Віленскія камунары

ЧАСТКА ЧАЦВЁРТАЯ

І. БЕЛАЕ І ЧЫРВОНАЕ

Пралетарыі ў сіх краін, яднайцеся!

Маніфест Камуністычнай партыі

О Літво! Ойчызна моя!

Адам Міцкевіч

Па віленскіх вуліцах у гэты час ужо пагульвала шмат афіцэраў у польскай вайсковай форме. Спаміж вайсковых былі легіянеры-«пілсудчыкі», што папрыязджалі з аўстрыйскае арміі, як капітан Ёдка ці Ромусь Рабэйка. Але больш было «доўбарчыкаў» — з корпуса генерала Доўбар-Мусніцкага, як паручнік Хвастуноўскі. У нямецкіх часцях, што стаялі ў Вільні, таксама былі палякі, «пазнанчыкі», ураджэнцы Пазнанскай правінцыі. Можна было чакаць, што і яны не выйдуць з немцамі, а застануцца ў Вільні і ўвальюцца ў польскія ўзброеныя сілы.

Апрача таго, палякі ўзбройвалі сваю дробнабуржуазную моладзь, вучняў, гімназістаў і розны гарадскі зброд, люмпен-пралетарыяў, патрыётаў, п’яніц і хуліганаў з Паплаваў, Сніпішак і іншых акраін горада.

* * *

У гэты час польская нацыяналістычная агітацыя развінулася на ўсю моц...

Афіцэр частаваў сваіх «пілсудчыкаў», ці «доўбарчыкаў», ці «пазнанчыкаў» папяросамі і казаў:

— Прыйшоў, панове-брацця, час біцца за айчыну!

Ксёндз ягомасць пан Цыбулька сам прыходзіў у галодную сям’ю якога-небудзь няшчаснага дворніка. Прыносіў трошку мукі, трошку павідла:

— Жэбы было чым споткаць польскей семі новы рок у польскем мясьце... Але для тэго тшэба ісьць выпэндзаць з мяста польскего агентув Москвы, пшэклентых большэвікув...

Настаўнік гімназіі ўсю лекцыю гаварыў аб вялікім гістарычным моманце, што вось ужо наступае... Горад вешча Адама Міцкевіча ізноў будзе ў польскіх руках... Але дзеля гэтага трэба ісці ў легіянеры — як, бывала, «млодзеж польска» ішла ў легіёны абараняць айчыну...

Пані-шляхцянка з-пад Вільні прыводзіла сыночка-шляхцючочка да краўца (на гэты раз да яўрэя, бо «свае» святкавалі), прыводзіла шыць вайсковы касцюм — «спатыкаць новы рок у польскім горадзе ў польскім адзенні...».

Кавалак хлеба, бутэлька «вудкі», папяроса паддавалі духу «барацьбітам за польскую незалежнасць», калі ідэі бракавала...

У касцёлах — службы, казанні, благаславенствы...

На мітынгах — гарачыя прамовы, заклікі, істэрыкі, слёзы...

У «Польскім камітэце нацыянальным», у «Стражы крэсув» (ахрана акраін) — грошы, пайкі, інструкцыі, зброя...

* * *

Штаб польскіх узброеных сіл знаходзіўся на Зарэччы, у доме Ганесці, № 5. Ромусь Рабэйка быў там. Два братцы, два слаўных Пстрычкі, прыкацілі туды з Брудзянішак. Быў там і нейкі сержант Халяўскі, — можа з свянцянскіх Халяўскіх, можа ўнук таго пана Халяўскага, у якога ў майстэрні бацька мой быў вучнем.

Прабаваў цягацца туды, цішком ад усіх нас, і дзядзька мой Антоні Плахінскі. Але калі нам стала гэта выпадкова вядома, дык спалохаўся... І кляўся-прысягаўся, што хадзіў туды толькі адзін раз, да Ромуся Рабэйкі.

Сказаць паганцу, каб болей не дакучаў Юзі... — апраўдваўся ён, — каб, гэта, у нашу кватэру болей ні на парог, такі псяюха, гад!

Маніў стары дурань. Хадзіў, пэўна, не раз. І няйначай, як для таго, каб «паразведаць», ці не знойдзецца там якой «ваканцыі» і для яго...

Але спалохаўся так, што мы з бацькам аж не маглі ўтрымацца ад смеху, калі пачаў ён апраўдвацца, хоць і брыдка было нам за яго ўчынкі.

І кляўся-прысягаўся, што больш туды яго ніхто і на вяроўцы не зацягне.

— Што я там лепшае знайду? — казаў ён нібы прастадушна, — што я там лепшае знайду, раз я ўжо маю за сваю работу кавалак хлеба на Вароняй... ( А яго ўзялі на Вароняй у пачыначную шавецкую майстэрню клуба.)

Зброю польскія арганізацыі даставалі ад немцаў, у

вялікай колькасці, па ўмове — за тое, што згадзіліся не перашкаджаць немцам вывезці шмат маёмасці як вайсковай, так і грамадскай.

У рабочых справа з узбраеннем стаяла іначай... Нямецкае камандаванне адмовілася выдаць зброю нават для Савецкае міліцыі. Пэўна ж, было яно не сляпое і добра ведала, што пад відам Савецкае міліцыі расце Чырвоная гвардыя...

Рабочыя мусілі ўзбройвацца самі. Яны скуплівалі зброю ў нямецкіх салдатаў, нелегальна, і хавалі яе ў сябе на кватэрах.

З восені віленская камуністычная арганізацыя пачала ствараць сваю Чырвоную гвардыю. Спярша, як я ўжо адзначаў, чырвонагвардзейцаў было мала, і былі яны пад відам Рабочай міліцыі пры клубе на Вароняй. Былі там рускія з былых нямецкіх ваеннапалонных, і некалькі чалавек немцаў-спартакаўцаў, і віленскія рабочыя: палякі, літоўцы, беларусы, яўрэі.

Калі адчыніўся Савет, з Рабочай міліцыі вырасла, ужо значна большая па колькасці, Міліцыя Савета, ці Савецкая міліцыя.

Пакуль што, пакуль не ўвабраліся добра ў сілу, дык ужывалі цішэйшыя назвы, каб не вельмі калола ў вочы немцам і палякам. Але сапраўды — была гэта Чырвоная Гвардыя.

Адзін атрад яе пастаянна стаяў цяпер пры клубе на Вароняй. Хадзілі чырвонагвардзейцы, вядома, без вайсковай формы, з чырвонымі павязкамі на левай руцэ ці без усякіх адзнак.

Пазней былі арганізаваны яшчэ два атрады: на Парубанку і ў Звярынцы. Людзей было мала... Немцы выкачалі віленскую рабочую сілу ў Нямеччыну, у капальні. Моцных рабочых мала і было ў той час у горадзе.

Зброю ў немцаў, перад самым іх адходам, скупліваў для Вароняй таварыш Высоцкі, наш «фельдмаршал». Быў ён на імперыялістычнай вайне ў чыне паручніка ці прапаршчыка, дык добра ведаў вайсковую справу. Цяпер нам яго веды вельмі спатрэбіліся.

Чалавек быў наогул энергічны, з вайсковаю выпраўкаю, з рашучымі рухамі, са смелаю, шыбкаю хадою. Было яму тады гадоў 28. Быў высокі, худашчавы, цемнаваты шатэн...

Вось і ўсё, што я ведаў, ды што і цяпер ведаю, пра свайго тагачаснага «фельдмаршала»...

Ён купляў у немцаў нават кулямёты, купіў у іх нават адзін бранявік! На жаль, не перавёз адразу па Варонюю. Але хто ж гэта ведаў, як справа павернецца...

Быў таварыш Высоцкі на чале Парубанскага атрада.

Камендантам на Вароняй быў таварыш Тарас.

Горад быў разбіты на раёны.

Адным словам, рыхтаваліся, бо немцы вось-вось павінны былі выйсці...

ІІ. «НАПЯРЭДАДНІ ЧАГОСЬЦІ»

Немцы, узмацняючы палякаў, стараліся аддаліць момант канчатковага захопу ўлады ў горадзе камуністамі да свайго адыходу і прыцішыць набліжэнне Чырвонае Арміі, якой трэба было лічыцца з ростам польскіх узброеных сіл.

Але як яны ні зацягвалі свой адыход, а ў апошнія дні снежня мусілі эвакуіравацца ў Коўню. З імі ўцяклі і літоўская тарыба і беларуская рада.

31 снежня, перад Новым годам, на вуліцах у Вільні быў разлеплены загад ужо польскага вайсковага камандавання. У загадзе абвяшчалася, што ўлада перайшла да палякаў і што ўсе ваеннаабавязаныя грамадзяне павінны з’явіцца на мабілізацыю, для залічэння ў польскае войска, бо «трэба бараніць бацькаўшчыну...».

Прачытаў я і пайшоў. Думаў: «Пішыце сабе, панове, што хочаце, калі фактычная ўлада ў руках Савета, а праз дзён колькі будзе тут Чырвоная Армія».

На Вароняй, у сталоўцы, спаткаўся я з дзядзькам Туркевічам. Ён толькі што вярнуўся з вёсак пад Гродняю. Абедалі мы з ім за адным столікам, ён быў у вельмі добрым гуморы, апавядаў, што вёска настроена для нас надта добра, сяляне спачуваюць бальшавікам, чакаюць загадаў.

Паабедаўшы, пайшлі мы з ім разам па сваіх хатах... Дарогаю спыніліся каля польскага загаду, наляпёнага на плоце, яшчэ раз прачыталі яго.

— Як думаеш, дзядзька Язэп, — спытаўся я, — рызыкнуць яны разганяць Варонюю ці не?

— Чорт ім даў, — адказаў дзядзька Туркевіч, — пабаяцца!

І мы развіталіся. Наступаў вечар. Цямнела. Сыпаўся сняжок. Заўтра — Новы год. На вуліцах, аднак, даволі ціха. Ажыўлення, як заўсёды перад Новым годам, сёння не заўважалася. Нібы ўсе прытаіліся перад чым...

Прыйшоў я дамоў.

Плахінскага няма, пайшоў да касцёла богу маліцца. Бацька мой сядзіць, напрануўшыся, каля акна, чытае сваю меншавіцкую «Новую эру». А Юзя ляжыць на ложку, і відаць па вачах, што плакала.

Такія здарэнні, каб яна вельмі чаго засмуцілася, трапляліся ў яе рэдка. Ужо і пасля смерці Яні яна паспакайнела, часам і смяялася. Бо час, асабліва для такіх натур, — вялікае лякарства: усё праходзіць, усё забываецца...

Падсеў я, пытаюся: у чым справа? ці не захварэла яна? ці не нарабілі мы, праз неасцярожнасць, якой бяды? Не дзіва: жывём у такой завірусе, што няма калі добра абдумацца ці правесці якую справу гладка... А тут яшчэ Ромусь Рабэйка паддаў жару...

Аж яна і кажа, што сапраўды — спаткалася на вуліцы з ім, і ён пагражаў і ёй і мне.

— Ах, такі ўжо «ён»! — кажу ёй, гладзячы яе рукою па валасах, а сам думаю: «Маніш, галубка! Не такая ты, каб ад гэтага плакаць. Пэўна, таму ты плачаш, што ў пакоі сцюжа і няма чым спаткаць Новы рок... Буржуазка!»

А потым яна дастае з-пад падушкі запіску і кажа: «Быў Болесь Будзіловіч. Пакінуў табе...»

У запісцы было напісана:

«Мацей! Прыйдзі да мяне сёння, без асаблівага шуму, як сцямнее, пагаварыць аб вельмі важнай для цябе справе».

Ён казаў, — дадала Юзя, — каб ты гэтыя дні пасядзеў у хаце, а вечарамі на Варонюю зусім бы не хадзіў...

Я са злосцю падраў запіску, а потым, усё-ткі, пастанавіў схадзіць даведацца: што там за такая важная для мяне справа? Напрануўся, пайшоў.

І дайшоў аж да Зялёнага моста. Перайсці мост, зараз і ў іх... І спыніўся, падумаў, плюнуў і завярнуўся назад.

«Ну яго да ўсіх д’яблаў з яго важнымі справамі! Няйначай, як хоча папярэдзіць, што палякі маняцца напасці на Варонюю», — упэўніўся я і пайшоў дамоў.

У каўбаснай купіў паўкіло гарохавае каўбасы, а ў пякарні — кіло даволі добрага хлеба, схаваў і ў адну кішэню і ў другую. Усё роўна — разарацца дык разарацца! Калі можаш з’есці, дык з’еш. Бо хто ведае, калі і як прыйдзецца табе ласавацца ў тваім жыцці...

На Віленскай завярнуў на падворак, дзе змяшчалася сталоўка майго бацькі. Сталоўка была ўжо на замку, і вакол — ні душы, але фортка ў браме — толькі на ланцугу, можна пралезці, і дворніка няма, — мусіць, таксама пайшоў да касцёла богу маліцца.

Я праціскаўся ў самы канец падворка, дзе ляжалі ў штабелях двухметровыя дровы, выбраў круглячок па сваёй сіле, паціхеньку выбраўся на вуліцу і спакойна пацягнуўся дадому.

Круглячок мы з бацькам зараз парэзалі і пабілі. Ён усё пытаўся, дзе гэта мне «пашчасціла».

— Пэўна, — кажа,— сцягнуў у якога буржуя. Ой, Мацей, нядобра бальшавіку займацца такімі індывідуальнымі справамі...

— Сам, — кажу, — не ведаю, як гэта здарылася: ішоў па вуліцы, ляжыць бервянцо без прыгляду, я і панёс. Мусіць, — кажу, — гэта ўва мне спадчына буржуазных ці бацькоўскіх парокаў...

Ну, ну, ну! — агрызаецца бацька.— Можа гэта спадчына выхавання на Вароняй вуліцы...

А Плахінскі (ён ужо прыйшоў з касцёла) і Юзя, як відаць, нічога не зразумелі з нашае гаворкі і проста былі здаволены, што ў хаце пацяплела.

Юзя падсмажыла каўбасу, з’елі мы яе з хлебцам, запілі гарбатаю. Усім павесялела. Плахінскі, пагладжваючы свае бура-сівыя вусы, далікатна пажадаў усім добра спаткаць і добра пражыць Новы рок — «у шчасці, у радасці, у дастатку» — і лёг спаць.

А калі і мы пачалі класціся, бацька мой даволі лагодна мне кажа:

— А ты, Мацейка, усё ж ткі, калі палякі пачнуць разганяць вас, не дужа лезь там на ражон... Усё роўна — бескарысна.

Я толькі фыркнуў, завярнуўся. Зараз заснуў.

* * *

На другі дзень, 1 студня 1919 года, хадзіў я з Юзяю абедаць на Варонюю, і жыццё ішло там сваім звычайным торам.

Праўда, як пачаў ужо я «куціць», дык пачаў... Каб дагадзіць Юзі, пад’елі мы ў гэты дзень троху смачней. А нават і не троху, а добра-ткі пасілкаваліся: з’елі па талерцы расольніку, узялі адну порцыю на дваіх гуляшу з каніны, з падсмажанаю бульбачкаю, а паверх — па талерцы пярловае кашы з малаком.

Я думаў: досыць! Нават сказаў: «Хоць бы так і да веку кожнаму добраму чалавеку», — і па пузу сябе, жартуючы, пагладзіў. А яна: «Вып’ем яшчэ — гарбаты па шклянцы».

Справа была не ў гарбаце, а ў тым, што да гарбаты можна было купіць па цукерцы. Пайшоў я да буфета, а там падсунуўся да мяне ціханька адзін наш харыст, мурлаты Падлеўскі: «Дзень добры, товажышу Мышко! З Новым рокем!» — І кажа, што мяне на вуліцы чакае Болесь Будзіловіч.

Хай пачакае! П’ём мы гарбату, я не спяшаюся, а Юзя ледзь не абпяклася: «Ну як так можна?.. Пан Болесь чакае!»

Калі мы выйшлі і трошку адышліся ад клуба пад Юраўскі праспект, знедкуль вынырнулі і нагналі нас Болесь і Падлеўскі.

Болесь прывітаўся са мною, як заўсёды, вельмі радасна, нібы я яму таварыш дарагі. А перад Юзяю замуляўся. Падлеўскі сказаў:

— Жона товажыша Мышкі...

Я падумаў: «Адкуль ён, свалата, ужо ведае, хто яна мне, жона ці не жона». А Болесь выгнуўся па-кавалерску, узяў Юзіну ручку, як дарагую святыню, плаўна апісаў галавою дугу і цмокнуў з благагавеннем, як ксёндз у абраз.

Юзя ручку выставіла і ледзь не прысела ад шчасця, зачырванелася ўся і разлілася маслам... За Болесем прылажыўся і Падлеўскі. Быў ён электраманцёр, але ж пнуўся ў інтэлігенцікі.

Пайшлі разам, загаманілі пра пагоду. Потым, хоць Юзя больш цягнулася да Болеся, пайшоў з ёю Падлеўскі, а мяне апанаваў Болесь. Зараз пачаў сваю балбатню...

Спатыкаў ён «Новы рок» дома, з мамаю і з усімі сваімі, нікуды не хадзіў. Пілі, елі і весяліліся. Адэлька так віртуозна іграла. Яе музыка гучала яму, як гімны нашых дзён. Наогул, музыка заўсёды яго нервуе страшэнна. Яму ад музыкі хочацца і жыць і плакаць...

У музыцы было шмат засмучонага, але рашучага і прыгожага імкнення да жыцця і змагання. І яму хацелася, хацелася вырвацца з будзёншчыны на вялікія, нязнаныя прасторы... Адэлька іграла і ласкава назірала на яго...

А яго думкі былі далёка ад яе... Ён намаляваў сабе абраз... Калі легіянеры пачнуць разганяць Варонюю, ён будзе там... Ён будзе абараняць вялікую ідэю, вялікую справу...

І калі ён падзе там ахвяраю, яна, даведаўшыся аб непапраўным, выйдзе, бязмоўная, з свайго пакоя, трагічна адкіне крышку раяля, сядзе, маленькая, але вялічаственная, і будзе іграць урачыстыя гімны Бетховена...

У гэтым будзе сінтэз жыцця і смерці... Толькі шкода бедную маму... Шкода і Стасю...

— А! Між іншым... — перапыніў ён сам сваю балбатню, успомніўшы Стасю, — сястрычка мая да цябе нераўнадушна... Гэта яна мне падказала, а то я сам можа б і не здагадаўся... Ну, напісаць табе запіску, — патлумачыў ён, калі я паглядзеў на яго з неразуменнем, — каб ты не хадзіў гэтымі днямі на Варонюю...

— У запісцы аб гэтым нічога не было. Мне Юзя на словах перадавала, — сказаў я даволі суха. — А нарэшце, Болесь, у чым тая важная справа, дзеля якой ты хацеў мяне бачыць?

— Хіба ж ты яшчэ не зразумеў, Мацей? Не прыкідвайся... Вядома, я напэўна нічога не ведаю. Гэта ж такія сакрэты! Але Адэлька тое-сёе апавядала, яна чула ад брата ці можа ад паручніка Хвастуноўскага. І наогул усе ў горадзе гавораць, што мы напярэдадні чагосьці..

— Ну дык што?

— А мы ж яшчэ маладыя, Мацей... Калі я слухаў учора яе музыку, мне так хацелася жыць! Слухай, Мацей: чаму ты калі да мяне не зойдзеш?..

І зноў — і панёс і панёс...

«Не такі ты, аказваецца, прасцячок, якім я ўяўляў цябе дагэтуль», — падумаў я тады пра Болеся.

І зрабілася мне брыдка ісці з ім, слухаць яго. А да Падлеўскага хацелася [падысці] адзаду і грымнуць яму кулаком па карку, каб адляцеў аж на тры крокі.

Калі Болесь і ён нарэшце пакінулі нас і мы з Юзяю падыходзілі да дому ўдваіх, я, памятаю, не ўцерпеў і спытаўся ў яе, што казаў ёй Падлеўскі.

— А табе цікава? Ну аб чым можа гаварыць з жанчынаю такі гжэчны мужчына? Рассыпаўся ў кампліментах...

— А пра палітыку нічога не казаў?

— Ну-ну... пра палітыку! А, не, казаў... Казаў, што мы напярэдадні чагосьці.

— Ах, свалата! — вырвалася ў мяне.

— Хто? — не зразумела Юзя.

— Хто... твой гжэчны кавалер!

— Самы сімпатычны хлопец! — узялася абараняць ад мяне Юзя Падлеўскага. — І калі са мною прайшоўся, дык ужо ён у цябе свалата... — І надзьмулася.

Я ж бачыў, што яна ахвотна паспрачалася б са мною і болей, — на такую прыемную для яе тэму. І таму змоўк. Толькі думаў: «Юзя, Юзя! Звязаў мяне з табою чорт вяровачкаю»...

* * *

Так дайшлі мы дадому, і там знайшоў я нечаканага госця: Арон прыехаў з Брудзянішак, зайшоўся па дарозе да мяне на кватэру. Быў ён, як заўсёды, здаровы, вясёлы. Тупаў вялізнымі падкаванымі ботамі, як конь, і паварочваўся, як мядзведзь. А гаварыў голасна, як у полі. Я вельмі яму ўсцешыўся і хутка забыўся на ўсе свае прыкрасці.

Казаў Арон, што ад іх немцы таксама ўжо выходзяць і ён прыехаў на Варонюю прасіць інструкцый: ці абвясціць сябе ўладаю і ўсё ўзяць у свае рукі, ці пачакаць да прыходу Чырвонае Арміі.

Чырвоная Армія, паводле яго слоў, была ўжо недалёка: на дарозе з Мінска па Вільню — на станцыі Кена.

Ён пабыў трошку, развітаўся і пайшоў — з тым, што ўвечары мы яшчэ спаткаемся па Вароняй і пагамонім.

А я, калі ён пайшоў, лёг трошку адпачыць. Пасля сытнага абеду размарыў мяне смачны сон, заснуў я моцна і салодка...

ІІІ. НАРАДА

Каля шостай-сёмай гадзіны вечара, калі я яшчэ спаў, ішлі на Варонюю шавец Лахінскі і шавец Плахінскі. Сышліся дзесь па вуліцы, пайшлі разам і дарогаю гаманілі сабе памаленьку.

Аб чым яны тады, у апошнія хвіліны жыцця свайго, гаманілі — як мне ўгадаць?

Дзядзька мой, Плахінскі, пахілы, з бура-сівымі павіслымі вусамі, пануры чалавек, пэўна, апавядаў Лахінскаму, маладзейшаму і здаравейшаму за яго, як хацеў ён некалі змяніць шыльду на сваёй майстэрні на Пагулянцы, таму што прозвішчы іх вельмі сходныя. І, пэўна, хітруючы, не вельмі шчыра дадаваў, што ўсё гэта, як на цяперашні яго розум, было пустое дзела, бо ўсё пайшло прахам...

Лахінскага я ведаў мала. Але стаяў ён да Вароняй вуліцы без параўнання бліжэй, чым мой дзядзька, дык, пэўна, смяяўся ён з разважанняў майго дзядзькі.

А мой дзядзька, мусіць, яшчэ яму казаў:

— Але ж трэба мець надзею, таварышу Лахінскі, што ўсё яшчэ, дасць бог, ацішыцца, асталіцца і зноў усё будзе па-даўнейшаму...

— Надзея — матка дурных, кажа старая прыказка, пане Плахінскі! — пэўна, заўважыў яму, смеючыся, таварыш Лахінскі.

І так, гамонячы, прыйшлі яны ў клуб.

У той жа час, — можа крыху раней, можа крыху пазней, — другімі вуліцамі, другімі шляхамі, ішлі на Варонюю: член прэзідыума і адказны сакратар Гарсавета — камуніст Юліус Шымкевіч, высокі, тонкі, у сваім рудым дэмісезонным паліцечку і ў сваім шыракаполым, чорным, усесезонным капелюшы, і з ім — звычайны член Гарсавета, але бундаўскі лідэр, вядомы бундавец Вайнштэйн, таўсцейшы за Шымілевіча, здаравейшы за яго і цяплей напрануты.

Ішлі і гаманілі...

Аб чым яны тады, — у такія важныя хвіліны жыцця свайго, для аднаго — апошнія, для другога... для другога, мусіць, паваротныя, — аб чым яны тады маглі гаманіць — як мне ўгадаць?

Шымілевіч, пэўна, жартаваў, смяяўся і праконваў друга свайго, таварыша Вайнштэйна, кінуць контррэвалюцыйны Бунд і перайсці ў кампартыю.

А Вайнштэйн, магчыма, у тым жа вясёла-жартлівым тоне, а магчыма, і ў якім іншым, больш уласцівым яму тоне, адбіваўся, можа, ад яго трапных падколаў і казаў, можа, што «яшчэ паспее з казамі на торг»...

І так, гамонячы, прыйшлі яны ў клуб.

У гэты ж дзень дзядзьку Туркевічу было нудна сядзець аднаму ў хаце. Бо ўсё-ткі ж — свята, Новы год. Сям’я яго і цяпер была яшчэ на вёсцы. Жыў адзін.

Схадзіў ён на Варонюю, там паабедаў. Прыйшоў дамоў, лёг адпачыць, думаў заснуць. Але ніяк не спалася, бо добра выспаўся, лёгшы ўчора звечара і спаўшы сёння ледзь не да абеду.

Дык, каб не быць у адзіноце цэлы вечар, надумаўся схадзіць да прыяцеля, з якім даўно не бачыўся, — сталяра Дручка. Пайшоў на Сніпішкі.

Ён прыходзіць, а Дручок якраз выходзіць, навешвае на дзверы замочак. І белы клуначак у яго ў руках. Сабраўся, бач, у паліклініку літоўскую, да жонкі. Сёння раніцою паклаў радзіць, — можа, тым часам, апрасталася.

Дзядзька Туркевіч завярнуўся, пайшлі да цэнтра разам. Дарогаю ішлі, гаманілі...

Дручок жаласна пералічаў на пальцах усіх сваіх дзетак, хлопчыкаў і дзяўчатак, што паўміралі ад розных пошасцяў за гэтыя гады, пад немцамі. Адной рукою трымаў клунак, а на другой, вольнай, загінаў палец і ўспамінаў, чаго і як каторае сканала... І казаў, што цяжка такім часам гадаваць дзеці, але ж ізноў, вось, жонка не ўтрымалася. І радзіць выбрала пару вельмі нязручную: святкі, прадукты даражэйшыя, ды і «бескаралеўе», у горадзе не зусім спакойна.

Дзядзька Туркевіч яму заўважыў, што нельга ж вінаваціць толькі жонку, што палову той віны мусіць прыняць і сам Дручок. Гэта — па-першае. А па-другое, можна пацешыць сябе тым, што абавязкова павінен бальшавік радзіцца!

Дручок адказаў, што ўсё ж ткі гэта больш па бабскай лініі, каб дзеці не радзіліся. Цяпер гэтыя фокусы шмат хто ведае, наўчыліся... Дык хай бы ад каго пераняла. Не яму ж, мужчыну, займацца такімі справамі...

— Ну, а каб жа бальшавік радзіўся, дык нічагусенькі супроць не маю, няхай на свет здаровенькі прыходзіць, — згадзіўся Дручок і наддаў ходу: — Можа ён там ужо і прыйшоў...

На рагу Віленскай і Юраўскага развіталіся. Дручок засігаў далей па Віленскай, у паліклініку. Дзядзька Язэп спыніўся — сам не ведаў, куды цяпер накіравацца. Аж успомніў, што недалёчка, на Юраўскім, ёсць кіно, і не вельмі дарагое. Прыйшоў — адчынена. Узяў білет і якраз трапіў на пачатак. У зале было амаль пуста, нягледзячы на свята. Дык хоць білет меў на трэцяе месца, а сеў — спярша на другое, а потым нават на першае перасеў.

Было гэта таксама каля гадзіны сёмай вечара.

* * *

Лахінскі і Плахінскі прыйшлі ў сталоўку ранавата. Каша на вячэру яшчэ не згатавалася, нядаўна засыпалі, трэба было чакаць. Яны селі гуляць у шашкі.

Шымілевіч і Вайнштэйн прыйшлі, калі у пакоі нумар 20 ішла нарада. Шымілевіч адразу сеў там сам. А Вайнштэйна паклікалі з чытальні.

Спярша паслалі па яго Ракоўскага, стоража клуба. А потым, наўздагон, прыйшоў і сам Тарас, клубны камендант, — каб ішоў Вайнштэйн канечне, нарада вельмі важная.

На нарадзе былі члены Віленскага камітэта Кампартыі, члены прэзідыума Гарсавета і радавыя камуністы і рабочыя.

Быў там таварыш Ром, Вяржбіцкі, Кунігас-Ляўданскі, Тарас, Шэшкас, Ракоўскі, потым падышоў Шымілевіч, паклікалі Вайнштэйна, запрасілі і Арона, і склікалі наогул усіх, хто быў тут і быў свой, клікалі кожнага таварыша.

Былі там два немцы-спартакаўцы, быў адзін таварыш з Масквы — чорны, у кажушку, былі таварышы-чырвонагвардзейцы з атрада, што стаяў на Вароняй, у большасці — з былых ваеннапалонных, што ішлі з Нямеччыны дамоў і засталіся ў Вільні дапамагаць Савету, былі бундаўцы.

Сабралася нарада экстрана. Паставілі пытанне: што рабіць, калі палезуць палякі «разганяць» Варонюю ўзброенаю сілаю: даць адпор ці разысціся да прыходу Чырвонай Арміі? Бо паступілі такія весткі, што пытанне трэба развязаць зараз, безадкладна, каб потым дзейнічаць паводле прынятай пастановы...

Камуністы, спартакаўцы, чорны таварыш з Масквы, у кажушку, і ўсе чырвонагвардзейцы былі за тое, што трэба даць адпор у кожным разе! Бо як жа так — узяць дый разысціся? Разбегчыся? Трэба змагацца, трэба іх праўчыць! Паднімуцца рабочыя, шмат хто выйдзе са зброяю ў руках, а забастуе цэлы горад! Чырвоная Армія паспяшыць на выручку... Да яе прыходу можна пратрымацца...

Так мне казаў пасля Арон аб выступленнях, якія там былі ў яго прысутнасці.

— Але, — казаў ён, — Вайнштэйн і ўсе бундаўцы, што выступалі ўслед за ім, былі за здачу, лічылі і даводзілі, што гэтак будзе разумней, што лезці на ражон няма чаго, што нельга рызыкаваць жыццём без пільнай патрэбы, што сілы вельмі няроўныя, што ў нас вельмі мала зброі і што наогул — які сэнс гінуць тут горсці людзей, калі праз пару дзён палякі самі разбягуцца ад Чырвонай Арміі.

Праз бундаўцаў, казаў Арон, сядзелі доўга, гадзіны дзве ці болей, усё спрачаліся, хоць пастанову прынялі, вядома ўжо якую: бараніцца ў кожным разе!

Потым сталі расхадзіцца...

Некаторыя паспелі выйсці ў пару. Шымілевіч і Вайнштэйн спазніліся, іх ужо не прапусцілі, завярнулі іх назад. І Лахінскі і Плахінскі — заняліся кашаю, таксама не паспелі...

*

Дзядзька Туркевіч апавядаў, што фільм ішоў не асабліва цікавы, нешта нуднае з даваеннага жыцця расійскай інтэлігенцыі, але так-сяк даседзеў ён да канца, а каля гадзіны восьмай з паловай выйшаў з кіно і памаленьку пацягнуўся на Варонюю, вячэраць.

Прайшоў троху і вельмі здзівіўся: нейкі новы патруль ходзіць па вуліцы, з белымі павязкамі на рукаве. Дзівіўся нядоўга, бо зараз крычаць яму па-польску:

— Стуй! Рэнцы до гуры!

Падняў рукі. (Ён мне не казаў, але я ўяўляю сабе, як ён ашчэрыўся, калі сваю мілую дзіцячую лагодную ўсмешку скрывіў на вялікую злосць.)

Падыходзяць да яго:

— Сконд? Доконд?

Паглядзелі дакументы. Быў у яго нямецкі пашпарт. Памуляліся, — пусцілі... Толькі сказалі — зараз ісці дамоў і да раніцы нікуды з хаты не паказваць носу.

Дваццаць крокаў прайшоў — ізноў патруль. Ізноў тое самае. Так-сяк прабіўся да Вароняе бліжэй, а на Варонюю не прапускаюць: і тут нельга прайсці, і там нельга прайсці. Абкружана Вароняя!

Ужо яго чуць не арыштавалі. Насілу вывернуўся. Пабег назад. Спяшаецца да таварыша А., што жыў тут недалёка...

Аж сам таварыш А. едзе на легкавым, зварочвае ў завулак. І вязе нешта цяжкое... (Зброю вёз.) Завярнулі яго каля Вароняй, не паглядзеўшы, што вязе.

— Быў ты на Вароняй? — пытаецца дзядзька Туркевіч.

А ён увесь трасецца ад нервацыі:

— Усюдых, — кажа, — абкружана: клуб, сталоўка, цэлыя гнёзды...

IV. НАПАД

Спаў я аж да восьмай вечара. Прачнуўся — думаў, што ўжо раніца. Айцоў нашых няма, толькі Юзя сядзіць кніжку чытае. Гэта мой бацька прынёс «93-ці год» В. Гюго.

Сам чытаў і ёй падсунуў.

Прачнуўся я, убачыў, што яна сядзіць, чытае, і думаю: «Вось за гэта бацька маладзец, што і сам часта чытае і Юзі кніжку падсунуў. А я і сам цяпер амаль што нічога не чытаю, а галоўнае — у голаў мне не прыйшло прывучаць да добрай кніжкі Юзю». Зрабілася мне сорамна.

Юзя мне сказала, што мой бацька пайшоў на меншавіцкі мітынг, а яе бацька — у сталоўку на Варонюю. І кажа, што ўжо позна, па вежы празванілі тры чвэрці восьмае. Я хутчэй падняўся, каб ісці.

— Чаму ж ты, — кажу, — мяне не будзіла? На Варонюю са мной пойдзеш? — А сам думаю: «Хоць бы ты лепей не пайшла, а то перашкодзіш мне пагаварыць з Аронам».

— Не, — кажа, — не пайду. І цябе сёння не пушчу туды. Кніжка дужа цікавая, давай чытаць разам... — Дый пажартавала: — Лепей, — кажа, — чытаць пра другіх, як яны галовамі наклалі, чым накладаць сваёю... — І ўстала, абвіла мяне за шыю рукамі і пачала цалаваць. — Не ідзі, — кажа, — Мацей, паслухай мяне, пабудзем удваіх дома...

— Ой, не, Юзічка... — і хацеў што-небудзь зманіць, ды не ведаў як. Мне хацелася пагутарыць з Аронам, а тут яна прычапілася з сваімі пяшчотамі. — Ой, не, — кажу, — абавязкова мушу схадзіць да папа Болеся, я даў яму слова...

— Маніш!

— Слова гонару, што не маню! — і зрабіў самы сур’ёзны выгляд, а маніў як найлепей, каб ашукаць яе.

— Ну, добра, да яго збегай, — паверыла яна, што не маню, дый «панам Болесем» кранулася. — Збегай, але зараз,— кажа, — назад. І глядзі, на Варонюю ні кроку... Бо ўжо і позна, цёмна... Чуеш? Дай мне слова!

— Даю, даю! — што мне значыць даць ёй слова, калі мне для маіх спраў патрэбна. — Але ж вось бацька твой, — кажу, — пайшоў туды.

— Ну, бацька... Бацька мой — іншая справа. Што ён каму? З есць сваю кашу і вернецца. А ты — не ідзі... Прашу цябе. Ты ж даў слова...

— Добра!

Вырваўся-ткі я з-пад яе апекі і хутчэй памчаўся. Да самага Юраўскага не заўважыў, ці на вуліцах стаялі паліцыянты-немцы ці ўжо палякі... Магчыма, што нікога не было.

І на Юраўскім, да Віленскай, здаецца, нікога не было. А там ужо, на рагу, супроць дома, дзе да апошніх дзён была тарыба, убачыў я першы польскі патруль. Ён мяне далей у бок Вароняй не прапусціў. І зразумеў я, што на Вароняй штосьці дзеецца...

Пачаў я кружыць. Забег ад Пагулянкі — патрулі... Кінуўся назад, бег-бег, праслізнуў-ткі на Газавы завулак, каб прабрацца ад Віллі, — і там патруль на патрулі, і бачу: залёг цэлы ланцуг пазнанцаў у нямецкай вайсковай форме...

Бегаў я, можа, з гадзіну. Нарэшце ўдалося падысці з боку Звярынца да самага Лукіскага пляца, і тут я выпадкова трапіў на патруль, у якім былі абодва браты Пстрычкі. Хоць было цёмна, але яны мяне пазналі і вельмі ўсцешыліся мне, свайму былому «дарэктару».

Я ж быў вельмі ўсхваляваны і прычыну вытлумачыў тым, што на Вароняй, у доме Антановіча, жыве мой добры прыяцель, да яго жонкі пайшла ў госці мая жонка, дык вось бягу ратаваць, каб там не заначавала, трывожны час...

Яны горача ўзяліся дапамагаць мне. Спярша, праўда, суцяшалі, што праз гадзіны дзве ўсё будзе скончана, спакойна, можна будзе прайсці туды і назад. А калі я не мог суцешыцца, яны параіліся між сабою, потым пагаварылі з некім з сваіх кіраўнікоў, і вось большы Пстрычка ўзяўся мяне туды падвесці.

Падвёў — аж за касцёл Якуба. (І там залёг ланцуг пазнанцаў.) Далей ісці ён пабаяўся. Я горача яму падзякаваў — і рынуўся адзін... Толькі падбег да клуба — адзаду, з боку палякаў, пачалася страляніна...

Перад гэтым, каля дзевятае гадзіны, з’явіўся ў клуб, як мне тут зараз расказалі, нейкі студэнт, што раней хадзіў сюды як свой, а цяпер начапіў па шапку польскага арла, а на рукаў — белую павязку.

Прыйшоў, пытаецца:

— Гдзе комэндант?

І ўбачыў Тараса.

— А, прошэн пана, пане комэнданце! Естэм парлямэнтар!.. — І падае запіску.

Адрасавана яна была проста «ў пакой № 20». Пісаў яе палкоўнік Вэйтка. Прапанаваў палкоўнік: каб не было дарэмнага крыверазліцця з таго і з таго боку, няхай Вароняя здаецца да адзінаццатае гадзіны. Дзве гадзіны на размысленне...

Наўпрэкі ўсякай далікатнасці, ніякага адказу палкоўніку не далі. Наўпрэкі ўсякім раней пісаным законам, «парлямэнтара» арыштавалі і нават зняважылі словам... Бо Тарас, у злосці, назваў яго «не парлямэнтарам, а сабачым сынам».

— Як жа! — крычаў на яго Тарас. — Лічыўся ты бальшавіком, дзён колькі ў нашай казарме цёрся, па дзесяць рублёў у дзень браў, а цяпер — на табе: парламэнтар! Сабачы ты сын, а не парламэнтар!

Можа троху і штурхнуў бы, але не было часу ім займацца. Загадаў тушыць агні, займаць свае месцы, сядзець, чакаць нападу!..

Між іншым, я спярша падумаў: ці не Болеся часам з яго доўгім языком і сэрдабольнасцю прынясло сюды з запіскаю? Аж не. Як апісалі мне, які ён, гэты студэнт, дык быў не Болесь. А потым, як пачуў, што гэты і ў казарме цёрся, дык упэўніўся, што сядзіць цяпер «пан Болесь» у сваім цёплым пакойчыку.

Першымі ахвярамі з нашага боку ляглі: Лахінскі і Плахінскі...

Пачулі трывогу і не даеўшы кашы кінуліся ўцякаць з клуба. Але прарвацца ўжо не маглі. Тады яны пабеглі да плоту на Газавы завулак, палезлі там праз плот. І ў гэты момант насціглі іх абодвух бязлітасныя белыя кулі...

Лахінскі дык і завіс на плоце, і вісеў так, перавесіўшыся галавою на Газавы завулак, а нагамі на падворак клуба, цэлую ноч і другі дзень з раніцы да вечара. А дзядзька мой, па старасці, можа, і на плот не ўзглабаўся, прашылі праз дошкі, а можа, адваліўся і шмякнуўся па дол трупам.

Убачылі іх там толькі раніцою, калі развіднела. Але прыбраць іх не было як. Лахінскага, здаецца, нехта пазнаў ці неяк здагадаўся, што гэта ён. А хто ляжыць пад плотам, ніхто і не ведаў. І я даведаўся аб яго гібелі — толькі выйшаўшы на волю.

На свае перажыванні таго часу я ўжо забыўся. Даўно было. Патроху ўсякая вострасць прытупляецца. Усё патроху з памяці вылятае... Помню, абуяла мяне радасць, што вось, не думаўшы, не гадаўшы, трапіў я, крыварукі, на вайну... І на такую, дзе і галавы не шкода: калі трэба, дык і трэба!

А самае-то важнае, калі жыцця свайго для справы не шкадуеш. Тады нічога і не баішся. Тады і змагацца лёгка, і нават ісці па смерць — прыемна!

Пэўна ж, не было мне тады часу разважаць, як разважаю гэта... Трэба было рабіць, і я стараўся рабіць так, каб было добра. Спачатку ўся наша «работа» была ў тым, што мы сядзелі ды чакалі напагатове. Першыя пачалі страляць яны, спярша са стрэльбаў, а потым і з кулямётаў. Мы не адказвалі, пакуль яны не лезлі блізка.

І ўсё, помню, чакалі мы прыбыцця нашых атрадаў з Парубанка і з Звярынца. А іх — няма і няма...

Перад самым нападам палякаў атрад на Парубанку быў занят перавозкаю зброі на Варонюю. Пачуўшы, што Вароняя абкружана, яны паехалі адбіваць.

Парубанак знаходзіцца ў паўднёвай частцы горада, за вакзалам, і далёка за вакзалам. Там спярша Каміны, Радунскі тракт, потым Парубанак, аэрадром.

Яны ўехалі ў горад. А на Шпалернай ці на Радунскай вуліцы на іх папалі з засады немцы і палякі... Галоўнае, што адразу ранілі шафёра. Здаецца, ён потым і памёр ад ран. Грузавік адабралі. Атрад разбегся...

Атрад жа, што стаяў у Звярынцы, нават і сабрацца не паспеў...

Я быў у заставе ў доме Антановіча. Начальнікам заставы быў Кунігас-Ляўданскі. Жыхароў мы з кватэр павыганялі, загадалі ім ісці схавацца ў сутарэнні.

V. АБАРОНА

Скора палякі палезлі на заставу. Мы далі залп і закідалі іх бомбамі. Бачыць іх добра не бачылі, цёмна было, а толькі чулі, як яны там заякаталі: «Ясек! Стасек! Болі! Ой, болі! (баліць, ой баліць!) Значыцца, кагосьці троху падранілі...

Аб раненні па Вароняй пана Ромуся Рабэйкі і двух маіх былых «недаросткаў», братоў Пстрычак, даведаўся я толькі пазней, калі польскія патрыятычныя газеты прайзвялі іх у «героі».

Можа якраз куля з майго карабіна трапіла ў іхняе цела. Мне ад гэтага дапушчэння няма ніякае прыемнасці.

І нават калі ўяўляю, дык непрыемна, бо цела іхнае было мне заўсёды непрыемна.

Пэўна ж я чалавек значна культурнейшы, чым тыя князькі, што з чарапоў сваіх ворагаў рабілі сабе кубкі піць віно на ўрачыстасцях. Мне ўжо цяжка зразумець, як іх не вярнула ад гэтых кубкаў, хоць пацукоў, напрыклад, я прымусіў сябе есці.

Страляў я таму, што трэба было страляць. І можа, якраз, нікуды добра кулі мае і не трапілі, бо стралец быў з мяне ніякі... Навяду, злажуся, чакаю каманды ці прыслухаюся да суседаў, што яны робяць... І раптам, сам сабою, пацягну сабачку: бух! А карабін мне ў плячо: дзуг! Падхаплю санкі, каб не ўдарыла... І нібы задумаюся: ну, вось, разрадзіўся... што цяпер далей? І зноў хутчэй бяруся за справу.

Цяпер самому з сябе самога смешна, які я быў стралец. А вывад: вучыся страляць загадзя, каб не карміць сабак, едучы на паляванне...

Наступалі палякі з перадышкамі. Перадышкі ў іх цягнуліся часам па паўгадзіне, — абрыдла чакаць, калі яны ізноў пачнуць. Але наступу не спынялі яны праз усю ноч, — увесь час атака за атакаю.

Мы іх адбівалі. У нас былі гранаты і вінтоўкі. Але нават не ўва ўсіх!.. Вінтовак на ўсіх не хапіла. І як цяпер успомню, дык і дзіўлюся нашай бесклапотнай смеласці, а троху і абураюся, што не даставілі вінтовак і патронаў на Варонюю ў дастатковай колькасці загадзя да нападу.

Запасаў ежы было ў нас досыць па колькі дзён, аб гэтым не бедавалі. Бо сталоўка ж была пад бокам. Там на складзе досыць было поўных мяшкоў.

І ўсё чакалі дапамогі. А яе ўсё не было. Не ведалі, чаму.

* * *

Дзядзька Туркевіч пабег на кватэру да таварыша Эйдукевіча. Адчыніла жонка яго, таварыш Бурба.

— Дзе Францішак?

— Няма ўдому...

Сама охае, ахае.

— Што рабіць?

— Да Чырвонай Арміі, прандзэй!

Пабег ёп на вакзал. А ўжо позна. Ноч. Адклаў да рання.

А мой знаёмы Р., шавец, тады яшчэ зусім малады, нядаўна жанаты, у той дзень перад вечарам толькі вярнуўся ў Вільню (выязджаў разам з іншымі таварышамі на спатканне Чырвонай Арміі, для разведкі).

З’явіўся на Варонюю, з дакладам да таварыша Тараса. Зрабіў даклад. Схадзіў да касіра, атрымаў грошы. Прыйшоў дамоў, лёг адпачыць, паспаць.

Толькі лёг, прыходзяць жонка і маці.

— Вароняя абкружана!

— Не можа быць, я ж толькі адтуль...

З шваграм-манцёрам пайшоў па манцёрству, каб гэтым замаскіравацца, схавацца...

Так сам ён мне апавядаў праз колькі год пасля здарэння.

Мой знаёмы Х., добры слесар і гарачы чалавек, быў у гэты вечар, дзеля свята, выпіўшы. Пра яго казалі, што як учуў, што Вароняя абкружана, дык зараз кінуўся напранацца, схапіў жалезны ломік.

— Пайду біцца з панамі!

— Не пушчу! — загаласіла жонка і так учапілася, што рукаў адарвала.

Пакуль прышывалі ды лаяліся, ён троху астыў. Пакрычаў-пакрычаў, але абдумаўся ісці з голымі рукамі.

А мой знаёмы А. (той асенізатар з Пагулянкі, што наўчыў мяне абходзіцца з пацукамі), хоць і не быў выпіўшы, але, казалі, доўга цягаўся ад аднаго таварыша да другога, усё намаўляў ісці вызваляць Варонюю:

— Сабярэмся, нападзем з тылу.

А калі ніхто яго пе паслухаў, кажучы:

— Зброі няма... Як палезеш з голымі рукамі? — дык ён адзін, з нейкім ножыкам, папёрся на вуліцу, хацеў прабіцца на Варонюю, да клуба.

Завёў скандал з першым патрулём, пачаў лаяцца, у гарачцы загрэў поўху патрыёта...

Арыштавалі, вядома... Ножык адабралі і ў канаўку кінулі, як барахло.

Усё гэта потым, пазней, успаміналі, апавядалі з рознымі жартамі і прымасамі.

А начаваць па Вароняй, тым часам, засталіся мы адны. Усё чакалі з волі падмогі, а яна так і не з’явілася. Не ведалі, чаму.

* * *

Самыя моцныя атакі былі дзве. Першая а трэцяй гадзіне начы. Другая — пад раніцу. Цяпер у палякаў было больш забітых і раненых. І хоць атакі мы адбілі, але прасунуліся яны значна бліжэй. За намі заставаўся, апрача клубнага будынка, толькі дом Памарнацкіх і дом Антановіча.

Ну, усё ж ноч мы пратрымаліся.

Перад світаннем палякі троху аціхлі, і мы мелі даўжэйшы адпачынак. Але ўсякая надзея па падмогу з Парубанка была ўжо намі згублена. Мы ўпэўніліся, што таварышы пагінулі, не дабраўшыся да Вароняе.

Калі на дварэ пасвятлела, ізноў пачалася перастрэлка, і нам цяпер стала відаць наступаючых. Большасць іх была ў нямецкай вайсковай форме. І скажу пра сябе: хоць і ведаў, што гэта ж палякі, а не немцы, але форма нямецкая нібы палохала мяне...

Мы бачылі, як яны прабіраюцца, падбягаюць, тулячыся каля сценак, паўзуць канаўкамі... Мы па іх стралялі без промаху. Але, ізноў жа, скажу я пра сябе: было мне троху жудка, што іх многа, а нас мала.

Так прайшло гадзіны дзве, а можа тры, а можа і болей. Пачуццё часу нібы згубіла сваю яснасць. І не ведаю, хто першы заўважыў, хто першы сказаў, ад каго я першага пачуў — што ў нас мала патронаў...

Потым кажуць: «Выйшлі патроны...» Добрая рэч! Значыцца, засталіся толькі гранаты і рэвальверы...

Настрой адразу апаў...

Гэта быў самы крытычны момант.

«І чаму ж так неэканомна стралялі? Хто гэта мусіў за гэтым сачыць? Хто вінават? Пэўна, Тарас», — лезлі мне ў галаву прыкрыя думкі.

І забірала злосць.

«Вось, каб былі патроны, мы б яшчэ доўга не падпусцілі б іх да сябе блізка... А што цяпер будзе?» — Так думаў я, і вяласць апанавала мяне.

Патронаў няма ні ў кога. Кобак схаваў сабе адзін патрон і жартуе:

Гэта недатыкальны запас: або для самога пана Вэйткі, або для самога таварыша Кобака...

Дом Памарнацкіх аддалі...

Па-першае, не было патронаў. А па-другое, калі б яны і былі, дык падносіць іх туды ўсё роўна было ўжо немагчыма.

Трымаліся толькі ў клубе, а дом Антановіча быў ужо як бы нічый... Усе сцягнуліся бліжэй адзін да аднаго, людзей нібы пабольшала, але што ж, калі без патронаў — як без рук...

Мусіць, каля гэтага, прыблізна, часу дзядзька Туркевіч, таварыш К. і таварыш А. пабеглі глядзець, што на Вароняй робіцца. Польская застава іх затрымала. Пазналі К. — арыштавалі. І А. арыштавалі.

Дзядзька Туркевіч быў адзеты так, што не пазналі. Каўнер падняў, шапку насунуў... І калі ён бег адтуль, дык якаясьці дзяўчына з Вароняе вырвалася. Кажа, што там — страшэнная паніка...

Нашы не хочуць здавацца. Бундаўцы і другія хочуць здацца...

Дзядзька Туркевіч пабег шукаць Чырвоную Армію. Пайшоў ён Ашмянскім трактам.

Бацька мой выйшаў раней, гадзіне а 9-й раніцы. І пайшоў Свянцянскім трактам, на Немянчын.

Мусіць, усю дарогу лаяў ён бальшавікоў, што заселі на Вароняй, а ў тым ліку і мяне. І мяне лаяў, пэўна, больш чым каго, што нарабіў я яму столькі клопатаў.

Лаяў, але паддаваў ходу, каб хутчэй прывесці Чырвоную Армію.

На жаль, было ўжо позна...

Гадзіне аб адзінаццатай бундаўцы пачалі шушукацца. Сабралася іх цэлая група, — аб нечым гамоняць, раяцца...

Гляджу: прыцягнулі знедкуль кій і прывязваюць на яго белую шмаціну...

Ніхто іх не спыніў. Ніхто ім нічога не сказаў. І яны пайшлі — не азіраючыся... Затопалі ўніз, адчыняюць дзверы, нясмела вытыркаюцца на вуліцу...

З акна з-за вушака відаць было, як палякі ім нешта крычаць, махаюць рукамі, але ўстаць баяцца.

Бундаўцы, чалавек трыццаць, панурыўшыся, сагнуў­шыся, плятуцца па вуліцы бліжэй да іх, і пярэдні нясе на кійку белую шмаціну...

VI. БАКОВАЧКА

Левинсон глубоко верил в то, что движет этими людьми не только чувство самосохранения, но и другой не менее важный инстинкт, скрытый от поверхностного глаза, неосознанный даже большинством из них, по которому все, что приходится им переносить, даже смерть, оправдано своей конечной целью и без которого никто из них не пошел бы добровольно умирать в Улахинской тайге.

А. Фадзееў

І калі яны пайшлі і здаліся, ніхто ў пас нічога не сказаў, усе маўчалі, быццам і не заўважылі.

Каля мяне былі два мала знаёмыя мне таварышы — рускія, з былых нямецкіх ваеннапалонных. Яны не размаўлялі, стаялі моўчкі і ўвесь час пільна сачылі ў акно за ворагам з гранатамі напагатове.

Я пайшоў паглядзець, што робіцца ў другіх пакоях. У першым пакоі ўбачыў Ракоўскага. Некалькі гранат ляжала перад ім у кутку. Ён уважна пераглядаў іх, адну па аднэй. Агледзіць і адложыць, агледзіць і адложыць... І тут каля акна стаяла двох былых ваеннапалонных.

У другім пакоі, каля балконных дзвярэй, стаялі Арон і Шэшкас. Яны стаялі з двух бакоў пабітых шкляных дзвярэй і прыглядаліся з-за вушакоў на вуліцу.

— Арон! — аклікнуў я свайго брудзяніскага друга.

— А, Мацей! Ну як, братка, маешся? — зусім спакойна адгукнуўся ён і падышоў да мяне. Але ў вачах у яго быў сум. Ён паклаў сваю вялікую руку мне на плячо і як бы не ведаў, што сказаць.

— Нічога, — кажу, — як ты?

— А таксама, тым часам, нічога, — усміхнуўся ён.— Ваюем не кепска... Бывае горш.

— Бундаўцы здаліся, — сказаў я ціха.

— Ну, мы яшчэ патрымаемся! Ты куды ідзеш?

— Так... Хачу пахадзіць, паглядзець...

— А! Ну добра, добра! Нічога, Мацей! Яшчэ вывернемся!

І мне здалося, што нам абодвум павесялела.

Ідучы па калідоры, я ўбачыў Рома, Вяржбіцкага, Шымілевіча, Кунігас-Ляўданскага. Яны ціха размаўлялі, сабраўшыся ў кутку ў пакоі нумар 20. Там жа падышоў да мяне Кобак і кажа мне такім сваім заўсёдным тонам, нібы радасць якую паведамляе:

— Ачышчаем першы паверх. Хадзі загароджваць дзверы.

Я пайшоў за ім. Тут ужо некалькі таварышаў, пад камандаю Тараса, валачылі сталы, крэслы, табурэткі, — рабілі барыкаду каля ўваходу...

І я прыцягнуў нейкае ламаччо, кінуў у груд. Калі работа была скончана, зрабілася мне раптам цяжка. Ішоў я назад, валочачы ногі. Нагнаў мяне Кобак.

— Ты што цягнешся, як сонная муха? Есці хочаш? Давай з’ямо троху чаго.

— Давай... — прамовіў я такім слабым голасам, што мне аж самому зрабілася брыдка. — Давай, будзем есці! — крыкнуў я наўмысля голасна і дужа.

Мы зайшлі ў невялічкі пакойчык, дзе, мусіць, была яго пазіцыя, і ён зараз некуды збегаў і прынёс цэлы бохан хлеба і дзве бляшанкі кансерваў. Селі мы на падлогу пад акном, разаслаўшы між сабою газеціну.

Пачаў ёп адчыняць сваім добрым складанчыкам і зараз зламіў яго. Мне было вельмі шкода такога добрага складанчыка. І ён пачырванеў, але жартліва буркнуў: «Ну, глупства... Тут не такое ламаецца...»

Тады пачаў адчыняць я гэтым яго зламаным ножыкам. Скрэмсаў усю крышку,— толькі сок пацёк, папэцкаў я сабе рукі і штаны.

— Ты не адчыніш, — кажа ён, — дай-ка я зноў. — Бярэ і лоўка і хутка адразае перада мною пакрыўленую крышку. — Во як трэба! — кажа.

А ў гэты момант некалькі куль у наша акно — дзынг! дзынг! дзынг! — І ў столь, у штукатурку. Зазвінелі, пасыпаліся шыбы; паляцела нам на галовы вапна са столі, і ў кансервы...

— Чаго іх там халера хапае? — насцеражыўся Кобак. Але ізноў усё сціхла. Толькі зрэдку дзесьці шпокне стрэл, і зноў ціха.

Пачалі мы спакойна сілкавацца. А які смак! Мяса кавалачкамі, з белым застыглым тлушчыкам, і лаўровыя лісткі. З’елі адну банку, ён адчыніў другую. Мне сорамна, што я накладаю болей, чым ён.

І я еў і разважаў, што, мусіць, ён заўсёды есць патрошку, і вось — такі здаровы, чырвоны. А я заўсёды з’ем усё датла, што пападзецца, і мне заўсёды хочацца есці, і я худы і бледны. Чаму гэта так? Прырода такая ці ў страўніку што-небудзь не ў парадку?

— Аб чым задумаўся? — кажа ён. — Кінь журыцца. Справы нашы не кепскія. Па-першае, мы іх усё ж ткі добра праўчылі. А па-другое, «пралетарыям няма чаго губіць, апрача сваіх ланцугоў».

— Аднак жа лепей жыць, чым паміраць, — запярэчыў я, от так сабе, дзеля свае прывычкі казаць «але» або «аднак» наўпроціў сказанага.

— Чаго нам паміраць? Вось пакуль што не забілі. А прыйдзецца памерці — дык што такое? Дзвюм смерцям не бываць, аднэй не мінаваць! — прамовіў ён прыказкаю і засмяяўся.

З’елі мы і другую банку. Прынёс яшчэ дзве. З’еў я і тыя. Тады прынёс ён адразу іх штук дзесяць. «Бяры, — кажа, — у запас. Ты, як відаць, любіш кансервы». А сам ужо стаў пры акне.

Напіхаў я сабе банак у кішэні. Хлеба адшматаў добры кавалак і таксама пайшоў на сваё месца. І хрыпкі ў горле ў мяне ўжо не было, з’явіўся сыты голас. І быў я вельмі здаволены, што так наеўся.

* * *

Я не ведаю, каму з іх першаму прыйшла думка скончыць самагубствам. Яны ж нам нічога не сказалі. Сабраліся кучачкаю і пастанавілі. Якія матывы былі ў іх, мне таксама невядома.

Хтосьці пазней успамінаў, што Шымілевіч нібыта казаў:

— Не дамося жывымі, бо яны скуру будуць з нас здзіраць.

А Ром нібыта заўважыў:

— Гэтае самае лепшае, што мы можам цяпер зрабіць.

Я не ведаю, хто, што і як тады казаў з іх, але думаю, што калі што і было імі казана, дык, мусіць, для другіх, для тых, для каго ім трэба было так казаць.

А імі самімі кіравала толькі тая лінія, якая была ім уласціва, якая праяўлялася ў некаторых з іх можа толькі падсвядома, але здавалася самай правільнай лініяй.

Тарас пазней апавядаў, што ён рукі ў Шымілевіча цалаваў, прасіў, каб не рабілі самагубства. Аднак жа яны стаялі на сваім. Ром сказаў яму:

— Кінь, Тарас, умаўляць. Мы павінны гэтак зрабіць, калі прарвацца нам не ўдасца.

Згаварыліся: Ром, Шымілевіч, Кунігас-Ляўданскі і Вяржбіцкі. Ведаў Тарас. Як даведаўся Кобак, мне невядома.

Калі яны пайшлі да ўмывальніка, мыліся, абціраліся і гутарылі, да іх падышоў і гутарку іхную пачуў таварыш Аз.

Яго я ведаў вельмі мала. Быў ён нізенькі, шчупленькі, непрыгожы, з рыжымі калматымі навіслымі вусікамі, рабочы-яўрэй, гадоў сарака.

Казалі мне потым, што быў ён раней анархіст, у кампартыю перайшоў улетку 1918 года.

Быў ціхі, непрыкметны. Жыў дзесьці ў Звярынцы. Там у яго была сям’я.

Ён пачуў іхную гутарку і сказаў:

— І я з вамі пайду...

Яны ж умаўлялі яго, каб не ішоў. Казалі:

— Не ідзі. Табе нічога не будзе.

А ён пайшоў.

На падворку прыгнуліся і шыбка перабеглі каля дроў да дашчатага плоту, што адгараджаў падворак Антановіча ад клубнага падворка. Выламалі дошку, пралезлі ў дзірку і кінуліся на кватэру да Вяржбіцкага.

Наперадзе быў, пэўна, Вяржбіцкі як гаспадар. За ім — Ром, Шымілевіч, Кунігас-Ляўданскі. Адзаду, але не астаючыся, — Аз. А ля дзвярэй кватэры нагнаў іх яшчэ Кобак. Усяго шэсць чалавек. Ішлі на смерць...

Цётка Зося, пэўна, усцешылася мужу і ўсім ім, што жывы-здаровы прыйшлі з клуба. Ні яна, ні дзеці не ведалі, чаго яны прыйшлі. І Вяржбіцкі нічога ім не сказаў. Думалі, што прыйшлі схавацца.

Зачыніліся ў невялікай баковачцы. Сядзелі. Чакалі. Высылалі дзяцей глядзець. Дзяцей у Вяржбіцкага было тады чатыры: дзве дзяўчынкі і два хлопчыкі. Большай дзяўчынцы было тады ўжо гадоў трынаццаць.

Час цягнуўся... Яшчэ і яшчэ раз высылалі большага хлопчыка глядзець, каб улучыць момант і прарвацца. Прарвацца нельга было... На вуліцах было ўжо нібы спакойна, але ўсюды былі палякі.

VII. «БЭНДЗЕ СПЕВАЛ»

Когда подоспевшие казаки тащили Метелицу за ноги, он еще цеплялся за траву, скрипел зубами, стараясь поднять голову, но она бессильно падала и волочилась по земле...

А. Фадзееў

Вайнштэйн і Новікаў, як мне пасля апавядалі, залезлі на вышкі і схаваліся там. І схаваліся, нібыта, у дымаходах.

Не ўяўляю, як ім удалося разламаць дымаходы, і як яны ў іх улезлі, і на чым там селі. Хіба ляглі дзе пад ворагам?

Сядзелі яны там, схаваўшыся, ноч ці нават дзве, а потым вылезлі і неяк уцяклі. Ці праўда гэта?

Рэшта людзей адчынілі дзверы на вуліцу і выйшлі з белым флагам — здаліся. Палякі далучылі іх да бундаўцаў, якія ўсё яшчэ стаялі, абкружаныя вартаю, недалёка ад клуба.

Пайшоў быў і я ўслед за Аронам, але ўбачыў, што Тарас пабег па падворак. Дык і я завярнуўся назад, пабег за ім...

Прыбеглі мы да плота, што на Газавы завулак, і палезлі праз яго... Толькі не ў тым месцы, дзе адзін труп вісеў па дошках, а другі валяўся на зямлі. Мы палезлі троху правей, — бліжэй да флігеляў і дроў.

Мы і ўзлезці не паспелі, як над намі засвісталі з усіх бакоў кулі, і так блізка, што Тарасу здалося, быццам яму і вус адсеклі і твар абсмалілі... Мне здалося, што кулі ляцелі над самаю галавою — не прыгніся, дык і шапку саб’юць...

Тарас — назад... І я адарваўся і шмякнуўся на зямлю. Кінуліся назад. Тарас наперадзе, я за ім. І так уляцелі на кватэру да пані Кандрацкай, што была касіркаю клуба.

Кандрацкая, здаецца, прабавала плакаць і ўсё тулілася да мураваных сцен, каб кулі не дасталі. А Тарас з ёю жартуе, просіць люстэрка — паглядзецца.

— Мне, — кажа, — на плоце кончык вуса куля адсекла і абпаліла...

— Здаецца, вус як вус, — кажу я. А ў горле ў мяне суха, і голас запаў.

Прасядзелі мы там, у Кандрацкай, з добрую гадзіну. Ніхто не ішоў забіраць нас... Нарэшце мы не ўцерпелі і папаўзлі назад у клуб... Там пуста... Адчынена...

Ужо цямнела... Не ведаю і не разумею, што намі кіравала, але накіравала нас на вуліцу. А толькі мы высунулі нос за дзверы,— адразу пасыпаліся стрэлы з-пад касцёла святога Якуба. Па сценах, па вокнах: пук! пук! пук! дзынг!..

Мы — назад. Стаімо... Сэрца ў мяне калоціцца. Тарас дастаў з кішэні белую хустачку, выйшаў, памахаў. Я — за ім. Ідзём да ворага ў палон...

Да нас падскочыў паручнік Хвастуноўскі.

— Хто там яшчэ ёсць? — крыкнуў ён злым, хрыпатым голасам.

— Нікога ўжо там няма, — спакойна адказаў Тарас.

Тараса завярнулі, каб вёў іх у клуб, а мяне пагналі па вуліцы. Бачу: стаяць усе нашы кучкаю, мерзнуць... А палякі — на тратуары, навёўшы на іх карабіны, сцерагуць...

* * *

Тарас апавядаў пасля, што палякі гналі яго перад сабою, а самі ішлі за ім з карабінамі напагатове. І паручнік Хвастуноўскі загадаў:

— Страляйце ў яго (гэта, значыцца, у Тараса), калі яшчэ там каго знойдзеце.

Убачыўшы, што дзверы адчынены і ўсё вакол пуста, пакінута, яны рынуліся, як дзікі ў шкоду... Рассыпаліся па пакоях, усё ламалі, разбівалі, раскідалі паперы, кнігі, ірвалі партрэты, тапталі іх нагамі...

Яго прывялі ў пакой нумар 20.

Калі паручнік Хвастуноўскі некуды адлучыўся, адзін легіянер схапіў штаны з кручка, што віселі ў кутку на сценцы, і круціцца, не ведае, як яму іх на сабе схаваць...

Другія таксама разбягаліся вачыма па рэчах, і кожны хапаўся ўсунуць сабе што-небудзь у кішэню. І на яго зусім забыліся. Ён стаіць ля дзвярэй...

Раптам усе выбеглі... Ён паціхеньку пачаў прабірацца ізноў на кватэру да Кандрацкай. Аж убачыў зводдаль Падлеўскага і зараз схіснуўся ў пакой, за дзверы. А Падлеўскі ў гэты пакой і ўскочыў. Кінуўся хапаць рэчы: цапне, памацае, ножычак са стала схапіў ды ў кішэню, шуфлядку адчыняе...

— А што ж ты гэта робіш? — сказаў Тарас.

Падлеўскі ўбачыў яго, засаромеўся. Кажа, як быццам апраўдваючыся:

— Усё роўна бальшавікі, як прыйдуць,— забяруць...

Набеглі і другія. І паручнік Хвастуноўскі з’явіўся.

— Дзе схаваўся Рэўваенсавет?

— А што?.. Няма? Уцёк? — усміхнуўся Тарас.

Зараз яго пагналі назад, да нас, а самі ўсе там рассыпаліся, мусіць, шукаць правадыроў.

* * *

Кобак жа мне апавядаў, што сядзелі яны ў баковачцы доўга — можа, гадзіны дзве ці нават болей.

Перакідаліся кароткімі сказамі:

— Чаму рабочыя не выручалі?

— Чаму ў горадзе спакойна?

— А з Парубанка так чамусьці і не прыехалі...

Раптам — ідуць... Увайшла ў дом група з капітанам Дамброўскім на чале. Прыйшлі з вобыскам.

— Ёсць хто? — пытаюцца.

— Не, не, няма нікога! — адказалі жонка і дзеці Вяржбіцкага.

Яны ў бакоўцы замёрлі. Ляглі на падлогу. Зрыхтаваліся даць залп у дзверы, а потым канчаць з сабою.

Ідуць... Прайшлі міма, у бакоўку не паглядзелі... Пайшлі назад... Выйшлі з кватэры...

Праз хвілін пяць ідзе ізноў група, большая, больш людзей. Ізноў з вобыскам... Ідуць з кухні ў пакой, падходзяць да бакоўкі, бяруцца за дзверы...

Што думаў і перажываў у гэты момант дзядзька Баніфацы Вяржбіцкі? Пэўна, прымірыўся ён з тым, што жонка і дзеці будуць жыць без яго. Але ці мог ён прымірыцца з тым, што справа павярнулася так няўдала? І, мусіць, пацяшаў сябе тым, што смерцю сваёю завершыць усё як належыць...

А Юліус Шымілевіч? Можа, усміхнуўся ён апошні раз — і цвёрда і ўпарта зрабіў па-свойму...

Кунігас-Ляўданскі... Можа, успомніў ён апошні раз сваю бедную літоўскую вёску, вечных труджэльнікаў бацьку і маці і сурова і назаўсёды замкнуў у сабе ўсё...

Таварыш Аз... Ці не да канца пазнаў ён усе глыбіні, каб прыняць смерць як патрэбу? Праца цяжкая, нястаткі, голад, хваробы, паніжэнні, знявагі, і вечны пратэст у думках, і вечны агонь змагання ў сэрцы... ці не яны далі яму нязмерную моц?

Усе чатыры: і Вяржбіцкі, і Шымілевіч, і Кунігас-Ляўданскі, і Аз — усе чатыры праз хвіліну назаўсёды выйшлі з той вялікай, з той прыгожай лабараторыі, дзе дослед свой рабілі, з той фабрыкі шумнай, той фабрыкі няўмоўчнай, дзе яго рэалізавалі... Ламаюць дзверы... Выламалі... Шэсць рэвальвераў спаткалі іх з падлогі залпам. Яны адхінуліся назад... Хто лез наперад, той упаў...

Тады ў бакоўцы пачалі страляцца. Ром і Кобак ляжалі побач. У Рома засталося ў памяці: ляжаў на левай руцэ, навёў сабе рэвальвер у сэрца, кароткі міг мільгануў, стрэліў... У гэты момант Кобак усхапіўся... У грудзях стукнула, абпаліла, усё закруцілася іскрамі, і страціў прытомнасць...

Кобак, калі трэба было страляцца, усхапіўся на ногі і рынуўся на ворага, як люты звер... Некаму паспеў-ткі даць кулаком з шалёнай сілай... Схапілі, пацягнулі... Ірваўся, адбіваўся ў ярасці і ўжо ў бяссіллі...

* * *

Вяржбіцкая ўварвалася ў бакоўку і пала на грудзі мёртваму мужу. Ён страляў сабе ў горла, кроў заліла яго з шырокае раны. Дзеці загаласілі страшэнна. Іх адкідалі прэч.

Легіянеры заўважылі, што адзін бальшавік яшчэ дыхае — гэта быў Ром. Хтосьці з іх навёў на яго карабін, каб прыкончыць...

Дамброўскі затрымаў за руку:

— Bedzie spiewal!

«Бэндзе спевал», значыцца — яшчэ заспявае, дасць паказанні.

Выклікалі вазок, каб адвезці яго ў шпіталь. Выцягнулі за рукі на двор і ўкінулі ў вазок галавою ўніз. Легіянер сеў на яго. Павезлі ў шпіталь святога Якуба.

Трупы забралі ў морг пры шпіталі.

VIII. РАСПРАВА

Vае vісtіs.

(Гора пераможаным.)

Лацінская прыказка

Бундаўцы стаялі на вуліцы, недалёка ад клуба, з адзінаццатае гадзіны раніцы, калі здаліся. Яны адубелі, стоячы на марозе, без руху, галодныя, прыгнечаныя.

Ні рухацца, ні размаўляць ім не дазвалялі. Здзекваліся з іх. Штурхалі. І ўсё дапытваліся: «Хто там яшчэ ёсць? Многа яшчэ там засталося?»

Але ніхто не прагаварыўся.

Нарэшце, калі было ўжо цёмна і зноў прывялі Тараса, нас усіх пагналі па Вароняй на Юраўскі праспект. Завярнулі налева і пагналі па Юраўскім. Куды нас гоняць, мы не ведалі і не маглі зразумець. Гналі, абняўшы з усіх бакоў, навёўшы на нас карабіны, як на самых страшных злачынцаў. Працэсія расцягнулася... На тратуарах стаялі з злараднымі ўсмешкамі патрыёты, трыумфавалі перамогу... Так мне здавалася, і было прыкра, і брала злосць.

Але давялі нас па Юраўскім толькі да дома нумар 8, дзе раней змяшчаўся Зямельны банк. Гэта — вялікая белая камяніца.

Пагналі ў дом...

* * *

Гналі па сходах знізу ўгару, потым ізноў згары ўніз, то туды, то сюды,— некалькі разоў. Быццам звар’яцелі і не ведалі, куды нас, нарэшце, пагнаць.

І, прапускаючы міма сябе — штурхалі, білі і лаялі: «Большэвіцы! Жыдзі! Пся крэў! Холера!»

Кроў ліла ў мяне з носа, у галаве ў мяне гудзела, але прытомнасці я не страціў. А некаторыя таварышы самі ўжо ісці не маглі...

Але ж і самы лепшы спорт, і спартсмену самаму тупому, калі ж небудзь, а дакучыць. Відаць, і ім дакучыла вучыць нас гэтай простай маршыроўцы. Загналі-ткі ўсіх нас, чалавек сто, у залу. І тут зараз перайшлі на фізкультуру фігурнага характару: загадалі стаць на калені і рукі падняць угару, а трымаць проста і без руху: замры!..

Галоўным «фізкультурнікам» быў у іх тут нейкі чалавечак у цывільным, але, відаць, вайсковы, бо называлі яны яго «пане капітане».

Ён усімі камандаваў. З выгляду быў злы, крываморды.

Капітан Ёдка і паручнік Хвастуноўскі і з выгляду і па спосабу трымання ў параўнанні з ім былі — як херувімчыкі ў параўнанні з д’яблам.

Яны абодва нядоўга тут і пакруціліся. Ён нават і на іх разоў колькі гыркнуў так, што скора змыліся і больш не паказалі носа.

Усе трасліся перад ім. Вядома, апрача нас. Ён напусціўся быў на Тараса, што кепска трымае рукі. А Тарас і зусім іх апусціў. За Тарасам і ўсе мы. І ўсе селі, а некаторыя ляглі. І нічога нам не ўскурыў, як ні скакаў.

Па яго загаду ў зале паставілі доўгі стол, накрылі чорным жалобным сукном з кутасамі. За стол, усе з аднаго боку, селі: пасярод сам гэты д’ябал, а з ім побач, па правай руцэ і па левай, па тры д’яблы меншага рангу.

Выклікалі нас да гэтага сямісвечнага свяцільніка — па адным. Казалі здзець з сябе ўсё дагала, застацца у чым матка на свет нарадзіла. І потым пачыналі споведзь...

Пакуль паны спавядалі, легіянеры-чорнарабочыя шворыліся ў бруднай бялізне грэшніка. І ўсякую рэч, якую ў кішэні знаходзілі, клалі на стол, запісвалі ў свае кнігі і ў пакеты хавалі.

Каля голага грэшніка стаяў кат, вярзіла, у вольным адзенні і з кольтам у руцэ. І калі агледжанаму казалі ўзяць адзенне і ён нахіляўся, — кат паддаваў яму адзаду нагою.

Мы ўсе, вядома, не сядзелі пры гэтым моўчкі, актыўна выконвалі ролю «масы»: шумелі, крычалі, пратэставалі... Абрыдла нам, аднак. Бо тэатр быў нецікавы — поўны прымітыўнай чалавечай пошласці з боку гэтых нашых малакультурных і ў большасці толькі яшчэ пачынаючых пастаноўшчыкаў... Чым маглі яны здзівіць нас — людзей вышэйшае культуры?

Мяне загрэлі па твары так, што кроў хлынула з носа... Гэта яшчэ — калі вялі па лесвіцы ўгару. Шчасце яго і маё, што я не бачыў, хто: бо хоць бы ён мяне забіў на месцы, а я даў бы яму, у роўнай меры, назад у морду.

Характар у мяне раздвоены: з аднаго боку я маю спакойны розум і без адуму на ражон ніколі не папру; з другога боку — у мяне заходлівае сэрца, і ўпопыху, з гарачкі, магу я нарабіць такога гвалту, што потым салі не рад...

Тарасу надавалі аплявух. Але добра, што выйшаў ён з усяе гісторыі з душою ў целе: яго маглі і расстраляць.

Арон нешта буркнуў каля столу, па-кавальску, з простым сэрцам, а яны, дурні, наваліліся на яго за грубіянства, адразу колькі чалавек, на падлозе пакацілі...

Гэта быў момант, калі ўсе мы дружна і грозна зарычэлі і пасунуліся з месца — ратаваць яго. І пасля гэтага д’ябал наш пачаў троху асядаць у сваёй зверскасці. Бо такі звер — заўсёды трус.

А таго таварыша з Масквы, яўрэя, бальшавіка, у кажушку, некуды вывелі...

Быў ён з выгляду чорны, суровы, у падраным кажушку страшны. І вось той панок, родам з-пад Оршы, што некалі выступаў на хадэцкім мітынгу, апынуўся нейкімчынам цяпер тут. І паказаў на маскоўскага таварыша:

— Ён у мяне ў маёнтку прамовы казаў, рабаваў, дачку маю, дзяўчынку дзесяці год, спалохаў. Я, — кажа, — мог бы яе прывезці, каб паказала, што гэта той самы, але баюся, што ізноў захварэе.

Прынеслі маскоўскага таварыша назад у залу на руках, ісці ўжо не мог...

«Усеначная» скончылася толькі а гадзіне сёмай раніцы.

Гэта была ноч!..

Думкі нашы ляцелі цяпер да аднаго ратунку — Чырвонай Арміі.

ІХ. ВЫВЕДКА

Бацька мой выйшаў з Вільні а дзевятай гадзіне раніцы 2 студня, калі мы яшчэ трымаліся на Вароняй, і ўвечары прыйшоў у Немянчын. Там ён спаткаў 33-ці Сібірскі полк. Наўперадзе палка, як казаў бацька, ішоў палкавы камандзір таварыш Махначоў. Бацька і падляцеў да яго...

Хацеў за адну хвіліну расказаць яму, што Вароняя абкружана, заселі там такія дурні, як яго сын Мацей, і перастраляюць іх там, як курапатак, калі не падысці хутчэй на дапамогу...

Так ён мне пазней апавядаў, але я думаю, што не назваў ён тады нас дурнямі і аб тым, што сам ён меншавік, напэўна, не пахваліўся, далікатненька памаўчаў.

— Хутчэй на дапамогу! Усяго ж 25 кіламетраў! Пад раніцу будзем там! — стараўся ён, казаў, «расшавяліць» таварыша Махначова.

Але яго спачатку павялі ў штаб. Там папрасілі расказаць ім падрабязна ўсё, што ён ведае аб становішчы ў Вільні. Потым яшчэ доўга ўдаваліся ў розныя драбніцы, Нарэшце адзін з чырвоных камандзіраў сказаў:

— Ну што ж... Зусім магчыма, што заўтра надвечар мы будзем наступаць на Вільню.

Толькі «заўтра надвечар»... Збянтэжыўся бацька. А потым з далейшых гутарак зразумеў ён, што ваююць не так хутка, як яму здавалася, і што наступ павядуць, як відаць, нават не ад Немянчына, а з другога боку, з Ві’лейкі , ад Бяздан. Нашто трэба так кружыць, калі там, на Вароняй, гінуць, не мог узяць ён сабе ў толк...

* * *

У Немянчыне начавалі (гэта — калі ўжо мы былі першую ноч на Юраўскім).

На другі дзень, 3 студня, ішоў бацька разам з палком да Бяздан (прыблізна 20 кіламетраў).

Прыйшлі ў Бязданы толькі каля паўдня. Паходным парадкам, цэлым палком, пакуль жа дайшлі... У Бязданах зрабілі прывал на абед.

Ад Бяздан да Вільні таксама яшчэ кіламетраў 20.

Бацьку не цярпелася. А камандзір палка, таварыш Махначоў, яму і кажа: «Пойдзеш з чырвонаармейцам у разведку?» — Бацька ахвотна згадзіўся: яму хацелася хутчэй даведацца, што там цяпер у Вільні.

Выйшлі яны (бацька мой і чырвонаармеец) з Бяздан пасля прывалу. Бацька быў у «вольным», а спадарожнік яго надзеўся як нямецкі палонны: на рукаве шынелькі — жоўтая перапаясачка нашыта. Вось, як быццам, брыдзе сабе чалавек з нямецкага палону да сябе на радзіму, кудысьці ў глуш Палесся.

Троху прайшоўшы, зайшлі яны ў вёску, каб напяць фурманку. Ішлі міма аднаго двара, глядзяць, а на падворку — селянін з запрэжаным канём. Падышлі да яго.

— Пахвалёны! — кажа бацька.

— На векі, амэн! — адказвае селянін, але і неахвотна і падазрона...

— Трэба нам да Вільні. Дай каня.

А ён толькі прыехаў з лесу, дровы прывёз, яшчэ не ўсе і скінуў.

— Не магу, — кажа. — У мяне ўжо, — кажа, — аднаго каня ў лесе бальшавікі забралі... (Маніў ці праўду казаў, хто яго ведае.)

— Бальшавікі ту-у-ут? — запытаўся бацька, удаючы спалох.

— А як жа ж!

— Напэвно веш? — раптам перайшоў бацька з беларускае на польскую мову. І ціха дадаў: — Я польскі шпіён. Ратуй мяне.

Том зараз скінуў рэшту дроў, пераапрануўся цяплей, паклаў на сані шмат саломы, каб польскім шпіёнам было мякчэй сядзець, і сена наваліў для каня, пасадзіў іх, павёз...

Каля вёскі Паспешак, здалёк, у вечаровым змроку заўважылі яны якуюсь конніцу... Паехалі гуськом, крокам на ўзлессе...

Бліжэй да хат вёз селянін на саначках дровы. Мусіць, быў бедны, не меў каня, што ўпрогся сам. Бацька пытаецца ў яго:

— Яке там вуйско?

— Ото ж наша, — кажа, — польска кавалерыя!

А селянін-фурман пачуў і ціханька пытаецца:

— Можа да іх? — і паказвае ў той бок, куды накіравалася конніца.

— О, не, не! — зашаптаў бацька.— Што ты! Мае справы сакрэтныя...

А каб не ўляцець з ім, заплаціў яму дзесяць рублёў і адпусціў дамоў. Той завінуў грошы ў анучку, схаваў у кішэню, пераклаў у другую, разоў колькі памацаў, ці добра схаваў, і завярнуўся-ткі і паехаў сваёю дарогаю назад.

Дайшлі яны да вёскі Тур.

Вёска Туры, потым Дварчаны, праз лясок — ужо і дачы, Антокаль. Але — цёмна, ноч, у горадзе ваенны стан, дык параіліся і пастанавілі заначаваць у Турах. І там, кіламетры за тры-чатыры ад Вільні, яны і заначавалі.

У вёсцы знайшліся ў бацькі даўныя знаёмыя — сваякі дзядзькі Туркевіча. Да іх і зайшліся. Свята, каляды, у хатах яшчэ гуляюць. А пра Вільню ведаюць мала... Кажуць, што нейкіх бальшавікоў палавілі, пастралялі... У бацькі ёкнула сэрца...

А ці здалася Вароняя, ці трымаецца яшчэ, так-такі нічога і не чулі нават. О, цямнота! Пытаюцца, ці далёка Чырвоная Армія, ці праўда, што яна ўсіх гоніць у камуну? Бацька маніць, што ён працаваў у лесе на пільні, адкуль яму што ведаць...

* * *

На другі дзень (4 студня) раніцою, гадзіне а дзевятай-дзесятай, прыйшлі яны на Антокаль. Бачаць: польскія патрулі стаяць. Усё больш — моладзь, вучні, панкі.

Зайшлі ў гарбацярню. Селі. За розныя столікі. Бацька за адзін, чырвонаармеец — за другі. Як быццам і не ведаюць адзін аднаго.

Скора — заходзіць легіянер з польскаю павязкаю на рукаве: белае з малінавым.

— Колего! А цо слыхаць? — незвычайна ласкава і прыветна загаварыў бацька. І запрашае яго выпіць гарбаткі.

— Ох, цала ноц на варце...

— То можэ вудкі?

Гаспадыня падала.

Развязалася ў легіянера губа. Быў ён сержант ці плютановы, меў свой аддзельчык.

— Ну, як жэ наша оброна? — пытаецца бацька. — Большэвіцы, пся крэв, блізко... Тшэба броніцься. Ці вялікую сілу маем?

Легіянер супакоіў яго, што сілы досыць і яшчэ падходзіць. Але бацька выказаў клопат, што аднымі стрэльбамі — не абараніцца: ці ёсць гарматы?

— О, юж цала батарэя пшыехала і стоі на Кальварыйскей уліцэ: тшы тшэхцалювкі і една шэсціцалювка!

Пра Варонюю спытацца бацька не адважыўся. Ішоў з вёскі, адкуль яму ведаць, што робіцца ў горадзе. А сэрца, казаў, замірала: трымаюцца яшчэ, жыве Мацей — ці ўжо?..

Развітаўся бацька з зюклівым ваякам, і хутчэй засігалі на кватэру: бацька наперадзе, а ззаду, воддаль, але не астаючыся, чырвонаармеец.

Дарогаю купіў бацька ў кіёску газету. Разгарнуў — і на першай старонцы прачытаў пра Варонюю... Не ўсё зразумеў, бо ўжо, відаць, пісалі аб галоўным раней, а гэта — толькі дадаткі. Але папікнуў духам:

«Спазнілася Чырвоная Армія... Мусіць, пагінулі там усе...»

* * *

Вось і кватэра. Замок вісіць, няма нікога. Бацька да дворніка:

— А дзе мае? Юзя, Антоні?..

Дворнік сумна паківаў галавою:

— Дзе ж ты, браце, бываў, што нічога ты не ведаеш? Антонія, бедалаку, без цябе ўчора пахавалі, занеслі на Росу...

— Як пахавалі?!

Дворнік расказаў яму, што чуў ад Юзі, як пагінуў яе бацька. Пахавала Юзя бацьку, а цяпер, казаў, сама ўсё дзесьці бегае ды плача-галосіць...

— А дзе ж ты, гэта, — кажа, — бываў, што дагэтуль нічога не ведаеш? І дзе твой Мацеій? Ці не папаўся, часам, з тымі, на Вароняй?

— А што з тымі, на Вароняй? — пытаецца бацька, а ў самога, казаў, — і сэрца замлела, і ногі падагнуліся: шкода яму стала і мяне і ўжо і ўсіх нас...

— Ды чалавек колькі, галоўных, самі, — кажа, — пастраляліся з роспачы, а рэшту пабралі жывымі, трымаюць на Юраўскім пад замком, судзіць, — кажа, — будуць, на расстрэл, пэўна, засудзяць...

Аж тут прыбягае Юзя. Сплаканая ўся... Паглядзела на бацьку як непрытомная... Кватэру адамкнула. Бацька выйшаў на вуліцу, падаў знак чырвонаармейцу, што досыць яму прагульвацца каля брамы, можна зайсці.

Юзя ўсё расказала лепш, чым дворнік. І напалохала бацьку, што ўсіх нас, узятых жывымі, напэўна, расстраляюць, — так усе ў горадзе кажуць...

Бацька доўга не сядзеў. Хацеў зараз бегчы назад да Чырвонай Арміі. Але чырвонаармеец затрымаў яго, сказаў, што трэба пахадзіць па горадзе, больш чаго разведаць.

І як пачаў бацька бегаць, дык прабегаў цэлы дзень, каб што разведаць і каб чым дапамагчы. Нідзе не знайшоў рады... А ў камітэце сваім нават палаяўся.

* * *

Выходзіць увечары было ўжо позна. Выйшлі толькі на другі дзень, 5 студня, раніцою. Пакінуў ён Юзі троху грошай, бо, пахаваўшы бацьку — не мела за што і паабедаць, і зноў з сваім дружком неразлучным засігаў назад, на Нова-Вілейку.

Цяпер Туры абмінулі, прайшлі полем.

За кіламетр ад Нова-Вілейкі накіраваліся ў вёску, хацелі напіцца. Аж спаткалася дзяўчына.

— Куды вы? — пытаецца.

— У Нова-Вілейку.

Не дойдзеце! Бальшавікі! Застава!

Прыйшлі на заставу. Павялі іх у штаб. Махначоў тут. Кажа:

— Мы ўжо ведаем, што таварышы ў Вільні пастраляліся...

— А тых, што жывых пабралі, хочуць расстраляць,— кажа бацька.

— Ну, расстраляць! Пабаяцца. Пачнуць расстрэльваць яны, пачнём расстрэльваць і мы. Дый не паспеюць: увечары будзем у Вільні.

— У палякоў, — кажа бацька, — батарэя, і кавалерыя, і шмат пяхоты пад’ехала...

— Ведаем, ведаем, — усміхаецца Махначоў. — Але ўсё роўна ўвечары будзем у Вільні.

І пайшоў бацька разам з палком назад, наступаць на Вільню.

Х. ВЫЗВАЛЕННЕ

Чатыры трупы пагінуўшых бальшавікоў ляжалі ў цёмнай вільготнай трупярні шпіталя святога Якуба.

Хвалі ракі біліся аб бераг, але не маглі абудзіць іх. Пацукі бегалі па іх, паабгрызалі ім твары і рукі, але яны не чулі. Трупярня была замкнута, нікога з родных не дапускалі.

Вяржбіцкі, Шымілевіч, Ляўданскі, Аз...

* * *

Таварыш Ром ляжаў у гэтым жа шпіталі, у палаце. Каля яго паставілі жандара. Лячылі, каб потым дапытваць, спадзяваліся шмат выведаць. І сцераглі, каб не было ў яго цяпер ні з кім ніякіх зносін.

А ён прыйшоў да памяці толькі ўвечары З студня, больш як праз суткі пасля ранення. Але куля прабіла грудзі на некалькі міліметраў міма сэрца, дык мусіў жыць...

Успомніў, зразумеў... Адно жаданне было: памерці... Адчуваў цяпер сябе — горш, чым тады, калі ішоў на смерць.

Злы быў на Кобака, нашто ён «падвёў» яго: усхапіўся, падштурхнуў руку. І думаў: «Падніму пытанне, каб яго выключылі за гэта з партыі...»

Ляжаў ён у агульнай палаце з раненымі палякамі. Былі тут, можа, раненыя яго рукою. Яны глядзелі на яго з нянавісцю. Але яму цяпер было ўсё роўна...

Даведаліся родныя. Прасілі дазволу, каб яго даведацца. Дазволілі толькі матцы. Яна прыйшла, сядзела, глядзела на яго, гладзіла яго руку...

* * *

А мы павінны былі ляжаць у той сваёй зале, на падлозе, радоў у пяць.

Ляжаць трэба было без усякага руху. Кожны наш рух выклікаў у нашых вартаўнікоў незвычайную дражлівасць.

Між іншым, у ліку вартавых аказаўся рыжы Рудольф.

ўжо добра гаварыў па-польску. Прозвішча яго было Журэк. Мусіць, ён быў з палякаў родам, хоць бывала, раней, заўсёды смяяўся з усяго польскага і казаў, што ён, нягледзячы на сваё прозвішча — прыродны немец і па-польску да Вільні не ўмеў ні слова.

Тарас яго таксама ведаў, бо Рудольф прыносіў на Варонюю прадаваць зброю.

— Ты тут? — здзівіўся Тарас.

— Працую там, дзе болей плацяць, — цынічна адказаў ён Тарасу, але адказаў ціханька і папрасіў, усё ж, не гаварыць тут пра яго нічога.

А потым сеў сабе пры століку па табурэтку, паставіў карабін між ног і ў найлепшым гумары замурлыкаў сваю ўлюбёную песеньку.

Раз у дзень, а ўсяго тры разы за час нашае няволі, прысылалі пам з нейкае бальніцы супу. Суп, амаль увесь, пажырала наша верная старожа. Відаць, былі там усе людзі — як на падбор...

Трое сутак былі мы там на гэтай чэсці: з вечара 2 студня да вечара 5 студня. Усім нам абвясцілі: «Бэндзе вырок!» — значыцца, будуць судзіць нас, будзе прыгавор. Мы і чакалі. Я ж думаў, па наіўнасці, што суд будзе як суд: выведуць мяне наперад, будуць слухаць, а я там закачу гарачую прамову і кіну ім у твар:

— Гэй вы, каты! Не прызнаю вашага класавага суду! І прыйдзе час, калі мы самі будзем вас судзіць!..

Аж дарэмна чакаў я такога прыгожага суду. Судзілі нас без нас. Першую партыю: Тараса, маскоўскага таварыша, Арона і яшчэ некалькіх, хто быў, на іх погляд, больш выдатным, судзілі ўночы з 4 на 5 студня...

Не ведаю, дзе тыя суддзі збіраліся і хто яны былі. Прыйшлі якіясь чэрці, паднялі нас усіх на ногі, дзеля пашаны перад судом, і прачыталі прыгавор, што «імем Польскай рэспублікі» такія-то, тады-то, за збройнае паўстанне супроць гэтай рэспублікі засуджаны на кару смерці праз расстрэл...

Хацелася мне думаць, што можа гэта ізноў жарцікі... Дзе там! Усё па форме і ўсур’ёз. Пытаюцца: можа ксяндза прывесці, рабіна? Абвяшчаюць: час кароткі, да наступнае начы...

Якая талеранцыя!

* * *

5 студня быў дзень чакання: цяжкога, панурага і поўнага надзей... Або прыйдуць і выведуць, або прыйдзе, падаспее вызваленне — Чырвоная Армія...

Наступіў вечар. Хвіліны цягнуцца бясконца і пралятаюць, як незваротны міг... Раптам — зашумеў аўтамабіль... Мусіць, пад’ехаў грузавік. Глядзім адзін аднаму ў вочы, слухаем... Ну чаму ж не ідуць?..

— Не, — пастаяў, папыхцеў, падрыжаў, ізноў зашумеў моцна, і завыў, паехаў!

І, быццам з яго шуму, даляцелі, далёкія, глухія — стрэлы! Няўжо, няўжо? Страляюць: тах, тах, тах! О, радасць, радасць! Ужо няма памылкі: ідзе бой за Вільню! Чырвоная Армія наступае!..

І радасць, і страшная трывога: што ж яны, усё-ткі, зробяць з намі? Можа, вывезуць з сабою? А можа... можа, прыйдуць і пастраляюць тут, на месцы?

Ні ўстаць, ні падысці аднаму да аднаго, ні прамовіць слова, хоць бы шэптам — нельга. У мяне мільгае думка: «Калі што — не трэба выходзіць адгэтуль... Не давацца да апошняе магчымасці... Калі што — можна кінуцца на варту хоць з голымі рукамі... Нас многа. Каб толькі дружна...»

З’яўляюцца шэсць новых легіянераў, з патранташамі, у паходным знараджэнні. Усе — пазнанцы. З гутаркі чуваць, што яны некага чакаюць. Каго? Як быццам — віленскіх легіянераў.

Думка рэжа нажом: няўжо прыйшлі браць? У чым жа затрыманне? Стаяць, чакаюць... А шум бою далятае ўсё мацней. Тах-тах-тах! — стукаюць вінтоўкі. Та-та-та!.. — стракоча кулямёт. І раптам, першы раз: бу-у-ух! — гармата! А чыя? Шыбы ў вокнах трасуцца, хоць зіма. І яшчэ раз: бу-у-ух! і бу-у-ух!

Нас, нікога, усё яшчэ не бяруць. Пазнанцы ўсё стаяць. Вось пачынаюць ціханька змаўляцца... І пайшлі за дзверы. Былі — і няма іх. «Чаго яны прыходзілі?» — думаю і не магу ўгадаць.

Хвіліны — і бягуць шыбка і цягнуцца страшэнна марудна. «Дзе мой спакойны розум? Трэба ляжаць і слухаць шум бою...» Спачатку было ў нас шэсць вартавых, потым тры, цяпер астаўся адзін. «Можа кінуцца на яго, прыдушыць, і разбегчыся? Чакай, яшчэ троху чакай... » — так разважаю сам з сабою.

Вартавы трымаецца неспакойна. І ён — чакае. Азіраецца — на вокны, на дзверы, на нас... Падыходзіць да дзвярэй.

— Можна ўстаць вады напіцца? — пытаецца ў яго Тарас.

Можна...

Тарас напіўся, вярнуўся на сваё месца і не лёг, сядзіць.

У горадзе кіпіць бой. А вакол нас усюды ўсё ціха. «Дакуль мы будзем ляжаць?» — думаю.

Гляджу: таварышы сядзяць. Ракоўскі з сваім суседам размаўляе. Я адразу ўстаю на ногі...

Вартаўнік нічога не кажа. Дзе ж ён? А, некуды выходзіць... Мы — адны. Усе заварушыліся. Большасць па нагах... Ракоўскі смела ідзе да дзвярэй і піхае. Не замкнута! Выйшаў і бяжыць назад:

— Таварышы, выходзьце!..

На вуліцы цёмна, і нічога не разабраць, дзе што дзеецца. Страляюць дзесьці далей. Мы тулімся кучкамі да сцен, пакуль не разгледзімся.

Бачым: сунецца ад катэдры нейкая чорная маса людзей. Не ведаем, хто.

— Кто идет? — крычаць адтуль па-руску.

— Свае, свае!! — адгукаецца Тарас зычным голасам.

— Гэта, здаецца, Тарасаў голас... каменданта з Вароняй, — гаворыць там хтосьці, як быццам бы мой бацька.

Яны ідуць, мы ідзём... Сходзімся... Наперадзе ў іх адзін вайсковы, другі — у «вольным».

— Кто здесь у вас Тарас? — пытаецца вайсковы.

— Я, браце! Я, я! — крычыць Тарас. І аблапіў, і цалуе чырвонаармейца.

А ў «вольным» — мой бацька.

— Ты, Мацей? — пытаецца, прыглядаючыся.

— Я, бацька, я! — і хоць не люблю, калі мужчыны цалуюцца, але так і быць, давай пацалуемся і мы — з радасці...

* * *

Перадавыя чырвоныя часці пачалі з боем займаць Вільню гадзіне а дзевятай вечара. Першым увайшоў 33-ці Сібірскі полк пад камандай таварыша Махначова. Другім — 5-ы Віленскі полк (гадзіне а дванаццатай уночы). А пад раніцу ўвайшлі і другія чырвоныя часці, па дарозе ад Ліпуўкі.

Сталяр Дручок ішоў з Сніпішак на Віленскую вуліцу, у Літоўскую паліклініку, каля паўночы. Мусіў ісці, бо нёс лёд жонцы на жывот — у паліклініцы не было лёду. А жонка памірала...

Пераходзіў Зялёны мост — яшчэ стаялі палякі. Па канцах моста — кулямёты. Але страляюць у той частцы горада, а тут — ціха, жудка. Яго прапусцілі, паказаў запіску ад доктара, з пячаткаю. Перавялі, загадаўшы падняць угару рукі...

Прыйшоў ён у паліклініку, — жонка сына радзіла... Ледзь не пяць сутак, бедная, прамучылася, не магла разрадзіцца. Дактары думалі — не вытрымае, памрэ...

Аж яна-ткі разрадзілася! Рад ён. Успомніў, як Туркевіч казаў, што бальшавіка павінна радзіць. Вось і праўда... Ішоў ён раненька назад, — ужо бальшавікі на вуліцах... (Так, жартуючы, апавядаў пасля.)

* * *

У гэты дзень, б студня, з самае раніцы прыбраўся горад у чырвоныя сцягі. Па вуліцах ішлі чырвонаармейскія часці. Рабочыя выйшлі іх спатыкаць. Грымелі аркестры. Выступалі прамоўцы. Работніцы падносілі чырвонаармейцам падарункі, — падарункі небагатыя, але ад шчырага сэрца...

А ўвечары, на апошнім пасяджэнні Гарсавета старога складу, усе фракцыі віталі Чырвоную Армію і дзякавалі ёй за вызваленне... Памяць пагінуўшых таварышаў ушанавалі сумным, жалобным уставаннем.

На другі дзень, 7 студня, было ўрачыстае пахаванне.

Хавалі на скверы, у цэнтры горада. Зрабілі мураваны склеп. На пахаванне выйшаў увесь віленскі пралетарыят. Провады з Вароняе да сквера былі вялізарныя, грандыёзныя.

І бачыў я, за апошняю труною і потым каля склепа, калі казалі пахавальныя прамовы, старэнькую яўрэйку...

Худая, зморшчаная, у бедным адзенні. І павязала чорны шаль зношаны-зношаны, у дзірачках. Шаль быў лёгкі, летні, а яна завязала яго ўзімку. Чорны шаль, і ў руках белая хустачка. Хустачку трымала, слёз не абцірала. І плакала маўкліва, толькі часам, сама не прыкмячаючы, то адмахвалася галавою ад думак, то ківала ёю згары ўніз у роспачы, і ўся панікала...

Мусіць, была гэта — маці таварыша Аза.

Восьмага ўвечары на Вароняй варылі ўжо кашу...

ХІ. ДНІ БЯГУЦЬ

Дні бягуць, нібы хто іх гоніць , —

Паляцелі стагоддзі тарчма...

Міхась Чарот

Таварыша Рома перанеслі са шпіталя святога Якуба ў Літоўскую паліклініку. У яго зрабілася кровазліянне. Куля прайшла праз грудзі навылёт, але была прастрэлена артэрыя, кроў згусцілася і закупарылася.

У паліклініцы яго аперыравалі. Аперацыю рабіў доктар — прафесар з Юр’ева, знамяніты хірург Мантэйфель. Ён вылечыў. А то, каб не ён, можа, і памёр бы таварыш Ром.

Устаў наш віленскі правадыр на ногі, — і зараз на работу...

19 красавіка, у ноч перад каталіцкім вялікаднем, ізноў папалі па Вільню польскія легіёны, раптоўна пад’ехаўшы ў вялікай колькасці. Пасля трохдзённага бою па вуліцах адышлі чырвоныя байцы ад Вільні да лета 1920 года. Таварыш Ром застаўся працаваць у падполлі.

Праз месяцы два арыштавалі яго. Сядзеў ён на Лукішках доўга. Потым яго выменялі.

Цяпер працуе дзесьці ў СССР, і як чутно — на вельмі адказнай пасадзе. Далей робіць камуністычную работу...

* * *

Таварыш Кобак быў камісарам 8-га Чырвонага палка, і калі 19 красавіка папалі на Вільню белапалякі, ён касіў іх кулямётам у Звярынцы, каля Зпаменскае цэрквы, да апошняе хвіліны. Ужо трэба было яму адступаць ад Вільні, вярнуўся б назад улетку 1920 года. А ён не адступіў... Наскочылі на яго легіянеры адзаду. І там была яго смерць.

Быў прыгожы хлопец. Адменны танцор. Дзяўчаты і маладушкі за ім прападалі. Быў вельмі добры кравец. І выдатны прафсаюзны работнік. І адважны ваяка.

І ў самым сваім росквіце слаўна адтанцаваў ён мазурку свайго кароткага жыцця...

Слава герою!

Улетку 1920 года, калі чырвоная конніца наляцела на Вільню як стыхія і на высокай Замковай гары, на старыннай вежы, ізноў узвіўся пераможны чырвоны сцяг, — прыязджаў Тарас, заходзіў да Вяржбіцкай.

— Нашто ты прыехаў? Успамінаю мужа... Чаму ён страляўся? Быў бы жывы, як ты...

Вусы ў Тараса пасля падзей на Вароняй доўгі час былі няроўныя: адзін чорны, другі сівы... Потым зраўняліся, абодва ізноў сталі чорныя.

Цяпер працуе Тарас дзесьці ў СССР, здаецца, у Мінску. Далей робіць камуністычную работу.

* * *

Дзядзька Туркевіч сядзеў на Лукішках з красавіка 1919 года да пачатку 1920 года — вясну, лета, восень і палову зімы — у вельмі цяжкіх умовах, і за гэты час значна падупаў на здароўі. Бо марылі яго ў турме голадам, а перадач ніхто не насіў.

Узімку 1919—1920 гадоў яго таксама выменялі, і калі ехаў ён у Савецкую Расію, трапілася мне з ім бачыцца. На дарогу не прасіў ён у мяне хлеба, а папрасіў даць яму, калі маю, «Жалейку» Янкі Купалы. Здзівіўся я, але схадзіў у беларускую кнігарню на Занальную вуліцу, купіў яму гэтую кніжку, занёс, перадаў.

І з’ездзіла з ім «Жалейка» ў Оршу. Там ён працаваў да лета 1920 года, а як толькі Чырвоная Армія забрала Вільню, зараз вярнуўся на сваю старую, вельмі ўбогую, кватэру на Пагулянцы.

Жыла там без яго толькі жонка, а дзеці былі ў прытулку «Беларускага таварыства помачы ахвярам вайны». [...]

Праз колькі год эміграваў дзядзька Туркевіч у СССР. Жыў у Мінску. Вельмі стараўся аднавіць сябе ў кампартыі, нават ездзіў, казалі, у Маскву, да таварыша Антановіча. Але так і застаўся па-за партыяй. Прычына: яго нейкія былыя каншахцікі з беларускімі нацыяналістамі ў Вільні. Як той казаў: «Коготок увяз — всей птпчке пропасть...» Сям'я яго цяпер таксама ў Мінску. Толькі не ўся. Старшую дачушку яго, Стасю Туркевіч, засудзілі ў Вільні на катаргу. Хоць і расла Стася нейкі час пад апекаю ксяндза Адама, але вырасла камуністкаю.

* * *

Бацька мой перайшоў у кампартыю і добраю работаю загладзіў свае памылкі. У 1922 годзе пад час выбараў у сейм агітаваў ён за спіс № 5 («Саюза пралетарыяту гарадоў і вёсак») і быў арыштаваны. Каля года праседзеў у розных польскіх турмах, — нарэшце, выпусцілі без суду... Увосень 1923 года эміграваў у СССР і жыве ў Мінску. Спярша працаваў на гарбарні, а потым перавялі яго на пенсію.

Піша, каб мы ехалі да яго. А я думаю: «Не ўсім жа туды ехаць. Трэба ж некаму і тут заставацца, пакуль можна...»

І ўсё жаліцца, што рэдка яму пішам.

А мне ж часу бракуе, бацька ты мой мілы! «Віленскіх камунараў» пісаў я пяць гадоў. І вось мушу скончыць хоць так ужо, як ёсць...

Канец. 31. XII. 32 г.

Дый хіба ж у лістах напішаш тое, што думаеш? Каб нейкі пан прачытаў ды згроб за шкірку... Дудкі! Мы ўжо троху вучаны...

* * *

А Ромусь Рабэйка даслужыўся да афіцэрскага чыну. Усё ваяваў на Савецкім фронце, за тую Польшчу, якая цяпер ёсць... Надавалі яму чыноў, ардэноў. А калі вайна скончылася і легіянерам давалі зямлю, ён таксама атрымаў надзел — як на малога афіцэра, гектараў пяцьдзесят, дзесьці каля мястэчка Брудзянішак.

Зрабіўся асаднікам, зажыў панком. З Юзяю, з дазволу найсвяцейшага папы, развёўся. І пабраўся з польскаю патрыёткаю з Варшавы. Ды не доўга потым пракрасаваўся на свеце...

У 1926 годзе беларускія сяляне спалілі яго двор. Ён навёў карную экспедыцыю і ў блізкім часе быў забіты невядомымі ў дарозе, калі ехаў з свайго дварка ў Брудзянішкі.

Арон цяпер дзесьці па Урале, дырэктарам завода. І Ева з дзяцьмі даўно ўжо паехала туды да яго. А Брудзянішкі за гэты час ні каліва не змяніліся. Як і ў гады майго ма­ленства, так і цяпер там — крывыя вулачкі з пылішчаю і смуродам улетку, з гразёю па калена ўвосень і вясною, пакрыўленыя набок хаткі, сарваныя з крукоў вароты, пало­маныя тратуарчыкі ў адну-дзве дошкі. І сохленькія дрэўцы, што яшчэ ў гады майго маленства тырчэлі ўздоўж гэтых тратуарчыкаў там-сям пры хатках, — за ўвесь час не падраслі, тырчаць, як і бывала, нікім ніколі не абгароджаны і вечна абгрызены табуном галодных местачковых коз.

Уся змена — што замест аднаго царскага ўрадніка цяпер — шмат паліцыянтаў і шпікоў, а замест адной царскай манаполькі — дзесяткі «рэстарацый» з моцнымі трункамі, «распівачна і на вынас»... Але ж пільнуюць — не ўпільнуюць, спойваюць — не спояць...

* * *

Не змянілася і вёска маіх продкаў Жабракоўка, трапіўшы ў кіпцюры панскае Польшчы. І тыя даўныя паны, як Хвастуноўскія, і тыя новыя панкі, як Ромусі Рабэйкі — усю яе абселі, абкружылі і смокчуць з яе сокі...

Гібее Жабракоўка і цяпер таксама, як гібела і пяцьдзесят, і сто, і хто ведае колькі год таму назад. Але ж не сядзіць ужо так ціха, як бывала, не сядзіць...

* * *

У Вільні крызіс, безрабоцце, фашысцкая рэакцыя. Усё болей робіцца наша жыццё пад польскімі папамі вельмі падобным да нашага мінулага жыцця пад нямецкай акупацыяй.

Толькі ёсць і розніца: цяпер-то мы ўжо троху вучаны, і Прыклад, Вялікі Прыклад, стаіць у нас перад вачыма, ад нас недалёка...

* * *

Юзя радзіла сына Баніфацыя і дачку Яніну. Яны ўжо вучацца і ўжо ўмеюць пяяць «Інтэрнацыянал». І ўжо просяць мяне як ветэрана:

— Тата! Раскажы, як была ў Вільні Камуна...

А які ж я «ветэран»? Я яшчэ ў поўнай сіле і здароўі.

І мне яшчэ толькі чатыры дзесяткі.

Прыблізна столькі было і Вяржбіцкаму і Азу, калі змагаліся яны за нашу Першую Камуну... тады, там на Вароняй...