чытаць, а пісаць і сам добра не ўмеў. Сцішаў сваё сумленне тым, што ёсць «дарэктары», якія самі і чытаць не ўмеюць.

Аднак не слабасць мая ў польскім пісьме выклікала прэтэнзіі з боку маіх працадаўцаў. Пачалі яны наракаць, што мала вучу дзяцей пацерам. «Не відаць, каб і сам любіў маліцца і хадзіць да касцёла», — казалі яны мне проста ў вочы і ўпікалі сваімі паўрублямі і ядою.

Быў жа ў іх яшчэ і «накладны расход»: местачковы ўраднік. Між іншым, ён і развязаў мой лёс. Проста запрасіў да сябе, пачаставаў чаркаю гарэлкі і яечняю і сказаў:

— Вось што, падпольны дарэктар! Вучы дзяцей так, каб бацькі былі задаволены і плацілі мне акуратна. А то не стоіць аўчынка выдзелкі, і я цябе прыхлопну. Будзем шукаць другога...

І адпусціў мяне з мірам. А я быў вельмі рад прычыне і падаўся ў дымісію. Якраз канчалася зіма. Я і так насілу яе вытрымаў. Абрыдла мне маё жабрацкае харчаванне, абрыдла мне і ўся мая «педагагічная» дзейнасць.

За ўвесь гэты час адзіным блізкім мне чалавекам у Брудзянішках быў малады каваль Арон, Абрамаў сын, Залікаў унук, што жыў цяпер у хаце майго нябожчыка дзядулі. Хату мая маці прадала яго бацьку, за 25 рублёў.

І гэты, самы блізкі мне, чалавек часта вельмі трапна падсмейваўся з мае «дарэктарскае» работы. А жонка яго Ева заўсёды казала: «Лепей быць шаўцом у Вільні, чым дарэктарам у Брудзянішках».

Але мусіў я дабыць свой тэрмін — да вясны. Так-сяк яго дабыў. Зашумела веснавая радасць, прыляцелі з выраю жаўранкі і гракі, прыгрэла сонейка страшэнную гразь на брудзяніскіх вуліцах.

Калі я выязджаў, спякла мне Ева на дарогу добрую халу, а Арон падвесяліў мяне і сябе добраю пэйсахоўкаю. І раптам — зрабілася нам сумна расставацца...

— Ну, нічога, — наўмысля вясёла казаў Арон. — Спаткаемся, як будуць лепшыя часы!

— Лепшыя часы! — ківала галавою Ева, кормячы свайго крыклівага першынца сваёю худаватаю ўжо цыцкаю. — Можа наш кіндэр іх дачакаецца...

І я паехаў.

Усю дарогу было мне сумна, хоць такі цёплы ветрык навяваў у акно вагона і кожнае дрэўца пачынала так прыгожа зелянець...

Было гэта вясною 1914 года.

* * *

Прыехаўшы ў Вільню, знайшоў я сабе невялічкі, толькі павярнуцца, але асобны, пакойчык на Вялікай Пагулянцы, недалёка ад кватэры дзядзькі Туркевіча. І пакуль быў без работы, дык разоў колькі заходзіў да гэтага заўсёды вясёлага і гаманлівага чалавека. Ён працаваў цяпер столярам на камбінаце графа Тышкевіча і параіў мне паступіць туды табельшчыкам, бо якраз адкрывалася вакансія. Я і паступіў.

Ён жа першы параіў мне схадзіць калі-небудзь па беларускую вечарынку-суботнік, што адбываліся тады кожную суботу ў Беларускім клубе на Віленскай вуліцы, 29.

— Там табе, — казаў, — павесялее, а то ты нешта без пары нудны, Мацейка!

Пайшоў я. Спярша дзеля цікавасці, а потым — спадабалася.

Там былі невялічкія канцэрцікі, спевы, а пасля — скокі і розныя гульні. Хадзілі туды ў большасці вучні з настаўніцкага інстытута інстытута і хіміка-тэхнічнага вучылішча, розная служачая моладзь, дзяўчаты — дочкі дробных служачых і рабочых, а таксама дзяўчаты, што былі з вёскі і працавалі ў горадзе — хто хатняю прыслугаю, хто прачкаю, хто чым.

Танцавалі вальсы і мазуркі, полькі і кракавякі, але абавязкова таксама «Лявоніху», «Юрачку», «Мяцеліцу». І ўсе казалі адзін аднаму «ты», хоць бы і зусім яшчэ незнаёмыя, — так там было заведзена на беларускі народны лад. Ну і — танны буфет, і плата за ўваход усяго 10—15 капеек.

Не разумеў я тады, што гэткім спосабам уцягвалі беларускія нацыяналісты ў свае сеці «масу». І спадабаў хадзіць туды — от, каб пагуляць... Правадыроў жа беларускага нацыяналізму: братоў Луцэвічаў, прафесара Іваноўскага і іншых мы там і ў вочы не бачылі.

З вядомых людзей давялося мне там бачыць адзін раз Янку Купалу. Ён сарамліва і ціхавата, грудным голасам, прачытаў нам некалькі сваіх вершаў. Здаецца, паскакаў і полечку з нейкаю дзяўчынаю. Выпіў шклянку гарбаты ў буфеце і ціхенька пайшоў з клуба.

Быў ён тады яшчэ малады, гадоў 30, і бландзін, дык выдаваў яшчэ маладзей. Хадзіў у скромненькім шэрым гарнітурчыку і ў старых, зношаных баціначках. І я падумаў: такі непрыкметны чалавечак і так складна піша вершы!

* * *

Захацелася ў той час і мне паспрабаваць пісаць вершы... Але прабаваў я і па-польску і па-руску — нічога не выйшла. Цяжка. Каб прыдумаць дзве-тры рыфмы, трэба патраціць цэлы вечар.

Нарэшце напісаў адзін вершык па-беларуску — «пад Купалу». Паслаў у «Пашу ніву». Чакаў прысуду і знайшоў яго ў «Паштовай скрынцы», у самым канцы газеты, каля абвестак: раіла мне рэдакцыя ўзяцца за прозу...

Узяўся я за прозу. Надумаўся апісаць сваё горкае жыццё. Як размахнуўся — вечары за тры дайшоў да свайго побыту ў дзядзькі ў Мінску. Чацвёрты вечар не пісаў — пайшоў на беларускі суботнік.

І толькі ўваходжу ў залу, а мне на спатканне — сама мая Юзя ў пары з Ромусем Рабэйкам! Здзівіўся я страшэнна, замуляўся, хацеў завярнуцца ды ўцякаць. Позна!

Юзя падскочыла да мяне, учапілася, — паказвала, што дужа мне рада, тым болей тут, дзе яна першы раз і нікога знаёмых. Учасаная, расфуфыраная. І какетнічае, і смяецца, дужа вясёлая. І Рабэйка пры ёй, як важны індык.

Ну, раз так, і я пачаў быць сам сабою. Але думаю: як яна сюды трапіла? Аказваецца, пакуль я самотнічаў, і ў маткі рэдка бываў, і нічога не ведаў, дык дзядзька мой у Вільню пераехаў, і майстэрню на Пагулянцы адчыніў, і нават дзе — недалёка ад таго дома, дзе я тады жыў. А Рабэйка перайшоў да яго ад Вяржбіцкага маладым майстрам.

І кінуў я апісваць сваё жыццё. Зрабілася сорамна, — падраў, пашматаў, у печ укінуў, юшку адчыніў і сярнічкаю падпаліў. Ляці, маё горкае жыццё, дымам!

Вядома, Юзя запрасіла мяне да сябе. Дзядзька суліў мне работу ў яго майстэрні. Але з праўдзіваю радасцю спаткала мяне толькі Янінка. І падрасла ж яна за год — на вярсту! Зрабілася тоненькая і худзенькая.

Юзя ізноў пачала была чапіцца да мяне. Ды ўжо цяпер — дудкі! Я быў не той. Янінка падрасла на вярсту, а я паразумнеў на галаву! І трымаўся я цяпер з Юзяю спакойна і нават насмешліва.

Мне здавалася, што ад былой сваёй мэрляхлюндыі я вылечыўся назаўсёды. Мне здавалася, што я пачаў разумець рэчы так, як яны ёсць. Але цяпер замест мэрляхлюндыі напаў на мяне праўдзівы сум...

Толькі час за работаю на камбінаце праходзіў для мяне роўна, спакойна і нават прыемна, бо работа мая была лёгкая. Канчалася работа, цягнуўся я ў свой пакойчык, чытаў газету, браўся за кніжку, — і сум мой пачынаў мяне душыць.

Прычын яго я не разумеў. Я думаў, што мне сумна таму, што няма куды пайсці, што я не маю добрых таварышаў, што я ўсё болей аддаляюся ад маці і што наогул — жыццё маё пайшло няўдалым шляхам.

У ліпні я зусім ужо сабраўся быў ехаць у Сібір да бацькі... Аж тут, як гэта кажуць, «нечакана гранула вайна». І я затрымаўся.

Галоўная прычына, чаму я застаўся, была тая, што чакаў цяпер першага цікавейшага жыцця і ў Вільні.

Яно скора і прыйшло...