Віленскія камунары

ЧАСТКА ДРУГАЯ

І. ВАЙНА

Або спаткаеш генерала —

Яго ўся Вільня, пэўна, знала:

У медалях уся грудзіна!

што за погляд! што за міна!

Якуб Колас

Перад імперыялістычнаю вайною Вільня, гэты старынны, вялікі і прыгожы горад, эканамічны цэнтр цэлага краю і культурны пуп усяе Літвы і Беларусі, была, аднак жа, звычайным «губеранскім горадам» царскае Расіі.

Шкарлятына, дыфтэрыт, брушны тыфус і нават малярыя не выводзіліся ў Вільпі ніколі... Таму што ў яе светлых крыніцах была зараза, па яе вялікіх пляцах кучамі валялася смяццё, у цёмных закутках яе прыгожых садоў звінелі камары, як на балоце, а яе старынныя падворкі і кватэры ў спрадвечных мурах былі самыя брудныя і самыя вільготныя ва ўсім свеце.

Ад вакзала па Завальнай вуліцы цягалася на худых, зманежаных клячах няўклюдая і ўбогая конка.

Па Юраўскім праспекце (што цяпер праспект Адама Міцкевіча) пагульвалі з ціхім гонарам польскія панкі ў кунтушыках; пазвоньвалі шпорамі з належнаю рысоўкаю маладыя рускія афіцэрыкі; модна хуталіся ў дарагія футры прастытуткі першага разраду; праплывалі ў цяжкой, саліднай, як тая конка, форме з кукардамі, пятліцамі, гузікамі, рускія чыноўнікі; прабягалі на рандэву гімназісткі і гімназісты; усё было — як след...

Шмат было рэстарацый, кавярань, бараў як у цэнтры, так і па ўсім горадзе, а найбольш было вельмі добрых піўных у рабочых гнёздах, на акраінах. А колькі тых гасцініц на самую розную цану, вельмі вялікіх і шыкарных і самых скромных і даступных! І нумароў, і начлежак, і сталовак, і закусачных! Адных публічных дамоў, таксама на самую розную цану, быў цэлы квартал на Зарэччы... Гуляй, душа, абы грошы!

З высокае, прыгожае Замкавае гары кожны дзень паліла пушка. На Вострай браме, як і цяпер, грымеў арган, і прост на вуліцы, на голым бруку, кленчылі і рассцілаліся прад маткай боскай Вастрабрамскай людзі самых розных станаў, нават рускія, калі каторага і рускага прышчаміла якое ліха. Праходзячы праз Браму, пад святыняй, як і цяпер, усе здымалі шапку — і элін і яўрэй... Паспрабуй-ка не зняць, дык зляціць! І нават рускае начальства за гэтым глядзела.

А як прыгожа стаяла на Катэдральным пляцы пышная чыгунная Кацярына Вялікая, горда выставіўшы высокія грудзі! Цяпер яе няма, было і быллём парасло, але помнік быў харошы, бясспрэчна.

На пляцы, што зваўся і за рускімі Універсітэцкім, хоць універсітэт яны даўным-даўно зачынілі, стаяў сутулаваты чыгунны Мураўёў, скромна падпёршыся кіёчкам; але здавалася кожнаму, хто хоць троху цікавіўся гісторыяй, што ён цябе гэтым кіёчкам зараз так свісне — і не ўстанеш!

Даволі мізэрна выглядаў і здаваўся вельмі маленькім, таму што стаяў у такім нізкім месцы, невялічкі помнік кучараваму Пушкіну ў «Цялятніку». Не ведаю, хто калі зняў бюст вялікага паэта, але як перанеслі ў 1922 годзе яго падстаўку на высокае месца да Кацярынінскага касцёла і паставілі на ім бюст Манюшкі, дык помнік выглядае ўдвая большым — не крыўдна і палюбавацца па вялікага музыку, тым больш што ён зямляк мае маткі, таксама мінчук.

Ды што і спамінаць! Шмат каму было жыццё, што толькі жыць дый жыць. Шмат каму яно і вярнулася, яшчэ і палепшала, але не ўсім, не ўсім, далёка не ўсім... Пажывём, пабачым, што будзе далей...

* * *

Калі прыйшла вайна, у горадзе спачатку як быццам нічога не змянілася, толькі што вакзал, вуліцы і ўсюдых усё было забіта салдатамі.

Таксама, як і раней, людзі пілі, елі, спалі, жралі, а хто мусіў хадзіць на работу — хадзіў на работу. І кахаліся, і жаніліся, і дзяцей зачыналі...

Дзядзьку майму, Антонію Плахінскаму, прыруліла гэтым часам прыняць да Юзі зяця. Але зусім не таму, што вайна і ўсіх хлапцоў пазабіраюць на ўбой. А таму, што трэба было яму змяніць прозвішча на сваёй шыльдзе.

Не вельмі яму пашанцавала з пераездам. Адчыніў ён сваю майстэрню на Пагулянцы, бо знайшоў там вельмі добрае памяшканне. І месца яму падабалася, што высока, як на Залатой Горцы ў Мінску. І людна, ідуць людзі туды і сюды.

Але там жа на Пагулянцы, і зусім недалёчка, аказалася другая шавецкая майстэрня — нейкага Лахінскага. І была яна горшая за яго майстэрню. А тым часам: Плахінскі, Лахінскі, — амаль што тое самае, не ўсякі заказчык адразу разбярэцца.

— Каб мая майстэрня была горшая, — бурчаў ён пад свае павіслыя бурыя вусы, — дык няхай бы сабе, можна было б пад’ехаць. А то ж яго, гэтага Лахінскага, майстэрня, усе кажуць, ні пса не варта, не шыюць, а псуюць. Дык што ж гэта, ён будзе на маім прозвішчы пад’язджаць ды яшчэ і псаваць мне рэпутацыю!

Думаў-думаў і дадумаўся прыняць зяця: усё роўна раней ці пазней трэба яго прыняць, бо сына няма. А прыняўшы зяця, можна павесіць шыльду на імя Юзі з яе новым прозвішчам.

Пацярпеў на гэтай камбінацыі найперш я. Дзядзька ў Вільні яшчэ мала каго ведаў. З Мінска выпісваць — таксама нікога там такога не пакінуў. А я быў і «свой чалавек», і ўсё ж такі такі-сякі шавец, і на вайну мне не ісці, як з пакалечанаю рукою. І паў яго выбар на мяне.

* * *

З’ява ў нашым жыцці таго часу незвычайна рэдкая: каб выбар бацькі і выбар дачушкі сышоўся. На маё няшчасце, гэта было так. Можа б Юзі хацелася за якога прапаршчыка ці хоць за чыноўніка, але як там таго прапаршчыка зловіш, і гоняць іх цяпер на ўбой, а чыноўніку нашто шавецкая майстэрня? А ёй ужо карцела замуж, і я быў усё ж хоць троху вучоны, троху далікатны... Нарэшце, хто яе ведае, які смак яна ўва мне знайшла.

Папрасіла яна мяне паказаць ёй Вільню і зацягнула на Замковую гару, як д’ябал пана Езуса. Там я хацеў болей пастаяць з таго боку, адкуль далёка відаць за Віллю: лявей — высокія фабрычныя трубы прыгожа кураць дымкамі, правей — горы пад соснамі і зялёны Антокаль, пасярод, далёка — поле, прастор, шырыня. А яна скарэй завярнула і зацягнула мяне на другі бок, што да цэнтра Вільні. Сама там села і мяне смарганула сесці на лавачку пад кустамі. Адгэтуль перад вачыма густа засеў унізе горад, узбягаючы к канцу вышэй, і добра відаць была Пагулянка. Юзя, не трацячы доўга часу, прытулілася да мяне сваім цёпленькім, мякенькім бачком і пачала, жартуючы, і мроіць і крозіць...

— Вось там, на гэтай пекнай горцы, дзе гэтыя густыя чарапковыя дахі, па вуліцы Пагулянцы, над чысценькаю-чысценькаю вітрынкаю, будзе красавацца прыгожая-прыгожая шыльда: «Майстэрня моднага абутку Юзэфы... Юзэфы, — і паглядзела мне ў вочы да дна, — Юзэфы... Мышковай».

І мацней прытулілася, і нутраным галасочкам засмяялася. Але смех быў троху з прымусам.

Мяне таксама праняў смех. Але я рашуча і даволі-ткі груба асадзіў яе мроі:

— Ніколі гэтага не будзе...

— Ты хочаш, каб майстэрня была на тваё імя? — перайшла яна зараз на практычную размову. — Ну добра... — падумала і пачала таргавацца; — ну, добра, я ўпрашу бацьку, каб шыльда была і на маё і на тваё імя разам.

— Нічога я не хачу. Кінь, Юзя, гаварыць глупства. А то і ўцяку...

— Чаму ты не хочаш? — прычапілася яна, як смала. — Я буду весці ўсю справу, а ты можаш і нічога не рабіць, калі не захочаш...

Дастала з сумачкі вялікую і тоўстую плітку шакаладу «Залаты ярлык» — відаць, наўмысля дзеля таго купіла, — хруп плітку, проста ў паперы, папалам, і дае адну палавіну мне, а другую пачынае далікатненька грызці сама. І кажа:

— Ну, чаму ты не хочаш? Я буду цябе і карміць і адзяваць, толькі не адмаўляйся.

Я шакаладку з’еў. Была яна вельмі смачная. А Юзі, каб падражніць яе, сказаў:

— Цяпер так кажаш, а потым будзе што іншае...

— Ты мне не верыш, Мацей? Ну дык вось... Хоць зараз да шлюбу, бяры мяне, вядзі мяне, рабі са мною што хочаш... Якая дзяўчына скажа табе так, не кахаючы? Я цябе кахаю, Мацей!.. — сказала яна з праўдзівым драматызмам, як найлепшая акторка, і нават слёзы павіслі ў яе на чорных пушыстых вейках.

— Што, што, што?.. А ўсномні-ка Мінск! — вырвалася ў мяне мімаволі, і было ў маім голасе нібы яхідства, нібы зларадасць і нібы пачуццё якогасьці пераможнага здаволення.

Што так сказаў, я не шкадаваў, але было сорамна перад самім сабою за гэты паганы тон. «Ну, але няхай,— падумаў я; — прынамсі, яна цяпер загневаецца на мяне...» Аж не!

— Дык нічога ж асабліва ў нас у Мінску не было, Мацей! Балаваліся па-дзіцячаму... Няўжо ж ты на мяне за гэта гневаешся? Мілы, дарагі!.. — вінавата заенчыла яна, потым раптам схапіла маю руку і пацалавала.

— У, дурышча! — буркнуў я і лёганька шлёпнуў яе па шчацэ. Не стрымаўся. Было мне і сорамна, і брыдка. І было ўжо троху яе шкода. Дык я крута падняўся, і мы пайшлі ад лавачкі на дарожку, сходзіць з гары.

— Ну добра. Я пачакаю. Можа яшчэ абдумаешся, — сказала яна і спакайней і весялей. І да самага дому ішла ўжо чалавек чалавекам.

* * *

Аднак і потым не кінула яна сваіх мяшчанскіх заляцанняў да мяне. Здаецца, без ведама бацькі купіла і падарыла мне добрае залатое пяро «Самапіс» за тры рублі пяцьдзесят капеек. Пяро мне надта спадабалася, я спакусіўся і прыняў, але схаваў па будучы час.

З дазволу бацькі, хоць быў ён дужа скупы, купіла найлепшага сацінету цёмна-карага колеру, зняла з мяне мерку і пашыла мне кашулю з простым воратам і адкладным каўняром, пад гальштук-самавяз, і сама вышыла каўнерык у сінія васілёчкі.

Я, каб не было ёй прыкра і каб не сароміць яе перад бацькам, змаладушнічаў, кашулю ад яе прыняў, але не хапіла ў мяне духу надзець яе, каб хоць паказацца... Схаваў на будучы час...

Разоў колькі, як бацькі не было дома, запрашала яна мяне да сябе і карміла, як каплуна. Ой, як успомню яе грэцкую кашу з свежаю свінінаю, са скваркамі, што сала аж цякло, ці яе катлеты, цэлую патэльню, з падсмажанаю бульбачкаю, ці яе салодзенькія сырнічкі ў масле, што аж плавалі, ды паўнюсенькую місу, — дык і цяпер мне смачна робіцца!

Я еў, нават без сораму многа еў, бо хацеў есці, але мужам яе быць так і не згадзіўся.

— Няўжо ж мне за Рабэйку ісці? — часам жартліва хныкала яна, чакаючы, што я скажу.

— Ідзі за Рабэйку,— безуважна адказваў я.

— Ну добра. Я пачакаю. Можа яшчэ абдумаешся...

— Чакай сабе. Але — дарэмна.

Ёй-то, пэўна, абрыдла чакаць, калі нават бацька аднаго разу не ўцерпеў і пры мне пажартаваў: «Вучоныя кахаюцца як каты: ён яе цап — яна мяўкне, яна яго цап — ён завурчыць...» І нават матку маю пачынаў быў запрашаць на дапамогу.

Маці ж мая, хоць і ах як хацела мне гэтага шчасця, а сабе гонару, аднак ведала маю ўпартую натуру і ў справу не мяшалася. Мусіць, і яна спадзявалася, што я яшчэ сам абдумаюся.

ІІ. ФРОНТ НАБЛІЖАЕЦЦА

Усё гэта было яшчэ ў 1914 годзе, у пачатку вайны, калі ў горадзе яшчэ мала што змянілася, толькі вакзал, вуліцы і ўсюды ўсё было забіта салдатамі, як шэраю саранчою.

Паступова вайна зазірала з вуліцы ў дамы, у сем’і, у жыццё чалавека, не мінаючы нікога.

Мпе, пакуль што, толькі падаражэлі прадукты. Ужо ў канцы 1914 года заробку майго мне хапала толькі па яду. І што ж я цяпер еў?

З’ядаў абед у таннай сталовай, з дзвюх страў, — які-небудзь лёгенькі пярловы супчык з невялікім кавалкам мяса і катлетку з бульбяною кашаю.

Прыходзілася ўжо налягаць за абедам і на хлеб. Хлеба давалі пакуль яшчэ без даплаты, і еш, колькі ўлезе, але ўсё менш і менш наразалі пшанічнага, а ўсё болей падкладалі жытняга, чорнага.

А раніцай і ўвечары піў я цяпер толькі гарбату з малаком і абаранкамі. Часам купляў каўбасу, а масла і яйкі еў ужо вельмі рэдка. І саладзіў ужо гарбату сваю з аглядкаю...

З вясны 1915 года пантаплёвая пошта спярша шаптала, а потым і даволі адкрыта загаварыла, што немцы могуць прыйсці і ў Вільню.

Потым ужо нават і на вуліцах можна было пачуць аб гэтым гутаркі... І калі я чуў іх, дык якоесьці нез’яснёнае, трывожна-радаснае чаканне напаўняла мне сэрца: няхай прыйдуць немцы, няхай будзе нешта новае...

Улетку, калі фронт усё набліжаўся, у Вільні чакалі немцаў напэўна. І польскія, і літоўскія, і беларускія нацыяналісты, жадаючы збавення ад рускіх, не хавалі цяпер свае нямецкае арыентацыі.

Усе рабочыя і з ліку мне знаёмых таксама жадалі, каб рускія былі пабіты. Дзядзька Туркевіч, напрыклад, кожны дзень цяпер, ідучы са мною разам дамоў з камбіната, азірнуўшыся, шаптаў:

— Ну, Мацейка, ужо скора, скора! Немцы рускіх паб’юць, будзе ў Расіі другі 1905 год, і тады самадзяржаўю капут!

А можна было пачуць, ад нашых жа рабочых, такія гутаркі:

— У немцаў культура!

— Прамысловасць вырасце!

— Немцы на пірагах спяць, пірагамі накрываюцца!

— У нас кашуля — рубель, у немцаў — паўрубля!

— У нас хустачка — дзесяць капеек, у немцаў — тры капейкі!

* * *

Асабліва нецярпліва чакаў немцаў мой новы сужыхар — Ромусь Рабэйка, бо хаваўся ад прызыву. Месца хавацца выбраў ён у мяне.

Са старой кватэры з’ехаў і ў дамовую кнігу сказаў напісаць, што выехаў у Маскву. У майстэрню хадзіў толькі прыцемкам, каб узяць сабе работу.

У пакойчыку ў мяне ён толькі начаваў, а дамскія бацінкі шыў, па якіх быў спецыяліст, па вышках нашага дома, пры слухавым акенцы. Там жа і тапчанік спаць, калі прыйдзецца, сабе паставіў. А другое ложа змайстраваў сабе ў склепе пад нашаю кухняю. Практычны быў чалавек.

У маім пакойчыку, можна сказаць, вялікага знаку ад яго жыцця не было. Але дух яго быў тут цяпер заўсёды. І яго духу я не любіў.

Быў ён сын беднага, беззямельнага шляхціца, так званага «запашніка», што жыў на кавалачку зямлі, рандаванай у нейкага пана пад горадам Дзісною. Было ў яго некалі яшчэ два браты, абодва значна старэйшыя за яго. Адзін, большы, рэвалюцыйны рабочы, уцякаў пасля 1905 года за межы і быў застрэлены рускімі жандарамі дзесьці пад Вержба ловам. Другі, меншы, быў інтралігатарам (пераплётчыкам) у Вільні, у майстэрні пана Знамяроўскага на вуліцы Субач, і таксама меў рэвалюцыйны настрой, але з ухілам у бок польскага нацыяналізму.

Калі бацька памёр, ён, гэты інтралігатар, узяў да сябе матку і Ромуся, але і сам праз гады тры памёр ад сухот. Тады добрыя людзі матку-калеку прыстроілі ў багадзельню, а Ромуся ў тэрмін да Вяржбіцкага.

Матка таксама скора памерла. Рос Ромусь сіратою. Але было яму ў Вяржбіцкага добра. І хоць не вельмі любіў ён слухаць нашы кніжкі, як мы чыталі, але ўсё ж нейкае слова, і асабліва жывое слова з вуснаў самога Вяржбіцкага і з вуснаў яго рэвалюцыйна настроеных прыяцеляў — павінна было прыстаць да яго.

Але вось вырас ён толькі заядлым палякам, і больш нічым... Высока ставіў сваю шляхоцкую пароду. Любіў грошы. Імкнуўся да сытага мяшчанскага жыцця.

Я бачыў, як ён, як толькі паступіў на працу ў майстэрню да Плахінскага, зараз пачаў слацца перад ім лістам і павёў свой павольны і пакорны, але цвёрды і ўпэўнены план на Юзю.

Быў ён не буйны фігуркаю, на першы погляд здаваўся не дужа моцным, але быў даволі прыгожанькі, чарнавокі, з чорнымі вусікамі.

І чорныя пушыстыя бачкі запусціў сабе каля вушэй. Бачкі яго падабаліся Юзі. «Глядзі, яшчэ ён сваімі бачкамі і прывабіць яе», — думаў я.

* * *

Стаялі прыгожыя дні, як заўсёды ў Вільні ў канцы лета, у пачатку восені, калі ў светлым чыстым блакіце разліта спакойная сонечная радасць.

Прырода нічым не паказвала, што Гродня ўжо немцамі ўзята і што падходзіць чарга і да Вільні. Але рускія патрыятычныя газеты крычалі: «Вільню ніколі не ад дамо!»

Тым часам пачыналася ўжо эвакуацыя... Спачатку здымалі і вывозілі ў Расію званы. З гэтага поваду пэовякі («Польска організацыя войскова») выпусцілі падпольную адозву: «Обыватэле, не дамі нашых дзвонув!»

А што рабіць, каб не аддаць, нічога не пісалі і самі ніякіх захадаў не рабілі.

— Называецца, паказалі фігу ў кішэні! — сказаў я неяк аб гэтай адозве Рабэйку. Ён чмыхнуў і пагардліва задраў свой кароценькі носік.

Аказваецца, ён і сам ужо быў пэовяка! Мне сказала Юзя. А я ўсё думаю: куды гэта ён цягаецца ўночы і потым прападае недзе цэлы дзень?

Хавацца яму ў нашым доме было бяспечна, бо ўсе жыхары, і гаспадар, і дворнік, былі палякі. Дык я думаў: чаго ж ён баіцца і куды яшчэ цягаецца?

Аж-ткі ён не ўцерпеў і сам мне пахваліўся, што пэовякі «штосьці робяць» і гэта ён ходзіць у лес, на тайныя пэовяцкія вайсковыя практыкаванні.

Потым раптам пачалася эвакуацыя фабрык і заводаў І вельмі прыспешная. Чую: гарбарня Рыўкіна ўжо выехала...

Вывозяць усе асноўныя машыны. Рабочыя рызыкуюць застацца без прылад вытворчасці і без работы. Але ніхто ніякіх захадаў супроць вывазкі не робіць. Некаторыя рабочыя нават самі выязджаюць...

Чую: выязджаюць і некаторыя халупнікі! Ну, гэтых, як і фабрыкантаў, пацягнулі за сабою вайсковыя заказы, падпісаныя ўмовы, нявыплачаныя інтэнданцтвам грошы. Не паедзеш — прападуць.

І вось аднаго вечара прост не пазнаю свайго Рабэйкі. Схадзіў да Плахінскага і вярнуўся такі шчаслівы, ззяе — бы сонца. І прынёс навіну:

— Пан Плохіньскі тэж выежджа до Росыі!

Думаю сабе: «Куды яго нясе, старога дурня?» — гэта з аднаго боку. А з другога боку: «Чаму ж так, — думаю сабе, — усцешыўся пан Рабэйка?»

А ён памуляўся-памуляўся, зрабіў выгляд, што раптам успомніў, і дастае з кішэні цыдулку, дае мне:

— Од панны Юзі...

Чытаю... Піша мне «панна» Юзя, каб канечне сёння, хоць бы і вельмі позна, прыйшоў да іх. «Што там такое ў іх заварылася?» — здагадваюся і не разумею, але мушу ўжо і я рабіць выгляд, што раптам успомніў справу на камбінаце, па якой трэба мне зараз пайсці.

Прыходжу — нікога няма, адна яна ў кватэры. Бацька з Янінкаю да некага пайшлі... Сама мне адчыніла. У новай сукенцы, валасы ўчасаныя, уся прыбраная, як на вяселле.

І ні з тога ні з сёга — кінулася мне на шыю, абліла мяне слязьмі...

— У чым, Юзя, справа?

— Тата выязджае ў Расію... Майстэрню пакідае на мяне, але з умоваю, каб я перад яго ад’ездам пашлюбавалася ці з табою, ці з Рабэйкам... Я хачу з табою...

Ізноў тая самая гісторыя! А я думаў, што яна ўжо скончана і забыта.

Праз два дні быў іх шлюб. Рабэйка і са сховаў сваіх вылез. Ды хто ж і падумае на маладога, што ён хаваецца ад прызыву, калі робіць столькі гуку...

Я быў не пайшоў, хоць было гэта з майго боку яксьці і нядобра. ІІашляўся па вуліцы, прыходжу ў свой пакойчык — сядзяць, мяне чакаюць, маці і Яня — па-вясельнаму прыбраныя, але абедзве заплаканыя.

Прыйшлі па мяне, весці па Юзіна вяселле.

Маці кажа:

— Чужыя людзі і то будуць там піць-есці, а ты свой — дома будзеш сядзець...

А Яня заплакала, узяла мяце пад руку:

Пойдзем...

Ну, пойдзем!

III. ЭВАКУАЦЫЯ

Засталіся нівы, сёлы

На той сум-жаль невясёлы...

Янка Купала

На станцыі цяпер кожны дзень адыходзіў эшалон па эшалону. Выязджаў губернатар, архірэй, выязджалі чыноўнікі, папы, жандары, паліцэйскія, шпікі, многія заможныя яўрэі, а часткова і камерсанты-палякі.

Вывозілі мошчы з Духава манастыра, вывозілі больш каштоўныя архіўныя паперы, рэдкія старынныя кнігі, грошы з банкаў, Кацярыну, Мураўёва... П’едэсталы іх засталіся тырчаць як калекі, а статуі знялі, забілі ў дошкі і на артылерыйскіх конях папёрлі на станцыю грузіць на платформы.

З турмы крымінальных, здаецца, выпусцілі. А палітычных усіх вывезлі, — ніхто не ведаў, калі і як. Вывозілі вельмі сакрэтна, патрошку і ў глухую ноч. І павезлі некуды далей ад фронту, у глыбокую Расію, можа ў Сібір, каб бацьку майму ў большай кампаніі павесялела.

Пойдзеш па вакзал — горы рэчаў: скрыпі, кашы, валізы, кветкі, рускія абразы... Тут жа пянькі, дзеці, сабакі... Важнае начальства і заможныя людзі займаюць асобныя купэ. Жаруць, п’юць, як перад голадам. Падвесяляюцца:

— Ненадолго!

— Скоро назад!

— Ещё погуляем в красавице-Вильне!

А глухую кананаду ўночы было ўжо чуваць. Потым, адну ноч, гарматы забухалі былі, здавалася, зусім блізка, асабліва дзесьці з-пад Свянцян, з поўначы, на Пецярбургскай чыгунцы.

І бухалі доўга: то глуха-трывожна, то мацней, весялей, рэдкімі асобнымі раскатамі. Гэта, казалі, немец забірае Коўню, ковенскую цытадэлю, і абходзіць Вільню каля Свянцян.

Дзіўна: пры гэтых раскатах у мяне раптам, міма мае волі, з’яўлялася дзікая і як бы непрыстойная радасць. Я не ведаў яе прычын, сам сябе не разумеў і нават думаў: «Можа гэта ўва мне штосьці псіхічна хворае?»

* * *

У гэты час трэба было ехаць аднаму тэхніку з лесапільні Тышкевіча ў камандзіроўку на вёску, у Мейшагольскае лясніцтва. Ён адмовіўся. І ўсе адмовіліся. Тады адміністрацыя выбрала мяне, няшчаснага табельшчыка.

І грошы на фурманку добрыя далі,— каб толькі я з’ездзіў туды і прывёз распіскі, што грошы за нейкі там матэрыял заплачаны. Калі прывязу іх, дакляравалі даць узнагароды пяць рублёў.

Але я ахвотна згадзіўся б і без узнагароды... Хоць Рабэйкаў дух з майго пакоя ўжо выветрыўся (на маю вялікую радасць!), бо пэовячык хаваўся цяпер дзесьці бліжэй да маладое жонкі, але нез’яснёная ташната грызла мяне цяпер часам так, што я паехаў бы хоць на фронт, пад кулі...

Ахвотна здаў я ключ ад дошкі з рабочымі маркамі і табельную кнігу з адзнакамі аб спазненнях і няяўках на работу свайму часоваму заступніку, наняў фурманку, купіў таго-сяго есці на дарогу, каб весялей было ехаць, і з прыемнасцю пакаціў.

Аднак жа да лясніцтва я не даехаў. На паўдарозе спаткалі мы нейкага яўрэя-перакупшчыка. Ішоў ён, сагнуўшыся ў тры пагібелі пад вялізарным мяшком, стары-стары, сівы, барадаты.

Мой фурман таксама быў стары яўрэй. Я па-яўрэйску трошку ўмею, наўчыўся змалку, гуляючы з яўрэйскімі хлапчукамі, а потым Арон і Ева падвучвалі мяне жартуючы, калі быў «дарэктарам» у Брудзянішках.

Але ўмельства маё не настолькі вялікае, каб я мог зразумець гутарку гэтага перакупшчыка, калі ён пасыпаў як гарохам: «Форт, форт! крыгес, крыгес! авой, авой!»... —і хто яго разбярэ, што там яшчэ...

За галаву хапаецца, слінаю пырскаецца, махае нам рукамі і наперад і назад. І раптам сеў сярод дарогі на свой мяшок, вылавіў з кішэні табакерку і цэлымі шчэпцямі, узасос, пачаў нюхаць у абедзве наздры...

А мой фурман толькі паківаў мудраю галавою і, ні слова не сказаўшы ні яму ў адказ, ні мне для зразумення, аб’ехаў мяшок з чалавекам бачком дарогі і спакойна пачаў заварочваць каня назад.

— Стой, — кажу, — што ты робіш? Не заплачу, калі далей не паедзеш!

А ён і не спалохаўся:

— Ну, што: не плаці. Мне жыццё даражэй...

— Чаго ж баяцца? Усё ўсюдых ціха.

— Ой, хлопец! Едзь лепей і ты назад...

Я злез, заплаціў яму за паўдарогі, і яны паехалі, а я пабрыў далей адзін, пехатою.

* * *

Прайшоў я да начы кіламетраў сем і ў вёсцы Каралевічах абначаваў у селяніна. Там пра вайну нічога не ведалі. Накармілі мяне маладою гарачанькаю бульбаю з сцюдзёненькаю сыраквашаю і паклалі спаць на араматным сене ў пуні.

Спаў я, як забіты, і не чуў, як напаўзло на мяне ўночы безліч скочак ад кажуха, што далі накрыцца, калі пазябну. Раніцою — усе мае рукі і шыя, і нават троху твар былі ў кругленькіх чырвоных плямках, як іголкаю яны мяне скалолі. Спаў — і не чуў.

Паснедаўшы, ізноў такою ж бульбаю і такою ж сыраквашаю, — з напоўненым жыватом, але даволі лёгенькі пасунуў я далей. Неўзаметкі адмахаў яшчэ добрых дзесяць кіламетраў. Вось і вёска Пузырышкі...

І тут наскочыў я на вялікі вэрхал... Казакі абвяшчалі сялянам, што яны мусяць ехаць у бежанцы. Плач, крыкі, енкі... Толькі не меў я часу ні глядзець, ні слухаць...

Ды не паспеў яшчэ і добра выйсці ў поле, як наляцелі, на спатканне, новыя казакі, чалавек дваццаць, несліся наўскач, і адзін, рабы, віхрасты, прыцішыўся і завярнуў мяне назад.

Я спалохаўся, што забярэ ён і мяне ў бежанцы, але ён толькі падагнаў мяне да вёскі і там кінуў. Падумаў я, падумаў і ўзяў кірунак на вёску Папялышкі — гэта таксама ў той бок, куды мне трэба было да лясніцтва, але яшчэ бліжэй па захад.

Пёрся сляпіцаю... Уваходжу ў Папялышкі, думаю: «Вось тут паабедаю». Аж тут віхрастыя казачэнькі не абвяшчаюць, а ўжо гоняць людзей з хат нагайкамі...

Я ўвайшоў з паўдзённага боку, дык у гэтым канцы было яшчэ так-сяк: стаялі на падворку запрэжаныя вазы і вылі бабы.

А гналі іх па поўнач, каб потым завярнуць на ўсход. Дык там ужо цягнуліся фурманкі. На іх было навалена, што паспелі схапіць: мяшкі з мукою, вопратка, скрыня, кубел, торбачкі ўсякія, хамут, звязаная курыца.

На возе, на ўсім барахле, сядзіць і плача, бяссільна азіраючыся па баках і назад, стары ці старая з перапалоханымі дзеткамі. Вакол іх ідуць, бягуць, вядуць на вяроўках кароў, гоняць авечак, свіней, а дзе — нават гусей.

Каровы ўпіраюцца, як на пажары, калі іх топяць з хлева, рыкаюць, авечкі па-дурному бляюць, свінні рохкаюць, разбягаюцца, бабы і моляцца, і праклінаюць, і енчаць, і галосяць... Троху і смешна, але — горкі жаль.

Мужчыны крычаць, божкаюць, а каторы маладзейшы — пабожкае, пабожкае дый злаецца ці раптам хлестане каня пугаўішчам па мордзе так, што таму, беднаму, аж вочы на лоб, кідаецца па дыбкі ці садзіцца задком проста па фурманку.

За вёскаю ўбачыў я свежанькія, яшчэ неглыбокія акопы: хтосьці капаў і кінуў. І колкі дрот: дзе троху нацягнута на калякі, а дзе кінута па зямлю цэлымі вялікімі скруткамі.

Гляджу: падхапіліся наперадзе перада мною з канавы пры дарозе і бягуць у лес салдаты-пяхота. Гэта, мусіць, былі тыя сапёры, што капалі тут акопы. І ў паветры забурчала: аэраплан!..

Доўга я ўглядаўся: дзе ён бурчыць? Нарэшце, вось ён: раптам заклекатаў зусім блізка, і ўвесь відаць. Сунецца бліжэй-бліжэй і ўсё зніжаецца...

Цікава і боязна глядзець, калі ён плыве над самаю галавою. Зусім усё на ім відаць, прэцца ў паветры цэлая грамадзіна, і так лёгка і плаўна, толькі трашчыць, як малатарня.

Я думаў, што гэта наш, не ўмеў тады разбірацца па крыжыках і кружках пад крыламі, Аж ён троху адляцеў ад мяне ўбок, і тут, — о, будзь ты прокляты! — зашумела-загудзела, тра-ра-рах! — кінуў бомбу. Дзе ўпала фантанам зямля, клубам чорны дым...

Добра, што далёка ад сялянскага абозу, у полі, дзе нікога не было. А дзе абоз, — бачу адзаду, здалёк, спуджаныя коні, адурэлае быдла, звар’яцелыя людзі...

Дзе — шарахнуліся, бягуць, уцякаюць, як дробныя птушкі ад коршуна; дзе — перамяшалася ўсё ў адной кучы, не разабраць, што там робіцца: «Добра, што я не там!»

Гэта было маё першае навочнае знаёмства з вайною. Цікавасць мая была скора насычана. Праз поле і лясок лакіраваўся я назад на Пузырышкі, там узяў логам — на Віленскі тракт.

Наддаў ходу і як пайшоў, як пайшоў — яшчэ да вечара падходзіў к Вільні. І абедаць нікуды не зайшоў, есці забыўся. Толькі ўпацеў, як мокрая мыш. У вёсках заходзіў напіцца.

— Там — ізноў ніхто нічога не ведае. Усё ціха, спакойна. Хто ў полі на рабоце, хто дома каля току. Пытаюцца: што чуваць пра вайну?

Калі кажу ім пра Пузырышкі і Папялышкі, дык глядзяць з нявераю, думаюць, што маню. А я, спатыкаючы людзей, што ішлі ці ехалі ад Вільні, пытаўся:

— Немцаў няма яшчэ ў Вільні?

Дык яны смяюцца:

— Няма, няма! Адагналі назад.

— Адкуль ведаеце?

— У Вільні ад салдатаў чулі.

IV. НЕМЦЫ

Пацучок у склепе жыў,

Качаўся ў масле, ў тлушчы,

Аж і брушка адрасціў...

В. Гётэ

Песня п’яных студэнтаў з «Фаўста» Гётэ,

пяяць якую вучыў мяне немец-салдацюга рыжы Рудольф з кайзераўскімі вусамі,

самы паганы чалавек у свеце.

Гэтымі ж днямі віленская польская інтэлігенцыя, напаўлегальна, арганізавала «міліцыю обыватэльску». На чале яе стаялі інжынеры, адвакаты, дактары, тыя чыноўнікі-палякі, што не паехалі ў Расію.

Узбройваліся хаваючыся і чым каму ўдалося: рэвальверамі, старымі шашкамі, нажамі-фінкамі. Казалі, што немцы дадуць самаўрады, пакінуць польскую міліцыю і ўзброяць яе па-вайсковаму.

Рабэйка, пэўна ж, вылез з падпечча: збегаў запісаўся. Сказала мне Юзя. Яна прыйшла да мяне першы раз пасля шлюбу, і думаю, што тайком ад свайго новаспечанага, маладога мужа.

Прычына прыходу:

— Тым, хто цяпер запішацца ў польскую міліцыю, будзе потым добра, дык можа ты, Мацей, хочаш запісацца...

— Где уж нам уж выйти замуж... — пажартаваў я.

А яна, нібы з гонарам, нібы сарамліва, ціханька і скоранька дадала:

— Праз Ромуся можна ўстроіць...

Раней яна ніколі не казала: «Ромусь», а толькі: «Рабэйка». Мне зрабілася пацешна, я не стрымаўся і моўчкі ўсміхнуўся.

Яна зразумела, горда закінула галаву і выставіла нагу наперад, зашавяліла носам. А я паглядзеў ёй, без слоў, глыбока-глыбока, на самае дно вачэй.

І яна на момант звяла і захлопала-захлопала вачыма — вось-вось заплача...

Не: крута завярнулася і на хаду, і не азірнуўшыся, моцна бразнула маімі жыдзенькімі, двухпольнымі, з тоненькіх філёнак, дзверцамі... Ай, Юзя!

Не паспелі мае дзверы перастаць трасціся, як прыйшла да мяне маці. Яны спаткаліся каля брамы, на вуліцы, калі заплаканая Юзя выбягала з нашага падворка.

Маці пажурыла мяне, нашто гэта я нечым ізноў яе ўкрыўдзіў, паўздыхала, што не Ромусю б Рабэйку павінна была дастацца такая дзяўчына і з такою майстэрняю...

Потым паплакала, што ад бацькі няма лістоў вось ужо тры месяцы з паловаю. Можа хварэе, можа што... І цяпер, вось, «як немцы, з боскае волі, забяруць нас, польскіх, пад сваю апеку», і зусім не атрымаем ад яго ніякае весці...

А нарэшце сказала, што пані Будзіловіч паслала яе да мяне, прасіць, каб гэтую ноч пераначаваў у іх. Было гэта ўвечары 14 верасня, у нядзелю.

Я з ёю разам і пайшоў.

Там ужо стаяў мне на верандзе тапчанік з валасяным матрацам і саламянаю падушкаю і ляжала, акуратненька складзеная на крэсле-качалцы, старая байкавая коўдрачка пакрыцца.

Далі павячэраць... З’еў я талерачкі чатыры майго ўлюбёнага бульбянога супчыку, заскваранага салам, і кавалачак любовага мяса з паўкіло. Аказваецца, для мяне спецыяльна і зварылі.

Бачачы мой добры апетыт, пані Будзіловіч сказала маці даць мне — што там яшчэ засталося ад абеду. І з’еў я дзве смачныя-смачныя катлеты па масле, з салодкім салатам у смятане, а на закуску — поўную глыбокую талерку чырвонага кісялю, салодкага, як цукар, і з халодненькім малаком.

Наеўся так, што кісель еў ужо без хлеба. Бо не ведаў жа я, што будзе дабаўка, і палёг быў спачатку на хлеб: умалоў з паўкіло сітнага і з паўкіло белага.

Ну і смагла ж напіўся: апаражніў шклянак з пяць салодкае гарбаты, з малінавымі канфітурамі. Маці яшчэ ад сябе пачаставала параю асушак і пернікам — дастала з свае скрыначкі мне да гарбаты.

Дабаўку меў я з тае прычыны, што пані Будзіловіч, выправіўшы Болеся ў Расію, давучвацца, а цяпер яшчэ — чакаючы немцаў, вельмі нервавалася і мала ела, ад столу шмат чаго заставалася.

А ў памяці мне гэтая мая вячэра, па-першае, таму, што заробку майго не хапала мпе тады нават на яду; а падругое — еў я так раскошна апошні раз перад пастом на доўгі час...

І гэта ж была мне плата, што пачую ў іх трывожную ноч, як нейкі вартаўнік іхняе маёмасці і абаронца іх саміх. Хоць ніякае трывогі, можна сказаць, і не было.

І спаў я някепска. Пачыналася квадра, але надвор’е было вельмі цёплае, у садзе цэлую ноч паэтычна стракаталі скакунцы, і пад іх музыку я і заснуў, усім здаволены.

Мусіў уставаць разы са два, хоць і дужа не хацелася. Слухаў — усё было ціха... Зрабіўшы сваю справу, клаўся я ізноў і зараз засынаў. І не чуў нічога — ніякае страляніны, ніякае трывогі.

Уночы выйшлі з горада апошнія рускія часці без усякага бою. Было, можа, з пару стрэлаў. Бедныя людзі ціха рабавалі вайсковыя склады, разбіралі хлеб, муку, рыбу, цыбулю, кансервы, бачонкі з тлушчам. Спакойна згарэў высокі чыгуначны віядук за вакзалам.

Раным-рана 15 верасня 1915 года, у панядзелак, калі Мацей Мышка яшчэ спаў на верандзе ў паноў Будзіловічаў, і так салодзенька, што аж слінка, як у дзіцяці, на падушку нацякла, — прыйшлі ў Вільню немцы.

Праспаў я немцаў, але не бяда. Потым ад людзей даведаўся, што нічога асабліва цікавага, калі яны забіралі горад, пе было: уваходзілі, як і ўсякае войска ўваходзіць у горад, пакінуты без бою.

Сунуліся з-за Віллі, па мосце ад Звярынца і па Зялёным мосце з Кальварыйскае вуліцы. Спачатку разведка: і па мост, і пад мост... Абнюхалі, абмацалі, тады пусцілі конніцу.

Прачнуўся я ад музыкі вайсковага аркестра, калі па вуліцы быў ужо вялікі тупат ад многіх конскіх і чалавечых ног.

А калі выйшаў за браму, немцы валілі валам — конна і пеша, у сініх мундзірах, у шышастых бліскучых касках, з рыжымі мехавымі ранцамі па гарбах.

Мірныя абывацелі з нашага дома (дзе жылі Будзіловічы) і з суседніх дамоў ужо абляпілі вокны, балконы, згрудзіліся каля ганкаў і варот, патрошку пасоўваліся далей, на тратуары.

Потым гляджу: ужо нямецкія і польскія сцягі вісяць там, дзе, бывала, віселі рускія. А калі прайшло даволі ўжо многа пяхоты, праехала конніца і прагрымела, прабразгацела дзесяткаў колькі вялікіх, тоўстых гармат, па чатыры пары коней у запражцы, і тонкіх, доўгіх, па тры пары коней у запражцы, і калі ізноў адборная нямецкая кавалерыя пацягнулася бясконцаю вераніцаю, цокаючы па бруку, — тады выплылі з дамоў, з сваімі мужамі і дзеткамі, пані-полькі і заможныя яўрэйкі, учасаныя, прыбраныя, у белых сукенках, з букетамі кветак, з каробкамі цукерак, з пачкамі папярос...

Падносілі немцам, выглядаючы лейтэнантаў і унтэр-афіцэраў, што ехалі наперадзе. А часам памыляліся і давалі свае дары якому-небудзь ардынарцу, калі ехаў адзін, спераду ці ззаду ў часці, як важны начальнік.

Я думаў, што ўсе немцы павінны быць грузныя, таўстабрухія, белацелыя, як тыя панскія аконамы, півавары ці майстры з гарбарні Гальдштэйна, якіх я дагэтуль бачыў, як прадстаўнікоў нямецкае нацыі. А тут, спаміж пехацінцаў, цягнуліся і дробненькія, худыя, з падцягнутымі жыватамі, сагнутыя ў крук пад вялікім рыжым ранцам, са скруткам шыняля і стрэльбаю. І шмат было непрыгожых з твару: і крываносых і з маленечкімі пасамі бульбінаю.

Праўда, кавалерысты, седзячы па сваіх аграмадных, тоўстых конях, як на сланах, не рабілі такога мізэрнага выгляду. Яны, і не толькі афіцэры ці унтэры, а нават і радавыя, пазіралі, як мне здавалася, з напышчана-самаздаволеным і пагардлівым пачуццём тупагаловых пераможцаў.

Снеданне ў мяне было гэты дзень не такое ўжо багатае, як учарашняя вячэра. Мусіць, пані Будзіловіч паскупілася на мяне, патраціўшыся на сваіх новых абаронцаў.

З’еў я з маткаю бульбянога супчыку з хлебам, выпіў дзве шклянкі гарбаты ўпрыкуску — і пайшоў шляцца па вуліцах, бо работы ў гэты дзень на лесапільні не было.

Гумар у мяне папсаваўся, хадзіў я нібы ў чым расчараваны. А ўсе магазіны, сталоўкі, кавярні, кандытарскія, бары, буфеты былі адчынены і мнагалюдны.

Скрозь па вуліцах і асабліва ва ўсіх садах, па скверах, на бульварах было поўна гуляючай публікі, хадзіла шмат такіх зявак, як і я.

Усім жа хацелася ўбачыць немцаў і нагледзецца па іх. І ўсіх, як мне здавалася, распірала большае ці меншае пачуццё стаднай узбуджанасці з прычыны такой перамены ў агульным жыцці горада.

Зрабілася мне, нарэшце, брыдка, і пацягнуўся я ў сваю кануру.

V. «УСЕНАЧНАЯ Ў РАМАНАЎЦЫ»

У наступныя дні ў Вільню прыйшло многа новых нямецкіх вайсковых часцей, — пяхоты.

І было ўжо ў гэтых часцях шмат такіх самых няшчасных ваяк-задрыпанцаў, як і ў рускай пяхоце.

Усе немцы, як відаць, вельмі згаладаваліся ў паходах, бо надта хціва накінуліся купляць прадукты.

У каўбасні Мэнке, калі я зайшоў туды на хвіліну, купіць сабе сальцісону да гарбаты, перавярнулася іх чалавек трыццаць. І кожпы лезе, прэцца хутчэй паперад, плаціць грошы і нагружаецца, як вярблюд.

Зайшоўся я ў пякарню Мухаметава, аж і там іх поўна, і зноў кожны лезе, сунецца, плаціць грошы і набірае і хлеба і булак так многа і з такою прагавітасцю, што дай яму, дык панёс бы, здаецца, у сваіх торбах усю пякарню.

І тут жа есць, адхватваючы кускі зубамі... Булка тырчыць з рота, рукі завязваюць торбу, перахопіць, ізноў адхваціў кус, жарэ, чвякае, цягне, нясе...

І што мяне асабліва дзівіла: ідзе па вуліцы, есць, і выпусціць газы так, што ўсім каля яго чуваць... Чуваць не толькі носам, але і вухам. І не саромеецца.

Спачатку здавалася гэта мне салдацкім свінствам. А потым бывалыя людзі сказалі, што ў Нямеччыне робяць так на вуліцы, калі трэба, самыя культурныя абывацелі — бо шкодна для здароўя затрымліваць газы. Дагэтуль не ведаю: ці гэта праўда, ці гэта казалі мне, каб пасмяяцца.

І вельмі хутка па іх прыходзе паліцы ў магазінах пачалі пусцець. Змялі, як мятлою. А цэны на прадукты падскочылі ўдвая ў параўнанні з цэнамі, што былі перад адходам рускіх.

Багатыя людзі, пэўна ж, паспелі зрабіць сабе, загадзя, вялікія запасы. А з беднаты, хто не рабаваў складаў, ужо ў першы месяц за немцамі пасядзеў галодны. Не раз пашкадаваў і я, што праспаў у Будзіловічаў.

Нямецкае начальства адразу ж разляпіла па горадзе загад: зброю — рэвальверы, шашкі, бомбы і ўсякую іншую, калі ў каго ёсць, — безадкладна здаць у нямецкую камендатуру. А не здасі, дык будзе крута.

Польскія патрыёты былі вельмі збянтэжаны. Я памятаю, як адзін тоўсценькі пан, у паліце, пашытым як кунтушык, з бамбуковым кіёчкам і ў замшавых пальчатках, чытаў гэты загад на дошцы каля кіёска, што па рагу Віленскае вуліцы і Юраўскага праспекта.

Чытаў-чытаў і забурчэў, быццам жартуючы:

— Зброю здайце, а палкі, калі хочаце, вазьміце... — і пастукаў сваім бамбучком аб тратуар ў бяссільнай злосці.

* * *

Хадзіць па вуліцах пазней дзесятае гадзіны ўвечары было забаронена; праўда што — пад страхам вельмі малога штрафу.

Але досыць было каму спазніцца хоць бы на некалькі хвілін, як патрулі, з нямецкаю акуратнасцю, лавілі і гналі на ўсю ноч, да раніцы, у Раманаўскую цэркву на Пагулянцы.

Праз пару дзён, як яны прыйшлі, папаўся на гэтай іх акуратнасці і я. Гадзіне а сёмай увечары, як звычайна, забегшыся ў свой пакойчык, каб узяць хлеба, ішоў я ў адну танную сталоўку на Віленскай вуліцы. На рагу Давальнай і Пагулянкі нагнаў мяне дзядзька Туркевіч. Ён, аказваецца, паспеў ужо дома перакусіць і некуды ізноў спяшаўся.

—А, — кажа, — вось добра, што і ты, Мацейка, падвярнуўся. Мне жонка сказала, што па мяне прыходзілі. Хадзем адчыняць клуб!

— Наш клуб, свой, рабочы. Ну, прандзэй, прандзэй!

— Я ж есці хачу, да ядальні іду...

— А, ніц, смачней звячэраеш! — і пацягнуў, падхапіўшы пад руку.

Дарогаю ён мне вытлумачыў, што дом на Вароняй вуліцы, у якім мясціліся Палескі клуб і руская жаночая прагімназія Прозарава, стаіць цяпер пусты, кінуты, дык вось хтосьці з нашых рабочых надумаўся забраць яго пад рабочы клуб, пакуль пемцы ў горадзе добра не разгледзеліся.

Думка мне спадабалася, хоць да «адчынення» клуба, на якое пацягнуў мяне вечны энтузіяст дзядзька Туркевіч, было яшчэ далёка.

Прыйшлі мы на Варонюю, у гэты клуб, калі там нікога яшчэ не было. Пахадзілі па пустых пакоях, памеркавалі, як добрыя гаспадары, дзе тут што ў нас будзе, і пайшлі, пакуль падыдуць другія, пасядзець у Вяржбіцкага.

Даўно я не бываў у дзядзькі Вяржбіцкага, даўно яго не бачыў. Увайшлі мы ў так знаёмую мне вялікую браму, завярнуліся ў цемнаватым праходзе ўлева, спусціліся ў яго кватэру.

І ён і ўся сям’я былі ўдому. Сам троху пастарэў, быў нейкі маўклівы. Але прывітаў нас радасна. Пасядзелі, пагаманілі. Цётка Зося пачаставала нас гарбатаю з хлебам, за што я быў ёй вельмі ўдзячны, бо надта хацеў есці.

Потым усе, і з цёткаю Зосяю, пайшлі ў клуб. Там ужо падышло гэтым часам яшчэ чалавек пяць. Электрычнасць не гарэла, свяціў месяц, і пры яго паэтычным таямнічым святле мы, як якія змоўшчыкі, «арганізаваліся», ці лепей кажучы — толькі яшчэ згаварыліся, што рабіць, каб захапіць клуб.

Пастанавілі цвёрда: далажыць усіх старанняў, лезці напралом, а клуб абавязкова забраць. Пакуль што даручылі дзядзьку Вяржбіцкаму павесіць на дзвярах вялікі замок, пад замком прыляпіць паперку з буйнымі літарамі: «Рабочы клуб» і пільна сачыць, жывучы па-суседску, каб ніхто не ўлез у памяшканне наперад нас.

Ісці да немцаў, афармляць справу, пастанавілі прасіць таварыша Эйдукевіча. Самога яго на першым сходзе не было. А ён умеў па-нямецку, быў чалавек настойлівы, і ведалі яго рабочыя як чалавека пэўнага яшчэ з 1905 года.

* * *

Заседзеліся, загаманіліся, строілі розныя планы, дзяліліся навінамі, аж нехта раптам кажа, успомніўшы:

— Ой, браточкі! Ратуйся хто можа: зараз дзесяць гадзін!

Усе — хутчэй дахаты. Я дайшоў з дзядзькам Туркевічам да яго кватэры. Ён кажа:

— Ідзі, Мацейка, начаваць да мяне, калі не хочаш адбыць усеначную ў Раманаўскай цэркві.

— Дабягу! — кажу. Не паслухаў яго, пабег. Бягу, бягу, — вось ужо і мая кватэра... Аж бачу: сунецца нямецкі патруль. Прыліп я да брамы суседняга дома. А на катэдры: блям! блям! блям!.. — і адблямкала дзесяць разоў.

Я ж думаў, што патруль увесь тут: прайшло міма мяне трох немцаў з карабінамі, мяне не заўважылі. Я паціханьку высунуўся ды ля сценкі, ля сценкі, бачком, бачком, скарэй да свае брамы.

Хальт! — як з неба зваліўся чацверты немец. Падбег да мяне і цап за плячо. Каб ты здох! Як ні тлумачыў яму, што вось жа мая кватэра, — не, завярнуў і павалок з сабою. Зараз ён свіснуў, падышло тых трох, і аднаму з іх даручыў гэты, відаць, старшы, гнаць мяне ў «Раманаўку».

Прывёў ён мяне, упусцілі, зачынілі, гляджу: там ужо ёсць чалавек трыццаць ці болей і нават некалькі жанчын. Светла ў цэркві ад электрычнасці, як на вялікдзень. Злоўленыя «багамольцы» сядзяць — некаторыя на лаве, а больш на падлозе, і маўчаць або шэпчуцца, бо гаманіць голасна — забаронена.

А потым, гадзіны праз дзве, пагналі яшчэ чалавек сто. Было ж гэта ў самым пачатку нямецкае акупацыі, калі вілянчане не паспелі яшчэ дысцыплінавацца на нямецкі лад.

Мы думалі, больш ужо нікога не прывядуць. Гляджу: хто ж гэта такія? І смех мяне праняў: гордая Юзя з сваім асцярожным і акуратным членам «польскай міліцыі обыватэльскай»!

І блытаюцца, апавядаючы, як папаліся: ці то ён чагосьці бегаў «толькі да аптэкі», «усяго ж праз вуліцу»... Ці то яна бегала да аптэкі, а ён яе выйшаў шукаць... Адным словам, замяшалася аптэка, і я болей не пытаўся, бо яны вельмі былі сканфужаны прыгодаю.

Так мы ўсе ўтраёх там і заначавалі на голай цэментовай падлозе, у куточку каля вялікае круглае утэрмаркаўскае печы ў чорным сцюдзёным жалезным футляры. Спярша сядзелі, пачалі ўжо былі ціханька смяяцца, жартаваць. Юзя трошкі дражніла мяне, тулілася да мяне і казала:

— Пазяб, мой братулька? Пазяб!

Гневу ў яе на мяне ўжо не было. А Ромусь на яе жарты са мною надзьмуўся, як сыч. А я быў галодны і думаю ў злосці: «Ну і дзьміся, як жаба, паганец!»

Ён кінуў сваё пальцечка Юзі і лёг, адвярнуўшыся. І я здзеў сваё пальцечка, падаслаў ёй, а сам лёг на голай падлозе, адвярнуўшыся. Яна пасядзела, пасядзела між пас, як нямы суддзя, і таксама патрошку звілася.

Вядома, я не заснуў і хвіліны: варочаўся, як і ўсе, толькі я і на левы бок не мог легчы, бо там ляжала яна з сваім «супругам». Пазябне правы бок — лягу на спіну: пазябне спіна — ізноў на той самы бок. Праўда, раненька, а гадзіне пятай, немцы спагналі з нас невялічкі штраф і пусцілі.

VI. КЛУБ НА ВАРОНЯЙ

Дзе я працую, там маё ўсё...

Ліцкевіч

Праз колькі дзён адбыўся другі сход. Сабралася больш людзей. Быў і таварыш Францішак Эйдукевіч. Дазвол у немцаў заняць памяшканне ён выхадзіў, і ўсе былі вельмі рады.

Раней я неяк мала ведаў Эйдукевіча, хоць быў ён, як я ўжо сказаў, спаміж віленскіх рабочых чалавекам папулярным яшчэ з рэвалюцыі 1905 года, калі кіраваў саюзам гарбароў.

Сам жа ён па прафесіі быў не гарбар, а тэхнік-будаўнік. Па нацыянальнасці быў літовец. З выгляду — поўны, прысадзісты, салідны, у акулярах. Чалавек быў разважныі настойлівы, і даволі адукаваны, і добра ўмеў па-нямецку.

З інтэлігенцыі была на гэтым другім сходзе і яго жонка, таварыш Бурба, жанчына-доктар. Яна потым шмат паклала працы на арганізацыю Рабочага клуба на Вароняй. А ў часы голаду пудамі насіла туды на сваіх плячах муку, крупы — дзе што ўдавалася дастаць. Як жанчыну і доктара, яе немцы лягчэй прапускалі. І яна добра ўмела па-нямецку.

Пачалі запісваць рабочых, рэестраваць, арганізоўваць. Зрабілі сталоўку, пачалі варыць абеды. Потым арганізавалі там свой кааператыў, адчынілі бібліятэку...

Нямала і я туды кніжачак прыцягнуў. Бо калі рускія выйшлі, яны кінулі ў горадзе ўсё ў поўным бязладдзі. Дык рабочыя, ходзячы на работу, калі бачылі, што валяецца рэч без гаспадара, цягнулі яе на Варонюю.

Хто прынёс стульчык, хто столік, а мне і яшчэ некаторым таварышам ручыла на кнігі. І так, патрошку-патрошку, сабралася ў нас на Вароняй свая бібліятэка ў некалькі тысяч тамоў. Інтэлігенцыя наша потым яшчэ знедкуль нейкія кнігі туды далучыла. Чытаць было што.

* * *

Арганізавалі лекцыі. Чыталі іх Эйдукевіч, Кейрыс, доктар Банькоўскі, таварыш Сахоцкі (тады пэпээсавец), беларуская пісьменніца Алаіза Пашкевіч-Кейрыс, што была больш усім вядома пад сваім літаратурным прозвішчам — Цётка, і іншыя.

Як цяпер я добра разумею, у лекцыях быў палітычны разнабой. А тады я гэты разнабой не столькі разумеў, колькі адчуваў. Але адчуваў усё ж даволі добра, што, напрыклад, Эйдукевіч найбліжэй падыходзіць да рабочых, Кейрыс (лідэр літоўскае сацыял-дэмакратыі) ухіляецца ў літоўскі нацыяналізм, Цётка (жонка Кейрыса) з аднаго боку — дужа моцна кранае струны рабочага сэрца, а з другога боку — і яна, не-не дый ударыцца ў нацыяналізм беларускі...

Адным словам, у сэнсе палітычна-партыйным цягнулі пашы лектары «кто в лес, кто по дрова»... Пры ўсім тым, абуджалі яны ў рабочых масах сацыяльную свядомасць, не давалі драмаць класаваму пачуццю. І рабочыя праз іх лекцыі рабіліся наогул больш пісьменнымі, больш развітымі людзьмі.

Лекцыі ж былі, галоўным чынам, на агульнанавуковыя тэмы. Бо немцы пільна прыглядаліся і сачылі за ўсім, што робіцца ў Рабочым клубе на Вароняй.

Аднойчы, калі чытаў лекцыю вядомы адвакат Тадэуш Урублеўскі (што некалі абараняў на судзе лейтэнанта Шміта), у залу нечакана прыйшлі немцы — рабіць праверку сабраных.

На лекцыі той раз шмат было людзей інтэлігентнага выгляду, ці тое «чыста» адзетых. Немцы, мусіць, узялі гэта пад увагу. Запісалі толькі Эйдукевіча і чалавек двух рабочых і пайшлі.

* * *

Аднак жа нацыяналізм некаторых правадыроў знаходзіў тады свой водгук і ў некаторых рабочых, што бліжэй стаялі да гэтых правадыроў. Вядома, калі арганізм кволы, а ліпучая хвароба да яго блізка, дык яна ўжо прыліпне...

Хадзіў у клуб адзін рабочы, кульгавы Смалайліс, чалавек, блізкі да літоўскіх нацыяналістаў. Ён то жартам, то як, а ўсё паціхеньку вёў сваю літоўскую прапаганду. Аднойчы, пры мне, прычапіўся ён да старога Мацейшыса, таксама родам ліцвіна, але ўжо з польскаю разгаворнаю моваю.

— Ты літовец. Чаму ганьбуеш сваю родную мову? — кажа яму Смалайліс.

А Мацейшысу, мусіць, ужо дакучылі і абрыдлі яго песні. І ён, заўсёды з усімі такі ласкавы і ветлівы дзядок, раптам успыліў:

— Калі ты ад мяне адчэпішся, ксяндзоўскі падліпайла? Ці ты хочаш, каб я пачаў на старасці так кульгаць языком, як ты кульгаеш сваёю нагою?

Смалайліс моцпа пакрыўдзіўся, затое не лез ужо да кожнага смалою ў вочы.

* * *

Да рабочых моцных ніякая хвароба не прыліпала. Прыпамінаецца мне адна цікавая размова дзядзькі Ліцкевіча з Цёткаю.

Цётка стварала літаратурную беларускую мову і часта запісвала ў свой блакноцік цікавыя беларускія словы ад рабочых. Ліцкевіч ведае беларускую пародную гутарку дасканала, і вось часам ён наўмысля скажа:

— Хочаш, Цётка, скажу табе адно цікавае беларускае слова... Толькі што ўспомніў:

— Ну-ну, скажы, браточак! — і рада, зараз дастае блакнот.

Ён і пачне ёй баяць, кшталтам таго:

— Вось бачыш, як праводзілі шосу з Пецярбургу на Варшаву, дык быў я тады ў адной вёсцы Дзісненскага павета, каля мястэчка Глыбокага, быў там тады камацёсам...

— Камацёсам? — радуецца Цётка і запісвае, прымаўляючы: — Добрае слова, добрае слова... Гэта там так кажуць?

— Ды не, я табе зусім не гэтае слова хацеў сказаць. «Камацёс» — кажуць і ў нас у Вільні. Я, бачыш, не толькі шавец, я і крыжы магу абрабляць, плінтусы надмагільныя і ўсе словы ведаю, і шавецкія, і камацёскія... А там, бачыш, кажуць, не камацёс, а...

Як-як? Ну-ну? — трымае яна аловак напагатове.

А ён памаўчыць, як бы падражніцца.

— Кажуць там... ведаеш, як? — часак! «Калі панаехала Часакоў!» Дык вось пішы: часак.

Яла запіша слова і прыклад, у якім яно сказана, і адзначыць, ад каго і калі запісала — дзе, калі, і хто, і як казаў. І цешыцца.

Аднойчы, пры мне, яна сказала Ліцкевічу:

— А мой жа ж ты браточку! Якія ж ты добрыя беларускія словы ведаеш! Прыродны беларус!

— Беларус, не адракаюся, — усміхнуўся Ліцкевіч.

— Дык чаму ж гэта не горнешся да беларусаў? — уставіла-ткі яна сваё, як Смалайліс сваё.

І я памятаю, як дзядзька Ліцкевіч, трошку жартліва, трошку насмешліва, а трошку нібы і з нейкаю захаванаю крыўдаю, адказаў ёй тады:

Эх, Цётка! Не мне казаць, не табе слухаць... Павінна ты гэта ведаць лепей за мяне... Я — рабочы. Я — інтэрнацыяналіст. Дзе я працую — там маё і ўсё.

* * *

Славу «шчырага беларуса», з ліку блізка знаёмых мне віленскіх рабочых, меў ужо тады дзядзька Туркевіч, гэты наш «столяр з Пагулянкі».

Ён, з аднаго боку, быў вядомы, як рабочы-рэвалюцыянер, яшчэ з 1905 года і быў свой чалавек у коле такіх маіх добрых знаёмых, як Ліцкевіч, Вяржбіцкі, Тарас, Мацяйковіч і іншыя.

А з другога боку, калі яны да беларускае мовы адносіліся безуважна, а некаторыя, як і мой бацька, нават непрыхільна, дык Туркевіч заўсёды і ўсюды, нават на вуліцах, гаварыў па-беларуску, хоць і польскаю моваю валодаў дасканала, лепш, чым яны.

Адкуль у яго гэта ўзялося?.. — Ён вельмі любіў дэкламаваць. На выгляд быў нібы слабагруды, а калі загаворыць голасна — голас моцны і звонкі, прыемнага тэмбру.

Бландзін з блакітнымі дзіцячымі вачыма, з мілаю дзіцячаю ўсмешкаю, з першага погляду — нічым непрыкметны, меў ён, аднак жа, даволі багатую міміку, — і ў часе яго выступленняў на сцэне нельга было яго пазнаць.

Выступаў як прызнаны і папулярны дэкламатар. І сапраўды — умеў дэкламаваць незвычайна добра. Захопіцца сам, захопіць усіх... У драматычных месцах у яго — уся зала замрэ; у камічных — доўга не сціхне ад смеху.

Найлепш удаваліся яму рэвалюцыйныя беларускія вершы Цёткі, што напісала яна ў рэвалюцыю 1905 года. І вось, мусіць, з гэтых вершаў у яго і пачалося.

Праўда, як мне добра вядома, і Вяржбіцкі і Ліцкевіч, напрыклад, таксама любілі вершы ў беларускай мове. А марцінкевіцкага «Гапона» ўмелі яны абодва ўсяго напамяць — наўчыліся, казаў Ліцкевіч, яшчэ быўшы чаляднікамі, па спіску ад рукі. А да Туркевіча прыліпла.

І адгукнулася потым на ім па рускай прыказцы: коготок увяз — всей птичке пропасть... Але не буду забягаць наперад.

* * *

Там жа, на Вароняй, прынамсі да канца 1915 года, пакуль я быў у Вільні, даволі часта адбываліся сямейныя рабочыя вечарынкі.

Быў у нас свой драмгурток, хор, аркестр. Часам ставілі якую-колечы добрую, падхадзячую п’еску, а часцей — пяялі песні, ігралі на музыкальных інструментах, дэкламавалі, стараліся скончыць усё раней, і разыходзіліся.

На сцэне тады, разам з маладзейшымі, выступалі і «старыя аматары»: Вяржбіцкі, Юхневіч, Туркевіч. Хорам кіравала пані Гаўронская. Хор быў надта добры, і выключна з рабочых.

Пяялі рабочыя песні (колькі можна — рэвалюцыйныя) і народныя польскія, літоўскія, беларускія, яўрэйскія. Я быў у тэнарах.

Бывалі і танцы.

Эх, як добра адтанцоўваў там тады «мазура» малады кравец Вячаслаў Кобак!

Кобакаў было трох братоў: Мечык, Стасек і ён, Вячаслаў. Усе пайшлі ў рэвалюцыю...

Вячаславу было тады гадоў 18—20. Быў ён хлопец здаровы, заўсёды жыццярадасны, вясёлы ў самых цяжкіх умовах.

І ён удзельнічаў у драмгуртку. Умеў іграць на гітары і добра іграў. І ў харавым гуртку ўдзельнічаў.

І быў адменны танцор. Дзяўчаты, маладушкі за ім прападалі. Быў час, што і Юзя Плахінская-Рабэйка бегала за ім, як галодная сучачка за куском мяса. І хто яго не любіў? Усе яго любілі.

А ў забавах ды ў вяселлі не адходзіў ён і ад сур’ёзнае палітычнае работы, хоць і быў яшчэ вельмі малады. Ён арганізаваў у нас саюз краўцоў. І наогул за ўвесь час нямецкае акупацыі быў самым актыўным працаўніком у віленскіх прафсаюзных арганізацыях і выдатным актывістам у клубе на Вароняй.

VII. БЕЛАВЕЖА

Белавежа — вядомая на ўвесь свет — вялікая пушча ў беларускім Палессі. Яна славіцца тым, што ў ёй, дзякуючы стараннай апецы з боку чалавека, жывуць зубры — шляхетная жывёла, якая, на жаль, вымірае...

Элізэ Рэклю

Віленскія фабрыкі, каторыя засталіся пасля рускіх, паступова скарачалі работу, а потым пачалі і зусім зачыняцца.

Дробныя рамеснікі мелі такую-сякую работу даўжэй. Адылі і ў саматужных промыслах з часам паступіў поўны застой.

Немцы спярша адчынялі падманныя канторы праз падстаўных асоб, розных жулікаў з дробных віленскіх капіталісцікаў.

Абвяшчалі: ідзіце запісвацца, прыходзьце з інструментамі... І вывозілі пад вартаю куды хацелі.

Потым пачалі лавіць беспрацоўных мужчын прост на вуліцы. І калі хто не хацеў ехаць у Нямеччыну ў капальні, дык мусіў хавацца або ўцякаў на вёску і рабіўся там часовым хлебаробам.

Я не меў гэтага клопату аж да канца 1915 года, пакуль працаваў на лесапільні графа Тышкевіча. Работа ішла ў нас па-даўнейшаму. Праўда, пачалі зацягваць выплату зарплаты, прыйшлося пазнаёміцца з барахолкаю, разгрузіцца ад лішніх рэчаў у хаце. Але затое скарачэнняў у нас не было і не прадбачылася, бо работа ў нас не толькі не скарачалася, а нават павялічвалася.

Кажуць: не кажы «гоп», пакуль не пераскочыў... Немцы выдумалі механізацыю. Замест жывых людзей паставілі свае новыя варштаты. І нават і ў нас падвялі пад скарачэнне адразу чалавек трыццаць.

Аднак жа ўсё рабілася не без людскасці: табельшчыкам на маё месца паставілі аднаго старэнькага рабочага, а мяне скарацілі.

І да мяне таксама была праяўлена людскасць. Нават без мае просьбы выдалі мне пасведчанне са штампам: «часова скарочаны», каб не злавілі мяне, з маёю дэфектнаю рукою, дзе-небудзь на вуліцы, пакуль буду шукаць сабе якога зручнага занятку. Памазалі мне па губе салам, а я і рад...

А ўвечары перад саменькім ражством, калі ішоў я да маці, каб з’есці ў яе куцці або хоць напіцца смачнейшае гарбаты, затрымалі мяне немцы па Юраўскім праспекце, каля вітрыны з каўбасамі.

Пашпарта пры мне не было. Я ім тыц сваё пасведчанне: «часова скарочаны». Пакруцілі яны носам, пакруціў адзін, пакруціў другі, і па ўсякі выпадак, каб не было памылкі, папрасілі мяне прагуляцца з імі аж за Віллю, праз Зялёны мост, у былыя пяхотныя казармы 106-га Уфімскага палка.

Не далі рады мае тлумачэнні і пратэсты. Нарэшце, бачачы перад сабою людзей тупагаловых, а таксама добра ўжо ведаючы нямецкую акуратнасць, не надта я і тлумачыў і пратэставаў: сцішыўся і паплёўся з імі, як па ланцугу, — там разбяруць!

Прывялі мяне туды і зачынілі мяне там, пакуль што, з іншымі такімі ж разявакамі, што папаліся ім у кіпці на вуліцы, як і я. Але я быў пэўны, што ўсіх вывезуць, а мяне выпусцяць, і спакойна чакаў разбору справы. Толькі застаўся без куцці і без гарбаты.

Калі ж чаканне зацягнулася ледзь не да паўночы, спакой мой трохі парушыўся, але спаць на нары я не лёг. Каля паўночы скамандавалі выходзіць, толькі чамусьці не аднаму мне, а ўсім... А калі мы выйшлі, абкружылі яны нас штыхамі з усіх бакоў і пагналі на вакзал.

Там, у ціхім тупічку, пасадзілі яны нас у «цяплушку» без печы, толькі з дзіркаю для трубы ў столі, зачынілі на замок і павезлі ў невядомым кірунку.

Усім калектывам трэсліся мы ад сцюжы, як цюцькі, а ў залежнасці ад індывідуальнасці — хто плакаў, хто маліўся; адзін кандытар вельмі плакаў, што жонка ў яго павінна праз колькі дзён апрастацца ад цяжару...

А я вельмі шкадаваў, што не мог нават паштоўкі маці скінуць, каб хоць ведала, дзе я дзеўся, чаму не прыйшоў на «ціхую святую вячэру»... Пацяшаў я сябе тым, што і тут не без дабра: гэтак я скіну з сябе, нарэшце, ланцугі сямейнае прывязнасці, не буду трымацца за матку, як сысунок.

У дарозе каго вывелі раней, каго пазней, і новых да нас на станцыях падсаджвалі. Усе вельмі баяліся, каб не павезлі ў Нямеччыну, у капальні. І калі мяпе выводзілі, кандытар крычаў мне ўслед, абліваючыся слязьмі:

— Шчаслівы! Шчаслівы!

* * *

Шчасце маё было ў тым, што прывезлі мяне на работу ў Белавежу, у самую пушчу каля вёскі Дубровы, на лесапільню № 3. І прабыў я там месяцаў дзесяць, пакуль не ўцёк.

Лесапільня наша была даволі вялікая. Мела яна восем вертыкальных лесапільных рам — для звычайнай распілоўкі, тры гарызантальныя — для распілоўкі вялікіх кражаў з дарагіх цвёрдых парод, потым некалькі абразных баліндэраўскіх варштатаў, шмат цыркульных і маятнікавых піл-тарцовак і розных іншых.

Дрэвы спілоўвалі і ручным спосабам і піламі з прыводам ад невялічкага маторчыка. Вывозілі і конямі, і трактарамі, і рукамі на вагонках па вузкакалейцы. Падганялі па вадзе — рэчкаю, каналамі, канаўкамі. Карчавалі пні і цэлыя дрэвы таксама і ручным спосабам і падрыўнымі шашкамі. Бярвенне распілоўвалі на брусы, брускі, дошкі ўсялякіх размераў і гатункаў — галоўным чынам, для пабудовы стандартных дамоў, баракаў, траншэй, бліндажоў, а таксама на матэрыял для пабудовы караблёў, вагонаў, аэрапланаў, розных варштатаў. Рабілі і шпалы для шырокакалейных і вузкакалейных чыгунак. Рабілі крапленні ў шахты. Дралі дранку, стругалі гонт, фінскую стружку. Улетку займаліся падсочкаю жывіцы, абдзіралі бяросту, гналі смалу. І чаго толькі не рабілі...

Усё вывозілі ці ў глыбокую Нямеччыну, ці на розныя нямецкія франты, ці на пабудову дамоў, складаў, вузкакалеек у розных нямецкіх тылах. Вясною нават круцілі дзіркі ў бярозах і клянах, збіралі сок у начовачкі, злівалі ў бочкі, рабілі квас і вывозілі. А начовачкі і бочкі былі таксама нашага вырабу, нашых майстэрань пры лесапільні. Да чаго ўсё было добра, па-гаспадарску пастаўлена і арганізавана!

Работы было шмат. Працавала нас там, толькі на адной пашай лесапільні № 3 разам з лесарубамі і вазакамі, чалавек восемсот, калі не болей. Жыць было вясёла... І ніякіх звяроў мы там не баяліся, бо ўся лесапільня, з біржаю матэрыялаў, з сушыльняю, з майстэрнямі, з электрастанцыяй і з усімі нашымі баракамі, была абнесена высачэзнаю агароджаю з слупоў і колкага дроту, па якім уночы немцы пускалі ток вялікае моцы.

А начавалі мы ў бараках пад замком, і каля кожных надворных дзвярэй, і па падворку, і каля варот, і за агароджаю, і па дарогах у лесе, і па эстакадах пры станцыі, і ўздоўж па калейцы — дзённа і ночна стаялі і хадзілі з карабінамі на плячах і бомбамі за паясом нашы верныя стражы, нямецкія салдаты. Яны ўсе былі троху інваліды, але вельмі стараліся добра служыць тут, у лесе, каб не трапіць ізноў туды, на фронт.

* * *

Наогул, немцы былі надта ўважлівы да нашага бытавання. Напрыклад, у лазню ганялі нас абавязкова праз кожныя дзесяць дзён. Змяшчалася яна ў асобным, вясёленькім барачку, як і кухня, бальніца, швальня. Была з добрым прымыльнікам — раздзявацца, і з дэзінфекцыйнай камерай — смажыць нашых паразітаў.

У прымыльніку ўзімку стаяла чырвоная распаленая жалезная печ, а ад акна павяваў сняжком прахалодлівы ветрык. Раздзеўшыся, адразу можна было трымаць адзін бок у пекле, а другі ў раю.

Чарга здаваць вопратку ў дэзінфекцыйную камеру была невялікая: цэлых чатыры немцы хапалі нашу вопратку ў нас з рук ражнамі і маментальна падчэплівалі яе на крукі ў духавых шафах.

Зараз вялі ў лазню. Усё было вельмі культурна, вельмі арганізавана, усё ішло па гадзінніку на руцэ ў немца. Мыцца — 25 хвілін. Даюць лыжачку жыдкага мыла, наліваюць на далонь, — і марш пад душ.

Дзеля тэй жа культурнасці парнага аддзялення, так шкоднага для здароўя, у пашай лазні пе было, хоць і жадалася дзікаватым людзям, як мы, паляжаць у цёпленькім і пацёпкацца... Былі зроблены душы над галавою.

Аднак жа і нямецкая тэхніка часам «качала»... Дожджык павінен сыпацца з сіцечка па галаву, а ён не сыплецца. А калі, нарэшце, пасыплецца, дык або такі гарачы, што і галава аблезе, або такі сцюдзёны, што і вар’ят апрытомнее.

Але акуратны немец акуратна рэгулюе — хвілін 5—10. Не яго клопат, што тэрмін наш кароткі, зараз канчаецца, вось ужо скончыўся, і нас гоняць далей.

Адзяёмся мы ў другім прымыльніку, праз лазню ад першага. Ізноў чатырох немцаў з ражнамі адчыняюць заслоны ў духавых шафах, ужо з гэтага боку, і маментальна павыкідаюць усю вопратку — гарачую, падсмажаную, аж прыпахвае патэльняю з-пад бліноў.

— Хутчэй, хутчэй, рускія свінні! — ласкава жартуючы, падганяе немец з гадзіннікам на руцэ.

— Ну, ну! Хутчэй, хутчэй! Польскія свінні... — таксама ласкава ўторыць яму другі немец, таксама з гадзіннікам на руцэ.

Была тут у нас і свая бальніца, у асобным і таксама даволі вясёленькім барачку. Не давялося мне там ні добра адпачыць, ні супакоіцца навекі, як удалося вельмі-вельмі многім.

Але на медыцынскіх аглядах пабываў там шмат разоў і я. Там быў пацешны старэнькі доктар-немец, што раней доўга жыў у Лодзі і добра ўмеў і па-руску і па-польску.

Ён быў кароценькі, лысенькі і надта рухавы чалавечак. За хвіліну паспее вывернуць чалавеку бялкі, патыцкаць пальцам у бруха, сказаць, што годзен у лесарубы, і наўздагон крыкнуць:

— Галоўнае, старайся есці не па-сабацку, а па-людску!

Усіх ён нас жалеў, усім нам гэта крычаў, а звыш таго — абавязкова два разы ў месяц чытаў у кожным бараку лекцыю: як гэта трэба есці не па-сабацку, а па-людску.

Сакрэт яго быў невялікі: есці трэба павольна, добра жуючы кожны глыток і яшчэ і яшчэ раз абсліньваючы яго з усіх бакоў, перш чым пусціць з рота ў жывот.

Ён упэўніваў, што пры такім, людскім, спосабе ядзення, — пайка нашага нам зусім досыць. На жаль, ніхто з нас не здолеў праверыць правільнасці яго вывадаў, бо ўсе мы настолькі прызвыклі да шыбкага, сабацкага спосабу, што неабсліненыя кускі скакалі ў нас з рота ў жывот, як жывыя, паміма нашае разумнае волі...

Кармілі нас увесь час вельмі далікатна: каваю з жалудоў. Зрэдку быў мужыцкі супчык з бульбовага шалупіння. Хлеба да кавы ці да супчыку давалі таксама з разлікам на вельмі далікатныя жываты: маленькую скібачку, увелькі з пальцы, цененькую-цененькую. Хлеб быў напалову з бульбяное шалухі і розных адсевак, але немцы ўмелі яго так добра пячы, што быў ён нам незвычайна смачны: здаецца, дай яго цэлы бохан, дык адразу ўвесь умалоў бы.

На кармленне ўтрымлівалі з платы, але зусім мала. Так што, хоць плацілі нам у дзень усяго паўмаркі, ці тое 22 з палавінай капейкі, — даплачваць за яду не прыходзілася. А пры некаторай ашчаднасці можна было нават сабраць грошы пра запас...

VIII. ГЕМАРОЙ

Ат, шышкі выразаць, чапурышкі выразаць...

Патрымайце задніцу ў гарачай вадзе, і нічога не трэба выразаць...

Доктар Рубінштэйн

Мяне гэты доктар-дзівак на першым жа медыцынскім аглядзе збракаваў за маю дэфектную, сагнутую ў локці руку, і запісаў у сваім кандуіце, каб прыставілі мяне прыбіральшчыкам на кухні. І мяне прыставілі.

І першыя тры месяцы быцця свайго ў гэтай знамянітай на ўвесь свет Белавежы, дзе разагналі мы тады, аднак, усіх зуброў, быў я ўсяго толькі мізэрным дрываносам, і падмятальшчыкам, і судамыем на кухні, і ніякіх зуброў не бачыў. Праўда, затое не быў я надта галодны, нават пры сваёй прыраджонай жарлівасці.

Але не хлебам адзіным жыве чалавек, і «лепш быць вольным ваўкалакам, чым на прывязі сабакам»... Калі зашумела вясна, а потым забуяла зялёнае лясное лета, пацягнула мяне з душнае, чаднае кухні на чыстыя, вольныя прасторы, адкуль зручней было і зусім уцячы з лесапільні. І выпрасіўся я на работу ў лес.

Якая, аднак, нуда... Кожны дзень уставай а шостай гадзіне раніцы. Гоняць у лес кіламетраў за восем — дзесяць. Работа да вечара — вырабі норму: восем — дзесяць кубаметраў, у залежнасці ад пароды і спосабу рубкі (выключна ручным спосабам ці з механізацыяй). Яду прывозяць у паходнай кухні — разбаўтаную, як кароўскае пойла (няўдалае параўнанне, бо каровы ж каву не п’юць). Пакуль нормы пе вырабіш, у баракі не пусцяць, хоць начуй у лесе. Потым — пакуль дацягнешся, як раскірэка, назад...

І ўцячы мне не ўдалося. Аднаго разу, увечары, нават ужо ўзлез на хвою, і вартаўнік не заўважыў. Але некаму з нашых жа рабочых зрабілася сумна, што пойдзе ён у баракі без мяне, і ён шапнуў варце. Варта сабрала каля хвоі, на якой я ціханька сядзеў, усіх рабочых і загадала, нібы нічога не ведаючы, пілаваць дрэва. І не паспеў я спаўзці ніжэй, як шыбка паплыў разам з дрэвам на дол. Абскрабаўся троху аб сукі, але падскочыў з зямлі, як векша, і смеху было шмат...

Уцячы не ўцёк і абяссілеў скора, як вялы хрэн. Разоў дзесяць падаваў рапарты, каб перавялі ізноў на кухню. Нарэшце ўзялі-ткі на спецыяльны медыцынскі агляд, і мая дэфектная рука ізноў мяне вывезла. Толькі цяпер не прыставілі мяне да працы па кухні, а далі работу на лесапільні.

Там прайшоў я за лета і восень амаль што ўсе работы: і скабліў скобляю «балянсы», і падпіхваў пяхною бярвенне па канале да транспарцёраў, і падкочваў вагонкі да рам, стаяў троху і пры варштатах. Усё гэта пайшло мне потым на карысць, бо з цягам часу паставілі мяне на зусім лёгкую работу, як бы памочнікам майстра, і давалі лепшы паёк. Таму і здолеў я вытрымаць, пакуль не ўцёк. Нават і грошай троху сабраў, і яны спатрэбіліся пры ўцёках.

Уцячы стараліся ўсе, бо чамусьці нікому не хацелася застацца тут навекі на прыгожым узгорачку пад старымі ясенямі і клянамі. Могільнік быў надзвычай паэтычны. Не ведаю, ці захаваўся ён да гэтага часу. Нішто не вечна... Пісалі на крыжах хімічным алоўкам: «Сьвенты покуй — такі-то»... Пэўна, дажджы даўно пазмывалі ўсе гэтыя напісы.

* * *

Мяне доўга не брала ніякае ліха, пакуль не прычапілася адна такая хвароба, якою некалі «пры паненках» не прынята было хваліцца. Цяцер часы не такія, дык магу смела выказаць свой погляд, што завецца гэтая хвароба вельмі гучна, грыміць яе назва, як труба: гемаррой!

Не кожны можа ацаніць гэту цікавую хваробу. Галоўная яе асаблівасць, што чалавек як быццам і не хворы, але нельга ні хадзіць, ні стаяць, ні ляжаць: распіраюць яго сваёю балючаю нудою самыя мізэрныя шышкі ў самым мізэрным месцы. І загналі мяне мае шышкі, — нарэшце-ткі! — у лесапільную больніцу.

Паляжаў я там дзень, а ўвечары доктар-дзівак загадаў везці мяне ў шпіталь у вёску Дуброву па аперацыю, выразаць мне шышкі. І калі везлі мяне — «цёмнаю ночкаю ды нявіднаю» — выскачыў я ціханька з фургона і даў такога стракача з дарогі ў поле, па снягу, па балоце, што ўвесь свой гемарой без аперацыі за адну ноч вылечыў. І бег, і ішоў, і ракам поўз, і енчыў ад сваіх шышак аж да слёз, але ўцёк, ад немцаў уцёк!

Прыбег я раненька ў вёску Зубры, у крайнюю хату, і схавалі мяне там добрыя людзі на цёплую печ, а калі троху адлежаўся, адсопся — накармілі мяне гарачаю бульбачкаю з сыраквашаю, чаго не еў я, здаецца, ужо цэлы век.

Але вось бяда: за ўвесь час нямецкае акупацыі нельга было без дазволу пераязджаць з месца на месца, не толькі з Белавежы ў Вільпю, а нават з воласці ў воласць. Бралі немцы за пропуск спярша золатам, потым серабром. У той час, калі ляжаў я ў Зубрах на печы, бралі яны ўжо з каго серабром, а з каго і яйкамі. Аднак клопат мне быў вялікі. І пастанавіў я цягнуцца да самае Вільні па начах, пешаю падарожаю...

На ўсё ёсць на свеце добрыя людзі! Схадзілі некуды, мусіць, у гміну, а можа — у якую падпольную друкарню, і чысцюсенькі пропуск, да самае Вільні, прынеслі мне... Вядома, з умоваю, што буду ж і я парадачны чалавек, нікому нічога не скажу, і апрача таго — аддам ім за начлег, за прывет, за паслугі ўсе свае марачкі. Не, не ўсе, — троху пакінулі і мне: на білет, і даць сторажу на станцыі, каб ён купіў мне білет і пасадзіў мяне, а сам я каб не дужа ля касы ў вочы лез.

Былі гэтыя дзівакі, што так ласкава ратавалі мяне: гаспадар хаты — сівавусы дзядзька з былых царскіх белавежскіх леснікоў ці аб’ездчыкаў, і яго дачка, салдатка былая пакаёўка белавежскага ляснічага. Успаміналі яны мне сваё мінулае жыццё, як салодкі сон, і пракліналі вайну і немцаў усімі праклёнамі, якія толькі ведалі — і на рускай і на польскай мовах.

І дайшлі да такой чуласці, што далі мне на дарогу камок талакна ў чысценькім беленькім шматочку. І калі дзянёк мінуў і прыйшоў цёмны вечар, падзякаваў я ім ад усяго сэрца і выйшаў ад іх ціханька, каб ніводзін сусед не ўбачыў, каб самы чулы і самы брахлівы сабака не ўчуў і не вяхнуў.

І пасунуў я пехатою на станцыю за дваццаць кіламетраў. Спярша здавалася: што мне гэтыя дваццаць кіламетраў! А ішоў-ішоў, цягнуўся-цягнуўся, прыцягнуўся толькі раніцою, ледзь жывы.

Знайшоў там таго стоража, пра якога казалі яны мне. Завёў ён мяне ў сваю хатку, недалёчка ад станцыі, гарбатаю напаіў і спаць паклаў. Спаў я да вечара, як забіты.

Прыходзіць ён, будзіць мяне, білет прынёс... «Скарэй, скарэй... Зараз пасаджу ў такі вагон, дзе ў мяне кум правадніком».

Калі ішлі, нават пад ручку мяне падхапіў, праз нейкія вароты міма вакзала працягнуў — і прост да вагона, да кума ў яго рукі... А цёмна, і мокры снег, і дожджык...

Сеў я на лаву ў кумавым куточку, да сценкі спіною прыхінуўся. Машына: гу-гу-гу-у! — і загрымелі колы, і пасунулася ўсё ў мяне пад нагамі... Сэрца маё ад радасці замірае: заўтра буду ў Вільні!..

Адгрымелі мае лесапільныя варштаты, адскрыгалі пілы... Толькі цёмныя хвойкі ў памяці нібы шэпчуць-шэпчуць...

ІХ. НАВІНЫ ЗА ГОД АДСУТНАСЦІ

Прыехаў я ў Вільню — па вуліцах хлюпа, мокры снег, сцюдзёны вецер. І ўвесь горад — нейкі хмуры, брудны, нехарошы. Але рад я без меры, што вырваўся з няволі, вярнуўся.

Прыехаў я раніцаю і адразу накіраваўся быў на сваю старую кватэру, але балазе абдумаўся...

«Гэта ж мяне будуць шукаць, могуць прыйсці і з вобыскам, значыцца, трэба нейкі час хавацца», — прыйшло ў галаву, і я доўга размысляў, да каго ж мне накіравацца. Надумаўся зайсці да дзядзькі Туркевіча.

Дзядзьку Туркевіча знайшоў я, з прычыны свята, удому. Але я спачатку не пазнаў яго... Ён страшэнна схуднеў, быў даўно няголены, аброс шчацінаю.

Жыў ён цяпер, аказваецца, адзін. Сям’ю адаслаў у вёску, да жончынае радні, недалёка ад Вільні, і яна так-сяк там перабівалася. А сам па-даўнейшаму працаваў на лесапільні ў Тышкевіча, столярам, і ледзь не паміраў з голаду. Зарабляў усяго 60 пфенігаў у дзень, — меней, чым я ў апошнія месяцы на лесапільні ў Белавежы. І хапала яму толькі купіць дзвесце грамаў хлеба і порцыю супу ў грамадскай страўні.

Ад яго я даведаўся навіны...

Клуб на Вароняй так-сяк яшчэ трымаецца і шмат каго ратуе ад галоднае смерці.

Першага мая (1916 г.), нягледзячы на акупацыю, рабочыя святкавалі, і ў гэтым таксама была вялікая заслуга клуба на Вароняй.

А цяпер, — казаў ён, — ходзяць глухія чуткі, што Расія хоча ўжо мірыцца з Нямеччынай. Але ўсе жывуць як у тумане, ніхто нічога не ведае, кожны думае толькі аб скарынцы хлеба ды чарпаку зупы...

Потым з вялікім жалем пачаў ён успамінаць нябожчыцу Цётку-Кейрысову, шкадуючы аб яе дачаснай смерці. Памёрла яна яшчэ ў лютым месяцы, скора пасля таго, як мяне вывезлі з Вільні. Паехала ў вёску, адкуль была родам, у Лідскі павет, збіраць статыстычныя даныя, каб прасіць немцаў аб якой дапамозе, бо там людзі вельмі паміралі ад тыфусу. І сама заразілася і памёрла.

Аб маёй маці ён нічога не ведаў. Прыпамінаў, што бачыў яе, здаецца, на Вароняй, у чарзе на зупу, але даўно, яшчэ ўлетку.

* * *

Ад яго пайшоў я да Будзіловічаў, шукаць маці.

«Чаму гэта стаяла яна ў чарзе на зупу, калі служыць у Будзіловічаў?» — дзівіўся я і быў ужо няпэўны, што знайду яе на старым месцы.

Адчыніла мне і ўпусціла ў кухню — Стася Будзіловіч.

У кухні ўсё было іначай, нібы папусцела, і маці не было.

Стася падсунула мне стульчык і сама села. Я паглядзеў на яе...

За апошлі час яла многа падрасла, была ўжо амаль што дарослая дзяўчына і была вельмі-вельмі прыгожая, як і яе матка, пані Будзіловіч. Але і яна пахудзела, збялела, карыя вочы зрабіліся вялікія-вялікія і здаваліся зусім чорнымі на бледным твары. І была яна ўся ў чорным і зараз заплакала.

Аказваецца, усяго тыдні два таму назад памёр бацька, пан Будзіловіч, і засталіся яны з маткаю ўдзвюх.

— Болесь у Расіі, нічога не піша, і прыедзе — татусі ўжо не знойдзе, — горка ўздыхнула бедная дзяўчына. Схадзіла да маці, сказаць, хто прыйшоў, з кім размаўляе, і зноў вярнулася.

Цяпер маці яе ляжала хворая, і яна, праз яе хваробу, шмат лекцый у гімназіі прапусціла. Наогул, не ведаюць, як цяпер жыць і што рабіць. Дапамагае дзядзька, Ян Корсак, доктар, што жыве на Кальварыйскай. Запрашае іх перабрацца да яго, жыць адною сям’ёю. А пакуль што — маці папісала Адэльцы Ёдцы ў Варшаву, каб прыехала да іх...

Адэлька дала згоду і ў тым жа сваім адказным лісце пісала ім, што Расія просіць ужо ў немцаў міру, вядуцца тайныя перагаворы, і што як Расія памірыцца, дык немцы скора перамогуць усіх, вайна скончыцца... Польшчу немцы аб’яднаюць пад сваёю зверхнасцю... Так пісала Адэлька з Варшавы.

А маю матку, казала Стася, ялы разлічылі яшчэ ўлетку. Ах, як не хацелася ім, — казала яна нібы вінаватая, — не хацелася адпускаць яе ад сябе ў такі цяжкі час, але мусілі... — Татка ўсё хварэў, сродкаў ніякіх...

«Як хутка растуць дзяўчаты: учора дзіця, сёння — жанчына», — падумаў я, гледзячы па Стасю, і спытаўся, дзе жыве цяпер мая маці. Але яна не ведала, хоць маці бывае ў іх зрэдку... — «Вось і на хаўтурах была...»

Стася ізноў заплакала, устала са стульчыка. Устаў і я. Развіталіся.

* * *

Цяпер накіраваўся я да Плахінскіх. Ішоў неахвотна. Не хацелася чамусьці спаткацца з Ромусем Рабэйкам. Я ўяўляў сабе яго гаспадаром майстэрні. Пэўна, прыбраў ён ужо да сваіх рук брыклівую Юзю. Апякуецца Янінкай. Маці мая, пэўна, часам бывае ў іх, і яны таксама падкармліваюць яе з свае ласкі, як і Будзіловічы...

У гэтых сваіх думках я не заўважыў, як каля новага польскага тэатра, па Пагулянцы, стыкнуўся твар у твар з тоўстым і вусатым, як Тарас, але па вопратцы — не Тарасам, а немцам. Першая думка была ў мяне — уцякаць... Рука памацала пропуск у кішэні. А ён засмяяўся:

— Куды паўзеш?

Сапраўды — Тарас. Пастаялі з хвіліну, пагаманілі... Аказваецца, ён — рэвіровым у 7-м цыркуле, а Вяржбіцкі — таксама рэвіровым, у 4-м цыркуле... Ну і навіны! Але што дзіўнага: каб не памерці з голаду, усе рабочыя хапаюцца цяпер за ўсякую работу...

А вось і карысць ад новае Тарасавае службы: ён дастаў з кішэні кніжачку і на лістку са штампам цыркула папісаў ад свайго імя запіску, што чорнарабочы Мацей Мышка накіроўваецца ў нейкую кузню ўзяць там і прынесці ў цыркул нейкія ламы, што давалі туды тачыць... І размашыста расчыркнуўся. Такая запіска, ды з такім росчыркам — лепш за ўсякі пропуск!

* * *

Тое месца па Вялікай Пагулянцы, дзе была майстэрня і кватэра майго дзядзькі Антонія Плахінскага, я добра ведаў і памятаваў, а цяпер не мог знайсці. Нумар жа забыўся.

Прайшоў раз, прайшоў два — няма ніякае майстэрні. І дзе раней былі, здаецца, магазіны, цяпер зрабіліся нейкія склады, ці што, вісяць паржавелыя замкі, вітрыны забіты дошкамі.

Каля брамы стаяў, абапёршыся па абмызганую мятлу, худы і жоўты, як шкілет, з сіваю шчацінаю на падбародку і ў шабадраным балахончыку, просты чалавек — як відаць, стораж. Я — да яго. Аж гэта — адзін з былых майстроў майго дзядзькі, а цяпер тут — дворнік.

Ад яго я даведаўся, што майстэрня даўным-даўно зачынілася. Рабэйка, малады гаспадар, папрадаваў усе калодкі і ўвесь інструмент: пажы, і рашпілі, і шыльцы, і вільцы... А сам потым з’ехаў некуды, — кажуць, у легіёны да Пілсудскага, ці што... Жонка яго, з дзіцянём і з сястрою, перайшла па новую кватэру, на Вастрабрамскую вуліцу.

Нумару дома ён не ведаў, але бываў там — хадзіў да Рабэйчыхі, калі Рабэйка звёз яму пару марак. І стары, усё гэтак жа абапершыся на мятлу, як змучаны салдат на стрэльбу ці жабрак па кастыль, падрабязна, не спяшаючыся, апісаў мне, як ісці, які дом, а жывуць у сутарэнні, ад брамы направа, у адным пакоі з нейкаю бабуляю, цёткаю іхняю, ці што... Я падумаў: «Якая ж там яшчэ бабуля? Хіба гэта ён пра маю матку?»

* * *

Усё так, як ён казаў, я і знайшоў. Пакой займалі даволі вялікі, і быў ён чысценькі, толькі з такою вільгаццю ў двух задніх кутах, што нават тынкаванне (штукатурка) там размякла і абсыпалася. І паветра, як увойдзеш з вуліцы, было цяжкое, вільготнае, бо даўно ўжо стаялі халады, а яны палілі ў грубцы праз дзень-два і то трэсачкамі і хварастком — дроў не было. Хадзілі збіраць ламаччо ў бор аж за Антокаль, з мяшкамі. Часам прыцягвалі адтуль якую дошку з пакіненых дач.

Стаялі тры ложкі. Юзін — у сушэйшым кутку, ля печы. Пры яе ложку стаяла зыбка, а ў зыбцы ляжаў яе першародны, але, здалося мне, даволі жалкі — Напалеонусь, названы імем Юзінага брата, што памёр гадоў дзесяці. Юзя таго свайго брата, хлопчыка, вельмі любіла. Громкае імя спадабалася і Рабэйку.

Матчын ложак стаяў налева ад уваходу, каля вільготнай сценкі. Калі я прыйшоў, яна сядзела на ім згорбіўшыся, і жахнула мяне сваім выглядам — да таго змізарнела і пастарэла — зусім бабуля... Жыла яна цяпер з таго, што ўвайшла ў хаўрус з дворнічыхай. Дворнічыха пякла «бабку» — такі хлеб часоў нямецкае акупацыі, чорны, як цэгла, з бульбянога шалупіння, асевак, ільняных жмакаў... А маці тую яе «бабку» прадавала пад «Галяй», каля вакзала.

Юзя брала работу дадому — шыла мяшкі на нямецкае інтэнданцтва. І яна значна пастарэла, збялела, вочы ўваліліся, але зрабіліся большыя і чысцейшыя. Яна, такою, стала мне нібы падабацца, бо варушыла ўва мне пачуццё жалю і спагады. Калі я прыйшоў, яна карміла дзіця. Усхапілася, радасна абняла мяне і пацалавала, як роднага.

Янін ложак стаяў направа ад уваходу, пры сцяне, што на падворак, да брамы. З акна на вуліцу тут было святлей, і недалёка стаяў стол. Янінка служыла падавальшчыцаю ў нямецкай вайсковая парыкмахерскай, аж у самым канцы Кальварыйскай вуліцы, страшэнна далёка, і прыходзіла позна.

З прычыны свята сёння яе адпусцілі раней, і калі яна прыйшла, я быў і надта рад ёй, вясёлай, маладзенькай, і прост залюбаваўся на яе... Вырасла за год многа, была худзенькая, але наогул нішто, здаровенькая дзяўчынка. І прыгожая — залюбавацца: стройненькая, гібкая бландзінка, з багатаю белакураю касою, з сінімі васільковымі вачыма. Усміхнецца, як сама радасць...

Ёй цяпер жылося лепей за ўсіх, бо хаця зарабляла яна вельмі мала, як і ўсе, але атрымлівала ў парыкмахерскай вайсковы абед, ела, як салдат. Апрача таго, давалі ёй там часам павідла, часам маргарыну і нават, — праўда, зрэдку, — галеты! Большага шчасця звычайнаму чалавеку нельга было і жадаць сабе тады ў Вільні...

За ўвесь час мае адсутнасці, гэта з канца 1915 і да лістапада 1916 года, не было з Расіі ніводнага ліста ні ад майго бацькі, ні ад дзядзькі Антонія.

Аказваецца, і ад мяне маці не атрымала ні разу нічога, ні лістоў, ні адкрытак. Таму і не пісала мне, бо не ведала, куды пісаць. Не ведалі яны, куды мяне вывезлі. Думалі, што ў Нямеччыну, у капальні.

Х. НАПАЛЕОН

Мы все глядим в Наполеоны...

А. Пушкін

Як жа ж была маці рада, калі я неспадзявана з’явіўся! Жахі на лясных разработках не здаліся ёй жахамі. «Там жа вас кармілі, і ў бараках цёпла было», — сказала яна нібы з зайздрасцю і пачаставала мяне кавалкам свае «бабкі» і настоем ліпавага цвету, без цукру і без сахарыны.

Смак быў невялікі. «Каб наеўся гэтага хлеба без прывычкі, дык напэўна здох бы»,— думаў я, хвалячы «бабку» маці ў вочы без усякага сораму. Ёй было прыемна, што я не грэбую. І яна здаволена ўсміхнулася, і адламіла і сабе крошачку пакаштаваць, нібы хацела яшчэ раз праканацца, што «бабка» смачная.

Аднак яе пачастунак толькі раздражніў мяне. Есці мне захацелася страшэнна. Жаданне есці падобна да зубнога болю: ные і ные... Тады лепей чым заняцца, каб адхіліць думкі ў другі бок. Адхіліць іх не так-то лёгка...

Яны ў мяне троху адхіліліся, калі маці дастала з-пад ложка мой кошык з рэчамі, сказаўшы: «Потым разбярэшся, сынку. Пашпарт ляжыць згары». Калі мяне вывезлі, яна схадзіла па маю кватэру і ўсё маё забрала.

Свайму нямецкаму пашпарту я быў цяпер бясконца рад. Добра, што не было яго тады пры мне, калі яны мяне затрымалі перад вітрынаю з каўбасамі. А чаму яна сказала: «Потым разбярэш», — я вельмі лёгка зразумеў, адамкнуўшы кошык і прыадчыніўшы крышку...

Разбіраць там не было чаго. Амаль усё было ўжо мною разабрана яшчэ летась, калі нам пачалі затрымліваць зарплату ў Тышкевіча. Але акуратненька ляжала, завінутая ў паперу, тая важная, прыгожая вышываная кашуля, што мне падаравала Юзя, а ў кашулі, у другой паперачцы, ляжала залатое пяро «Самапіс», яшчэ лепшы яе падарунак...

Мяне брала спакуса зараз надзець кашулю, сесці за стол, узяць пяро ў рукі — і пасядзець з хвілінку, каб Юзя хоць раз пабачыла свае дары ў належным прыстасаванні. Бо калі заўтра занясу на барахолку, — ніколі ўжо не ўбачыць. Насілу я ўтрымаўся. І павесялеў, нават есці хацець забыўся.

Калі я адлажыў, што хацеў узяць, і маці лёгенька падсунула кошык назад пад ложак, Юзя сарамліва запрасіла мяне паглядзець бліжэй на яе Напалеона. Мне тады было яшчэ незнаёма гэтае матчынае жаданне паказаць сваё дзіця блізкаму чалавеку. «Што там яго глядзець», — думаў я, але з ветлівасці падышоў да зыбкі, як вол на ўбогі. Яна, заззяўшы радасцю і трывогаю, разгарнула лахманы...

І здалёку, пад безуважным поглядам, здаваўся мне яе Напалеон даволі жалкім, а цяпер — сэрца ў мяне перавярнулася ад жалю... Дохленькі паўтрупік, худы-худы, вочы сумныя, і зморшчыўся, як ідыёт, хацеў, мусіць, заплакаць — і голасу не сабраў. Юзя казала, што радзіўся ён вельмі здаровы, важыў каля чатырох кіло, але потым захірэў, жывоцікам усё мучыцца...

Янінка паказала мне альбом для вершаў, што падараваў ёй, казала, адзін вельмі сімпатычны немец з Берліна. Яшчэ троху пасядзелі, пагаманілі, і пайшоў я зноў да дзядзькі Туркевіча, узяўшы пашпарт, пяро і кашулю.

* * *

Пражыў я з ім, у яго на кватэры, дні тры, і без прапіскі. Усё думаў, за што мне цяпер узяцца. Ён раіў мне ісці настаўнікам у беларускую школу па вёсцы або наогул як-небудзь зачапіцца на вёсцы, бо ў горадзе жыць — пагібель.

Галодныя картачныя чэргі на вуліцах у Вільні былі цяпер, і ўжо даўно, звычайнаю з’яваю. Цярпліва стаялі людзі пры кожнай прадуктовай крамцы, пры кожнай сталоўцы грамадскага харчавання. Калі я праходзіў міма адной такой сталоўкі каля вакзала, прадаўшы свае рэчы пад «Галяй», дык ад смуроду нельга было прадыхнуць, нягледзячы па сцюдзёную пару. Гэта варылі касцяную муку. Як густа замяшае, дык страшэнна смярдзіць дахляцінай. А людзі ўжо прынюхаліся, пахла ім талеркаю смачнае зупы...

Рэчы свае прадаў я, можна сказаць, за бясцэн. Бо ўвесь горад прадаваў усё, што меў, а купцоў трэба было лавіць за прыпол. Пяро купіў у мяне даволі скора немец-салдат з параю нашывак, а з кашуляю настаяўся я доўга, шкода ж было аддаваць дарма. Нарэшце, так акалеў, так захацеў есці і так мне ўсё абрыдла, што аддаў яе за кавалак троху чысцейшага хлеба, таксама, як відаць, немцу, хоць быў ён у вольнай вопратцы і гаварыў па-польску.

Хлеб занёс сваім, троху адрэзаў маці, а то аддаў Юзі, каб давала сусолку Напалеону не з «бабкі», а з гэтага хлеба, пакуль яго хопіць... Ды ці надоўга ж магло яго хапіць? На грошы за пяро купіў дзесятак таблетак сахарыны — падмешваць у сусолку. Засталося ў мяне — схадзіць пару разоў у сталоўку па Варонюю вуліцу. Бо трэба ж было і мпе есці... Не еўшы — чалавек хутка слабне і ногі не ідуць...

Пайсці настаўнікам у беларускую школу я не захацеў. Досыць з мяне было і таго, што пабыў я польскім «дарэктарам» у Брудзянішках. І наогул, пасля майго быцця ў Белавежы фізічная праца больш мне падабалася, чым умысловая: адрабіў сваё — і гуляй без ніякага клопату,— так мне тады здавалася...

На падворку, дзе жыў дзядзька Туркевіч, разгаварыўся я з селянінам, што прыязджаў з вёскі да свайго брата-дворніка. Ён параіў мне пайсці на работу ў маёнтак графа Хлусніцкага — Ключык, пад Вільняю. Я туды і накіраваўся.

Пасля даведаўся, што, як толькі выбраўся я з Вільні, немцы прыходзілі на маю старую кватэру шукаць мяне. Там сабралі весткі, хто ў мяне з радні, знайшлі адрас маці і прыйшлі да яе.

Яна адмовілася, што нічога аба мне ведаць не ведае...

Адзін немец-салдацюга, сволач, піхнуў яе карабінам у грудзі так, што яна аж завалілася наўзнак. Добра, што галавою не ўдарылася, затрымалася за ложак.

Прыходзілі яны позна ўвечары ці начою. Юзя і Яня паднялі лямант, і яны-ткі адчапіліся, пайшлі. Казалі, што са дна мора мяне дастануць, не схаваюся. Аднак жа на тым і скончылася. Болей яны мяне, мусіць, і не шукалі.

* * *

У Ключыку ўстроіўся я батраком. Пашпарт мой нямецкі быў у парадку, даведкі з апошняга месца працы ў мяне тут, на маё шчасце, не спыталіся, і я скора зусім легалізаваўся.

А немцаў і ў Ключыку хапала, бо там месціўся рэквізіцыйны пункт. Але быў я на рабоце не ў іх, а ў графа, і дачыненне маё з імі было невялікае. Адно што, колькі ні ідзеш міма, то ўсё кажы: «Гут моргеп!» Яны адказвалі каротка і ў нос: «Моо’н». Часам забудзешся, то тады толькі і пачуеш: «Польнішэн швайн».

Жылося мне там добра. І хоць жыру вялікага не нагуляў, не паспеў, дык прынамсі паправіўся, памацнеў, паздаравеў. Кармілі там батракоў нішто, паёк быў добры — можа таму, што граф Хлусніцкі, рэквізуючы для немцаў, адкладаў трошку і для сваіх патрэб.

Рэквізавалі ў сялян коней, кароў, свіней, кур. А што пакідалі, тое бралі на самы правільны вучот. Ад кожнай жывой каровы бралі столькі-то малака. Ад кожнае забітае свінні — столькі-то сала. Ад курыцы трэба было здаваць, памятаю, па два яйкі ў тыдзень. Крапівы бралі па пуду з двара.

А не здаў што-небудзь, дык плаці штраф. Стараста павінен быў сачыць, каб крыўды нікому не было, каб здаваў кожны не менш, чым другія. Наогул рабілі немцы ўсё вельмі культурна. І калі і псаваў хто справу, дык толькі такі іх найміт, як сам галоўны рэквізітар — граф Хлусніцкі. Так казалі.

Ну, за гэта, як прыйшла Польшча, у 1919—1920 годзе, пасядзеў ён трошку і ў турме. Сяляне падалі на яго столькі скаргаў, што і вазамі не павезці. Але ж скора яго выпусцілі. Мусіць, не так ужо быў ён вінаваты.

Краў не адзін ён. Але гэта ўжо заўсёды — найбольшым злодзеем мужык лічыць пана, як пан, ізноў жа, мужыка. Я ў гэтым праканаўся, калі сябры мае — возчыкі, прадзіраючы ў мяшэчках дзірачкі, казалі: «Наш пан — вялікі злодзей!» А пан Хлусніцкі ўпёк іх за зладзейства пад нямецкі палявы суд. Ледзь не расстралялі.

Завялася такая склока, што пацярпеў і я, паслужыўшы ўсяго два месяцы, да Новага года. І работа была мне не цяжкая: ездзіў з канём, вазіў збожжа з Ключыка на станцыю. І ахвотна служыў бы там хоць да канца вайны. Але ж звольнілі. І балазе пусцілі...

Звольнілі мяне за тое, што гуляў з возчыкамі ў карты. Выйграў я ўсяго толькі паўпуда гароху. І добра, што своечасова адаслаў у Вільню, а то напэўна б адабралі. Стараўся ж я для Напалеона, для Рабэйкавага сына, бо ўвесь час стаяў ён мне ўваччу жалкім дзіцячым трупікам, з сумнымі вачыма і з старэнькім, зморшчаным, ідыёцкім тварыкам.

І вось, вярнуўся-ткі я ў Вільню, шчасліва выскачыў сухім з вады, — аж Напалеона занеслі ўжо на ручніках на Росу, і зыбачку яго пашчапалі, бо выгадней было яе пусціць на трэскі, чым прадаць.

Юзя была страшэнна прыгнечана. Маці мая спакойна яе суцяшала:

— Хвала пану богу, што прыняў пан бог душачку яго нявінную такім трудным часам...

Дзядзька Язэп (Туркевіч) раздабыў мне пару козлікаў і тры дошкі. Прынёс я іх і паставіў сабе ложак — амаль што на тым самым месцы, дзе стаяла зыбка. Толькі трошку адсунуўся далей ад Юзі, бо не спаць жа мне пры самай сценцы, калі яна ўся мокрая ад вільгаці.

І жалка-жалка было мне цяпер Юзі. Бачыў ногі, як яны ў яе схуднелі, патанчэлі, бачыў грудзі, як яны ў яе апалі і сцямнелі, пад такім бедным, падраным ліфчыкам...

Была яна цяпер чалавек чалавекам. Ад яе даўнейшай мяшчанскай ганарыстасці нічога не засталося. Пра свайго Ромуся гаварыць не любіла, раз ён з’ехаў, кінуўшы яе ў такім стане. На лісты яго адказу не пасылала.

Матку маю дужа шанавала і любіла. І са мною была цяпер ласкава і нават нежна, як з любым братам.

ХІ. «ПЕРАВАРОТ У РАСІІ!..»

Вярнуўшыся з Ключыка ў Вільню, паступіў я, з дапамогаю дзядзькі Туркевіча, ізноў на лесапільню графа Тышкевіча, і зноў табельшчыкам. Той старэнькі інвалід, што быў па маім месцы, якраз надумаўся пад гэты час памерці з голаду і аслабаніў мне дарогу.

Увесь студзень і амаль да канца лютага 1917 года стаялі ў Вільні надта вялікія марозы. Усе казалі, што такіх марозаў і самыя старыя людзі не запомняць. Хоць я заўважыў, што так заўсёды кажуць, калі мароз троху прыцісне, а ў хаце дроў ні палена.

Сярод рабочых быў тады агульны ўпадак духу. Так мне здавалася. Тым больш што востра адчуў гэты ўпадак і я сам, і з маткаю і з Юзяю, а часткова і з Янінкаю, калі ў палове лютага запасы нашы скончыліся.

Скончыліся, хоць пад канец, з агульнай рады і пастановы, гарох маці замкнула і выдавала ўсім па саменькай маленькай грудцы, толькі да гарбаты, ці тое ліпавага настою, замест хлеба і сахарыны.

Сама маці жыла цяпер, можна сказаць, аднэю «бабкаю». І «бабкі» свае ніколі не замыкала, а вешала ў торбачцы на сценку, чым уводзіла мяне ў вялікую спакусу адламіць кавалачак і з’есці. Спакуса — прыемная рэч...

Часам я так і рабіў. І толькі вялікім напружаннем волі прымушаў сябе ўстрымацца, каб не ачысціць усю яе торбачку. Спакуса — і страшная рэч...

Каб не пасці канчаткова, уцякаў я тады з хаты, далей ад торбы, далей ад «бабкі», далей ад спакусы. Часам разважаў: ці зламіў бы я замочак, каб яна «бабку» замыкала?

А яна тады ледзьве ўжо валачыла ногі. Суп у грамадскай сталоўцы ела яна, можа, раз у тыдзень. Есці стала нечага, і на рынку ні да чаго не дакупішся... Хоць воўкам вый, хоць кладзіся на лаву ды сашчэплівай рукі.

Аднак сашчэпліваць рукі не дужа каму хацелася. Найчасцей знаходзілі выхад у тым, што ішлі з горада ў вёску, каб прынесці мяшэчак бульбы. І гэта кіламетраў за трыццаць і болей, і на сваім гарбу. Голад — не цётка...

А па дарозе немцы лавілі і ўсё адбіралі. Дый у вёсцы цяжка ўжо было што-небудзь дастаць. І там многія сядзелі ўжо без хлеба, на аднэй бульбе.

Адным святочным днём пайшлі і мы з Янінкаю з мяшэчкамі пад пахай. І ў вёсцы Чарнулішках, кіламетраў усяго за пятнаццаць ад горада, пашчасціла нам раздабыць трошку буракоў і трошку бульбы.

Аддалі мы ўсе свае грошы. А каб сабраць гэтыя грошы, прадаў я свой кошык, Янінка — свой альбом, Юзя дала пяць марак, што зарабіла шыццём мяшкоў, і маці схадзіла да Будзіловічаў, пазычыла марку, хоць я, калі даведаўся, дык гневаўся на яе за гэта.

Назад мы з Янінкаю не ішлі, а ляцелі з радасці. Дзень быў досыць марозны, але было нам цёпла. І вось, амаль што перад самым горадам, наляцелі мы на нямецкую заставу, і сэрца ў мяне апала...

Аж убачыў я тут надзею — рыжага вусатага немца Рудольфа, што хадзіў да аднэй жанчыны па нашым падворку. «Пане Рудольф! пане Рудольф!..» — А ён толькі засмяяўся. І, як і ўсе яны, карабінам нас адпіхаў, калі мы за мяшэчкі трымаліся.

Заплацілі нам пяць остаў. І было ў мяне вялікае жаданне падраць гэтыя осты на дробныя шматочкі і кінуць Рудольфу ў яго морду з яго кайзераўскімі вусамі. Мусіць, так бы і зрабіў, каб не было Янінкі. А то ўспомніў, што грошы — агульныя...

Пацягнуліся дамоў з пустымі рукамі. Увайшлі ў горад, як у зачумленае месца. Цямнела. Ціснуў мароз. Панура было на вуліцах. Аж падыходзім да Вострай Брамы, — бяжыць адзін хлапчук-газетчык...

Бяжыць з пакам вячэрніх лістовак, вынырнуў з Брамы і як загалосіць:

— Пераварот у Расіі! Сканчэнне вайны! Мір!

Сэрца ў мяне скаланулася і забухала, як молат. Па нагах пабегла млявасць. Ад радасці ўсміхнуўся. І баюся верыць, каб не ашукацца... А Янінка заскакала, кінулася да мяне, за кажушок мяне тармошыць...

Глядзім: набеглі з дамоў людзі, газетчыка абступілі, хапаюць у яго лістоўкі з бою... Праўда: тэлеграма з Берліна, вялізнымі чорнымі літарамі надрукавана: «Пераварот у Расіі».

Думкі мае завіліся далёка, наперад... І ўспомніўся мне мой ссыльны татуля. І хацелася мне і плакаць і смяяцца. Так прыняў я першыя весці аб рэвалюцыі ў Расіі.

Аднак жа потым аказалася, што цара ў Расіі, праўда, скінулі, але што будзе далей — яшчэ нікому невядома. Гаварыць пра блізкае сканчэнне страшнай бойні, пра заключэнне міру — ізноў было яшчэ рана.

Ізноў стала ўсё глуха. Весткі аб Расіі былі няясныя, незразумелыя. Усе газеты былі ў руках у немцаў, газетам ніхто дужа і не верыў. Весткі праз фронт да нас не даходзілі. Сувязі з рэвалюцыйным пралетарыятам Расіі не было ніякай.

Немцы гнялі нас па-даўнейшаму. Настрой у рабочых, што спачатку быў падняўся, хутка ізноў пачаў ападаць, як жывое срэбра ў тэрмометры ад сцюжы. А шмат у каго тэрмометр і зусім пабіўся...

Якраз гэтым часам адзін рабочы з нашай лесапільні павесіўся. Адна работніца з мармеладнай фабрыкі, якую калісьці і мая маці добра ведала як бойкую, вясёлую дзяўчынку, цяпер атруціла чадам — сябе і сваіх траіх дзяцей. Находзілі і на мяне хвіліны, што не было ахвоты жыць. Думалася: чым гэтак мучыцца, ці не лепей адразу скончыць усе свае пакуты? А перад тым як скончыць, хацелася мне бразнуць мацней дзвярыма.

Як жа бразнуць? А кальнуць нажом якога-небудзь нямецкага генерала ці хоць пайсці набіць рыжаму Рудольфу морду...

Гэта азначала, што канчаць мне не хацелася. Толькі разважаў, — выпушчаў з сябе сваю брыдкую злосць. І гэта ж азначала, наколькі думкі мае тады закарэлі, плесняю зацвілі.

Голад усушаў усякую думку, рабіў вялым усякі чын. Хацелася многа спаць і ўва сне бачыць салодкія рэчы, есці смачныя стравы, — ці хоць проста ляжаць атупеўшы...

Галодная смерць навісла над людзьмі, як страшная здань, распасцерла свае кіпці над кожным слабеючым арганізмам... І толькі такі Рудольф мог і гэтым часам хадзіць з сваім заўсёдным спакойна-насмешлівым гумарам, смокчучы смярдзючую цыгарку або мурлыкаючы паганую песню:

Пацучок у склепе жыў,

Качаўся ў масле, ў тлушчы,

Аж і брушка адрасціў...

XII. ГРАКІ

— Радуйцеся, немец, і весяліцеся, — кажу я яму, а ён не слухае,

прысмактаўся да курыцы, як пасля посту . — Ешце на здароўе! — кажу я яму яшчэ раз,

а ён сабе глытае, хоць бы слова сказаў, хоць бы падзякаваў — дзе там!

«Грубы чалавек , — думаю я , — і вялікі нахал!»

Шолам-Алейхем

Вяспою гэтага, 1917 года, як і кожную вясну, былі надзеі на ўраджай. Уродзіць многа хлеба, і ўсім будзе лягчэй....

Між іншым, немцы загадвалі і ў горадзе не пакідаць пустым ніводнага кавалачка зямлі. Трэба было рабіць градкі на пустырах, у садзіках, на падворках. Нават усе канаўкі ўздоўж вуліцы былі абкопаны і засаджаны — найбольш бручкаю і буракамі.

З гэтага боку нямецкая практычнасць і настойлівасць была годна нашага мяккацелага віленскага здзіўлення. Хоць голад наўчыў ужо і нас быць больш руплівымі...

Не было ўжо выпадкаў, каб плаціў хто-небудзь штраф за пусты кавалак на сваім падворку. Наадварот, спрачаліся, сварыліся, каб на кожную кватэру прыйшоўся лішні метр градкі.

Немцы давалі і насенне, зусім дарма, — толькі сей. Нямаш лапаты, жалезных грабляў — даюць пакарыстацца з вайсковых часцей або з цыркулаў, — толькі ідзі, бяры.

Дарма даюць з вайсковых стайняў і абозаў гною. За самыя малыя грошы прадаюць у кожнай краме — штучнае ўгнаенне. Засыпаюць лістоўкамі на ўсіх тутэйшых мовах — як пасыпаць градкі попелам і дзе што сеяць: што на сонейку, што і ў цяньку, — толькі чытай, вучыся.

О, немцы!

Праўда, потым з таго нашага ўраджаю забіралі япы сабе львіную долю. На ўсё ў іх быў заведзены самы правільны і самы строгі вучот як у вёсцы, так і ў горадзе...

На падворку, дзе я цяпер са сваімі жыў, расло вялізнае, высокае і з вельмі шырокаю кронаю дрэва, — здаецца, такі ясакар. Яго любілі гракі. Гэтаю вясною наляцела іх да нас шмат. Працоўны дзень канчаўся ў іх рана, гадзіны за дзве да заходу сонца. Але ж і паднімаліся яны яшчэ да сонца, гадзіны а трэцяй раніцы. І калі чалавеку сама што спаць, яны сваім шумным, раздзірлівым граканнем спаць не давалі. Ранейшым, мірным, нармальным часам даў бы гаспадар дома па капейцы, ну, па дзве бедным хлапчукам, і яны паспаролі б усіх гракоў к чорту, каб можна было спаць культурна, і пад дрэвам не было б ад іх гэтага белага паскудства. А цяпер — ого! — сам гаспадар не чапаў іх,— мусіць, і ён, скупярдзяга буржуазная, спадзяваўся паесці грачанят. Але я згаварыўся з дворнікам, яшчэ як толькі гракі прыляцелі, што хай толькі выведуць дзяцей, мы ўсіх дастанем і паямо.

Важдзяленны час паволі набліжаўся... Аж прыходзіць адным прыгожым днём немец з нашага цыркула і прыносіць загад: у яго прысутнасці пералічыць усе грачыныя гнёзды і даць яму падпіску, што гаспадар і дворнік адказваюць, калі жыхары паловяць ці пабяруць грачанят.

Што рабіць? Цяпер дворніку красці не выпадала. Згаварыліся мы, што красці буду я, а ён будзе нічога не ведаць, і будзем дзяліць і есці. Добра!

Аднойчы, раніцою, калі лісцё на дрэве было ўжо вялікае, зялёнае, густое, раскрычаліся гракі так, што адно грачанё вывалілася з гнязда, перавярнулася праз сучча і шпякнулася на зямлю. Дворнік мёў вуліцу, а маці мая выходзіла на падворак, падхапіла і прынясла.

Было ўжо яно вялікае, з аграмаднаю дзюбкаю, але лётаць яшчэ не ўмела. Я ціханька адцюкаў яму галаву сякеркаю, папрасіўшы ў дворніка' паправіць ложак, і пайшоў на работу.

Маці зварыла, і ўвечары з’елі, і костачкі абрыдалі. Я і чарнаватую скурку яго з’еў. Нічога — як курацінка, толькі трошку прыпахвае птушыным гняздом, і мяса худаватае.

Значыцца — пара... Прычакаў я ночы. Усе паснулі, ночка была ціхая, пайшоў я да дворніка, прынеслі драбінку, ён стаў у браме на варце, а я палез... Далез да гнёздаў, а высока, і сучча крохкае, і наогул нязручна... А гракі сядзяць, спяць.

Што такое? Памацаў у адным бліжэйшым гняздзе — пуста. Дабраўся да другога, запусціў руку — і ў ім пуста... Мусіць, ад неспадзяванай няўдачы зрабіўся я неасцярожны, цап рукою аднаго старога грака...

А ён як закрычыць! А за ім і ўсе гракі паднялі страшэнны грай. Спусціўся я скарэй уніз з пустымі рукамі, драбінку пад сценку, а сам у хату.

Дворнік потым казаў мне, што грачанят з гэтых гнёздаў дастаў, пэўна, рыжы Рудольф. Ён і цяпер хадзіў на наш падворак, толькі ўжо да другой бабы, і часам заставаўся ў яе нанач. Дык ён, пэўна, узлез калі ціхенька і пабраў. А можа і сам дворнік мне здрадзіў.

Праз колькі дзён прыйшлі немцы-салдаты з папераю ад цыркула, дасталі ўсіх нашых грачанят і пару старых гракоў з карабінаў улёт застрэлілі. Казалі, панясуць сваім лейтэнантам на абед. А можа сабе забіралі, для закрасы ў салдацкую зупу.

За два гнязды гаспадар мусіў заплаціць штраф. І вельмі гневаўся на дворніка і дзівіўся, куды маглі дзецца грачаняты. Дворнік баяўся сказаць па Рудольфа, кляўся-бажыўся, што сам не лазіў, і выказаў здогад, што грачаняты з гэтых гнёздаў паспелі вылецець.

У сувязі з гракамі ўспамінаецца мпе і пара маіх харошых дымчастых трусікаў. Каб іх купіць, патраціў я свае апошнія рэсурсы: занёс на барахолку і прадаў долата, старыя цвікі і кавалак абояў, што выпараў на вышках, у нечыіх старых, кінутых рэчах.

І сваіх, заробленых, марак далажыў, дзеля чаго дзён колькі сядзеў на аднэй «бабцы», есці зупу на Варонюю не хадзіў.

Ну, думаў, развяду трусоў поўны дрывянік. І самі іх будзем есці, а трудным часам і прадамо пару-другую. Я ж не ведаў, што яны такія жарлівыя і карміць іх трэба ўмеючы.

Давай ім моркаўку, давай ім якую нежную націнку... І ўсё-ткі абое, спярша самка, а потым і самец, запархацелі і здохлі. І з’елі мы іх дохлых.

Улетку хадзіў я вольным часам лавіць рыбу. Рыба, як на злосць, не лавілася. Але аднойчы пашчасціла выцягнуць добрага шчупака, вагою кіло на два. Нёс я яго дамоў — як бясцэнны скарб. Нёс — не завінуўшы, думаў: можа хто ўбачыць і купіць, дык лепей пушчу грошы на «бабку». І каб не смяяцца ад радасці, навёў сабе на твар сур’ёзную міну.

Ля самай брамы спаткаўся з рыжым Рудольфам. Паглядзеў ён на мяне, усміхнуўся. А мая сур’ёзная міна звязала мяне путамі.

Кажа: «Я куплю ў цябе фіш». — «Купі». Не сцяміў я, чым гэта скончыцца. Забраў ён «фіш», а грошы потым... Адаслаў маю рыбіну жонцы і дзецям ў Нямеччыну, а мне і дагэтуль плаціць...

Бялізна ў мяне падралася, хадзіў у лахманах. І шмат траціў часу на зашыванне сваіх дзірак сам, і шмат трацілі часу, абшываючы мяне, маці і Юзя.

Мыла не было, мылі бялізну без мыла. І ўмываліся даўно ўжо без мыла. Нават стрыгся я раз у месяцаў пяць, каб не патраціцца.

У лазню ішоў толькі тады, калі ўжо галава свярбець пачынала несцярпіма ці заводзіліся вошы.

Вось такое было жыццё...

XIII. КАНЕЦ МАЦІ

Канец!.. Як многа разважання

І засмучонага пытання

У гэтым простым, страшным слове...

Якуб Колас

Ураджай 1917 года быў у Віленшчыне надта кепскі. У некаторых месцах быў нават недарод. У пачатку восені, калі звычайна прадуктаў па рынку з’яўляецца болей і цэны на іх зніжаюцца, — у гэтым годзе, наадварот, голад пачаў даходзіць да таго, што бедната ела ўжо сабак, кошак і нават пацукоў.

Пакаштаваў і я пацучага мяса.

Спачатку пайшоў да спеца па гэтай часці, таго дворніка на Пагулянцы, што некалі быў майстрам у майго дзядзькі. Юзя казала, што неяк сустрэла яго і ён хваліўся, што пацукамі толькі і жыве.

Пайшоў я да яго, ды яго ўжо не было, памёр з тыдзень таму... Свежаваў пацука яго сын, таксама шавец, а цяпер — асенізатар (бочкі вазіў начою ў гарадскім абозе). Калісьці былі мы з ім троху знаёмы.

Сканфузіўся ён, паласуючы пацука, потым расказаў пра бацьку, што пахавалі, дзякуй пану богу, не будзе болей мучыцца. І з наўмысным бесклапоццем катка, навучаючы мяне, як гэтая аперацыя робіцца:

— Нічога! Добра вымачыўшы і пасалёмшы, есці можна нават без хлеба... Любовае мяса!

Пагаварылі мы пра палітыку, пра рэвалюцыю ў Расіі. Ёп упэўнена дадаў, канчаючы работу:

— Пацярпім яшчэ троху. Яны прыйдуць сюды. Будзем есці і свінінку, і цяляцінку, і курацінку...

Наўчыўшыся ў яго, як трэба абдзіраць і гатаваць, прыйшоў я дамоў, расставіў пасткі. Дзён пяць ніводзін не ўлез. Нарэшце, злавіў старога, лысага, аблезлага дурня капканчыкам у пустым дрывяніку, прывабіўшы па падсмажаную ў аліве «бабку».

Калі ўсе нашы разышліся, абадраў я свайго звера і зварыў. Не паспеў паднесці да губы, як ужо ўзяло мяне на ваніты... І есці хочацца, — і становіцца калом у горле, выварочвае назад ад думкі, што гэта — паскудства... Яшчэ і не з’еў, а ўжо здаецца, што сядзіць ува мне, у брусе, жывы пацук, распірае мяне... І спалохаўся, што будзе цяпер смярдзець у мяне з рота пацуком па цэлы кіламетр...

Але потым пераадолеў я свае прыраджоныя прыхамаці разважаннямі: ці не ўсё роўна, якое мяса? Разважанні падмацоўваліся нецярпімым жаданнем есці. Такая была корць на яду, што жор бы і жор, здаецца, бясконца, што ні пападзіся ў рот.

І патрошку прызвычаіў я сябе да гэтае новае стравы.

І Юзя ела. Толькі маці і Яня не маглі прымусіць сябе нават пакаштаваць, хоць і не ведалі напэўна, якое гэта мяса.

Нават і булёну не елі. Дармо я прысягаўся ім, што гэта я дастаю ў аднаго добрага знаёмага трусяціну, што застаецца ў яго, не дужа свежая, ад прадажны. Бачылі яны, што я няўдала маню.

Дык мы з Юзяю стараліся есці пацука, калі маці і Яні не было ўдому. Наеўшыся, клаліся мы адпачыць, — нібы мяса пацучае збліжала нас. Ласкі нашы звычайна перапыняліся ціхімі гутаркамі і спакойнымі разважаннямі на злобу дня.

Юзя ўсё менш успамінала свайго няшчаснага Напалеона, прымірылася патрошку, суцяшала сябе тым, што дзеці цяпер паміраюць з голаду ўва ўсіх. Яна ўжо, гэтым часам, пасля яго смерці трошку ачуняла, павесялела, і мне здавалася, што нават грудзі ў яе папаўнелі.

Я пакорна слухаў, калі яна апавядала мне, у каго цяпер з нашых знаёмых скора памрэ чарговае дзіця, а ў каго стары бацька або маці. Толькі ўсё часцей Юзя трывожна казала:

— Глядзі, Мацей, і ў цёці ногі, па-мойму, похнуць...

Цёцяю называла яна маю маці. А што ж я мог параіць? Чым мы лепшыя за другіх? Бедната памірала цяпер у Вільні прост на вуліцах. Цягнецца галодны чалавек, зачэпіцца нагою за гладкае месца і заваліцца... Калі ўстане, а калі тут жа і кончыцца.

Асабліва многа перамёрла гэтым часам яўрэйскае віленскае беднаты. І чамусьці асабліва любілі яны паміраць на вуліцы, жабруючы, з працягнутаю рукою, каля сценкі.

Памятаю, як убачыў я труп галоднага першы раз, у ліпені ці ў жніўні месяцы 1917 года, у яўрэйскім квартале, на вузенькай-вузенькай Рудніцкай вуліцы, дзе два фурманы насілу маглі раз’ехацца.

Ішоў я раненька, горад яшчэ спаў, на вуліцах было пуста, і ў паветры стаяла ранішняя свежасць. Іду, бачу: ляжыць каля сценкі, скорчыўшыся, мёртвы чалавек, яўрэй, у лахманах, барадаты, жоўты, апохлы...

Вочы мае прыкаваліся да яго. Я спыніўся, глядзеў... Дыхаць мне зрабілася цяжка. Сэрца сціснулася... Але — пастаяў і пайшоў сваёю дарогаю, думаючы: ці гэта ён усю ноч тут ляжаў, ці сёння ўжо выпаўз на сонейка? Між іншым, яўрэйская дэлегацыя, здаецца — па ініцыятыве доктара-сіяніста Махлярчыка, энергічнага, дзябёлага чалавечка, вельмі разумнага, хадзіла тады да нямецкага камандавання прасіць дапамогі яўрэйскай беднаце.

Нямецкі генерал, таксама чалавек тоўсты і таксама не дурань, прыняў іх надта ласкава, у крэслы іх усадзіў, цыгарамі частаваў. І напісаў запіску ў пажарны абоз: «Даць яшчэ аднаго каня падбіраць трупы на вуліцах».

Раней я думаў, што чалавек можа памерці з голаду толькі ў тым выпадку, калі шмат дзён узапар нічога не есць і макавае расінкі ў рот не бярэ — напрыклад, які-небудзь нешчаслівы падарожнік у пустэльні ці палітзняволены ў турме, абвясціўшы галадоўку. Чалавек жа, які ўсё ж ткі, хаця праз дзень, з’есць крошку «бабкі» ці бульбяную шалупіну з памыйніцы, — думаў я, — з чыстага голаду, пахадзя, на вуліцы, не памрэ, а яго павінна даканаць якая-небудзь пошасць.

У часы нямецкае акупацыі ў Вільні я праканаўся, што чалавек можа памерці з голаду проста ад слабасці, на хаду. І гэта мяне напалохала. Я пачаў баяцца, каб не здарылася так і з маёю маткаю.

Ногі ў яе пачалі похнуць даўно. Але яна ўсё крапілася, маўчала. І мы спачатку думалі, што можа ў яе гэта ад слабога сэрца ці што доўга прастойвае ў касцёле.

Усё ж ела яна, хоць патрошку, «бабку», а зрэдку і зупу на Вароняй. «Бабку» яна цяпер не прадавала, бо кампаньёнка яе збанкрутавала. Дык мы ж усе, чым маглі, яе падтрымлівалі: давалі грошы на зупу, а Яня, хоць і сама цяпер, апрача абеду, нічога, ніякага пайка ад парыкмахерскай ужо не мела, але часам прыносіла, дзесьці даставала і давала ёй то кавалачак галеты, то лыжачку павідла.

Дык жа маці не брала. Цяжка было ўгаварыць. Кожны дзень цягалася па касцёлах, хацела быць святою, прост жывою лезла ў неба...

На жаль, мы з Юзяю слаба ёй у гэтым пярэчылі. Разважалі, што маленне для яе цяпер тое самае, што для нас — пацучае мяса або доўгі сон. Усё ж хоць нейкая пацеха ці салодкасць у жыцці. Ну дык маліся сабе.

Як цяпер разважаю, дык гэта была памылка з майго боку... Па-першае, калі пачаць так рабіць уступачкі то пабожнай маці, то пабожнаму бацьку, то пабожнай жонцы, то яшчэ каму пабожнаму ў сям’і, дык гэта ўжо не работа...

А па-другое, каб разбіў я тады яе веру ў неба, дык мацней бы трымалася яна за зямлю, і можа б яшчэ і дагэтуль па зямлі хадзіла...

А яна ўсё маўчала. Аж неяк у верасні, калі вясёлая нямецкая музыка ў Батанічным садзе ўсё яшчэ грымела да поўначы, але ясакар наш на падворку зашумеў ужо на восень цяжкім сумам, яна аднойчы ўвечары, разуваючыся нанач, сказала:

— Ах, дзетачкі, похнуць у мяне ногі.

Сказала — як быццам зусім спакойным, толькі троху сумным голасам. Але ад слоў яе зрабілася мне колка і сцюдзёна. А Юзя і Яня зірнулі на мяне палахліва.

Ад голаду набракаў твар. Таксама — похлі ногі. І калі ногі пачынаюць вельмі похнуць — значыцца, канец недалёка.

Гэта ў дарослых. Бо дарослыя похлі, а дзеці — сохлі. Дзіця ходзіць-ходзіць, сохне-сохне, сінее. Потым толькі сядзіць, як слабенькі дзядок. Потым не можа ўжо і сядзець — ляжыць, скорчыўшыся жалкім шкілецікам, у лахманах. І — кончана...

Я памятаю, гэтак уміралі і ўсе перамерлі дзеці ў сталяра Дручка, што жыў на Сніпішках. Мы з ім разам працавалі ў Тышкевіча, і я часам бываў у яго на кватэры.

Цяпер маці часцей пачала ўспамінаць бацьку. Казала:

— Вось не ўгадаеш... Высылалі яго, думалі — на пагібель. А цяпер ён там, можа, хоць хлеба мае...

Працягнула яна яшчэ з месяц. І-ткі тое, чаго я баяўся, здарылася. Яшчэ раніцою хадзіла, была на нагах, як звычайна. І нават паплялася ў Літоўскую паліклініку, паказацца дактарам, што ногі надта апохлі, наліліся вадою, як мяшкі. І нават яшчэ так-сяк дапаўзла.

А ўвечары, калі прыйшоў я з работы, плача Юзя над ёю. Падскочыў і я:

— Мама! Мама!..

Маўчыць мама. І змоўкла назаўсёды. Не заўважылі, калі перастала дыхаць. Нічога і не сказала мне перад смерцю. Дый што б яна сказала? Усё і так было ў нашым жыцці вельмі ясна...

Назаўтрае занеслі на Росу, паклалі побач з Напалеонам, на новым пустыры.

XIV. ТАРЫБА

Старому миру, миру национального угнетения,

национальной грызни или национального обособления,

рабочие противопоставляют новый мир единства трудящихся всех наций,

в котором нет места ни для одной привилегии, ни для малейшего угнетения человека человеком.

У. І. Ленін

Якраз гэтым часам прыйшлі да нас весткі аб Кастрычніку ў Расіі. Прыйшлі яны позна, у перакручаным выглядзе, і я тады зусім не разумеў усяго каласальнага значэння першай вялікай пралетарскай рэвалюцыі.

Дый ці я адзін? Нават у многіх перадавых, зусім свядомых віленскіх рабочых не было яснага ўяўлення аб падзеях у Расіі. І ім тады здавалася, што ўсё гэта адна і тая самая расійская рэвалюцыя — кіпіць, бурліць і вылівае — то правей, то лявей.

Віленскія рабочыя ў масе сваёй, пэўна ж, вельмі радаваліся і цешыліся, калі чулі, што рабочыя ў Расіі бяруць верх. Але глыбей над справамі яшчэ мала хто задумваўся.

І дзейнасць партыі бальшавікоў у Расіі віленская рабочая маса, як і дробная віленская буржуазія розных нацыянальнасцей, больш звязвала тады з абыватальскімі надзеямі на блізкі мір, на блізкае сканчэнне сваіх пакут.

А можа я і памыляюся, бо сам хадзіў гэтым часам у найгоршай пакуце ад смерці маці, хоць спачатку смерць яе прыняў быццам зусім спакойна, думаў: лепей ёй, не будзе мучыцца...

Але ўсё часцей шавялілася ў мяне думка: што гэта? Няўжо я радуюся, што пазбавіўся маці, як лішняе абузы? І брала мяне такая злосць на ўсіх людзей, на ўсё жыццё, што я баяўся, каб не нажыць хваробы сэрца. Нервы папсаваліся.

Находзіў на мяне часам смутак страшэнны, невынасімы. Юзя і Яня стараліся падтрымаць мяне. Ды і самі яны нібы асірацелі, нібы збіліся з тропу жыцця. Часта плакалі.

І хоць быў я заняты самім сабою, аднак заўважыў, што Яня пачала аддаляцца ад Юзі і ад мяне, даўжэй заставалася на рабоце, больш замыкалася ў сабе.

Цяпер жа часцей успамінаў я свайго бацьку. Думаў:

як прыме ён вестку аб смерці маці, калі можна будзе напісаць яму?

Успаміны аб ім, аб дзядулю, аб жыцці і смерці бабулі, лёс якой так сходзіўся з лёсам мае маці, наогул агляд усяго нашага мінулага жыцця, і думкі і вывады, звязаныя з

гэтым аглядам,— падтрымлівалі мяне.

Бачыў я, што трэба мне не хныкаць, а змагацца, што трэба мне многа чаго перамагчы і ў сваёй натуры, бо занадта ўжо я хліпяслівы, слабавольны і бяздзейны, не годны ні свайго бацькі, ні нават дзеда.

* * *

Тым часам адбыліся мірныя перагаворы ў Брэст-Літоўску. Бальшавікі выраслі ў вялікую рэальную сілу. І гэта падмацоўвала мае крытычныя адносіны як да немцаў-акупантаў, так і да нашых віленскіх нацыяналістаў...

А нашы віленскія нацыяналісты цяпер адны найбольш і шавяліліся пад нямецкаю апекаю.

Немцы заігрывалі з нацыянальнымі меншасцямі былой царскай Расіі праз увесь час акупацыі. Яны патуралі імкненням да аддзялення ад Расіі. Яны сеялі надзеі па стварэнне «самастойных» дзяржаў пад пратэктаратам Нямеччыны. А рабілі яны гэта розным спосабам...

З палякамі вялі яны больш паважныя гутаркі, аднак асабліва дапамагаць ім не хацелі, бо гэта былі іх спрадвечныя і даволі моцныя ворагі. Хто ж будзе сам садзіць сабе скулу на шыю?

З беларусамі яны няньчыліся, і праз сваю газету ў беларускай мове «Гоман» яны ўбівалі беларусам у галаву, што ім будзе добра толькі ў сваёй асобнай дзяржаве — пэўна ж, пад нямецкай зверхнасцю... Праводзілі яны гэтую работу рукамі мясцовых беларускіх нацыяналістаў пад кіраўніцтвам нейкага Зюземіля, былога выкладчыка нямецкае мовы ў гімназіі ў Пінску.