Вуліца Добрай Надзеі

У галаве назойлівым званочкам празвінела думка: “Якраз сёння вечарам здзейсніцца ўсё, прыедуць доўгачаканыя госці з Варшавы, і закончыцца стары, абыякі свет, і пачнецца новы, лепшы. Але ж шукаць пачнуць з гэтага месца! Бо дзе мяне шукаць, калі не тут?”

— прадчуванне выключнасці хвіліны адразу перайшло ва ўпэўненасць, і Була вярнуўся да дзвярэй, яшчэ раз абмацаў клямку.

Лёс бывае цынічны, і дзверы ў вялікі свет, адкрытыя насцеж, стаўляе часам за дзвярыма, што вядуць у местачковы бар. І гэты першы ўваход пячатае маленькай, здзеклівай шыльдачкай: “Закрыта назаўжды”.

Була прысеў на сходках і чакаў. Адвячорак парыпваў дваццаціградусным марозікам. З неба на зямлю перасыпаўся дыямантавы іней. Побач прабягалі людзі, хутка, скарачаючы да мінімуму дыстанцыю паміж цеплынёй дамоў і неадкладнымі справамі. Але вонкавы свет не меў ніякага значэння. Була чакаў свой лёс спакойна, не хвалюючыся, не правяраючы гадзіннік кожныя дзесяць хвілін. Так чакае прыходу Месіі бязгрэшны, перакананы ў светлай будучыні чалавек, бо калі і не адкрыюць яму дзверы ў бар “Сонейка”, адчыняць іх у чыстае неба.

Наведаўшы Мястэчка — няхай сабе нават выпадкова або з цікавасці да белавежскіх зуброў, — зайдзіце таксама і на праваслаўныя могілкі. З галоўнай брамы вазьміце кірунак на маленькую, драўляную царкоўку. За царкоўкай павярніце налева і шыбуйце аж да сцяны пушчы, што драпежнымі кіпцюрамі дубоў і ялін падкопваецца пад могілкавы мур. Там сустрэнеце Булу. Пакуль ён трапіў у найсмутнейшы закутак Мястэчка, адляжаў побач з барам “Сонейка” доўгую студзеньскую ноч. Напэўна, сніўся яму самы прыгожы мяч, забіты найлепшаму ў свеце варатару, бо калі на досвітку тоўсты, бы мартэн, міліцыянер Чарнейка разгарнуў блакітную снежную фальгу, Була зірнуў на свет доўгай, светлай усмешкай. Побач з Булам пад адным помнікам спачывае малы Сашка. Іх помнік стандартны, не большы і не меншы за астатнія. Кажуць, смерць раўняе ўсіх людзей.

Валодзя

З таго дня Валодзя Іванюк, калі ён упершыню паддаўся сумненням, ці ў ягоных вачах ёсць, прынамсі, адна іскрынка ад вачэй старога Уладзіміра Іванюка, часцей пачаў гасцяваць у сшытках, запісаных доўгімі дзесяцігоддзямі. Гартаў старонкі, перачытваў асобныя словы і радкі. На адных радках ягоны твар закрывала чорная хмара, на іншых вусны расхіляліся ва ўсмешцы, яшчэ якія пераскокваў абыякава, не паглыбляючыся ў нутро літар. Часам заходзіўся гучным рогатам. Тады бесцырымонна вырываў лісток і кідаў яго ў печ. “Дурніца якаясь. Так не было, бо не магло так быць. Няўжо гэта я запісваў?” — папракаў сваю маладую наіўнасць.

Вечарамі на доўгія хвіліны ён спыняўся каля люстэрка. Абмацваў пальцамі нос, шчокі, вусны. Абапіраючы падбародак на ўказальны палец, нерухомеў у саноўнай позе. “Напэўна ж не абы-хто я. Такі твар не даюць першаму сустрэчнаму”, — сумненні падступалі хвалямі і прымушалі яшчэ глыбей зазіраць у сябе. I чым далей у сябе заходзіў, тым больш пытанняў выносіў, вяртаючыся назад. Часам сустракаўся ў люстры з тварамі братоў. Былі звычайныя, будзёныя, як і ўсе астатнія ў Мястэчку. “Чаму такая вялікая розніца між намі?” — здзіўляўся.

Аднойчы вечарам, калі зайшла да нас бабка Сонька, Валодзя спытаў, быццам мімаходам, не зводзячы вачэй з шкляной роўнядзі:

— Мама, а які быў пан Драгабыцкі?

— Пан Драгабыцкі?.. — не адразу зразумела, пра што яе пытаюць. — Ах, пан Драгабыцкі... Працаваў там твой бацька. Фурманіў, пакуль не пажаніліся мы. А пан аказаўся нядрэнны, нават ялавіцу не пашкадаваў яму на добры пачатак. Госпадзі, як даўно ўсё тое...

Шукаючы шлях да сябе сапраўднага, Валодзя забягаў у старыя фатаграфіі. Было іх няшмат і, кпінай лёсу, самая зараз важная, самая жаданая канула, як камень у ваду. Гартаў папкі, тоўстыя ад усялякіх папераў, раскопваў шуфляды і паліцы. Рукамі адчаю ныраў у кішэні старой вопраткі, забытай, дажываючай век на гарышчы. Траплялася ў рукі ўсё, ды — як звычайна ў жыцці — не тое якраз, што шукаецца. Аднойчы крадком залез у куфар бабкі Сонькі, які мог быць равеснікам свету ды прыхоўваць пад счарнелым векам усе таямніцы сям’і. Дарма. Апроч вытканай на кроснах капы, нічога там не знайшлося.

А тую фотакартку прыпамінаў з дзяцінства. У старой хаце яна прыхарошвала сцяну так доўга, што перасталі на яе звяртаць увагу. Была там ці не, калі разбіралі дом і ад’язджалі ў Мястэчка? Невядома. Толькі выплывала на памяць затуманенай, пажаўцелай плямай: брычка, конь, малады фурман сціскае ў далонях ляйчыну, за спінай фурмана пан Стасінак.

— Была такая картачка, праўда, — пацвердзіла бабка Сонька, пакліканая на дапамогу. — Каля царквы, на Успенне здымаліся. Прыязджаў фатограф, ці не з Бельска, і здымаліся. А які год — забі, не памятаю. I куды прапала, таксама не ведаю.

— А які быў пан Стасінак? — задаваў Валодзя чарговае пытанне.

— Пан Стасінак? Ах, пан Стасінак. Сын старога пана. Прыгожы. Вочы чорныя, бліскучыя... I конь у яго быў, Султанам клікалі. Белы, як з восеньскай імглы выліты. А як падрываў капыты, як раскідваў грыву! Глядзіш і не ведаеш — дзе канчаецца конь, а дзе пачынаецца вецер...

На ўспамін далёкай маладосці твар бабкі Сонькі святлеў і ўсміхаўся, але чарговая думка сцірала ўсмешку, паварочвала ў смутак:

— Пана Драгабыцкага першыя саветы расстралялі, а

Султана зварылі і пасеклі на гуляш другія саветы. І пан Стасінак не выратаваўся. Збег у Варшаву, але там немцы ў паўстанні ўтрупянілі. Але памёр прыгожа. Шаблю ў далоні сціснуўшы, клубком жывой адвагі пайшоў на бяздушную кучу жалеза, якую танкам называюць.

Валодзя вяртаўся да люстэрка, а паўсвятло адвячорка распальвала ў ягоных блакітных вачах чорныя, бліскучыя ліхтарыкі. За дзвярыма шкла і часу ўсё выразней маляваўся прасторны дзядзінец двара пана Драгабыцкага, стайня, фурман Іванюк побач з белым канём...

— Закладай, Уладзімір, Султана ў аглоблі. Махнемся ў свет, на вёску зірнем, — пан Стасінак выходзіў з люстра, асцярожна зачыняў за сабой шкляныя дзверы, садзіўся ў брычку.

I ехалі — у лес, у поле... А таксама на рэчку. У апошняе лета туды якраз часцей. За Старыной, за мосцікам, не даходзячы да пушчы, рэчка запавольвае крок, прыпыняецца шматлікімі паваротамі, утульваецца ў ляшчыны, каліны, дзікія парэчкі. У такім вось месцы сустракаецца пан Стасінак з Сонькай. Сонька заўжды з’яўляецца першая. Распранаецца, заходзіць у рэчку, летняй вадой змывае стому прамінулага дня. Ад сонца, што какетліва ападае ў абдымкі гарызонту, яе аголенае цела наліваецца колерам маладой медзі і спружыністасцю царкоўнага звона. Пан Стасінак падкрадваецца да Сонькі, агортвае спіну, а яна, бы срэбная ртуць, выкоўзваецца з ягоных абдымкаў, абарочваецца, жыватом утульваецца ў ягоны жывот, запускае пальцы ў густую чупрыну і калышацца — уніз і ўверх, уніз і ўверх, аж рэчка, чырвоная вечаровым сорамам, выходзіць з берагоў.

Калі сонца дашчэнту згасае, фурман Уладзімір разгортвае ляшчынавы змрок. I не цікавасць, а празаічны абавязак кіруе ягонымі рукамі. Мабыць, спынілася хістанне летніх хваляў, мабыць, час закладаць Султана ды вяртацца ў двор. I праўда, рэчка варочаецца ў свае натуральныя берагі, паніч Стасінак выбіраецца з зялёнага кустоўя. Стомленым жэстам супакойвае расчохраныя, мокрыя валасы.

— Эх, жанчыны. Які ж у мяне клопат з-за іх. Але ж абы адно такія праблемы, — усміхаецца, усаджваецца ў брычку. — А ты, Уладзімір, ведаеш, што такое жанчына?

Фурман маўчыць, сочыць за сцежкай, што зігзагам заходзіць у сырыя вальшыны. На ўзгорку, калі ўжо колы замацуюцца на цвёрдым грунце, цмокне на Султана, таргане ляйчыну, па звычцы больш, бо Султан, не раз і не два разы змерыўшы гэты шлях, паспеў запісаць у сваю конскую памяць усе неабходныя знакі, што кіруюць у цёплую стайню. За ўзгоркам зверне направа, стукне капытамі аб драўляны мосцік на Палічнай, пераскочыць дваццаць сонных домікаў Старыны, карчму Ешкі на скрыжаванні Камянецкага і Баранавіцкага гасцінцаў. Яшчэ кіламетр сасняку, а затым ужо агароды і шырокі дзядзінец двара.

— А ведаеш, Уладзімір? Заўтра мы на. рэчку не паедзем, — адзываецца паніч. — I паслязаўтра таксама не. А Соньку ўладкаваць трэба. Кажа, дзіця ў яе будзе. За-муж аддаць, бо які тут іншы выхад? Уладзімір?! Падкажы якому кавалеру на вёсцы. Абы не п’яніца ды не гультай, то і кароўку знойдзем, і жыта цэнтнераў пяць дакінем. Няхай Сонька мае... А можа, ты сам скарыстаеш? Сонька, кажу табе, не дзеўка, а жывы агонь.

Брычка паглыбляецца ў сосны, маўкліва ўтуленыя адна ў адну на прыход ночы. Колы стукаюць па хрыбтах каранёў, што здрамнулі пад зямлёй. Чуйна спяць карані, у кожны момант яны гатовыя падняцца, кінуцца ў зялёную гонку. Бо адно на хвіліну расступіўся тут лес — каб чалавек, які ідзе гэтай сцежкай ці едзе ў брычцы, змог зазірнуць у рэчку зор, пастаўленую ў берагі, вызначаныя сасновымі вяршынямі.

— Складаныя бываюць лёсы людзей, — сказаў аднойчы маёй маці Стэфаніі мой бацька Валодзя. — Хто мы? Адкуль прыйшлі на свет? Жывем сваім жыццём ці чыімсьці чужым, крадзеным? А ці мае яно сэнс? I ці сапраўднае такое жыццё?

Стэфа глядзела на яго, нічога не разумеючы.

Іншым разам, калі яна вярнулася дадому з вандроўкі па местачковых вуліцах, ён, зазіраючы пад капялюш з жоўтай ружай, падзяліўся:

— Ведаеш? У нашай пані Драгабыцкай было шмат капелюшоў. Белыя, зялёныя і жоўтыя. Летнія, павеўныя, што засланяюць твар ад сонца, і фетравыя, на зімовыя завеі. Ды што я тут.... — спахапіўся раптоўна і, чуйна зазіраючы ў вочы Стэфы, працягваў: — У тваёй бабкі, напэўна, не такія капелюшы былі?

— Можа і былі. Напэўна. А ці шмат? — Стэфа адклала капялюш, працягнула руку да паліцы, разгарнула нейкую кніжку. — О, тут ёсць фатаграфія, глянь. Гэта мая бабка Зуза. Сапраўды, капялюсік на галаве. А камянічку, што стаіць за яе спінай, дзед прагуляў потым у карты царскаму палкоўніку, ці генералу.

Напярэдадні калядных або велікодных святаў Стэфа выштурхоўвала Валодзю ў ларок па мяса. Ішоў туды як на смерць. Ставаў у чаргу, пералічваў людзей наперадзе, а калі дасягаў астранамічнай лічбы ста ці ста дваццаці, прымірыўшыся з бясконцасцю матэматыкі, спыняў падлікі.

— Да вайны, кажуць, дрэнна жылося. Бо паны і беспрацоўе, і хваробы, якія толькі захочаш, і ўсе смяротныя. А чэргі такія ці бачылі ў той час? — пытаў і сам сабе адказваў: — Не бачылі, бо іх не было. Адзін пан Драгабыцкі даваў больш мяса і хлеба, як зараз абы-якая вёска.

— Пане! — схіляўся Валодзя над выпадковым таварышам чэргавай нядолі. I, канспірацыйна зірнуўшы направа-налева, працягваў: — А ў пана Драгабыцкага дзесяткі гектараў залатой пшаніцы было, кароў сотні, а птушак усялякіх — тысячы. А яны, глядзі, пан, што яны змайстравалі? Цьфу! Талончыкі на мяса.

З часам уяўны свет стаў Валодзю бліжэй за рэальны і разважанні пра мінулую славу не пачыналіся ўжо прэлюдыяй “а ў пана Драгабыцкага”. Падчапіўшыся да чаргі, ён некалькі хвілін абходжваў позіркам суседа напе-радзе, кідаў нейкае значнае слоўка, каб нарэшце абыякавым, але ўпэўненым голасам паставіць кропку на гэтым прымітыўным, заслуханым заклікамі ўласнага страўніка, натоўпе:

— Эх, настаў час! А калісьці кожны мой продак хутчэй ужо стрэліў бы сабе кулю ў лоб, скарыстаўшы родавы браўнінг, чым пагадзіўся б быць замацаваным у чаргу за дваццаць пяць дэкаграмаў паштэта ў бляшанцы.

— А хто ён такі, ваш продак? — чарга адгукалася зацікаўленнем.

— Пан Драгабыцкі! — адказваў Валодзя. І пералічваў скарбы, накопленыя руплівай працай і эканамічнымі талентамі ранейшых пакаленняў. — За мяжой засталося ўсё, — уздыхаў, спаглядаючы ў той бок, дзе сонца выходзіць на сустрэчу з чарговым днём.

— Пан Драгабыцкі, кажаце, — суразмоўцы чухалі патыліцы, хмурылі бровы, шукаючы ў памяці знаёмы твар або голас. І, нічога не знайшоўшы, паціскалі плячыма: можа і быў такі, хто яго ведае. Паноў як сабак было да вайны.

У такую хвіліну, напароўшыся на паспалітае няшчасце чалавечага роду, неразуменне, Валодзя завязваў вусны стужкай нятоенай пагарды і змаўкаў канчаткова. Пад глухое бразгатанне насычаных паштэтам бляшанак адступаў ад месца, дзе пакамечылі гонар яго і ягоных продкаў.

Дома з яшчэ большай заўзятасцю ўгрызаўся ў старыя запісы. Аднак, чытаючы іх, часцей ды часцей заходзіўся рогатам, а няшчасныя лісткі паперы заканчвалі жыццё ў палымяным нутры кафлянай печкі.

Спапяліўшы ўсе свае сшыткі, ён перайшоў на паліцы Стэфаніі. Першыя тыдні круціўся там хаатычна, вызначаючы шлях інтуіцыяй, прадчуваннем, залатымі зорамі літар, рассеянымі на небасхіле кніжных хрыбтоў. У кніжках Стэфаніі замыкаўся цалкам іншы свет і нічым не прыпамінаў таго свету, запісанага ім у старых і нават навейшых сшытках. З першага дотыку ён паказаўся халодным і непрыхільным — каменным, быццам асуджаным на вечнасць.

Спатрэбіўся не адзін тыдзень і месяц, каб зразумелася блытаніна вулачак, абкладзеных чэсанымі камянямі, абведзеных маўклівымі камянічкамі, што, у чаканні лепшых дзён, бавяць час, сціраючы пыл з латунных статуэтак і гербавых фарфораў. Гады праз два ён вывучыў гэты свет, як яму здавалася, з першай да апошняй літары. I ўжо лёгкім крокам, не разглядаючыся па баках, перабягаў тыя вулачкі. Дзверы камяніц адкрываў машынальна, як адчыняюцца дзверы ў свой бацькоўскі дом, а з пакоя ў пакой ступаў упэўнена, крыссём пінжака не звальваючы на падлогу застылыя ў латуні і фарфоры цацкі.

— Пфі! — сказаў ён сабе аднойчы. — Не такі яе свет і страшны. А ў параўнанні з прасторамі Драгабыцкіх тут няма нічога асаблівага. Мы не горшыя за іх.

Але ўсё-такі свет, запісаны ў кніжках Стэфаніі, даваў Валодзю дзіўную моц. Ен пачаў адчуваць сябе стваральнікам, адзіным такога роду скульптарам, які не з дрэва, не з гліны, а з неназванай, першапачатковай матэрыі высякае сябе самога, сваю ўласную постаць. Абдорвае яе жыццём і надзяляе лёсам.

Чым далей бацька адыходзіў ад рэальнасці, тым часцей маці стала забягаць у касцёл. Раней заходзіла туды за вялікім святам, раз, два разы на год, а зараз бачылі яе там кожны тыдзень, кожны другі дзень, а цяпер і штодзень. Сядала і размаўляла са сваімі святымі. Пра што — я не ведаў. Для мяне ўсё было тут новае і незразумелае, і трэба было нерухома сядзець на лаўках, зусім іначай, як у царкоўцы, куды часам трапляў за бабкай Сонькай, і дзе ў чаканні прычасця можна размясціцца па правы бок алтара, побач з мярэжнай перагародкай, што аддзяляе хор ад вернікаў, можна таксама стаіцца з левага, жаночага боку, адразу за дзяўчатамі.

Калі дзяўчаты ўкленчвалі, іх кароткія спаднічкі ахоплівалі адно тое, што неабходна, а калі пачыналася адбіванне паклонаў, ад дзявочага гардэроба заставаліся няважныя шматочкі. Але грэх зазіраць дзяўчатам пад спадніцы, калі да Вялікадня тры або чатыры дні. I тады, высока задзіраючы галаву, можна было сачыць, як пад купал узлятаюць анёлы, шчыльным вяночкам абводзяць архангела Міхала і, прыставіўшы да пульхных вуснаў залатыя трубы, дзьмуць у ягоныя вушы нябеснымі фанфарамі.

У анёлаў былі кароткія і салідныя ногі. Дзякуючы невядомаму маляру, што захапіўся не антычнымі маэстрамі, а дзіўнай сумессю Рубенса з Пікасо, яны нагадвалі постаццю малога Сашку.

У касцёле, задзіраючы галаву, я бачыў толькі белую столь, і заставалася глядзець, як маці шэптам размаўляе з невядомымі святымі, і здагадвацца, што гутарка ідзе пра вяртанне бацькі ў ранейшы свет.

Але каталіцкія святыя не маглі знайсці шлях да душы майго бацькі, бо калі мы вярталіся з касцёла, ён, быццам нічога не здарылася, крочыў з аднаго кута пакоя ў другі кут, паўтараючы адны і тыя словы: “Яшчэ не разгадаліся ўсе загадкі, дрэмлюць яшчэ ў далёкай мінуўшчыне спра-вы, загорнутыя ў чорнае палатно забыцця, і калі зараз не разбудзіць іх, не вывесці пагуляць на свежае паветра, застануцца там назаўсёды”. Аднак, як шукаць шлях у сакрэтны свет, Валодзя не ведаў. Здаралася, пабуджалі яго рухацца ў добрым напрамку размовы з суседзямі. Кожная недаверлівая ўсмешка, поціск плячэй, кожнае насычанае абыякавасцю “можа і быў, хто яго там ведае”, давалі сілу і вызначалі мэту: пакінуць за сабой у гэтых слоўна-мімічных дыялогах апошняе слова, пасля якога няма ўжо ніякай недагаворанасці і сумненняў.

Есць кніжкі, здольныя змяніць калі не гісторыю чалавецтва, то напэўна лёсы паасобных людзей. Гэтая кніжка папалася Валодзю ў рукі вынікам чыстага выпадку. Лістануў адну старонку, другую, трэцюю — і, знеахвочаны, ужо адстаўляў яе на паліцу. Выштурхнутая з рук чуйным крылом анёла-ахоўніка, яна шлёпнулася на дыван, раскрылася. З фатаграфіі, гарызантальна расцягнутай на падлозе, глядзеў на Валодзю незнаёмы чалавек. Спазіраў уважліва і адважна. Валодзя прысеў на кукішкі, пальцамі крануў твар на фатаграфіі — асцярожна, як кранаюць вочы чалавека, памерлага хвілінай раней. Але вочы не закрыліся, яны хацелі жыць і з яшчэ большай увагай узіраліся ў Валодзю бліскучымі чорнымі ліхтарыкамі. “Леў Сапега”, — бязгучным шэптам прачытаў прозвішча чалавека на фатаграфіі. “Дзе і калі я бачыў такія вочы? Недзе тут, блізка, учора, сёння... Але ж так, у люстэрку іх бачыў!” — прыхапіў кніжку і панёсся на сустрэчу з люстрам.

Валодзя трымаў у руках кніжку і не верыў сваім вачам. Праглынуў яе цягам аднае ночы, з раніцы перачытаў другі раз, вечарам трэці. З вечаровай цішыні выразна і рэальна выяўлялася шолахам паперы апошняе адсутнае звяно пакаленняў.

— Мама, — спытаў бабку Соньку. — А праўда, старэйшая пані Драгабыцкая, ну, маці пана Стасінка, яна з Сапегаў была?

— З Сапегаў? — Сонька паціснула плячыма. — А чорт яе ведае. З якіхсьці паноў, але як звалі? Можа, Валкавыцкія або Далэнгевічы? А можа і Сапегі, як кажаш. Пад Высокім, цяпер яно за граніцай, трымалі маёнтак. І хутчэй за ўсё — небагаты. Стары пан цяляпкаўся часам у госці да дачкі на абдзёртай цялежцы. А конь — куды яму да Султана...

Аднак ва ўяўленні Валодзі скрыпячая цялежка пераўтваралася ў шыкоўную карэту. Бо чалавек, які дасягнуў моцы стваральніка, можа ўсё. Памыляцца і выпраўляць памылкі. Узнагароджваць і караць, а калі з’явіцца капрыз, ён можа сцерці стары быт і пачаць новы, а брычку, даведзеную да непрыдатнага стану, заступіць экіпажам, запрэжаным шасцёркай коней.

Пад восень конскія капыты пачалі выбіваць новы шлях паміж дваром Драгабыцкіх і Высокім. На пачатку элегантныя карэты бегалі на замак Сапегаў раз на тыдзень, затым два разы, тры. З першым снегам карэты пайшлі на спачын, а ў дарогу, штодзённа ўжо, выпраўляліся не менш элегантныя сані. І калі Валодзя напружваў нюх, даходзіў да яго пах конскага поту, і шэсць хамутоў, спятых лейчынамі ў неразлучную еднасць, вырасталі па-над раз’юшанымі грывамі магутнай струной дышля. Востры зімовы вецер, згушчаны, сціснуты ў віхуру шпаркімі капытамі, граў на гэтай струне бясконцае “угага”. Вясной пан Драгабыцкі павёў панну Сапяжанку пад вянец, а выезды прыпыніліся, ахінуліся цішынёй і спакоем сямейнага жыцця. Яшчэ некалькі месяцаў Валодзя сачыў за сцежкамі маладой пары, а калі прыйшоў на свет паніч Стасінак, ён вярнуўся да сучасных праблемаў.

У той дзень, калі Валодзя першы раз спаслаўся на сваіх славутых продкаў Сапегаў, местачкоўцы прапусцілі яго да прылаўка без чаргі.

— Сапегаў ніколі б і ні за што не паставілі ў такую чаргу, — сказаў Валодзя і зрабіў накід маёмасці, якая за апошнія месяцы паспела ўзяць пад сябе ладны фрагмент пространі ды разоў у дзесяць павялічыць жывы інвентар.

— Сотні гектараў залатой пшаніцы, кароў тысячы, а курачак-індыкаў, колькі іх? Адзін Гасподзь мог бы пералічыць. Сам замак у Высокім большы за вашу фабрыку. Па той бок засталося ўсё, за граніцай, — уздыхнуў і паказаў рукой на пушчу і змоўк.

— Сапегі, кажаце?! I замак большы за фабрыку?! — суразмоўцы, як і раней, чухалі патыліцы нібыта ўсур’ёз, хмурылі бровы, але вочы адводзілі ўбок, і з вуснаў і вачэй маленькімі змеямі сплывалі ўсмешкі. З часам змеі пачалі пераўтварацца ў цёпла-чорных ластавак спагады, каб, нарэшце, застыць у халодных камянях абыякавасці.

Ад такіх усмешак дарога дадому выдоўжвалася ў ма-ленькую Галгофу, у шлях пакуты і крыўды. Балючай іголкай даймала шкадаванне за ўсе родавыя браўнінгі, пісталеты, шаблі, у выніку гістарычнай завірухі праваленыя глыбока пад зямлю, адкуль дастаць іх зможа толькі які цуд або чарговая няўдача пані Гісторыі. I цяпер ні застрэліць каго, ні сабе кулю ў лоб пусціць. А хацелася прабіць навылет халоднае сэрца пана Стасінка, што для звычайнай выгады аддало яго ў чужыя рукі, і расстраляць мужыцкую прагнасць фурмана Уладзіміра Iванюка, што ялавіцай перакрыла ягоны, Валодзеў, жыццёвы шлях, і капітана Жлуктова забіць, і ўсіх іншых невядомых людзей, хто прыклаў руку да ўзнікнення граніцы за Саўчуковай стадолай.

Асабліва даймала граніца. Калі раней яна ляжала на душы халодным лязом, што размяжоўвае на дзве часткі сад пана Драгабыцкага, то цяпер з зааранай паласы падымалася зубатым Цэрберам, шматгаловай гідрай, тупым, непадкупным вартавым, пастаўленым невядома кім і невядома навошта. Ці не з адной мэтай — каб яму, Валодзю, сакрэтнаму сыну паніча Стасінка, а мабыць і ўнуку славутай сапегаўскай дынастыі, зламаць жыццё.

Сонька

Бабка Сонька адышла ў сакавіку, разам з апошнім снегам.

З раніцы склала ўсе свае рэчы ў стары, невядомай даўнасці шлюбны куфар, зачыніла века, на прабой павесіла замок і перакрутнула ключ. На счарнелым баку скрыні засталіся фіялетавы касцюм і белая майка. Раней апранула іх на сябе толькі адзін раз. Было гэта два гады таму, у краме. Разглядала вопратку доўга і дакладна, правяраючы ў люстэрку, ці бель трымае гармонію з фіялетам, і ці фіялет добра сінхранізуе з сівізнай валасоў, а матэрыял — ці напэўна адпаведнай якасці і пры першай нагодзе ці не пойдзе ў складкі і ці не пакамечыцца. Рэчы важныя, звышчасовыя нельга купляць легкадумна, абы хутчэй, кінуўшы адным вокам, або — што горшае — кіруючыся заклікамі актуальнай моды. Касцюм быў беззаганны — як два гады таму, так і цяпер. Зараз, на ўсялякі выпадак прымерыла толькі боты. Шмат дзён прастаялі яны бесклапотна ў кардоннай скрыначцы ў шафе, калі ногі за той час пратапталі не адну сцежку і здаралася ім стаміцца, апухнуць, згубіць штодзённую форму. Ды так ці іначай, праверыць боты перад доўгай дарогай не лішняя справа. Але карычневыя паўчаравікі сядзелі ідэальна, заяўляючы гатоўнасць да вандроўкі ў найдалейшы шлях. “Якраз. Лёгкія і не ціснуць”, — падумала яна і паставіла іх побач з куфрам.

Затым цэлы дзень размаўляла з дзедам Уладзімірам. Насамрэч размаўляла сама з сабой, але гутарка была ўсё-такі падрыхтоўкай да сустрэчы з ім. Перакідала некалькі разоў кожнае слова, разглядала яго з усіх бакоў — якое ўзяць з сабой, якое сказаць як першае і як апошняе, і яшчэ якое лепей пакінуць назаўсёды тут. Цягам дзесяцігоддзяў назбіралася шмат імёнаў і здарэнняў, ды не ўсе ж яны заслугоўваюць вечнага існавання.

Вечарам бабка Сонька паклікала ў хату сыноў і мяне, як адзінага свайго ўнука. У гасцінным пакоі чакаў стол-складанка. Даўно таму, калі дом быў шмат людны і гаманлівы, стол так і стаяў — штодзённа расцягнуты на поўную даўжыню. З адыходам кожнага сына стол сціскаўся, скарачаўся, аж, дасягнуўшы мінімальнага памеру, застыў пад белым абрусам. Цяпер яна расцягнула яго зноў, а наўкола паставіла шэсць крэслаў.

— Сядайце, хлопцы, — сказала, паказаўшы рукой месцы за сталом, і мы селі, расставіўшы локці на белым абрусе, і толькі маленькае крэсла Сашкі засталося пустым.

— Ну, што там, — першым азваўся Антон.

— Прыйшоў час.

— Час?.. — не зразумелі. — Які час?..

— На той свет... Заўтра, — сказала будзённа, нібыта мэтай заўтрашняй вандроўкі была не вечнасць, а кіёск па другі бок вуліцы або ранішняя лапатня з лепшай суседкай.

— I ўжо заўтра? Гэта што, па тэлевізары так сказалі ці бацюшка ў царкве аб’явіў? — дзядзька Коля выскачыў жартам, але бабка нават не ўсміхнулася.

— Заўтра ўсё тут будзе іначай. А мне няма ўжо чаго пры гэтым рабіць. Вы слухаеце мяне?

Не слухалі ні яе, ні саміх сябе. Даўно ўжо страцілі веру ў моц прадчуванняў бабкі Сонькі! А можа жыццё іх перагрузілася, запоўнілася па берагі, і не было ў ім месца ні на сваю, ні на чужую смерць? Як ні дзіўна, ад нешчаслівых пачуццяў сцежкі Антона і Колі зноў пачалі набліжацца, перасякацца, як у далёкім дзяцінстве. I зараз кожны з іх зірыў ці ў сцены, ці ў бясконцасць вуліцы, шукаючы спозненае каханне... Валодзя ж кружыў у сваім асабістым свеце высокіх радаводаў, дзе не месца вясковым забабонам або дробным сардэчным справам. «Не слухаюць», — засумавала бабка.

— А ты, — глянула на мяне і ўсміхнулася. — А ты, ну як жа цябе зваць...

Яна ніколі не магла запомніць маё імя, бо такіх імёнаў раней у нашай сям’і не было. Калі мая маці Стэфанія ўпершыню вымавіла яго, бабка папрасіла паўтарыць яшчэ раз і яшчэ, потым доўга корпалася ў царкоўных кніжках, шукаючы, ці ёсць там такое, але не знаходзіла. Гартала кніжкі адзін дзень, другі і трэці, і ўсё далей паглыблялася ў смутак, і ўсё больш хвалявалася за маё жыццё, названае імем, якога ніхто тут не чуў. I ці знойдзецца ў небе анёл, што ў злую хвіліну разгорне нада мной апякунчыя крылы? Нарэшце яна знайшла нешта падобнае і толькі тады супакоілася. “От, — сказала. — Не зусім так, але ж ёсць. Можна неяк жыць і з такім імем”.

— Ну, як жа цябе зваць, — старалася прыпомніць маё імя, але яно не вынырвала. — Вось табе і на. Нават Уладзіміру заўтра не скажу, хто ты. Як бы і няма цябе?! — здзівілася. — Ды нічога, няхай застаецца ўсё, як ёсць.

Познім вечарам бабка Сонька прылегла ў ложак і памерла. Сама, адна, бо мы, не давяраючы яе словам, разышліся кожны ў свой дом.

Калі бабку паклалі ў труну, я прыгадаў яе аповед пра расшчэпленае перуном дрэва, з якога выйшлі мужчына і жанчына. Яго звалі Валодзем, яе Сонькай. Былі першымі. Цяпер Сонька апошняя, загорнутая ў дрэва, выключнае па сваёй форме, на чорнай машыне ехала на могілкі, а вуліцамі Мястэчка ішлі легкавушкі, і было іх значна больш, чым у другія дні. У сваёй маладой наіўнасці я падумаў, што гэта людзі з усяго свету з’язджаюцца на развітанне з бабкай Сонькай. Думка была зусім слушная

— чалавек, з якога пачынаўся наш свет, не адыходзіць, пакуль не развітаюцца з ім усе, хто застаецца ў жывых. Але чужынцы не спыняліся. Не звяртаючы ўвагі на разгорнутыя ветрам чорныя харугвы, мацней націскалі педалі газу ў сваіх машынах, абганялі маруднае пахавальнае шэсце і кіраваліся ў цэнтр Мястэчка.

“Вечная памяць”, — бацюшка Сцяпан пакрапіў жоўты копчык, а дома, за хаўтурным сталом, за другой-трэцяй чаркай, калі жывыя, канчаткова развітаўшыся з мёртвымі, зноў вяртаюцца да сваіх спраў, ён пацікавіўся:

— А колькі ж было гадоў нябожчыцы? Бо нават і на шыльдачцы не напісалі. Імя, прозвішча толькі... А колькі гадоў пражыла — не напісалі...

Усе глядзелі то на бацюшку, то адзін на аднаго і здзіўляліся. Толькі цяпер зразумелі, што ніхто не ведае, колькі яна пражыла. Ніхто і ніколі не пытаў бабку Соньку пра яе дзень нараджэння. Нашае жыццё ішло ў фальшывым перакананні ў яе несмяротнасці, а тое, што не памірае, ніколі ж і не нараджаецца.

— Паедзем, — сказала маці, калі разышліся ўсе сваякі і знаёмыя. — У нас таксама няма тут ужо ніякай справы.

Абмінуўшы бацьку, які пасярэдзіне пакоя сядзеў на кукішках і гартаў нейкія паперы, яна пачала складаць рэчы. Але бацька не бачыў нас. Ен таксама збіраўся ў дарогу. А можа, быў ужо на шляху, дзесьці за Чаромхай перасякаў якраз дзяржаўную мяжу, бо калі маці праходзіла побач з чарговым клункам у руках, працягваў лісток паперы, апошні шматок сваіх сшыткаў, што цудам выратаваўся з пажару.

— Вось мой пашпарт, вось ён, глядзіце. А багаж? Па-нове мытнікі, ну які ў мяне багаж? Толькі шчасце і нічога больш. Во, тут яно і тут, і тут, — выварочваў кішэні, разгартаў крыссё пінжака. — Толькі шчасце, панове, бо еду туды, дзе маё месца.

Калі маці зачыняла апошнюю валізку, бацька крочыў ужо вулачкамі Высокага. Шпацыраваў каштанавай алеяй сапегаўскага парка, прыпыняўся ля заімшэлай сажали, перакідваўся словам з рыбакамі, кіраваўся да зруйнаванага замка. Разгартаў крапіву, што заўзята падымаецца на палацовыя сходы, і на сыходзе жыцця стаўляў след там, дзе павінен ён быў адціснуцца ў самым яго пачатку...

Тым часам у нашым Мястэчку натоўп незнаёмых людзей плыў цэнтральнай вуліцай, рассыпаўся ў завулкі паміж паасобнымі дамамі. Змятаў усё, што траплялася пад рукі. Зрываў шыльды і старыя тынкі, разбіваў вітрыны. Руплівыя рукі выносілі з рэвалюцыйнага музея чырвоныя сцягі і агітацыйныя бюлетэні. Між Ленінам і Марксам ляжаў на тратуары дзядзька Ваня. З васковага партрэта глядзеў у сакавіцкае, кудлатае неба і пытаў нямым позіркам: “А гэта што робіцца? А хто вам дазволіў?”

Людзі тапталіся па непатрэбных агітках і партрэтах, і калі б дзядзька Ваня добра выструніў вуха, пачуў бы іх размовы: “У рэвалюцыйным музеі знойдзе прыстань пачатковая школа, хай маладое пакаленне вучыць там но-вую гісторыю”.

За першай хваляй ішла другая. Гэты натоўп абкладаў старыя дамы новымі тынкамі, размалёўваў вітрыны экзатычнымі кветкамі і словамі, на свежапафарбаваныя сцены вешаў новыя шыльды. У лазні пасяліў тэлекамунікацыйную фірму, у Дом партыі закінуў філіял політэхнічнага інстытута, а ў кінатэатры, спыняючы ў палове апошні сеанс, загружаліся халадзільнікі, тэлевізары, пральныя машыны.

Над Мястэчкам стаяў пах свежай вапны, перамешаны з водарам фарбы, і быў ён мацнейшы за духмянасць соснаў і ялін.

Між натоўпам цішком прабягалі мясцовыя сталяры, адчайна шукаючы дарогу дадому. Але не маглі яе знайсці, бо ўсе вуліцы змянілі свае імёны, а час паскараў крок і даводзіў людзей да пазіцыі маленькага жучка, што, згубіўшы арыентацыю ў бліжэйшым наваколлі, хаатычна круціцца наўкол сваёй бліскуча-панцырнай восі. I сталяры бралі напрамак на адзіны, пакуль нязменны арыентацыйны пункт у Мястэчку. На фабрычны комін. Як апошнія струменьчыкі адыходзячай зімы, сплывалі да фабрычнай брамы і там спыняліся. Брама сустракала іх непранікальнай, непахіснай сцяной, і вартавалі яе незнаёмыя вахцёры. I зноў сталяры адступалі назад, і беглі да Дома партыі, на ляту, у думках, складаючы кіпячыя літаніі скаргаў і пратэстаў, але там не было ўжо каму іх слухаць.

Вечарам, калі мы з маці ішлі на вакзал, усё супакоілася, і Мястэчка рыхтавалася спаць. Згасалі вокны і зачыняліся дзверы ў сённяшні дзень і ва ўсе ранейшыя дні, месяцы, гады — у той час, за які не нарадзіўся тут ні адзін геній, але не прыйшоў на свет таксама ні адзін дарэшты злы чалавек, за каго трэба было б саромецца доўга, цэлым чарговым жыццём.

На панадворку бабкі Сонькі час забіваў у зямлю камяні новых фундаментаў, выціраў сляды, прыкрываў усё травой і, стомлены працай, спыняўся на хвіліну.

* * *

У далёкай будучыні, калі гэтай маленькай краінай зацікавяцца археолагі і раскапаюць старыя фундаменты, разграбуць зарослыя травой сцежкі, зазірнуць у студню з недапітай вадой, яны занясуць у свае вучоныя кніжкі фантастычныя гісторыі: пра эпідэмію чумы, што раптоўна змяла ў нябыт жыццё, пра магічную моц планет, якія, склаўшыся ў непаўторную канфігурацыю, перавялі людзей з аднаго месца ў другое, пра лакальную вайну, без пераможцаў і пераможаных. Бо ўсе загінулі.

Гравітацыя

Чалавек, — такі яго склад — заўжды хоча быць у жыцці кім другім. Фабрыкант адвакатам, адвакат афіцэрам, афіцэр няшчасна закаханым паэтам. А няшчасна закаханы паэт, калі ўжо дашчэнтна размажа на паперы свой плач і роспач, хацеў бы стаць самым буйным фабрыкантам у краіне, ды гэтай пані, што адмовілася ад ягоных пачуццяў даказаць, які катастрафічны зрабіла яна промах. Вось, скажам, пасылаючы ў вакацыі на яе хатні адрас фотаздымак з самай экзатычнай краіны свету.

І з фатаграфіі ягоныя вочы няхай глядзяць у вочы гэ-тай пані. Дакладна так, як у далеч акіяна ўзіраюцца рассыпаныя на берагах Велікоднай выспы каменныя валу-ны — позіркам надчасовым і абыякавым, характэрным чалавеку, у каго заўсёды ў задняй кішэні нагавіц валяецца залішні мільён долараў. І яшчэ няхай гэты позірк забіваецца ў яе сэрца калючымі голкамі, і ад бясконцых параўнанняў і перападлікаў няхай кожную яе ноч пераўтварае ў нямы, бясконцы папрок. У адрас — здавалася — блізкай, а папраўдзе абсалютна чужой спіне, што разлажылася побач ды храпе стомай штодзённага змагання за хлеб і кусок сала да хлеба.

Мне хочацца на Велікодныя выспы. Глянуць адтуль, з самай далёкай перспектывы на маленькія домікі, на кумпясты купал сабора, на спічастую вежу касцёла, што дзесяцігоддзямі калупаюцца ў адных і тых жа воблаках. І на смешныя постаці маіх суседзяў, хто ў мурашэчай руплівасці збівае абцасы аб учарашнія сляды.

Штодзённа заходжу на вакзал, прысаджваюся на лавачку. Маўклівая грамада высыпаецца на тратуар, разбіваецца на паасобныя сцежкі. Па прывычцы пералічваю добра вядомыя фігуры.

А часам гуляю сам з сабою і называю колькасць пасажыраў раней, пакуль раскрыюцца дзверы аўтобуса. Наогул не памыляюся.

Аўтобусы адпачываюць пяць хвілін, дзесяць. Засунуўшы на вочы брыль кепкі, кіроўцы адыходзяць у кароценькую, даступную толькі катам бяспечную адсутнасць у натоўпе. А потым рэзка азываецца матор, выбягаюць на бела-сінюю спіну механічныя дрыжыкі, скаўзаюцца на колы і нахабнымі кулакамі выштурхоўваюць іх у чарговы шлях. Адпраўляю зрокам сіні хрыбет. Бачу яшчэ, як аўтобус, дасягнуўшы краю вулачкі, прыпыняецца, павяртае направа, хістаючыся перасякае чыгуначныя рэйкі, крыліць рондам побач кас.цёла і знікае за зялёнай шырмай, між дрэў. Тады хацелася б кінуцца наўздагон, на ляту раскрыць дзверы, нырнуць у цёплае нутро, заваліцца на самы задні фатэль. I маленькім домікам, і вуліцы, заклятай у ліпавыя шарэнгі, і ўсяму мястэчку памахаць рукой на развітанне.

Гэтая думка — імгненне. Нараджаецца і знікае, не паспеўшы набраць рэальны кшталт. Я дасканала ведаю, што бела-сіні аўтобус адыходзіць не да экзатычных берагоў. Спыняе маршрут далёка раней, у вёсках, у мястэчках кропля ў кроплю, як нашае. А пры тым — як і ягоныя пасажыры — у бясконцасць паўтарае свой шлях, круціцца ў зачараваным крузе на сярмяжных вяроўках мясцовай гравітацыі.

А мяне гэтая гравітацыя штодзённа прыцягвае на вак-зал. I сам сябе пераконваю, што вельмі мне падабаецца гэты вакзал, і ні ён, ні я ні ў чым не змяніліся за апошнія трыццаць гадоў, з дня, калі зайшоў я сюды першы раз. А затым, па прычыне аднае сяброўкі, пачаў наведваць гэтае месца ў кожнае нядзельнае папоўдне.

Яе імя было Зося, найпрыгажэйшая дзяўчына ў суседнім ліцэі.

Скажаце: „А можна назваць, якая дзяўчына самая прыгожая?”

А я скажу: „Дзяўчына, у каго ты якраз закаханы, прыгажэйшая за ўсіх”.

Зося высаджвалася з аўтобуса, і мы ўшываліся ў маленькі сквер. З левага боку белай вежай уздымаўся ў неба касцёл, за спінаю гаманіў бар „Крынічка”, а тратуарам ступалі ўсялякія дзядзькі і цёткі — каму спешна пагутарыць з Усявышнім, а каму бліжэй у „Крынічку”, дзе век вечна смутныя афіцыянткі наліваюць жоўтае, мутнае піва. Звычайны ў нядзелю абразок.

Чарговыя аўтобусы выплёўвалі на тратуар групкі хлопцаў і дзяўчат, што таксама ж з’язджаюць з навакольных вёсак, рассыпаюцца па знятых кватэрах, а з панядзелка раніцой, ступаючы ў школу, даганяюць новы свет. I ўжо бачаць сябе (у кожнага тут свая мера) краўчыхамі, слесарамі, лекарамі.

Час ад часу і мне ўяўлялася такое, асабліва ўвечары. Цэнтральнай вуліцай ішлі мы з Зосяй, а шарэнгі блокаў глядзелі на нас цёплымі вокнамі. I я ў думках кляўся на першае каханне: будуць і ў нас свае вокны, самыя цёплыя і самыя светлыя ў мястэчку. I стане ў гасцінным пакоі вялікі стол, а зімовым адвячоркам, калі сонца ледзь крануўшы гарызонт, рассыплецца ніткамі паўсвятла, засеўшы за той стол, будзем з сонечных ашчэпкаў снаваць заўтрашні дзень.

Адкуль паявіліся на вакзале Болік і Папусь, не ведаю. У Папуся тырчала з-за пляча неадлучная гітара, ён усміхаўся на ўсе зубы, як усміхаюцца людзі, што хочуць сказаць: „Глядзіце, які прыгожы свет. А я гэтаму свету ўласнік”.

Болік прытаіўся крок ззаду, па прывычцы, моўчкі лускаў семушкі ды пляваў пад ногі чорна-белымі лупінамі.

Я ніколі не мог зразумець, якая сіла спалучае гэтыя дзве, крайне розныя асобы — упэўненага ў сваёй выключнасці гаваруна Папуся і Боліка, які ад страху перад нечаканасцямі свету прыкідваецца маўклівай воўчай скурай, а ў кожную хвіліну гатоў кусаць усё, што падступіць бліжэй за працяг рукі.

— Пазнаёміш з дамай? — не чакаючы адказу, Папусь какетліва зазірнуў у вочы Зосі. — Я, Папусь.

— Дзіўнае імя, — сказала Зося.

— Як і я дзіўны. Увесь свет ужо такі. I гэтае мястэчка таксама дзіўнае. Чароўнае. Ведаеш нашае мястэчка? Ты адкуль будзеш? Ты даўно тут? — адно за другім пасыпаліся пытанні. А калі Зося назвала сваю мясцоваць, Папусь бесцырымонна працягнуў руку:

— Пайшлі, глянем тое, што не відаць на цэнтральнай вуліцы.

I мы, не спяшаючы, нага за нагою, пайшлі глядзець мястэчка. А калі Зося, спыніўшыся каля нейкай выстаўкі, адстала на некалькі крокаў, Папусь спытаў:

— Трахаецца?

Менавіта так, груба і нахабна спытаў ён, быццам бы ў краме даведваўся пра свежы хлеб, або, скажам, аб уласцівасці легкавушкі „Волга” пытаў: якую хуткасць набірае за дзесяць секунд, які рухавік там, а якія тармазы.

I ў такі момант трэба было даць Папусю ў морду. Памужчынску, звычайна. А я адно ўсміхнуўся і адказаў:

— Сам пераканайся.

А Папусь спытаў яшчэ раз:

— Напэўна дазваляеш?

I трэба было другі раз заехаць яму ў мызу, бо важныя справы вырашаюцца неадкладна, зараз, адным махам. У другім выпадку бяруць сабе толькі вядомы напрамак, ніякавеюць, распаўзаюцца ў выпадковасць. І цераз дзень, цераз хвіліну не згарнуць іх, не паставіць на прадбачаныя рэйкі. Але я не заехаў Папусю ў мызу. Заціскаючы зубы, сказаў:

— Дарма прыдзіраешся.

I прыйшоў на памяць суботні вечар, у Зосі, на вёсцы. Дом культуры, званы „святліцай”, запоўнены пад завязку, натоўп пажылых цётачак, прыпятых да сценаў цвікамі цікавасці: трэба ж сачыць ім за ўсялякімі выкручастымі фігурамі, што ў ніякім выпадку не прыпамінаюць добра знаёмыя вальсы або полькі. Пад поўнач, калі салістгітарыст ад рэзкіх рок-энд-ролаў накіраваўся ў фанетычныя настальгіі, мае вусны дакрануліся да яе вуха. „Siedem dziewcz^t z Albatrosa, tys jedyna”, — міжвольна прашапталася ўслед салісту. I Зося збянтэжана адвярнула твар, напружылася, засаромелася. Не трэба, глядзяць жа,

— зірнула на сцены, аблепленыя жаночымі фігурамі.

Лішні клопат, Папусь, падбадзёраны ўспамінамі, мой голас памацнеў, набраў упэўненасці. Але Папусь не адступіў. Ен пачухаў патыліцу, крыва ўсміхнуўся:

— Наліём, увідзім.

Я не адразу зразумеў, у чым справа.

А потым у спажывецкай краме мы прыдбалі дванаццаць пляшак звычайнага віна.

„Кордыял”, дванаццаць штук — так менавіта сказаў Папусь. I напаткаўшы здзіўленне ў вачох прадаўшчыцы, дапоўніў:

— Чатыры чалавекі, кожнаму тры пляшкі.

— А я не п’ю, — Зося сказала якраз тое, на што я спадзяваўся.

— Ну, хлопцы, тады нам задача. Або ўтраіх змагацца, або пераканаць і яе, — падміргнуў Папусь і вярнуўся да ранейшага:

— Усё-такі дванаццаць, проша пані.

А ў наш бок:

— Дык куды пойдзем? Болюсь, мо да цябе? Маці, як нармалъна, у царкве зараз?

— А як жа іначай. Там і жыла б, бляха, калі б бацюшка нанач дамоў не вытурыў, — пацвердзіў Болюсь.

I мы павярнулі з цэнтральнай вуліцы, павалакліся між драўляных дамоў, што ўзвяліся неахайнымі пальцамі тымчасовасці, а цяпер выстойваюць чарговае дзесяцігоддзе.

З парога Папусь узяўся выконваць абавязкі гаспадара. Заехала на стол першая бутэлька, зараз жа і распранулася на чатыры шклянкі.

— Ну, за знаёмства, — узняў пасудзіну. — I старое, і новае, а мабыць і бліжэйшае. Kropla dr^zy cnot§, як кажуць старыя палякі, — апошнія словы кіраваў чамусьці мне.

Зося ўзіралася ў сваю порцыю бронзавай вадкасці, яе вочы закругляліся ад здзіўлення, як заўсёды, калі чалавек упершыню бачыць нейкае дзіва.

— Я ніколі не піла такое....

Заўсёды бывае той першы раз. Усё, што мае канец, мае і пачатак.

Шукаючы бяспечную прыстань, яна ўтулілася ў маё плячо.

А Папусь глядзеў мне ў вочы, як экзатычная кобра ўзіраецца ў нявінную ахвяру, гіпнатызіруе яе, а затым безбалесна і не бач калі каўкае. А можа зусім іначай было? Мабыць, між нашымі вачыма ішло нямое сілаванне, выкліканае раней, на вуліцы яго нахабніцкім: „трахаецца?” і маім упэўненым у перамогу „пераканайся сам”. У рэшце рзшт, Папусь разявіў рот, пераліў туды змесціва шкляніцы. А пакуль Зося ўсё яшчэ не вырашыла, што далей, падштурхнуў і яе:

— Махні. Хіба ж яго баішся? Забараніў? — выскаліў зубы ў мой бок.

— Нічога не забараніў я, — насуперак галаве, дзесьці з вантробаў азвалася дзіўная заядласць. — Махні, Зося.

I Зося махнула. Адставіла шклянку, а пасудзіна, бы чарадзейскай палачкай кранутая, зноў запоўнілася віном.

За восьмай бутэлькай Папусь узяў у рукі гітару, спрактыкаваныя пальцы пабеглі па струнах, ён пачаў спяваць.

I Зося ўсміхнулася:

— Я таксама люблю спяваць.

— Тады давай, зложым які дуэцік, — узрадаваўся Па-пусь. — Гастролі, эстрады, юпітэры. Заваюем свет, ты і я.

Пачуўшы такое, мне раптоўна захацелася смяяцца: „Які свет заваюеш ты? Які дуэцік? У нас з Зосяй будзе дуэцік. Я хірург буду, а яна акуліст. Даўно абмеркавалася ўсё. Ды адкуль табе, Папусь, ведаць?”

А Зося неспадзявана сказала:

— Чаму не, цікава. Але, ведаеш, бацька і маці бачаць мяне лекарам. Я, мабыць, першы акуліст у гісторыі нашай вёскі. Ха-ха-ха.

Яна зайшлася смехам, а потым, узняўшы поўную шклянку, павяла частушку пра віно, якое кожнаму да спадобы, а без якога чалавечае жыццё не мае ніякага сэнсу.

Зараз мае вочы закругліліся ад здзіўлення. Я ніколі раней не чуў пра такія эстрадна-вінныя схільнасці. маёй дзяўчыны.

— Тады за новы дуэт, — цокнуў шклом у шкло Па-пусь. Падняўся, уключыў магнітафон, на хісткіх нагах раскірэчыўся перад Зосяй, скланіўся:

— Будзем танцаваць?

„Ну, што мне рабіць?”, — пыталі яе вочы. Але разгубленасць, здаецца, даўно аддала перавагу зацікаўленню. З яе ўсмешкі, з яе ненатуральнай жвавасці, можна было б меркаваць, што адказ на пытанне вырашаецца і без майго ўдзелу. I я, уцякаючы зрокам у куток, адно паціснуў плячыма:

— Хочаш, танцуй.

Яны танчылі, калі можна называць танцам манатоннае хістанне з нагі на нагу. Ягоныя далоні, па-маленьку, пачынаючы ад шыі, вандравалі ўніз, стараліся прыгарнуць яе бліжэй, шчыльней да сябе, а мне хацелася бачыць, як мая Зося адступае, адбіваецца, абараняецца ад нахабнай атакі, аж, у рэшце рэшт, апынуўшыся ў без-выходным становішчы, пасылае мне апошняе прашэнне пра сяброўскую дапамогу. I я, быццам ашалелы рыцар, кідаюся ў чорныя віры, перамагаю ўсіх ворагаў, і ўвесь свет, і на спіне, пасеканай злымі шаблямі, выношу каханую на паласу, ясную ад сонца....

Але прашэння не было. А Папусь, хітра ўзяўшы напрамак, кіраваў Зосю ў дзверы, на спальню. I час ад часу, з-над пляча зазіраў у мой бок. Ягоныя вочы пыталі: „I што? Усё яшчэ хочаш пераканацца?”

„Хачу!” — адказвалі мае вочы. Тупая ўпэўненасць, што прывалаклася з алкаголем, падбадзёрвала: „О так, хачу пераканацца. Пераканайся і ты, Папусь. Зося, мая Зося, не такая ўжо яна і...” Я не паспеў знайсці слова, што назвала б, якая яна, мая Зося.

Дзверы ў спальню зачыніліся.

„Няўжо ўсё яно, проста так?” — жоўтая лямпачка. загарэлася пад чэрапам, абліла цёплым воскам твар, спіну, ногі. У цьмяным святле хістануліся сцены вясковай святліцы. „Не трэба, не трэба, не трэба” — загаманіў раз-мазаны на сценах натоўп.

Не трэба — нямым рэхам адгукнуўся мой страх. Страх, які паяўляецца заўсёды, калі нечакана і несправядліва пераймаюць чалавеку шлях, прадбачаны ў заўтрашнія дні. Ен вылузаў мяне з-за стала, узвёў на ногі, накіраваў у дзверы на спальню.

— Ты куды? Чаго там не бачыў? Сядзі, бляха, — Бо-люсь, які раней і словам не азваўся, палажыў руку на маё плячо, прыціснуў уніз. — Выпі. А Папусь і сам ведае, што рабіць.

I я выпіў. I сам сабе даў рашэнне: „Пайду на спальню, калі яна пачне крычаць”.

Але ж з-за сцяны не даходзіў ні адзін гук. Замоўк і магнітафон, стала ціха. Адно Болюсь мармытаў нешта, прыплюшчыўшы вочы.

I раптам у раскрытых дзвярах паказаўся Папусь.

— Не магу, хлопцы, ну звычайна не магу.

— Што не можаш? Як? — не зразумеў Болюсь. Забіраўся пры тым за апошнюю пляшку.

— Ну, ніяк не магу. Віно хіба дурное, або што?

— А-га, там. Зараз віно, — Болюсь напоўніў шклянкі, кульнуў сваю порцыю, падняўся на ногі.

— А яна, што? — паказаў галавою на спальню.

— Як, што? Нічога. Ляжыць, бы здзёртая шына. I толькі наўкол паўтарае: “Ванітаваць хачу...”

Болюсь знік за дзвярыма. Вярнуўся на кухню праз хвілінаў трыццаць. Расчохраны, пачырванелы. Левай рукою прытрымоўваў нагавіцы, а на пальцах правай паказаў:

— Два разы засупоніў. Разумеет? Два, — падсунуў Па-пусю пад сам нос раскірэчаныя ў літару v пальцы. Быццам у доказ перамогі. — Віно дурное! Сыроватку табе, не віно.

Аформіў нагавіцы, прысеў за стол.

За акном сталяваўся зімовы адвячорак. Ранейшая эйфарыя, разбіваючы апусташэлае шкло, пералівалася ў маўчанне, у смутак. I Болюсь сказаў:

— А ты, Папусь, не бяры ў лоб. Здараецца.

Але Папусь хіба не чуў, што яму кажуць. Падняўся з-за стала і моўчкі пайшоў на вуліцу.

У той момант паказалася на кухні і Зося.

— О, прывітанне, — у Болюсевым голасе адчувалася абыякавасць, бесцікаўнасць уласніка, што выпадкова сустракае сваю добра вядомую, ды не надта каштоўную рэч.

Але Зося нат не глянула ў наш бок. Мабыць, усё, пра што яна зараз думала — нябачанай, ананімнай, не запісанай у нашай памяці пракаўзнуцца ў паўзмрочнае нутро мястэчка.

— Ванітаваць хачу, — пусцілася кулём у дзверы. А цераз хвіліну вярнулася, прыхапіла паліто, распятае на спінцы крэсла, і, не сказаўшы слова на развітанне, знікла.

Чарговы раз я ўбачыў яе тры тыдні пасля Вялікадня. У белай шлюбнай сукенцы, у вэлюме. Нат фігура не паспела яшчэ прыпсавацца.

— Бацькам буду, бляха, на Вялікдзень, — сказаў мне Болюсь. — Старшы сват патрэбны. Папусь адмовіўся. Можа, ты?

— А маці хто? — хацелася, няхай назаве тут абы-якое імя, самае дзіўнае або самае нечаканае, або няхай скажа, што ўсё гэта няпраўда, выдумка, жарт.

Бываюць хвіліны, калі, насуперак фактам, чалавек загадвае вачам бачыць тое, што ўяўляецца ў душы. Так нараджаюцца цуды. Ды не штодзённа прыходзяць яны на свет. I зараз таксама не здарыўся цуд.

— Сам ведаеш, Зося, — Болюсь сплюнуў на тратуар пакамячаную семку

А ў трэцюю нядзелю пасля Вялікадня трымаў я вяночак над галавою Болюся.

„Абрашчаецца... раб... Божій... да... рабы Божай”, — голас бацюшкі ўзлятаў да высокіх купалоў, вяртаўся ўніз і глухім басам забіваўся ў мае думкі, як у труну забіваюцца апошнія цвікі. А мне хацелася працягнуць левую руку, крануць белы вэлюм і адшукаць водар бялявых валасоў, запісаны ў памяці шматлікімі абразкамі.

Адганяючы назойлівыя думкі, я ўцякаў зрокам на спіну Болюся. I стараўся пералічваць кропкі перхаці, што, асыпаючыся з ягоных валасоў, засеялі белым вяночкам каўнер смалістага, шлюбнага пінжака. Ды не пералічыў, зашмат было іх.

А пасля царкоўнай цырымоніі, парваўшы ўсе законы, якімі абмяжованы старшы сват, я заснуў пад сталом.

— Ну і калегі ў нашага Болюся, — пад раніцу хтосьці выштурхоўваў мяне на белы свет. Пралупіўшы вочы, пазнаў злоснае аблічча Зосінай маці. I прыдбаўшы якнебудзь вертыкальную пазіцыю, пайшоў на вакзал.

Хацелася сесці на які-колечы аўтобус, нат не ведаючы яго маршрут, ды адправіцца ў самае далёкае месца на зямлі.

Клёсы

Часам ідзем да Клёса. Гэта наш добры сябра ад дзіцячых гадоў. Разам мы гулялі ў мяч, разам хадзілі ў школу. Разам збіраліся ў далёкі свет і нікуды не ад’ехалі.

На прадмесці, між драўлянымі домікамі Клёс трымае маленькую краму. Адвёў для яе месца ў самым утульным куточку панадворка. Раней, калі яшчэ жыла маці, быў тут загончык з картоплямі, а побач з плотам зялёнай сцяной стаялі маліны. Цяпер бульбянішча аддалося ў палон высокай траве, прысеў там на кукішках пластмасавы столік, а над столікам чырвоным мухаморам красуецца вялікі парасон з надпісам дайліды. Маліны крыху адзічэлі, але трымаюцца някепска. Абняўшыся за плечы з прыімшэлымі штыкецінамі, малайцавата заступаюцца за інтымнасць прыватнай уласнасці, аддзяляюць яе ад калектыўнай бязглуздзіцы тратуара. Ціха тут і ўтульна. Хочаш — глядзі на дахі маленькіх дамкоў, або, павярнуўшыся спінай на захад сонца, назірай, як пушча ўрастае ў вечаровае неба.

Часам можна было б таксама схадзіць у цэнтр мястэчка, да Нью-Ерка. У яго сапраўдны рэстаран, плён дзвюхгадовай пабыўкі за акіянам у самы лепшы час, калі адзін амерыканскі долар з аднаго боку быў іконай, што абнадзейвае на жыццё вечнае і бестурботнае, а другі бок выяўляўся зялёным сатанінскім люстэркам, у якім праглядаецца цэлы свет: распусныя зоркі кіно, бяздушныя банкіры, драпежныя сенатары, апантаныя азартам паклоннікі Лас-Вегаса.

У Нью-Ёрка столікі абведзены мармурам, а сцены люстрамі. Адвячоркам, калі змякчаецца дзень і настрой, прыгасаюць верхнія лямпы, а адзінае святло выплывае тады з адлітых у патынавыя бронзы кінкетаў. Яны хітра прыхоўвюцца між люстрамі, і ў срэбным шкле бачыш толькі шэрыя абрысы твараў — свой, Жэніка, Сярожы, Толіка.

Дзіўна глядзець у твар, калі раней скальпель паўсвятла вымыў яго з маршчын і эмоцыяў. Няма ў тваім абліччы гневу, радасці, болю. Можна падумаць

— існуеш адно на вырванай з пашпарта фатаграфіі: без адраса, прозвішча, даты нараджэння. I адчуваеш сябе нахабнікам, што, уводзячы ў зман пагранічныя службы чужой краіны, урываецца на забароненую тэрыторыю.

I таму часцей ступаем да Клёса. !дзем туды, бы ў свой дом. Прысаджваемся пад чырвоны брызент з надпісам “дайліды”. Выпіваем піва, нагбом, з бутэлькі, заводзім гутарку абы пра што, вось, скажам — аб джынсавай майцы Сярожы Сахарука. У яе доўгая, на чвэрць стагоддзя гісторыя, а за познім Герэкам каштавала маёнтак.

— Зараз не вырабляюць такія майкі, — кажа Сярожа і цаля за цаляй, гаспадарскім вокам абмацвае пакручастыя сцежкі швоў.

Сярожа мае рацыю. Дваццаць пяць гадоў — шмат часу, усё змянілася, праваліліся старыя імперыі, узніклі новыя, а баваўняныя ніткі надалей някепска выстойваюць пазіцыі і толькі ў пунктах неўралгічных — пры кішэнях і на локцях — адступілі.

— Зараз ніхто нічым не займаецца і ўсё як трэба зроблена, — кажа Федзік.

Федзік праўду кажа. Спатрэбіўся б які занятак. Няхай ужо не самы прыбытковы, няхай і не прэстыжны. Але яго няма.

I таму ідзем да Клёса.

Часам размаўляем аб нашых знаёмых — якую важную фігуру хто ведае, якую персону. Сама лепш, калі асоба вядомая з тэлевізійнага экрана, або калі яе здымак запаўняе першую старонку газеты.

Але між нашымі знаёмымі дарма шукаць такіх асобаў. І тады наогул называем імёны дваюрадных швагроў, стрыечных братоў, сваякоў, ніколі не бачаных, што пасяліліся ў Беластоку, Варшаве або яшчэ за царскім часам з’ехалі ў Канады-Амерыкі. Не распавядае аб іх ні радыё, ні тэлевізар, ды не мае гэта вялікага значэння — зарабляюць там грошы значнейшыя за нашага бургамістра, а — хто ведае — можа нават і з падляшскім ваяводам выстаялі б фінансавую канфрантацыю?

Вось і клічам нашых кроўных пад чырвоны парасон з надпісам “дойліды”. А яны прыходзяць і апранаюць нас у шаты вялікага свету. І ўжо не джынсовая майка, а пінжак Джульюс Ланг агортвае плечы Сярожы Сахарука, і пад спартыўным фасонам калекцыі Нью Джоркер схаваўся абшастаны свіцер Толіка, а грудзі Жэніка напінаюцца кашуляй фірмы П'ер Кардэн.

А потым сваякі адыходзяць за сваімі справамі, а мы астаемся над парожнімі бутэлькамі з-пад піва і пералічваем, хто каго бачыў — у апошні час ці ўвогуле, за ўсё жыццё. Такія гутаркі струменяцца самі з сябе, выдаўжаюцца, аплятаюць лабірынты нашых сцежак вінаградавай лазой. Можна там сноўдаць з раніцы да вечара, не ступаючы на ранейшыя сляды. Бо — што ні скажаш — і чалавека наведваюць, і ён там-сям быў — у арміі, або — за лепшым часам — у пуцёўцы.

— А я на базары Цімашэвіча ўчора бачыў, — кажа Сярожа. — Ен купляў бананы, і я падумаў: “А няхай там! Два злоты было не было. Куплю таксама”. І купіў. Уяўляеце? На адным ларку.

З словам “уяўляеце” на Сярожавых вуснах выцвітае кветка — каляровая, экзатычная, разгартае пялёсткі — на шчокі, на вочы. І Сярожа ўсміхаецца. Так усміхаюцца людзі ў водгук аднаразоваму, неспадзяванаму шчасцю

— вось, скажам, калі насуперак агульным меркаванням пашанцуе ім набраць поўны кошык грыбоў.

— Ну і дзіва — бачыў, — Федзік бесцырымонна згартае ўсмешку з вуснаў і вачэй Сярожы. — Кожны адзін бачыў. А мне во, ён сам гэту руку сціскаў. Гэ-ту-ю, — раскірэчаныя пальцы па чарзе пад’язджаюць пад нашыя насы. — I што? I хрэн. Сціснуў і далей пайшоў. А я дзе стаяў, там і астаўся.

У апошні час Федзік скептычна глядзіць на свет. Развалілася фабрыка, злуе жонка, і яе злосць накапляецца, кандэнсуецца ў чорную хмару. Была б тая хмара сапраўдная, атмасферная, пайшоў бы дождж, паказаўся б які грыб у лесе....

— А як быў фестываль, я бачыў прем’ер-міністра, — кажа Толік.

Толік не першы раз вышпарваецца наперад абы якім словам. Залішне. Бачылі ўсе. Калі не аблічча, не фігуру, тады прынамсі ўрадавы верталёт бачылі. Разганяючы на ўсе бакі галубоў, кружыў ён над купаламі царквы.

Моўчкі глядзім на Толіка, Жэнік напышліва надзімае губы, перажоўвае нейкія словы. Мабыць, скажа зараз пра свайго сына — студэнт ён, у Варшаве, і нават на адным курсе з дзяўчынай, якую штотыдзень можна глядзець на тэлебачані, у тэлесерыяле.

Але Жэніку не хочацца якраз пра сына. Гаварыў жа, не адзін раз.

— А гэты прэм’ер-міністр такі невялічкі ростам чалавечак. Малы і адначасова вялікі, — здзіўляецца Жэнік.

— Бо чалавека павышае крэсла або добрае аўто, — адзываецца Сцёпка. — Пасадзі мяне на які мерседэс, адразу буду о-го-го. О, сяджу тут пазаўчора, пад’язджае машына. Доўгая, бы аўтобус, а матор працуе ціха, нават не чуеш. Адкрываюцца дзверы, і высаджваецца якісьці немяшка. “Бэлавэза. Бэлавэза”, — шваргоча. Хіба ж аб дарозе пытае? Тады і кажу — калясі метраў сто наўпрост, павяртай у Варшаўскую, затым у Пілсудскага, а далей людзі скажуць. Язык да Кіева давядзе. Зразумеў, не зразумеў — сам не ведаю. Падумаць — звычайны чалавек, гэты немец — не абрыты, зусім як я. Ды дзе ён звычайны, на такой машыне!

Часам размаўляем, а другім разам сядзіцца моўчкі.

А часам хацелася б пагутарыць, а няма якраз з кім. Можна ў такіх выпадках перакінуцца словам з Брунерам. Брунер — спалучэнне пудзеля з таксай, на ягонай кудлатай, доўгай спіне чатырнаццаць гадоў і неабмежаваная пашана да кліента. Шмат за сваё сабачае жыццё бачыў, дык і другіх умее слухаць.

— Апорт, Брунер! — Клёс ззувае тапачку, швыргае яе на крокаў дзесяць. Кудлатая служальчасць нырае ў траву, разгартае яе носам, вяртаецца з тапачкай назад.

А мы глядзім і пляшчам у далоні.

У слове “апорт” завяршаюцца ўсе нашы помсты: за разбураную Варшаву, і за той мячык, што Герд Мюлер забіў у нашы вароты ў семдзесят чацвёртым, і за ўсе бліскучыя машыны, што паўзуць у пушчу, разгартаючы нас у адкос магутнымі буферамі. I яшчэ за зоркі, што ў дзіцячыя гады прыселі на пагонах і ніколі не ўзышлі на небасхіл даросласці.

А між намі ёсць і Клёсы, і Штырліцы, і Чапаевы, і адзін з чатырох танкістаў — самы мужны, Густлік. Ёсць адзін Пушкін і адзін безыменны Прафесар. I кожная мянушка прыжылася не дарма і не выпадкова. Пушкін складаў у маладосці вершы, Прафесар закончыў вечаровы агульнаадукацыйны ліцэй, а вось, скажам, Федзік — часам па прывычцы клічам яго Гагарыным — у школьныя гады быццам якая касмічная ракета быў Федзік. Сто метраў, і дзвесце, і чатырыста хучэй за ўсіх збегаў — у мястэчку і ваяводстве. Яшчэ і цяпер на самай важнай сцяне Федзікавай кватэры, побач з іконамі стаяць зжоўклыя дыпломы і медалі — кружкі тэктуры загорнутыя ў бліскучую, залатую паперу з-пад шакаладу.

— Добры Брунер, разумны. Малайчына, — рука Клёса ласкава паглыбляецца ў пакамечаную поўсць, пяшчотна торгае вушы, а затым ганарыста, панскім жэстам тыркае ў разяўленую зяпу ладны кусок кілбасы, што залішнім чаканнем кліента прыімшэла, адышла ад спажывецкіх стандартаў.

І кудлатая зяпа ўсміхаецца: “Добры пан” — калі б хто ведаў, як чытаць сабачыя вочы, напэўна, такія словы прачытаў бы ў карых зрэнках Брунера.

Цягнік

Колы цягніка каўзануліся на сталёвай спіне рэек, жалеза, напароўшыся на жалеза, азвалася пранізлівым віскам — і ўсё спынілася так раптоўна, што Марусь, які хвіліну раней прыняў вертыкальную пазіцыю, шлёпнуў у драўляную лавачку. А ўзняла Маруся на ногі справа канкрэтная: пухір. Хвілінаў трыццаць, як прыйшоў адтуль першы сігнал, і тады Марусь падумаў: „Стрываю да чарговага паўстанка, здзейсніцца мроя”.

Людзі часам даюць самі сабе такія прапановы, правяраюць сябе, выстаўляюць на ўсялякія спакусы, тады асабліва, калі іх лёс у чужых руках. І складаючы сваю будучыню ў тыя рукі, невядомыя, ды непрадбачлівыя, ча-лавек стараецца прынамсі. ірацыянальнай, тэлепатычнай сілай накіраваць падзеі ў карысны сабе бок. А калі збываецца мроя, можна з горда ўзнятай галавой, з грудзьмі, бы парусы напятымі, зайсці ў чарговы дзень: “Глядзіце во, не дармаед я, не шчасліўчык лёсу, што выпадковым дарункам, на чужой спіне вылузаўся з бездані. Сваімі кіпцюрамі адваяваў усё”.

Шлёпнуўшы ў лавачку, Марусь павесіў зрок на супрацьлеглай сцяне вагона, перакінуў у думках свае мроі. Няшмат было іх там. Хто другі ў такім выпадку за-раз і разгарнуў бы якія-небудзь раскошлівыя краявіды, шыбаваў бы між воблакаў, прызямляўся б на выгладжаныя міністэрскімі задніцамі крэслы. Хто другі так. А Марусь быў чалавек канкрэтны, сціплы, тутэйшы. Гэтай сціпласцю і тутэйшасцю размалёўваліся і ягоныя мары. Яны былі звычайныя, як цёмна-сіні артальён на спіне, і салідныя, як чаравікі, што цягам гадоў выстаялі не адну спёку і калюжыну, і можна іх нармальна ўзяць у далоні, сціснуць пальцамі, бы пяцідзесяцізалатовы банкнот — апошні, які ад лепшага часу заваляўся ў кішэні.

А цяпер час прыйшоў няважны — выяўляецца залішнім, стамляючым адпачынкам і безграшовіцай.

“Стрываю да чарговага паўстанка — з пачаткам красавіка атрымаецца праца”.

Бо Марусь быў кравец. Можа, гэта і лішняе слова, можа, навырост. I калі цікавіўся хто знаёмы або калі была патрэба запоўніць якія паперкі, і між другімі рубрыкамі стаўлялася там пытанне аб прафесіі, доўга думаючы, даваў такі менавіта адказ: “Кравец я”.

Бо што скажаш? Працую ў кравецкім кааператыве, не тым, што па душы мне, займаюся, але ў будучыні — хачу, буду, зраблю, пакажу ўсім...

Людзі чакаюць адказы ясныя і простыя, а ў службовых папераў таксама ёсць свае варункі і абмежаванні. У другіх выпадках, карыстаючыся нагодай, чалавек пачынае ўголас абмяркоўваць свае тайныя планы, апранаецца ў неналежныя ордэны, не бач калі перасякае мяжу між тым, што ў яго ёсць, і тым, што яму хочацца...

Вось і быў Марусь кравец ды працаваў у кааператыве.

Шылі там рабочыя рукавіцы — летнія, з мяккага цёмна-сіняга ціку, з пяцю пальцамі, і зімовыя — пруткія, круглыя аладкі брызенту, дэфармаваныя ізапяткай для вялікага пальца. Сшываючы брызент у прадбачаны праектантамі кшталт, Марусю заўсёды было шкада гэты палец. Уяўлялася зімовая халадэча, скрыпучы мароз і іней, і чатыры браты ў супольнай, утульнай хатцы прыгартаюцца адзін да аднаго, абаграваюць адзін аднаго цёплым дыханнем, перакідваюцца словам. А пяты брат, запёрты ў цёмную келлю, дубянее, калее ў цішыні і самоце.

Але цяпер нагоды на такія шкадаванні і роздумы не было. Шмат якія рукі апынуліся лішнімі. Можна іх згарнуць у кулак, засунуць у кішэню, можна таксама, раскірэчыўшы ўсе пяць пальцаў, лавіць за зялёныя косы майскі вецер. I няма пры тым патрэбы адбівацца ад балючых мазалёў ніякімі рукавіцамі.

“Стрываю да чарговага паўстанка — з пачаткам красавіка атрымаецца праца”, — каб не было ніякіх сумневаў, раз яшчэ падумаў Марусь.

Але нават самыя простыя людзі побач са звычайнымі мроямі носяць у сабе мроі святочныя. Прыхоўваюць іх у самых недаступных завулках памяці, а адзін раз на год або і адзін раз за жыццё выносяць іх на белы свет — крадком і пад кантролем, бы велікодны белы абрус разгортваюць на стале.

Часам такая мроя вырываецца з рук, уцякае, пачынае жыць сваім жыццём, нараджае чарговыя летуценні. А яны, бы фальшывыя сябры, абступаюць чалавека, клічуць, вабяць у чужы і непрыхільны яму свет.

Ніхто дакладна не ведае гэту хвіліну, што прымушае чалавека выгарнуць з сябе самае тайнае. Можа тое здарыцца, калі сядзіш за кавай у рэстаране або за кравецкай машынай “зінгер”, можа адбыцца ў глыбокім сне і нават у начным цягніку, што марудна каўкаючы пространь, нямым вужом паўзе з далёкай правінцыі ў сталіцу.

“Стрываю, усё ж такі атрымаецца тое, што хачу Ёсць у Варшаве брат, няхай дапамагае ўладкавацца”, — можна падумаць — цягнік пайшоў па рэйках, паглыбіўся ў ноч. Але гэта не поўная праўда. Сапраўды — перасякаў ён час вядомы і зразумелы, адбіваўся ад яго ды ныраў у гэту своеасаблівую хвіліну, што прымушае чалавека распрануцца з самога сябе. I Марусь распранаўся. З цёмнасіняй майкі. З фланелевай кашулі. З чаравікаў, што выстаялі не адну спёку і сцюжу. А калі зняў з сябе тысячы, дзесяткі тысяч рабочых рукавіц, што цягам гадоў накапіліся на душы, паказалася самае тайнае. Саноўныя вечаровыя сукні і бестурботныя летнія сукенкі. Халодныя жакеты-візіткі бізнес-вумен і шчабятлівыя блузачкі студэнтак. Шытыя ветрам хустачкі загарэлых турыстак і квяцістыя капелюшы бледных ад палацовага паўсвятла арыстакратак.

Сотнямі мадэляў шоўк пераклікаўся з атласам, лён сплятаўся з воўнай, аксаміт адважна лашчыўся да нясмелых цюляў.

Калі б знайшоўся зараз у купэ які выпадковы спадарожнік, перачытаў бы ўсе Маруся думкі. Але Марусь быў у вагоне сам. Зусім як зімовымі адвячоркамі на кватэры, калі ўсе тыя шаты, усе мадэлі выліваліся на паперу, разрысоўваліся, набіралі кшталт.

“Ёсць у Варшаве брат, няхай дапамагае ўладкавацца ў якую сапраўдную працоўню”.

Так падумаў Марусь. А колы цягніка ішлі. І шчабяталі, і звінелі, і стукалі спраўным рытмам, як звіняць і шчабечуць іголкі “зінгера”, калі вопытная краўцоўская рука стаўляе іх на доўгія аксамітныя рэйкі. За прымкнёнымі вачыма аксаміт слухмяна падстаўляе хрыбет, увішная нітка загартае яго ў элегантныя швы, адштурхоўвае назад, за спіну.

Але час ад часу іголкі памыляліся, сыходзілі з правільнага шляху, ядавітай фастрыгай угрызаліся ў напружаную скуру жывата, скаўзаліся ніжэй.

Ды нічога ўсё. Заціскаючы зубы, Марусь трываў. Яшчэ дзве хвіліны, яшчэ хвіліна. Колы трацілі імпэт, гублялі рытм, спавальнялі крок. Цягнік набліжаўся да паўстанка, што прадказвалі электрычныя лямпы за акном.

Лакаматыў увайшоў між перонаў і спыніўся.

Падчас стаянкі туалетам не карыстаюцца. Скарачаючы апошнюю хвіліну цярпення, Марусь узвёўся на ногі.

“Пойдуць колы, пайду і я,” — падумаў.

Але схадзіць у туалет ён не паспеў. Дзверы расчыніліся, і ў купэ ступіла жанчына.

Чалавек, хто клянецца, што ў нашым зямным свеце ёсць адно сем цудаў, мабыць ніколі гэту жанчыну не бачыў. Або здаецца яму, што ўсё важнае на зямлі адбылося раней, да дня нашага нараджэння, ды ўвогуле сусвет на век вечны астаецца такім, якім узвялі яго за першы тыдзень боскія далоні.

Такія меркаванні далёкія ад праўды. Якраз жаночая прыгажосць — як і чалавечая мроя — не ведае мяжу ні часу, ні пространі. Выяўляецца дзе толькі захоча, і калі захоча. Нават у звычайны будзённы дзень, у начным цягніку.

Ад уражання Марусь шлёпнуў у драўляную лавачку чарговы раз. А цягнік пайшоў.

“Яна такая прыгожая, а ў мяне зусім празаічная праблема. Як жа так? Напэўна, ж адразу здагадаецца, у чым справа. I — сказаць хай сабе нічога не скажа, а падумаць падумае: “Ен пайшоў у туалет”. I яшчэ падумае: “Слабенькі яго пузыр. Ды ўвогуле — які там ён мужчына?” Ну быццам нічога, быццам звычайнае, чалавечае. Усе людзі час ад часу прымушаны. А можа, і не ўсе? Напэўна не. Вось, скажам, які Лінда або Пазура, ды і ўсе апошнія, моцныя мужчыны, што глядзіш іх у кіно — здараецца ж адступаць ім у туалет, калі побач такая прыгажосць?

Дзіўны сорам загрузіўся на спіну свінцовым цяжарам, прышпіліў да лавачкі. Гэты сорам вядомы кожнаму, чыю абдзёртую куртку ў раздзявальні элегантнага рэстарана вешалі побач з напышлівым каракулевым футрам, і зразумее яго той, хто намацаўшы ў кішэні абшастаную залатоўку, хілком адступае ў найдалейшы закавулак царквы, калі панскім крокам заходзяць на талерку папяровыя дзесяткі і дваццаткі.

Гэты ірацыянальны сорам мацнейшы за Божы гнеў і лямант напоўненага пузыра.

Сціскаючы калені, Марусь забіўся ў самы адлеглы куточак купэ. Стараўся глядзець за акно. А нябачная сіла тузала ў спіну: “Глянь, якая прыгожая пані. Глядзі, Марусь”.

I Марусь глядзеў. Крадком, бо калі пані, абводзячы зрокам купэ, спынялася на ягонай постаці, вочы Маруся ўцякалі за акно. Сама выгадней было б апусціць вейкі, прыкінуцца сонным, змораным. I Марусь апускаў вейкі. А пузыр нахабна расшпільваў іх назад. I Марусь зноў глядзеў на жанчыну.

Ад ніякага цярпення, ні голаду, ні холаду час і дыстанцыя не выдаўжаюцца так значна, як ад запоўненага пузыра. Гумовыя хвіліны выцягваюцца да воблакаў, у бясконцасць. I такая гума часу можа быць як трамплін, што, напяўшыся да межаў вытрымкі, шпурне чалавека ў лепшы свет. Але можа таксама лопнуць, абарвацца з трэскам, і тады стрымгаловіш у чорную прорву небыцця.

Але калі зашмат выдаўжаецца цярпенне, калі пераўтвараецца ў невыносны боль, вызначаюцца і чарговыя мэты — як вакцына, як апраўданне пакуты і зар-плата за яе. Бо чалавек у сіле перанесці свой, нават добраахвотніцкім жэстам загружаны крыж з аднаго кутка свету ў супрацьлеглы куток, калі аплачваецца такая ахвяра добрай цаною. А цана — у кожнага тут свая мера — абятніца вечнага жыцця, улада над другім чалавекам, жаночая ўсмешка.

“Няхай яна ўсміхнецца, — падумаў Марусь. — I ня-хай скажа слова. Стрываю яшчэ паўстанак — яна адазвецца”.

Яму раптоўна захацелася слухаць яе голас. Які ён? Безумоўна, яе голас — шолах веснавых ліўняў. Песня вадаспадаў, крынічна халодных нат у летнюю спёку. Подых жнівеньскіх палёў у лютую завею. Бальзам на балючыя завулкі душы. Так уявілася Марусю.

— А вы далёка? — жанчына азвалася, пакуль цягнік паспеў дайсці да чарговага паўстанка. I праўда, былі ў яе голасе ўсе тыя ўяўленыя ліўні, бальзамы і вадаспады. I Марусь абліўся потам і разгубіўся, як заўжды губляе думку і шлях чапавек, калі ягоныя мроі апярэджваюць рэчаіснасць. Страціўшы кантроль над моцна сціснутымі каленямі, нат і спалохаўся: ці ўсё нармальна там? Але, па-куль не адбылося нічога, за што варта стыдацца. Узяўшы поўныя грудзі паветра, Марусь адказаў:

— Далёка, у Варшаву.

— Вось, як добра. I я ў Варшаву. Дамоў вяртаюся. Аддыхала тут пушчанскімі водарамі. Ох, як тут прыгожа, — ад успомненай раскошы жанчына пацягнулася, хістануліся пад свіцерам стройныя грудзі. — А вы хіба не дамоў? — спытала, але больш у гэтым пытанні ўпэўненасці. Вядома — не трэба ж быць прарокам, даволі адзін раз глянуць, ды адсачыць не варшаўскае, не сталічнае пажоджанне цёмна-сіняй майкі, і даволі адзін раз зірнуць на салідныя чаравікі, каб здагадацца, што не на сталічных тратуарах пакінулі яны сваю прыгажосць і рыпячую саноўнасць свінскай скуры.

— Не, — сумна пацвердзіў Марусь. — З дому якраз я.

— У Варшаву? — абыякавым голасам спытала яшчэ раз жанчына.

— У Варшаву, — адказаў Марусь. — Па працу. Я — кравец. Шыю.

— Кравец? — зараз яе вочы бліснулі маленькім зацікаўленнем. “Як — кравец? Які кравец?” — такое пытанне яна ўголас не паставіла, але яно адчувалася — у яе вачах, усмешцы.

І Марусю трэба было нешта адказаць. Вочы крадком аб’ехалі яе постаць — твар, грудзі, спыніліся на далонях і спалохаліся. Яе далоні ў нічым не прыпаміналі тыя пляскатыя аладкі, што доўгай шарэнгай выстройваліся спад іголкі “зінгера”.

— Краўцоўства — гэта мастацтва. Асабліва жаночае краўцоўства. Бог стварыў жанчыну голую, а вось кравец апрануў яе і зрабіў прыгожай.

Адкуль прыйшла Марусю на думку такая фраза — ніхто не ведае. Мабыць, калісьці чуў ён гэтыя словы, а можа ўзніклі яны і зараз, самі з сябе? Цягнік, як сказана раней, абмінаючы час і пространь, паглыбляўся ў ноч. І ўсё здавалася магчымым, бы ў якім сне. Кожны можа тут думаць, што захоча, можа лётаць, можа нат бяскарна глядзець у вочы прыгожай пані і перакідвацца словам той, у каго раней не было да такіх панюсяў ніякага дачынення.

I Марусю прыйшла на памяць адна пані — здавалася раней — самая прыгожая ў краўцоўскім кааператыве. Была там брыгадзіркай, час ад часу зазірала ў прадукцыйны зал, абводзіла зрокам усе станкі, а калі прыпынялася за спінай Маруся, ён машынальна апускаў галаву, пільна сачыў за ходам сталёвай іголкі. А напрыканцы мінулага года гэтая пані зайшла якраз у злую хвіліну. Ад няма чаго рабіць Марусь забаўляўся накідамі сваіх уяўных мадэляў. Пані прыхапіла запоўненую рысункамі картачку, глянула і ўсміхнулася. I не было як, і не было куды ўцякаць вачам. I прышпіліўшы свае вочы да яе вачэй, урэзаў іголкай у вялікі палец,

Але прыгажосць сённяшняй спадарожніцы была ў зусім іншым гатунку — быццам абразок у кніжцы — прывезенай з далёкай краіны.

Усё ў яе было рэальнае, усё на сваім месцы, у прапорцыях, як трэба быць. А адначасова — усё ўяўнае, несапраўднае, выдуманае. Але калі нат прыдумаў хто гэту паню, тады з канкрэтнай мэтай — раскрыць насцеж дзверы краўцоўскай фантазіі, выправіць яе ў неабмежаваныя прасторы і сцежкі.

— Ну, — сказала пані. — Можа тады стрэнемся падчас якой прэзентацыі.

— Можа, — адказаў Марусь.

Жанчына прыліпла зрокам да шыбы. У шкле, начнымі фарбамі пераўтвораным у правізарычнае люстэрка, стаялі яе цёплыя карыя вочы, з-за недасканаласці люстэрка абведзеныя паўзмрокам таямніцы, і вусны, што сакавітай лініяй складаюцца ў чырвонае сэрца, і шчокі, напятыя пружыністым лязом маладосці. А затым вусны расхіліліся, усміхнуліся, і ўсмешка разгарнулася на шчокі, на вочы, як разгартаюцца хвалямі зручна пастаўленыя косткі даміно.

Так усміхаюцца людзі, калі вяртаюцца дамоў — усміхаюцца на сустрэчу з добра вядомай цеплынёй, з утульнымі завулкамі кватэры.

“Якая яе кватэра? — падумаў Марусь. — Напэўна незвычайная, напэўна такіх у мястэчку няма. Сцярпець адзін яшчэ паўстанак — і яна мяне запросіць на сваю кватэру”.

Думка вырастала адважная, упэўненая, як ніколі раней.

А прыгожая пані ў той жа хвіліне сказала:

— А ў Варшаве вам ёсць дзе спыніцца? Ёсць хто знаёмы?

— Брат ёсць, — сказалася, па інерцыі неяк. I язык, засаромеўшыся, што мабыць заўчасна абмінае прыадкрытыя дзверы, пачаў адступаць назад:

— Хіба што ад’ехаў дзе, бо хто яго там ведае, непаседа мой брат, сёння тут, заўтра там.

Цягнік прычаліў якраз да паўстанка, і Марусь уздыхнуў з палёгкай: “Выканаў усё-такі. Выстаяў. А ты ціха там, — запёрся кулаком у спіну пузыра. — Зараз яна запрапануе наведаць сваю кватэру”.

А жанчына быццам на вяроўцы ягоных думак ішла.

— Калі б якая праблема, вось вам, — працягнула візітную картачку.

Марусь узяў яе, перакінуў у пальцах. Перачытаць прозвішча і адрас не атрымалася, падчас стаянкі лямпы ў вагонах прыгасаюць, кладуцца на сцены, на лаўкі, на шчокі пасажыраў чырванаватым паўсвятлом. I ён закінуў картачку ў кішэню сіняй майкі, на грудзі, туды, дзе сонным рытмам б’ецца сэрца.

А потым усё расплылося, а можа, усё паплыло. Ноч, думка, цягнік, сусвет. Нават элегантная працоўня, дзе над вялікім аркушам паперы схіліўся Марусь, закружылася лянівым вярчальным танцам. А пасярэдзіне гэтай працоўні стаяла цалкам аголеная прыгожая пані. Але Марусь не паспеў прыгледзіцца да яе сакрэтнай прыгажосці. Няспынны танец загартаў паню ў воблачныя карункі, цюлі, аксаміты.

— Пойдзем? — пытае пані і раскошлівым жэстам працягвае далонь.

Раскрываюцца дзверы, і з працоўні яны выходзяць на вялікі парк. Між кветак, між старых дрэў, спакойным блакітам хістаецца вялікае вока басейна.

— Пойдзем? — пані пытае яшчэ раз і заходзіць у блакітную ваду.

Пытае залішне, бо Марусь ужо ступае яе следам, быццам ступаў на непазбежны, запісаны ў кніжках лёсу шлях, ад якога не ўцячы, не адбіцца сталёвымі кулакамі. А пры тым ні ўцякаць, ні адбівацца Марусю не хочацца. Нат калі і пратэстуе пузыр. “На халеру табе той басейн, навошта ён? За працай жа ў Варшаву едзем”, — вісклівым голасам высалапляецца ён з падбрушша. З-за няўвагі ўласніка выбраўся якраз на волю і, карыстаючы хвіліну, пачынае павялічвацца, надымацца, запаўняць купэ сваімі празаічнымі жаданнямі. Здаецца — вось і рассыплецца, разарвецца тысячай асколкаў, трапляючы абы-дзе, нат на прыгожую сукенку прыгожай пані.

Але Марусь ужо не чуў вісклівы пратэст пузыра. Сціскаючы далікатную жаночую далонь, ён паглыбляўся ў блакітныя абдымкі басейна. Цёплая, шоўкавая вада агарнула сцёгны, калені. Увішнымі струменьчыкамі пабегла яшчэ ніжэй, на лыткі, у чаравікі, што цягам гадоў выстаялі не адну летнюю спёку і восеньскую слату.

Дзяўчына

Любяць глядзець дзяўчын, што ў разгары маладосці ідуць на сустрэчу з мястэчкам.

Прысаджваюцца за столік, цяпер побач з крамай “Ат-ланта”. Гэта добрае месца, па галоўнай вуліцы. А вуліца — і крыніца, і вусце — разгартаецца ва ўсіх напрамках ды згартае да сябе ўсё, што мае тут якое-колечы значэнне.

І не быць, не функцыянаваць у мястэчку даўжэй за два дні, не ступаючы на тую вуліцу.

Гэтым шляхам вяртаюцца з мясцовага магістрата турботныя рэферэнты — як нармальна не складаецца ў іх бюджэт, і прыдзіраюцца начальнікі, бо такая праца начальнікаў, і хварэюць шлюбныя жанкі, і сыны падрастаюць не абавязкова на вобраз і падабенства, запісанае ў рамах буйнай амбіцыі, і ў шырокім плане года астаецца няшмат месца для празаічнай пляшкі з кумам.

Тут у дзве гадзіны пасля поўдня, заўчасна прыстарэлыя маткі-полькі хілком уцякаюць ад ранішняй змены на фабрыцы. І ў думках лаюць гэту фабрыку, што за пяцьсот злотых у месяц бесцырымонна распранае іх з апошніх атрыбутаў прыгажосці. А затым, у краме “Ат-ланта” пераліваюць залатоўкі ў пластмасавыя пакеты з малаком, напаўняюць водарам свежага хлеба, загартаюць у цёплыя апельсінавыя хустачкі. Ступаюць на вуліцу, а сонца ўсміхаецца дзіцячай усмешкай. І ўжо іначай, і ўжо пяшчотным зрокам абводзяць фабрычны комін.

Напышліва надзімаючы бруха, час ад часу перакоціцца вуліцай штатны кіраўнік чагосьці там. Жоўты гальштук, бы кітайскі мандарын, распіраецца напалову, лежачы ў жывой рыкшы.

Часам ступіць тратуарам пачарнелы ад сонца мужык, што з’явіўся ў мястэчка па неадкладных справах. I зазіраючы з-пад брыля кепкі на сонна спавольнены свет, мабыць, і задумваецца: чаму летні час выяўляецца ў розных варыянтах. Местачковымі вуліцамі сноўдае нага за нагою, а вось пераступіўшы мяжу мястэчка, паглыбіўшыся між жытніх палёў, вокамгненна паскарае крок, набірае хуткасць.

Гэтай вуліцай з ліцэйскіх абдымкаў Піфагора і Сакрата маладосць рвецца бестурботнай рэчкай у шчаслівае папоўдне, значыць — унікуды.

Дзяўчыну, што ідзе тратуарам, яны бачаць упершыню. Гэта вельмі прыгожая дзяўчына. Гадоў не больш за дзевятнаццаць, высокага росту, але рост яе перш за ўсё выдаўжаюць ногі — значыць, тое, што прыбаўляе прыгажосці дадатковы бляск, апранае яе ў шляхетнасць, як спрытная ювелірская рука апранае ў шляхецтва звычайны камень.

Побач з дзяўчынай крочыць хлопец — таксама дзевятнаццацігадовы. Мабыць, які школьны сябрук. На ўроках прысаджваецца за суседнюю парту, а калі ўсе схіляюцца над кніжкамі і сшыткамі, ён крадком спаглядае на яе плечы і ўздыхае, і мроіць якія фанабэрыі. А ўсё так і астаецца чыстай фантазіяй, бо якое можа мець дачыненне прыгажосць да штодзённай звычайнасці?

Бо хлопец бачыцца ім звычайны. Можа, глядзяць на яго з перспектывы маладых, але ўжо сталых мужчын, з гэтага месца, дзе скульптар-час на адну хвіліну спыняецца, адпачывае, накапляе сіл для дэструкцыйнай працы? I тады значная частка свету аддаецца чалавеку ва ўласнасць, а ён, зведзены ўладай, напышліва выдзімае губы. А можа, бачаць хлопца праз вобраз гэтай дзяўчыны, цераз яе блакітныя вочы, светлы твар, валасы так залатыя, што ўсё побач уяўляецца шэрым і звычайным?

Але далоні хлопца сплятаюцца з далонямі дзяўчыны, яго — пакуль не мужчынскія, але ж моцныя — пальцы гуляюць яе даўгімі пальцамі. Здаецца, дзяўчыне гэта падабаецца. I яна ўсмешкай дае адказ пяшчотнай гульні пальцаў.

“Чаму цяпер такія прыгожыя дзяўчаты? I дзе яны былі раней?” — думае Колька. Уяўленне вылузвае з памяці моцную, прысадзістую фігуру шлюбнай жонкі. Разглядае, параўноўвае. Але параўнанне атрымліваецца дрэннае: кароткія пульхныя ногі ніяк не стрымліваюць крок нагам доўгім і далікатным. Блытаюцца, губляюць дыстанцыю, свараць адна другую спацелым дыханием. А доўгія ногі ідуць, ідуць, ідуць. Ёсць у іх каварства і бязгучная элегантнасць павука, што аплятае вочы тонкай сетачкай. I вачам не закрыцца ўжо, не адступіць убок. Лева

— права, лева — права, лева, — спічастыя абцасікі пікаюць аб тратуар — цішэй і цішэй, аж канчаткова змаўкаюць і, узнятыя шырока раскрытымі зрэнкамі, узлятаюць у маёвы блакіт, сплятаюцца з сонечнымі промнямі.

I тады агортвае Кольку сорам, пачуццё віны. Як хлапчук, каго злавілі ў чужым садзе, апраўдваецца, паклікаючы на памяць усе лепшыя дні. Наогул, гэта апошнія дні месяца, калі, вясёла падсвістваючы, крочыць чалавек дамоў, пяшчотна кранае запханы ў кішэню кашалёк. З парога расплачваецца з жонкай, аддае ў яе руплівыя рукі прыбытак апошняга месяца. Яна ўсміхаецца, а ён сядае на кухні — маленькай, тры метры на два — і, зазіраючы ў акно, што раскрываецца на блізнячы, вытканы з вялікай пліты блок, паглыбляецца ў талерку цёплага спакою і маленькай стабілізацыі.

А вечарам кладзецца побач з жонкай. У асаблівыя хвіліны, згартаючы вусны ў пульхны абаранак, яна вышэптвае адно слова — “о”. Ціхае, сціплае, заўсёды та-кое ж.

Колька глядзіць на дзяўчыну, дзяўчына глядзіць на свайго хлопца. Хлопец схіляецца шэптам да яе вуха, а яе вусны складаюцца ў маленькае сонейка. “О,” — усміхаецца сонейка. Усміхаецца аўтэнтычным, свежым здзіўленнем, прыахвочвае, запрашае, вабіць у сцежкі, ніколі раней не кранутыя чалавечай ступнёй. І Колікаў сорам зноў адступае — на адзін крок, другі. Адступае перад неназванай крыўдай, прадчуваннем, што побач з добра вядомым, рэальным светам, ёсць таксама і другі свет — таксама ён сапраўдны, таксама рэальны. Але гэты свет за шыбай, за халодным шклом, і не крануць яго, працягнуўшы руку.

І Колька пытае:

— Як думаеце, ён яе... Ну, ведаеце...

— Вядома, што трахае. Як піць даць, — не падбіраючы словы, не загортваючы іх у бліскучыя паперкі, адказвае Грыша Грынь. — У іх гэта хутка зараз адбываецца. Бузібузі і пад коўдру.

— Не, — пярэчыць Колька. — Немагчыма. Ен, пэўна, нават не ведае, як тое зрабіць.

— Глянь жа, смургаль яшчэ... А і яна, далікатная такая, і такая... такая, — шукае ў памяці слова. — Яна такая чыстая.

Так кажа Колька. Але побач з наяўным голасам ёсць і другі голас — глухі і бурклівы. Колька глядзіць на хлопца, на ягонае плячо, што прыгартае дзяўчыну, бачыць, як усміхаюцца яе вочы. І чорны глухі голас вытыркаецца з-за сцяны маўчання.

— Яна такая чыстая, — паўтарае Колька. І хочацца, ня-хай яшчэ раз Грыша запярэчыць, няхай скажа якое слова — грубае, непрыемнае, вострае, бы лязо брытвы, што згарне ўсмешку з вуснаў прыгожай дзяўчыны і яе звычайнага хлопца.

І Грыша Грынь кажа:

— Усе яны зараз чыстыя. Памыўшыся ў ванне. І запіраецца такая, і адбіваецца — падумаў бы хто. І охае, і ахае, і ўсё “не” ды “не” паўтарае. А натура, Колька, інстынкт. Ён ні ў чым не разбіраецца. Ведаю я іх, жанчын. Ух, як ведаю!

Гэтае “ух”, высказанае кароценька, але эмацыянальна, быццам рама, што агортвае шмат якія вобразы. Але перш за ўсё ёсць у гэтых рамах адна цыцатая прыгажуня, што прыйшла аднойчы на фабрыку, а калі вахцёры паклікалі Грышу, не гуляючы ў залішнія канспірацыі, ні прэлюдыі, тузанула яго высока ўзведзеным жыватом. “Пазнаеш?” — спытала. I ён па сённяшні дзень адбіваецца ад гэтай прыгажуні трыма сотнямі злотых у месяц. I шукае нешта знаёмае ў маленькім тварыку, у вачах, у вуснах, ва ўсмешцы. Але адшукаць знаёмае не атрымоўваецца. “Як у балота ідуць тры сотні,” — думае Грыша.

Хлопец з дзяўчынай падыходзяць якраз да паўстанка гарадской камунікацыі і прыпыняюцца. Iх пальцы развітваюцца, разбягаюцца. Стоячы побач, плячо ў плячо, разглядаюць расклад.

— Так ці сяк, усе яны блядзі. Зараз во, паедуць на хату. А там старых няма, гуляй душа, — Грыша Грынь разгартае рамы сваёй памяці, як звычайна, находзіць там вочы ў вочы на вядомую фігуру. Але вобраз дзяўчыны ніякім колерам, ніякай рыскай, наведзенай кісцікамі сонца на светлае палатно маладосці, не сыходзіцца з вобразам цыцатай прыгажуні. I дадатковы камень, дадатковая злосць загружваецца на спіну Грышы Грыня.

— Можа, не, — уключаецца ў размову Эдзік. — Можа, не ўсе. Ніхто не ведае жанчын.

— Ведаю я іх, добра ведаю. Раз гляну на жанчыну і ўсё ведаю, — запіраецца Грыша, але Эдзік жмурыць вочы, паблажліва ўсміхаецца.

— Памыляешся. Ніхто не ведае жанчыну. Можа, і глядзіш ты на яе, а папраўдзе, што бачыш? Сукенку, ногі, прычоску. А яна цябе — вось і разглядае. Зазірае ў вочы, агортае сэрца, калупаецца ў душы. А часам і мускулы абмацвае, таксама ж, чаму не. Здагадаешся, што там бачыць, што чакае, на што спадзяецца — і яна твая. Спадзяецца на дзікую бестыю — будзь бестыяй. Самай дзікай і самай прымітыўнай. Кусай яе зубамі, рві кіпцюрамі. Але калі для яе хочацца ступіць у цёплую ваду, будзь як цёплая бяспечная прыстань.

— А як князя захоча, кажы, што ты сапраўды князь, а часова злая ведзьма зачаравала цябе ў штатнага працаўніка дзяржаўнай чыгункі, — спрачаецца Грыша.

— Так і скажы, — згаджаецца Эдзік. — Але — не сло-вам. Скажы тое жэстам, позіркам, дотыкам. I ніколі не старайся яе канчаткова пераканаць. Няхай прадчувае, няхай здагадваецца. Няхай разгартае цябе старонка за старонкай, паглыбляецца, нырае глыбей. Аж агарнеш яе плячом, закрыеш у далонях, як безабаронную птушку. А ўвогуле — мужчына павінен маўчаць і слухаць. Тады як губка ён, убірае ў сябе і яе, і яе словы.

Змаўкаюць. Хацелася б яшчэ паспрачацца, але вядома, што Эдзік мае рацыю. Бачылі ж не раз, як прызямляюцца ў ягоных далонях тыя птушкі. I зайздросцяць Эдзіку словы, што ў ягоных вуснах сплятаюцца ў зручныя букеты, а калі трэба, знікаюць, скаўзаюцца ў маўчанне, утульваюцца ў ціш.

— Хто кахае ўсіх жанчын, астаецца вольным, — кажа часам Эдзік. — Толькі адна паасобная жанчына мае сілу апрануць чалавека ў кайданы. Усе разам — ніколі.

I тады яшчэ зайздросцяць Эдзікавай волі.

На паўстанак пад’язджае аўтобус, і хлопец з дзяўчынай знікаюць за чырвонай шырмай.

“Паедзе? Не паедзе?” — Колька ўважліва ўзіраецца ў паўстанак. Незразумелая, ірацыянальная сіла прымушае яго хвалявацца. З ад’ездам дзяўчыны нешта — не вядома што — астанецца незавершаным, незакончаным, і іржавым цвіком будзе муляць вантробы, і скарачаць сціплую прастору мястэчка, памяншаць яе да светлага аблічча гэтай дзяўчыны. “Няхай яна не ад'язджае”, — думае Колька.

Аўтобус адыходзіць. Дзяўчына астаецца на паўстанку адна.

— А гэтай во, што якраз трэба? — Грыша хінае галавой на паўстанак.

— Не ведаю. Можна было б пераканацца.

— Праўда была б. Ты ж яе бацька, — прыдзіраецца Грыша.

— Або дзядзька, — падкідае слова Колька.

Наўмысна так кажуць. Дзяўчына апусціла вейкі,

паставіла твар да сонца. Залатыя кудзерыкі рассыпаліся на вецер. Няўрымслівая маладосць стаіць люстэркам на фоне вуліцы. А вуліца ступае ў гэтае люстэрка, і хілком, сарамліва вяртаецца назад — хітрымі вачыма цыцатай прыгажуні, пульхнымі вуснамі, складзенымі ў сціплы абаранак, і яшчэ сотняй звычайных спраў. І хочацца: ня-хай які кулак, якая сіла тузане светлае шкло, а яно рассыплецца дробным макам, і ўсё будзе звычайна, як ра-ней.

— А можа якраз і сірата яна, і трэба для яе бацьку? — Эдзік уздымаецца на ногі, пацягваецца.

Моўчкі глядзяць, як перасякае вуліцу, пружыністым, хлапечым крокам накіроўваецца на паўстанак.

Аб чым будзе размова — з гэтага месца не ўчуеш. Эдзік нешта скажа, дзяўчына адкажа, адступіць крок, а ён ступіць следам. І яшчэ раз, і яшчэ крок. А затым яна, мабыць, спыніцца, а ён, схіліўшыся да белых кудзерыкаў, нешта прашэпча ў заружавелае вуха. І кудзерыкі страсянуцца жэстам пярэчання, адмовы. А калі не будзе ў гэтай адмове злосці, яго вусны яшчэ раз наблізяцца да ружовага вуха. І тады кудзерыкі страсянуцца іначай. Здзіўленнем? Недаверам? Можа, жартам, а можа, ад звычайнай цікавасці, смешна перакульваючы галоўку, зазірне ў ягоныя вочы. А вочы цёплай усмешкай спытаюць: “Ну і як?”

Калі так усё атрымаецца, Колька спытае хрыплым го-ласам:

— Вып’еш піва?

Ад пільнага ўзірання ў паўстанак местачковай камунікацыі, у горле засохне, здранцвее, прыліпне да зубоў язык.

— Давай, — такім жа хрыпеннем адкажа Грыша Грынь.

А можа, будзе зусім іначай? Можа, у адказ на першае слова злоснай адмовай страсянуцца кудзерыкі? I як матыль, зняважаны памылковым парывам ветру, разгарне крылы, адляціць у свой свет. Эдзік прыпыніцца хвіліну на паўстанку, правядзе зрокам лёт матыля, пацісне плячыма і, засунуўшы рукі ў кішэні, вернецца на ранейшае месца.

I пойдуць утраіх у краму “Атланта”.

Ніхто тое не ведае, бо вуліца прыпынілася на адну кароткую хвіліну і зноў манатонным майскім крокам ступае па свае справы.

Hoc

1.

У квітнеючы летні час пан Антон Лебяда задумаў прыдбаць новы нос. Не такі, як цяпер, сіне-чырвоны, пляскаты, размешчаны наперакор правілам сіметрыі, з заўважальным ухілам на левую шчаку. Быццам пасадзілі яго там далоні далёка не цвярозага скульптара.

Мроіўся пану Антону просты, фігуральна дасканалы нос Роберта Рэдфарда, які апранае мужчыну ў нябачны пінжак міністэрскай саноўнасці, або кураносік Майкла Джэксана, той зноў на век-вечны замацоўвае свайго носьбіта ў бестурботным хлапечым свеце, або ў рэшце рэшт, хай сабе які другі. Абы не той актуальны.

— Бо і як жа так жыць? — спытаў аднойчы пан Антон, вывучаючы ў люстэрку дублікат сваёй фізіяноміі.

— Дзе ні глянь — нос. Вось табе і ўся фізіяномія. Не, няма будучыні з такім картоплем між вачэй, — сам сабе адказаў, бо нос, якраз падведзены да працэсу ранішняга брыцця, не праявіў ніякага зацікаўлення эстэтычнымі разладамі. Больш цікавымі здаваліся яму мануальныя эквілібрыстыкі рукі, завершанай брытвай. Назіраючы за бліскучым лязом, адчуваючы, мабыць, сталёвае дыхание, стандартна чырвоны, цяпер дадаткова яшчэ прыхарашыўся крывавымі фарбамі.

“Калі б нос Клеапатры быў крышку даўжэйшы, хто ведае, у якім напрамку пайшла б гісторыя чалавецтва?” Хто такое сказаў, пан Антон не памятаў. Зрэшты, якая розніца — хто ён, той філосаф, калі сказана як адрэзана, падумаў пан Антон, ступаючы на вуліцу.

А гісторыя мястэчка ў той дзень кіравалася якраз у мясцовы парк.

Дзянёк быў нядзельны, у парку найгравала музыка, у тым жа напрамку сачыўся борзды струменьчык лакальнай грамадскасці. Згодна з рухам струменьчыка перамяшчаўся і пан Антон. А ўсё разам злівалася ў вялікую яму, не вядома чаму званую амфітэатрам.

— Водачка-сігарэты, — жанчына, замацаваная на сутыкненні дзвюх алеяў, быццам бы павесіла вочы на мяжы вакуума, а вось зрок яе і з рэальнага свету выгартаў усё, што ў гандлёвых разліках кваліфікуецца як патэнцыяльны кліент.

Аднак мясцовае грамадства толькі паасобнымі прадстаўнікамі адказвала згодна з воляй жанчыны. Бо, як можна здагадацца, жанчына не была з тутэйшых. Не разумела, што народ сёння якраз гуртуецца ў парку дзеля ежы выключна душэўнай. Мо з цягам часу, пасля гадзіны-дзвюх, пасля інтэлектуальнай раскошы, і яе прапанова знойдзе пажаданы водгук. Скарыстаўшы знаёмства з мясцовымі звычаямі, з поўнай адказнасцю за слова можна сказаць: так яно і будзе. Але — пакуль што — не.

“Вось табе, — падумаў пан Антон. — Бачаць чырвоны нос, зараз жа і прапануюць. А я не такі, як каму здаецца. У мяне ларок на базары з апельсінамі і яблыкамі. І планы, і перспектывы. Яшчэ год-два, і адчынецца сапраўдная крама, вялікая-вялікая”.

Так думаў пан Антон, але ў апошняе і сам ён не верыў. Гадоў пяць як займаецца бізнесам, а не надта ж разгарнуўся. А прычына, вядома, між вачэй яна. Кліенты

— не скажаш — і падыходзяць, і рукі запускаюць між яблыкаў і апельсінаў. Той-сёй і пра цану наведаецца. А напароўшыся на нос уласніка, адступае хілком назад. “Такі чырванявы ворган, — думаецца кліенту, — вядома пра якія сведчыць ён схільнасці. А дзе схільнасці, там і ашуканства”.

Так мяркуюць кліенты. I не разгарнуцца пану Антону, не падскочыць вышэй за свой нос.

Хвоснуты нахабным успамінам, ён падоўжыў крок i аблакаціўся на амфітэатр.

А на сцэне праходзіў якраз народны фэст. Значыць, адбываліся справы дынамічныя. Хоры спявалі і танчылі, апускаліся са сцэны і вярталіся назад. Зліваліся ў магутныя, расспяваныя камбінаты, то зноў дзяліліся і метадам пачкавання дарылі жыццё новым дуэтам, тэрцэтам, квартэтам. А слухачам — радасць, бо ад анёльскай музыкі людзі забываюцца на штодзённыя клопаты і свае фізічныя недасканаласці.

Чарговая група ўладкавалася на сцэну. Быў гэта жаночы хор з дваццаці асоб, і кожная такая асоба, упрыгожаная музыкай і каляровым касцюмчыкам, магла б без залішніх клопатаў скалыхнуць з фундаментаў, расслабіць, змяніць у кіпячы вулкан самае халоднае мужчынскае сэрца. Але зрок пана Антона засяродзіўся на салістцы, што, вышпарыўшыся два крокі наперад, прыхапіла мікрафон і моцным альтам паехала ў натоўп.

Ніхто не ведае, чаму якраз салісты карыстаюцца найзначнейшай ласкай слухачоў і чаму з-за іх падчас рокканцэртаў згуртаваныя пад сцэнай паненкі губляюць прытомнасць. А часам і сталыя мужчыны, бы той старажытны Уліс, агаломшаны спевам сірэнаў, забываюцца на родную Ітаку.

Пан Антон, паглыбіўшыся ў цёплы альт салісткі, забыўся на свой родны, няшчасны нос.

А калі хор апусціўся са сцэны, расплыўся ў натоўпе, пан Антон невыпадкова апынуўся побач з гэтай салісткай. Прыгарнуўшы пад бокі дзвюх каляжанак, яна ўсё яшчэ падспеўвала, калыхалася за музыкай. I ўсміхалася ўсяму свету. А пану Антону, паказалася яму, усміхаецца.

I пан Антон шчыра падскочыў пад гук гармоніка, а нават — ці не першы раз у жыцці — узяўся за шаленчыя вакальныя спробы. Ён напіраў на высокае “до” з заўзятасцю касмічнай энергіі, што, узбуджаная першабытнай сілаю, вылузвае з мікраскапічнага атама яркія зоры, блакітныя планеты, цьмяныя галактыкі. Выкідаючы з вантробаў спантанныя музычныя каскады, ён усё бліжэй і бліжэй падплываў да каляровага касцюмчыка салісткі. I зазіраючы ў яе вочы — сэрцам, душою, какетліва-танцавальнай мовай цела, здавалася, пытаў пан Антон: “Чуеш ты, прыгожая мая? Табе спяваю”.

Дакладна так паводзяць сябе самчыкі салаўёў маёвымі начамі, калі над местачковым паркам стаіць шоўкавая цеплыня. I калі з каханай жанчанай паглыбляецеся ў гэтую летнюю ціш, часам шанцуе вам слухаць какетлівыя напевы. Прыгартаючы плячом каханую асобу, зазіраючы ў яе раззораныя вочы, кажаце ў такіх выпадках: “Ты чуеш, мілая? Ён жа ў твой гонар так”.

Але вашыя словы не грунтуюцца на праўдзе. Каханне — самы эгаістычны стан жывой душы. Кожны тут напявае сваім голасам, і свайму адрасату, і ў сваю карысць.

А пан Антон дарыў сваю песню невядомай харыстцы, а харыстка паказалася яму прыгажэйшай за ўсё, што паклікала на свет майская вясна.

Пан Лебяда быў шчаслівы. Ён адчуваў сябе неадступнай часцінай вялікага народа. Як чалавек, каму давялося паблудзіць у цёмным лесе, прасноўдаць там увесь дзень, а ў рэшце рэшт выбрацца на хай сабе і незнаёмую, усё ж такі чалавекам назначаную сцежку.

— Ну і крычыць той насаты, — моцны альт вярнуў пана Антона ў зусім не музычную прастору. Голас належыў асобе, якую ў думках паспеў ён назваць вяршыняй прыгажосці ў нашым сусвеце.

— Ага, — падтрымала яе другая харыстка. — Голас нават і нічога, ды зусім неадукаваны. I ўражлівасць на мастацтва, на прыгажосць і эстэтыку — не адчуваецца.

— Уражлівасць — прыродная справа. Яна ёсць, або яе няма. Але ж, як відаць, не ўсе такое разумеюць.

— Далёка не ўсе, — вочы салісткі згубілі ранейшую ўсмешку. Узіраліся ў пана Антона лютым холадам, як суддзі і пракуроры ўзіраюцца ў разбуральнікаў назначанага кодэксамі парадку.

Ад шчасця ў няшчасце, ад перамогі ў паражэнне, ад славы ў няславу — нат не крок, і не міг.

“Чалавечае жыццё — бы кола аўтамашыны. I зверху ты, і адначасова знізу, і не паспееш прывыкнуць — іржавы цвік спускае дух, пераўтварае цябе ў непатрэбны кавалак скамечанай матэрыі”.

Такая па-філасофску разумная думка нарадзілася ў галаве пана Антона, калі на крокаў дваццаць адышоў ён ад цэнтра здарэнняў. Прыдбаць другія разумныя думкі ён не паспеў.

— Водачка, сігарэты, — азваўся знаёмы голас.

— Дайце пляшку, — адказаў пан Антон. А затым, між блокаў, адкаркаваўшы капслю, заправіў вантробы доўгім глытком гаркоты.

Мястэчка тым часам заходзілася ад музыкі і ад шчасця.

2.

Гардзеевы вузлы рэжуцца мячом, а недасканалыя насы — лязом хірургічнага скальпеля. І яшчэ, вядома — далонямі рашучасці і адвагі, без якіх гісторыя астаецца мёртвай думкай, на век вечны раскірэчанай між мінулай і будучай хвілінамі, а кожны няўдалы нос дажывае сумную старасць, павесіўшы ноздры між правым ды левым вокам няшчаснага ўласніка.

У нашым выпадку спрацавалі ўсе неабходныя варункі.

Нос атрымаўся — цуд. Пан Антон глядзеў у люстэрка, кранаў пальцамі бадзёра насцярожаныя ноздры, абмацваў іх, а затым, паставіўшы паказальны палец між броваў, на хрыбет носа, з'язджаў уніз ідэальна простай лініяй. А пальцамі правай рукі шчыпаў сябе ў задніцу, мацней і мацней, каб адагнаць найпрыгажэйшы сон. Аблічча ў люстэрку, здавалася, зараз разыдзецца, рассыплецца дробным макам і пачнецца няўхільнае вяртанне да прытомнасці, і з срэбнай роўнядзі шкла, здзекліва ўсміхаючыся, вытыркнецца на свет добра вядомая бульбіна.

Аблічча ў люстэрку было непарушанае. Можа, калі ад дупы, нахабна практыкаванай наконт рэчаіснасці, сетачкай нервовых калідораў прыбягалі балючыя сігналы, тады і крывіліся, тады і пратэставалі вусны. А нос якраз трымаў ідэальную лінію.

Ад радасці пану Антону хацелася разарваць грудзі, дастаць адтуль сэрца і шпурнуць яго між усіх людзей, знаёмых і абсалютных чужынцаў. А перш за ўсё злажыць гэтае сэрца ў далоні прыгожай пані-харысткі, якую першы раз пабачыў у местачковым амфітэатры, у гонар якое вылузваў з вантробаў верхняе “до”, а якая бесцырымонна агаломшыла яго адным словам — насаты.

Але за жорсткае слова пан Антон не крыўдаваў. У яго была свядомасць, што гэтая пані належыць зусім другому свету, і што ў гэтым яе свеце зусім другія вартасці. Вышэйшыя канстытуцыі грунтуюцца там на пашане прыгажосці, ды і штодзённыя законы пішуцца тонкім пяром эстэтыкі і фантазіі. Разумеў пан Антон і тое, што ягоны ранейшы нос, у гэтым свеце можа ўспрымацца адно як антаганізм дэталёва абдуманай гармоніі.

Напрыканцы лета пан Антон пачаў зазіраць у гэты свет. Адвячоркамі прысаджваўся да акна і глядзеў удалеч.

Калі глядзіш у акно звычайна, вачыма, бачыш там шэрыя, шматпавярховыя дамы, вуліцу, дрэвы, запэцканы варонамі тратуар. I чуеш, як грубым голасам гудзяць машыны, і, абмяркоўваючы празаічныя справы, пехацінцы перакідваюцца словам.

Але пан Антон глядзеў у шыбу сэрцам. I ў ягоных думках адлюстроўваўся зусім другі краявід. У бясконцай прасторы ён бачыў таксама ж бясконцыя шарэнгі пальмаў, і кіпрысаў, і яблыняў, што згінаюцца да зямлі цяжарам спелых пладоў. Але яблыкі там не такія, як на базары. Усе яны ідэальныя кшталтам і ўсе спелыя ў чырвань і золата, быццам разбіў хто летняе сонца, рассыпаў у зялёным голлі. А па-над дрэвамі стаялі хмары расспяваных салаўёў, і людзі — усе ў доўгіх белых сукенках — шпацыравалі ў блакітным паўсвятле — хто пры тым гартаў кніжку, хто зручным кісцікам замацоўваў на ільняным палатне ўяўныя колеры і кшталты, а яшчэ другі хто, прымкнуўшы вейкі, выяўляў сябе ў анёльскай песні.

А часам усе тыя пальмы-кіпарысы-яблыні складаліся ў аграмадную арфу. З усіх бакоў зляталіся салаўі, прысаджваліся на струнах. Прыгожая пані харыстка брала ў далоні райскі інструмент, кранала яго тонкімі пальцамі і стрэсвала тых салаўёў са струн, як летні вецер страсае расу з жытніх каласоў.

Тады асабліва хацелася пану Антону злажыць у далоні прыгожай пані свой новы нос. I ў доказ шчырага кахання з галавы да ступнёў абсыпаць яе яблыкамі і апельсінамі. Вярнуўшыся з уяўнага свету на местачковы базар, доўга корпаўся ў скрынках і мяшках. Падбіраў, вышукваў самыя прыгожыя яблыкі і апельсіны, насычаныя сонцам так глыбока, што і Усявышняму не было б прычыны саромецца за іхнюю якасць.

Але пані не прыходзіла. Мястэчка сцякалася на базар шматлікімі ручайкамі, а ручайкі зліваліся ў гаманлівыя рэчкі, а рэчкі спалучаліся ў адну магутную плынь, а спынялася тая плынь на ларку пана Антона, бы на якой аграмаднай плаціне. I, напаткаўшы найпрыгажэйшы ў мястэчку нос, ранейшая жвавасць і гаманлівасць пераўтваралася ў шолах, што пераліваецца з вуха ў вуха спакойнымі паасобнымі кроплямі.

Але часам з шэпту вылузвалася на свет і мацнейшае слова, вострае, бы лязо хірургічнага скальпеля.

— Во, прыдурак які. Во, дзіва. Ніхто, ніколі ў мястэчку такое і не падумаў, а ён...

Гэтыя словы выпраўляла ў натоўп звычайная чалавечая зайздрасць. Яна заўжды пустазеллем выяўляецца там, дзе адвечная аблога расцвітае самотнай і нікому не зразумелай кветкай.

Бывае, для непазнакі гэтая зайздрасць прыкідваецца светлай патрыятычнай хустачкай, апраўдваецца сама ад сваёй малечы, і ў такіх выпадках папракаюць вас у куды значнейшай віне: “Ну як жа так? — кажуць. — Без прычыны, дзеля прыватнай карысці адмовіцца, адрачыся, пусціць у заняпад, у забыццё бацькоўскі, класічна беларускі нос?”

Але пан Антон не звяртаў увагу на такія закіды. Ен чакаў блізкае сабе сэрца, брацкую душу, што зразумее кожны позірк, кожны жэст, кожнае маўчанне.

Але пані не прыходзіла. І пан Антон, хочаш — не хо-чаш, часцей зазіраў у яе свет. І не толькі адвячоркамі, але і досвіткамі прысаджваўся да акна, а затым, разгартаючы халоднае шкло, ступаў між пальмамі і кіпарысамі, і перакідваўся словам з людзьмі ў белых сукенках, і як раней, як у гэтым местачковым амфітэатры, быў шчаслівы.

А ў ларку накапляліся найпрыгажэйшыя яблыкі і апельсіны.

У мястэчку сталявалася восень, з пушчанскіх сцяжын ступала на галоўную вуліцу, з галоўнай вуліцы сачылася між шматпавярховых дамоў, між драўляных домікаў, у чырвань і золата размалёўвала найтайнчэйшыя завулкі. І тады ўрэшце здарылася доўгачаканае.

Прыгожая пані харыстка прыйшла на базар. Прагулялася між ларкамі, там-сям кранула тонкімі пальцамі якую сукенку, у люстрах, для выгоды кліентаў расстаўленых між вопраткай, паправіла прычоску.

Следам харысткі крочыў мужчына — моцны, булаваты, быццам пасля якога землятрусу вырваўся з каменнай скалы.

Яны спыніліся каля ларка пана Антона.

“Які прыгожы нос, — падумала пані харыстка. — Гэта ж ці не той, пра які зараз гамоняць у мястэчку?”.

Тым часам пан Антон падбіраў для яе апельсіны і яблыкі. Перакідваў у далонях, разглядаў у залатых промнях восеньскага сонца, пальцамі, спраўна абмяркоўваў іх пружыністасць і сакавітасць.

— І вазьмі яшчэ кілаграм чырвоных буракоў і дзве цыбулькі. Я люблю бураковы булён. Ты сёння зварыш мне, — моцны мужчынскі голас ні то пытаў, ні то загадваў.

А жанчына адказала:

— Ты так любіш, мілы мой. Я звару сёння бурачковы булён.

Адвярнулася, яе тонкія пальцы, тыя, што ўчора стрэсвалі салаўіны спеў са струн арфы, зараз пяшчотным жэстам гладзілі твар мужчыны, яго шчокі, напятыя ў два таўстыя, бліскучыя ўзгоркі, і нос, што вытыркаўся з гэтых узгоркаў доўгай, спічастай вежай.

Мужчына ўсміхнуўся, прыхапіў пакеты, загружаныя апельсінамі, яблыкамі, буракамі і цыбуляй. I накіраваўся ў натоўп. Ступаў моцна, упэўнена, вялікім носам, і шырокімі грудзьмі, і моцным плячом разгартаў той натоўп, як сталёвы карабель разгартае збунтаваныя хвалі.

Пані яшчэ раз крадком зірнула ў аблічча пана Антона.

“Які прыгожы нос. Шкада, што не сапраўдны ён,” — падумала і, бы бяспечным калідорам, ступіла ўслед за сваім мужчынам.

Шафа

Раніцой, расплюшчыўшы вочы, бачу знаёмую сцяну, акно ў сцяне, за акном вяршыні дрэў — аголеныя нахабнымі пальцамі зімы, і толькі на досвітку сарамлівы іней апранае іх у карункавую бялізну.

Не хочацца ступаць у чарговы д ^зень. Бо і куды пойдзеш, калі ўсё мястэчка, ушыр і ўдоўж, раней паспеў ты затаптаць глыбокімі слядамі? Ну, няхай там, можна, скажам, узяць напрамак на базар. А што на базары? Сёння ж, як і ўчора, прыклеіцца касавокі Жоржык. Што чуваць? — выскаляцца бяззубыя яслі. Гм, што чуваць. Тое, што і ўчора чуваць, — адкажаш, а касое вока падміргне над тваім плячом:

— Значыць, я пяцёрку, ты пяцёрку — і пайшлі. Бачыш вунь там саветку? Сівае футра, зараз за брамай. Полька ў яе — пріма сорт.

Можна было б схадзіць да пана Агоньчыка, што трымае спажывецкую краму па самай важнай, Трэцямайскай вуліцы і яшчэ тры ў другіх завулках мястэчка. Даведацца, які зараз няпэўны хлеб ад гандлю кілбасамі, сырамі і півам. I паслухаць можна нараканняў: які клопат такая крама, на досвітку падымае чалавека з пасцелі, і ўсе тыя кантролі, і кошты, і кліенты фанабэрыстыя...

А калі б у мяне была такая крама, я ні словам не заікнуўся б ні пра якія складанасці. Я б аддаў для яе ўсю сваю душу.

Часам нават абмяркоўваю — якія былі б там паліцы, якія халадзільнікі і маразілкі. I прадукты. Калі б была ў мяне спажывецкая крама, нідзе ў мястэчку, нат у самым вялікім супермаркеце не купіць тое, што тут.

Але крамы ў мяне няма. I таму, забіўшыся пад коўдру, назіраю за варонамі за акном. Чатыры чорныя пункты абсталяваліся з пачаткам снежня ў ліпавым галлі. Днём знікаюць па сваіх неадкладных справах, з кухоннага акна бачу, як сноўдаюць тратуарам, какетліва зазіраюць у вочы пехацінцам, а затым, прыдбаўшы згубленую крошку хле-ба, вяртаюцца ў ліпавае прыпынішча. А раніцой, пакуль сонца вытыркнецца з-за блокаў, засунуўшы дзюбы ў цёплае пер’е, тырчаць на сваім месцы. I вось пералічваю іх кожную раніцу. I калі ў рахунках атрымоўваецца недабор, дзіўная турбота выгартае мяне з-пад коўдры, запрашае на кухню і загадвае пільна сачыць па бліжэйшым наваколлі. Калі, аднак, чатыры чорныя пункты аксіяматычнай канфігурацыяй стаяць на фоне шэрага неба, тады і выбівацца з-пад коўдры патрэбы няма. З’ехаўшы з акна, я разглядаю сцяну. А там, як і ўчора, шлюбны партрэт дзеда і бабы, побач бацька і маці, з такой жа нагоды запісаныя на век вечны аб’ектывам невядомага, фатографа, прыхарошаныя фантазіяй рэтушора. Чатыры пары вачэй глядзяць на мяне здзіўленым позіркам, нязменным ад чатырох дзесяткаў гадоў. I адно не магу зразумець, якім чынам мёртвае, на паперы адлюстраванае аблічча бацькі, з дня ў дзень, непрыкметна напаўняецца дзедавай усмешкай, дзедавымі вачыма, дзедавымі вуснамі. I маршчынамі. I міжвольна насоўваецца думка: калі б на сцяне замацаваць яшчэ адзін партрэт, тады і мой твар насыціцца пачаткова бацькавай, а затым і дзедавай усмешкай.

Часам разважаю яшчэ, чыё аблічча, побач з маім, магло б запоўніць рамы шлюбнага партрэта.

Шмат якія вочы і шмат якія імёны прыходзяць на думку.

Пані Валя, што прадае газеты ў кіёску візаві базара. Яшчэ адна пані, якую сустракаю час ад часу на аўтобусным паўстанку — я не ведаю яе імя, але заўсёды, згодна з нормай, даю для яе “дзень добры”, і яна ветліва ўсміхаецца.

Але больш за ўсіх мне даспадобы чарнявая, невялічкая, далікатная, бы шкляная, фігурка, пані Аня, што жыве ў суседнім пад'ездзе. Яе спальня зараз за сцяной маёй спальні, і часам, ноччу, калі спыняюцца на вуліцы ўсе аўтамашыны і калі над мястэчкам разгартаецца абсалютная ціш, прыкладаючы вуха да сцяны, уяўляю яе соннае дыханне.

Часам яшчэ сніцца мне сон. Разгартаю сцяну звычайна, бы шоўкавую занавеску, пераступаю, прыпыняюся на паўзмрочнай спальні і гляджу ў спакойнае аблічча пані Ані.

Але ж — кожны ведае — і адзін сон складана пераліць у рэчаіснасць, а што гаварыць пра два.

Калі б твар пані Ані стаяў побач з маім на шлюбным партрэце...

Уцякаю ад гэтых партрэтаў. А затым вочы бягуць на супрацьлеглую сцяну.

Шафа....

Бывае, раскрыю дзверы, загляну ў драўлянае нутро. З левага боку чатыры паліцы, з правага — парожняе месца для доўгай вопраткі. Ну, шафа як шафа. Ніякіх там асаблівасцяў. Восьмы месяц завяршаецца, як на маёй кватэры яна. А пачалося ўсё пасля велікодных святаў.

Дзень быў гандлёвы, серада. У такія дні местачковы базар запаўняецца як завязаць. Была першая пасля Вялікадня серада, людзі, адсвяткаваўшы тры дні, здаецца, ішлі яшчэ па святочнай інэрцыі, а мабыць, прызапасіўшы раней тое-сёе, не было ў іх патрэбы хадзіць у гэтае месца. Словам, пуставатым паказаўся базар у першую, паслясвяточную сераду. Мабыць таму і адразу я адсачыў чалавека ў доўгім чорным плашчы. Доўгавалосы, з рукамі, скрыжаванымі на грудзях, прыпыніўся ля ўваходу на базарны пляц. Побач стаяла шафа на двое дзвярэй. Нешматлікія кліенты праходзілі міма, міжвольна, зрокам абмацаўшы шафу і яе ўласніка, уцякалі да ларкоў. Нармальна, бо каму зараз трэба старая, абшастаная мэбля?

— Купі шафу. Добрая, не пашкадуеш.

— Ды навошта мне шафа? У мяне нат і месца няма, паставіць такую мэблю — само па сабе неяк адказалася.

— Затое ёсць у цябе мроі. А месца няшмат яна патрабуе. Дзе паставіш, там будзе стаяць.

Неяк незвычайна сказаў ён гэтыя словы. Упэўнена. Быццам чытаў мае думкі, слова за словам, як чытаў добра вядомую кніжку.

— А пры чым тут мроі?

Чалавек з шафай не адразу адказаў. Глядзеў на мяне, а яго вочы былі як цёплая летняя вада.

— Не бойся, — сказаў цёплы голас. Мроі не сорам, кожны чалавек мроіць.

— А пры чым тут мроі? — ніякае разумнае слова не прыйшло мне на думку, і я паўтарыў раней сказанае.

— Яна здзяйсняе іх, — паказаў на шафу.

— Як, здзяйсняе? Шафа мроі здзяйсняе? Значыць

— рыбка яна залатая, ці як? — мабыць, прагучаў у маім голасе які іранічны фон, бо чалавек прыжмурыў вочы, напружыўся, здавалася — яшчэ глыбей нырнуў у мае вантробы.

— Перш за ўсё яна перайначвае людзей.

— Як перайначвае?

— Пераканайся, — адным рашучым жэстам расчыніў дзверы.

Нічога асаблівага за гэтымі дзвярыма не было. Паліцы, папярэчка для вешалкі. Ніякіх тунэляў, тайных калідораў, што выводзяць чалавека на новыя прасторы.

“I ўсё? — хацелася спытаць. — Гляну вось на шафу, пераступлю парог і апынуся ў іншым свеце? Як зусім но-вая асоба?”

Але чалавек з шафай хіба здагадаўся ў маім расчараванні, а можа, карыстаючы звышнатуральныя свае здольнасці, перачытаў мае думкі. I пакуль я паспеў адазвацца, ён прамовіў першы:

— Дакладна так. Пераступаеш парог гэтай шафы і вяртаешся назад як зусім новая асоба. Непатрэбныя дзеля таго ніякія калідоры, зубатыя шасцярні, складаныя машыны.

Мне хацелася смяяцца. Ашуканцаў цяпер, як ніколі раней. Дзе ні ступіш, дзе ні глянеш, прапануюцца розныя цуды.

— Самае важнае — зрабіць крок. Ступай, пераканаешся. Тут і цяпер.

А наўкол гуртаваліся людзі. Бо людзі — зусім як птушкі. У кожнай свае справы і свае прасторы, а няхай толькі адна ападзе ў траву, калупнецца тонкімі кіпцюрамі, на крылах цікавасці злятаецца гаманлівая грамада.

— Што тут прадаюць?

— Нічога, — адказаў чалавек. — Вам нічога, — паўтарыў, паставіўшы выразны націск на слова “вам”. I глядзеў на мяне. “Ступай”.

Хацелася ступіць, і было страшна. Бо і як? Зайдзеш у шафу, зачыняць дзверы, расчыняць. Нічога не здарыцца, і вернешся назад у прыдуркаватыя воплескі выпадковых людзей, у здзеклівы смех касавокага Жоржыка. А можа, сапраўды штосьці збудзецца? Пераменіцца ўсё, і вярнуся ў не вядомае сабе месца, у чужы свет. За сцяной там невядомае, не пані Ані дыханне, чужыя птушкі за акном, чужыя дрэвы. А — хто ведае — можа, сам сабе акажуся чужынцам у гэтым свеце?

— Ну як? — спытаў чалавек. — Ступіш?

Але гэтае “ступіш”, апроч мяне, ніхто не чуў. Прыкідваючыся купцом, я яшчэ раз абмацаў шафу, там-сям абстукаў кулаком — моцным, здаровым рэхам адгукнуліся сценкі. Зачыніў дзверы, расчыніў. Працяглым енкам азваліся завесы.

— Дзверы крыху скрыпяць, але дрэва саліднае, яшчэ пастаіць. А, няхай і прамахнуся. Вазьму, — сказаў уголас. I падумаў: “Дома — там ніякіх сведкаў, ніякіх позіркаў — праверыцца ўсё дакладна”.

Восьмы месяц яна на маёй кватэры.

Клаксон

1.

Калі ў чалавека аргазм, ён гатоў разгарнуць неба і нырнуць у прадбачаную адно анёлам раку забыцця або, адракаючыся ад сябе, пайсці светлымі райскімі сцежкамі. Абы куды, абы далей ад цялеснай абалонкі.

Вітусю Агоньчыку нікуды якраз не хацелася. У яго не было жадання ступаць ні за, ні супраць чаго-небудзь. I не было жадання адмаўляцца ад сябе. Расплюшчыўшы вочы, ён ляжаў дагары жыватом. Ляжаў побач Кавалёвай Лількі і дашчэнтна прызнаваўся ва ўласнай тажсамасці: ён, Вітусь Агоньчык, пяцідзесяты год нараджэння, жанаты, раней на дзяржаўнай пасадзе, цяпер — гаспадар сабе і чатыром спажывецкім крамам. А Лілька — год нараджэння семдзесят сем. Другі тыдзень стаіць за прылаўкам у Мамуазэль. Дакладна — з дня, калі жонка пана Вітуся адправілася ў водпуск на цёплае мора. Раней яна запаўняла гэтае месца. А цяпер Лілька ўсміхаецца кліентам, расхвальвае прадукты, а калі ўзлазіць на раскладныя драбіны ды працягвае далоні да самай высокай паліцы, усе вочы сыходзяцца на яе кароценькай сукенцы. I ва ўсіх, хто якраз сочыць за гэтай нескладанай мануальнай аперацыяй, ёсць адно адзінае жаданне: хай былі б у драбінаў не тры, а нават і сто дваццаць тры прыступкі, і хай прадаўшчыца Лілька ўзлазіла б высока, на самае неба.

Лілька ляжыць побач з Вітусем Агоньчыкам, у ягонай аўтамашыне. Машына — метраў дзвесце за каталіцкімі могілкамі. Светлым днём гэтае месца шмат хто наведвае. Бо і як не наведаць. Ступаеш крокаў дваццаць ад белавежскай шашы — і ўжо агортвае цябе пушчанскі спакой. Яшчэ крокаў дваццаць і яшчэ, і выходзіш на зялёную паляну. Раней была тут футбольная пляцоўка, ды і зараз падлеткі час ад часу забіваюць мяч у прыімшэлыя вароты. А побач з сабачкамі шпацыруюць панюсі, саноўныя пенсіянеры сноўдаюць памежжам святла і ценю. Паглыбляюцца і далей, у духмяныя хмызнякі, дзе ў сонечныя майскія дні ліцэісты і ліцэісткі частуюцца танным віном або салодкім, ліпкім лікёрам. Бывае — у выніку вінна-лікёрнай кансумпцыі тая ці іншая паненка застыне на імху пад ляшчынай, і калі ты не ў дзіравым корабе радзіўся, можаш назіраць, як руплівая мурашка, пачынаючы з лакіраванага боціка, пераадольвае напружаную далеч лыткі, абмацвае закругленасць калена, апынуўшыся на спацелай плошчы сцёгнаў, ступае направа і налева, аж дэзарыентаваная навіной краявіда, знікае ў цяністым прыстрэшку сукенкі. Вось чаму, пачуўшы маладыя галасы, той-сёй дзядок выдаўжае ў іх напрамку свае крокі.

Але зараз тут пуста і ціха. Па-над пушчай, над лясным стадыёнам стаіць чэрвеньская ноч. Раззоранае неба абапіраецца на, дубовыя каланады, і вось хвіліну ра-ней, з гэтага неба, Вітусь Агоньчык апусціўся знічкай на плоскі, напружаны жывот Кавалёвай Лількі. А чвэрць гадзіны раней Лілька сказала:

— Я не хачу так.

— Як так? — не зразумеў Вітусь Агоньчык, бо і забрыў якраз у пункт, з якога не шмат што бачыцца ды разумеецца.

— А вось так, на галыша. Нацягніце кандом, — сказала і засмяялася. Зразумела раптам недарэчнасць сітуацыі: зараз атрымаецца ў іх блізкасць самая блізкая, а яна да яго звяртаецца на вы. — Бо ведаеш, я ніколі яшчэ...