Вуліца Добрай Надзеі

— Што, ніколі? — рука, якая, сціскаючы Лільчыны трусікі, даязджала якраз да каленяў, там і спынілася.

— Я ніколі яшчэ без рызіны, — прашаптаў у вуха засаромлены голас. — Разумеет? Баюся.

— Э-э там, — спадзяванне на штосці другое было, ці не на абсалютную цнатліваць, бо і рука, знерваваная залішнім перапынкам, спрацавала жвавей. — Што тут баяцца. Усё як трэба будзе.

— Але ці напэўна? — недавер, які адчуваўся ў голасе, неяк спрачаўся з дзеяннямі апошніх органаў. Калені гойснулі амаль да падбародка, добраахвотна пазбываючыся карункавай абалонкі.

У той момант у Вітуся ўдарыў пярун. Ён не быў, вядома, фізічна-атмасферны, бо і неба стаяла над лесам чыстае ды зорнае. Быў гэта абсалютна ўнутраны пярун, які нараджаецца ў чорных хмарах несвядомасці, агортвае вантробы клубамі агню, спапяляе ўсё наваколле, аж на пажарышчы астаецца адна-адзінокая, узведзеная ў неба, абсмаленая дубовая кукса. У той момант ці не чарговы пярун дасягнуў таксама ж і Лількі. Папаў яе цэльна, і дзяўчына, быццам агаломшаная мільёнам вольтаў, жыватом кінулася наперад, яе ногі напружыліся, расцягнуліся, закружылі млынком, быццам на веласіпедзе ехалі. I раптам левая пята, пакаўзнуўшыся на шыбе, прызямлілася. Якраз на чорную спіну Клаксона. Тэхніка, для яе выпадковасць ці памылка, не мае ніякага значэння, адазвалася.

Светлым днём, у цэнтры горада, мабыць, і ніхто не звяртае ўвагу на такія акустычныя сігналы. Зараз, пасярэдзіне і лесу, і ночы, Клаксон азваўся голасам сотні зуброў, тысячы аленяў, раз’юшаных барацьбой за прыхільнасць самкі. Гэты рык спутаў, спаралізаваў Вітусю Агоньчыку ўсе мускулы. I Вітусь апусціўся знічкай на напружаны жывот Кавалёвай Лількі. I знерухомеў. I як у песні спяваецца: стала ціха-ціха па ўсёй зямлі. I ў такую абсалютную цішыню Лілька спытала:

— Ужо?

Вітусь не адказаў. Ён кульнуў у бок і памаленьку пачаў прыходзіць да прытомнасці. Пытанне паўтарылася, але зараз у дзявочым голасе адчуваўся спалоханы, амаль адчайны тэмбр:

— Ужо? Чуеш ты ці не чуеш? Ужо?

У асаблівых сітуацыях так пастаўленае пытанне — мужчину не ў гонар яно. Бо як жа словам дапаўняць тое, што ў добра скамплектаваным калектыве адчуваецца без ніякіх слоў?

— У мяне, значыць, будзе дзіця. У нас будзе дзіця, — сказала Лілька. — Разумеет ты? Ты разумеет, што нарабіў?

Ён не разумеў. Не зусім яшчэ прытомны, стараўся адлюстраваць у думках падзеі апошняй хвіліны. Не атрымлівалася. Усё, што неяк вярталася на памяць — пранізлівы гудок Клаксона. Так ён і сказаў:

— Я нарабіў? Я? А трэба было пятамі ў клаксон барабаніць?

Такое малое-маленькае, не звяртаючы ўвагу на сказанае Вітусём, хіба і не яму, а сабе кіравала словы. Такое во развяла пальцы на сантыметраў два, а затым, прылажыла іх да жывата, быццам бы стараючыся ўлавіць той момант, з якога пачынаецца новае жыццё. Наша дзіця. Тваё. Не ўцячэш жа, не адмовішся хіба ад свайго...

У Вітуся не было жадання ні ўцякаць, ні адмаўляцца ад чаго-небудзь. Як раней сказана, расплюшчыўшы вочы, ён ляжаў дагары жыватом. I думаў. Пра бліжэйшую будучыню. Перш за ўсё: як аб’явіць такую навіну жонцы. Што для яе сказаць? I як сказаць? З жонкай, хаця і перажылі гадоў трыццаць, ніколі такога не было. Ніколі, нат пасля самай блізкай блізкасці, не сказала яна Вітусю: у нас будзе дзіця. I яго не было.

А затым, з разгубленасці, непазбежнай у новай сітуацыі, пачаў вылузвацца дзіўны мужчынскі гонар, упэўненасць у сваю выключнасць, несмяротнасць амаль. “Якое ўсё нескладанае. Не было дзяцей, адна хвіліна — і ёсць яны. Маё жыццё пяройме мой сын”, — падумаў. I зараз усхваляваўся: “Сын? Адкуль жа ведаць. А мабыць, дачка?” I зноў спалохаўся: “Як жа дзіця?”

— Што цяпер будзе? — апранаючы гардэроб, спытала Лілька.

Вітусь не адказаў. Ён не ведаў.

2.

Кажуць — усходам сонца пачынаецца новы дзень. I яшчэ кукурыканнем пеўняў. Такія меркаванні грунтуюцца на стандартах далёкай мінуўшчыны, калі свет пераліваўся з хвіліны ў хвіліну кроплямі ранішняй або вечаровай імглы і калі чалавек слухмяна хадзіў наўкол сонечнага манежа, заложаны ў ягоныя аглоблі.

За нашым часам дзверы ў новыя дні раскрываюцца спажывецкімі крамамі. Iгнаруюць гэтыя крамы і сонечны гадзіннік, і кукурыканне пеўняў, і ранішнюю расу. Страўнік бесцырымонна вытурвае чалавека на вуліцу. “Ідзі, кажа. Есці хачу”. I чалавек не дыскутуе са страўнікам. Ідзе ў Мамуазэль.

А ўласнікі такіх крамаў падымаюцца на ногі раней за ўсіх. А можа, хто іх ведае, бы які біялагічны варыянт perpetum шоЬііе, функцыянуюць бесперапынна і кругласутачна?

Яркае сонца ўзвялося на трэці паверх летняга неба, а Вітусь Агоньчык усё яшчэ ляжаў пад коўдрай. Ён не спаў. Заплюшчыць вочы не дазваляў гадамі настроены біялагічны гадзіннік. А таксама і думкі, што натоўпам гуртаваліся ў галаве, гаманлівым рознагалоссем спрачаліся кожная за сваю рацыю. Прыходзіла на памяць крама, і Вітусю рабілася сорамна. Зараз, пэўна, там чарга кліентаў, а на паліцах дзяжурыць учарашні хлеб і ўчарашняе малако. I з-за неахайнасці гаспадара апраўдваецца перад кліентамі прадаўшчыца Лілька.

Лілька. Прыходзіла на думку яе імя — і Вітуся агортваў раптоўны сполах, бо за Лількай ішло чарговае слова — дзіця. Прыпаўзала ракам, разгартала ружовенькія ручкі, з-за абсліненай соскі ўсміхаліся кругленькія губкі. Соска выплёўвалася караценькім словам: тата.

Ад слова “тата” ўскалыхнулася, напоўнілася насалодай сэрца. Ён амаль і прызабыў гэтае слова, згубіў спадзяванні на яго. А тут — вось і на табе. Зараз ракам яно прыпаўзае, а не бач калі ўзвядзецца на ногі, прыбяжыць, застукае ў дзверы, закіне ручкі за тваю шыю, маленькая шчака прытуліцца да вялікай. Затым пойдзе гэтае слова ў школу, і будзеш цешыцца на кожную пяцёрку, на кожны, хай сабе і самы дурненькі, вершык, вывучаны на памяць. Аж у які прыгожы дзень прыйдзе ў дом — пад ручкі з такім жа, як ён, словам, толькі другога полу. I разам адтэрмінуюць тваё небыццё на яшчэ адно пакаленне.

А потым Вітусю прыйшоў на памяць Грыша Грынь, што жыве па-суседску, а дзве вуліцы ўбок прыдбалася ў яго дзіця ад аднае грудзістай панюсі. Хлопчык часам забягае на іхнюю вуліцу і, напаткаўшы Грышу, кліча яго — тата. Але гэтае кліканне Грышу Грыню не падабаецца. Каштуе трыста злотых у месяц. Няшмат, бо як сказалі ў судзе — браць больш за палову зарплаты негуманітарна.

“А калі так і Лілька захоча палову? Значыць — дзве крамы? Можа нават “Мамуазэль”?” — гэтая думка яшчэ глыбей забіла Вітуся пад коўдру. Заплюшчыў вочы, прытаіў дыханне. Дарма. З абсалютнай цемры, літара за літарай, вытыркаўся зялёны неон: “М-А-М-У-А-З-Э-Л-Ь”. I крышку ніжэй: “Уласнік — Кавалёва Лілька”.

“Не, не можа быць. Лілька не такая. Не ад карыслівасці ўчора там, у лесе за могілкамі”, — вярнуліся на памяць абразкі ад апошняй ночы, і ў цемры пад коўдрай Вітусь усміхнуўся сам сабе. — “Можа, нават кахае мяне Лілька? Яна такая пыгожая і такая сумленная”. — Згарнуў коўдру з галавы, зірнуў на свет. Сонца пераступала чарговы паверх неба, а на Вітуся зваліўся чарговы сполах. “Там, у краме, натоўп злых кліентаў, Лілька бедная, апраўдваецца, узлазіць на расстаўныя драбіны, сарамліва ўсміхаецца... Менавіта. На якую халеру ўсміхацца чужым мужыкам? I сукенка — кароценькая такая. Магла б жа апрануць якія нагавіцы, або што... Прыстойныя дзяўчаты не гойсаюць па драбінах у такіх сукенках. Нават тая грудзістая прыгажуня Грышы Грыня — калі бачыў хто яе на драбінах? А не такая яна ўжо і прыстойная — за яе ж справай “дзецяробам” завуць Грышу ў мястэчку”.

“Дзецяроб. Значыць — што? Ніхто цяпер не скажа:

“Я купіў сыр у Агоньчыка?” Або: “Іду па піва ў Мамуазэль? Схадзі па хлеб да дзецяроба — так, мабыць, зараз выправіць мужа па пакупкі якая жонка?”. І Вітусь чарговы раз нырнуў пад коўдру.

“А Лілька — яна такая прыгожая і такая сумленная. Калі спытае хто: “Дзе ж ты зараз працуеш, Лілька,” што тады для яе астаецца? У дзецяроба за прылаўкам я працую, адказаць? А сваім шляхам — ад сумленнасці да несумленнасці адзін крок. Была ж нястача ў касе на мінулым тыдні. Праўда, за руку ніхто нікога не злавіў. Але ж — стаяла за прылаўкам жонка — і ніякай нястачы не было.

Жонка. Заўтра пятніца, а ў суботу вяртаецца яна”.

Цёплая — як ніколі раней — хваля агарнула Вітуся. Знаёмыя вочы, знаёмая ўсмешка. У суботу пасля поўдня ён сядзе на машыну, паедзе на вакзал. Будзе спяшаць, каб да прыезду цягніка знайсці добрае месца на пероне. І калі грукатам вагоны зойдуць на вакзал, пакуль спыняцца між перонаў, праз адкрытае акно яна памахае рукой. А ён, як заўсёды, радасна адмахне. Прыхапіўшы багаж, пойдзе перонамі. Яна будзе ступаць побач, а ён тады скажа: “Ведаеш? Гэта прадаўшчыца, што ты да ад’езду вынайшла яе... А, дарма і казаць што”.

— Зноў нястача ў касе? — як заўжды спытае жонка і смутна ўсміхнецца. — Дарма давяраць маладым.

— Ой, дарма, — адкажа Вітусь у суботу пасля поўдня. А цяпер ён ляжыць пад коўдрай і думае.

Верш

Восень набліжалася ў местачковы парк. Бярозы стаялі ў золаце, чырванелі клёны, ранішнія туманы доўга, амаль да паўднёвага сонца, блукалі асфальтовымі сцежкамі. Во-сень, кажуць, найлепшая пара рэкрутацыі ў паэты. Якое ж тады дзіва, што ў Сашы Перчука напрыканцы верасня аб’явіўся талент?

Пабразгваючы медзянымі чупрынамі, адыходзілі ў імглістую далеч белавежскія дубы, асыпаўся іней на жоўтыя бярозавыя сукенкі. Свет паміраў. I Сашу Перчуку таксама ж хацелася легчы мёртвым. З усякіх біяграфіяў яму падыходзілі асабліва тыя, дзе паэт не надта доўга бавіў час у вядомым нам свеце.

Там, куды самі не даедзем,

Там, куды павязуць нас,

Сябры, сваякі і суседзі....

На чацвёртай лінейцы верш захрас па самыя вушы, бы той, запомнены з дзяцінства, бацькаў воз з дровамі, крадзенымі ў Казённым лесе. Як ні падступаў Саша да чацвёртай лінейкі, як ні браўся за яе — не рыфмавалася, а калі ўжо, тады ў зусім банальную, даўно праспяваную фразу.

Нават спроба замяніць чаргу слоў давала адмоўны вынік.

Змораны творчымі пошукамі, апранаў Саша Перчук доўгі, чорны плашч і паглыбляўся ў местачковы парк. Крыссё плашча ён не зашпільваў, любіў, калі вецер шкуматае яго, калі дрыжыць ад восеньскага холаду, як чорныя харугвы — прадказальнікі злавеснай навіны. Паглыбляўся ў парк не спяшаючыся. Наскі пантофляў міжвольна калупаліся ў жоўтым дыване, галава інстынктыўна цягнулася да ветру. Ён асабліва любіў крочыць насупраць ветру, бо тады валасы, якія, быццам бы прадчуваючы мастацкую місію, не стрыг гады два, хісткімі блонд-ветразямі плылі за спінаю.

Такі жывы малюнак бачыў калісьці Саша ў кіно. Паэт у восеньскім парку, разложаныя на ветры валасы, надзьмутае подыхам лістапада крысо паліто. Праўда, той асобень меў на сабе і белы шаль, доўгі-доўгі, які, двойчы завінуўшы шыю, ападаў на медзяную сцежку. У местачковых крамах якраз не было такіх доўгіх белых шаляў, прадаўшчыцы прапанавалі ўзамен другія колеры або сціплейшыя памеры, ды Саша, які ў прынцыповых справах прыняў рашэнне не карыстацца сурагатамі, глядзеў на тых дзяўчат з агідаю, але моўчкі: урэшце, не яны ж вінаватыя ў сваёй ігнаранцыі ў мастацкім сусвеце.

Халодны дождж Саша Перчук таксама любіў. Можна здагадвацца — ці не мацней за лістападаўскае сонца. Уяўлялася яму: вось застудзіцца ад нябеснага плачу і памрэ. Ды не проста — сканае, напруціцца раз-два, бы які надарваны жыццёвымі важданінамі дзядок. О, не. Паміраць Саша будзе доўга — сама лепей ад туберкулёзу. У нейкім сырым, паўзмрочным сутарэнні, у цішыні і адзіноце. Калі тым часам за вакном, што амаль разлажылася на тратуары, чалавечыя, зямныя справы, у туфлях, у чаравіках, у галёшах, пабягуць — кожная ў сваім напрамку. I адно худая паненка з мясцовай арыстакратыі будзе наведвацца раз на тыдзень з клуначкам фрыкасаў, крадком згорнутых з сямейнага стала. Замарудзіць якую гадзінку слухаючы ўважліва, ці не прагучаць паміраючыя вусны яшчэ раз, мабыць апошняй, несмяротнай фразаю.

— Толькі адзінокі паэт можа стварыць вечнае, — вярнуўшыся з парку, Саша Перчук сядаў у пярэднім пакоі, абапіраўся спінаю аб радыятар, а пані Перчук ружовым ручніком з доўгіх блонд-валасоў згартала восеньскую непагадзь. Затым уцірала ў мужаву спіну нейкую масць ад застуды. А яшчэ потым брала яго за руку і праводзіла на кухню, дзе на стале, дыхаючы сытасцю і цеплынёю, вартавала талерка з памідоравым супам.

— Еш, Сашык, — пані Перчук садзілася на табурэце ды задумліва ўглядалася ў змрочнае акно. Бо не была яна — як, зрэшты, і ўсе ў мястэчку — ні з князёў, ні з графаў, ні з баронаў нават.

— Толькі адзінокім паэтам ствараць вечнае. Адзінокім і галодным, — пабразгваючы лыжкаю аб дно талеркі, канстатаваў Саша. Яшчэ здзекліва чвякнуў страўнік, прыпамінаючы, што дарма тут спадзявацца на несмяротнасць пасля заўчаснай смерці, і можна было ісці спаць.

У сакавіку паказалася вясна. Рэчка Лясная, склікаючы да сябе ўсе навакольныя снягі, напружвалася, мацнела, выходзіла з берагоў. Спружынілася, мацнела ды вытыркалася з-пад зямлі новая трава, новае жыццё. I толькі верш Сашы Перчука, верш пра паміранне, ніяк не выдаўжаўся. Мабыць, не знайшлося адпаведнае слова, якое і запыніла ўвесь паэтычны працэс, але — ці не перш за ўсё — Сашу не падабалася ўжо прадчаснае, а тым болей працяглае паміранне. Зараз было яму да густу сядзець за півам у бары “Лялечка”, глядзець на сцяну або праводзіць літаратурныя дыспуты з другімі кансументамі Дайлідаў.

— Які ж там творчы настрой, — заяўляў жонцы познім вечарам, калі ўжо пашчасціла адшукаць дзверы ў дамашняе прыстанішча. — Я кажу табе, там нават дым з папяросы мае...

Наогул і не ўдавалася ўдакладніць, чым характэрны папяросавы дым у бары “Лялечка”. Ногі неяк дастаўлялі гаспадара ў спальню, ды выпаўняць сваю функцыю далей — адмаўляліся. I пані Перчук, разуваючы іх з запэцканых чаравікаў, шаптала сама сабе:

— Спі, Сашык, спі. Заўтра будзе лепшы дзень.

А заўтрашні дзень пачынаўся булёнам з курыцы, тонкім, якраз на хваробу, што бярэцца ад праз меру спажытага піва.

— Табе вядомы паэт Кукулка? — пытаў пан Перчук, зазіраючы ў талерку з булёнам. I даваў адказ: — Ну як жа, усім ён вядомы. Напісаў “Чорныя лебедзі” ды і шмат яшчэ што. А ўсё, паверыш, вылівалася з яго толькі тады, калі добра выпіў. Кожная зваротка, кожная фраза, кожнае паасобнае слова. Нат і памёр ён... Ведаеш, як памёр?

Але пані Перчук адказвала маўчаннем. Бо і адкуль было для яе ведаць пра апошнія хвіліны паэта Кукулкі?

— Цудоўна памёр Кукулка. У творчым настроі быў якраз. Узлез на электрычны слуп, казалі — прыкурыць папяросу. А знізу стаялі другія, менш знакамітыя паэты. “Вяртайся,” — крычалі адны. “Давай-давай! Вышэй!” — юдзілі другія. А ён іх якраз і паслухаў. I асіроціў усіх нас.

Усё-такі ў паэта Перчука не атрымлівалася так, як у паэта Кукулкі. Як ні стараўся, што б ні ўліваў у сябе — не вярталася паэтычным словам. А ўзнімацца на электрычны слуп дзеля закуркі — саромеўся. У невялікім мястэчку — усе ж усіх ведаюць.

Спадзяванне на новыя творчыя сілы прыйшло раннім летам. Дакладна з гэтага дня, калі ў бар “Лялечка” з’явілася новая бармэнка Лёля. Прыехала — ніхто не ведае адкуль, зусім як у амерыканскім кіно пра каўбояў. Адно яе халоднае і сумнае аблічча сведчыла за якую там бяду, мабыць, няшчаснае каханне, што ўяўна астаецца за лініяй далягляду, а. папраўдзе ступае за чалавекам крок у крок, да апошніх ягоных дзён.

Ці не па прычыне гэтага ж смутку закахаўся ў Лёлю Саша Перчук.

Раней былі тут шмат якія бармэнкі і шмат якія афіцыянткі. I ўсе кропля ў кроплю падобныя да сябе — маладыя, дваццацігадовыя дзяўчыны. Учора стаялі ў краме з вопраткай, заўтра лёс закідаў іх за прылавак базарнага ларка з картоплямі і цыбуляй.

А сёння, выпадкова зусім апыналіся ў “Лялечцы”. I выяўлялася гэтая выпадковасць нязручнымі жэстамі, кавай, разлітай на пінжак кліента, лыжкамі і відэльцамі, раскладзенымі ў парадку, што больш прыпамінае хаатычную партызанскую атаку, а не строй, вызначаны дыпламаванымі стратэгамі.

Яны свядомыя ў сваёй недасканаласці і апраўдваліся за яе сарамлівай усмешкай.

Сашу падабаліся такія ўсмешкі. Было ў гэтых дзяўчат нешта тутэйшае і безабароннае, што дазваляе ўяўляць пэўныя сітуацыі. І гэтыя ўяўленні блізкія рэчаіснаму свету — падбадзёрыўшыся півам, можаш працягнуць руку, дакрануцца да інтрыгуючых кругласцяў.

Але ж на мяжы з рэчаіснасцю каханне ніколі не выцвітае яркай кветкай.

А ў паню Лёлю Саша Перчук закахаўся адразу. Яе фізіяномія — холад і дасканаласць каменнай структуры. Ідэальныя вочы, вусны, нос, бровы. Нават у пальцах адчувалася дасканаласць аптэчнай вагі, калі рыхтавалі тыя пальцы крывавую мэры. Сорак грам гарэлкі больс, дзесяць лімоннага соку, сто дваццаць таматнага. Яшчэ грам солі, шчыпта перцу табаска, тры косткі лёду. Гэты лёд вылузвала пані Лёля не з халадзільніка, а проста з сэрца. Яе вочы ўсміхаліся чыстым блакітам далёкай Арктыкі, яе пальцы мяшалі халодную кроў у халоднай шклянцы. Пальцы ніколі не памыляліся.

Але часам Лёля губляла свой бяздонны смутак.

— А мо паўтарыць разок, а? — падміргвала, забіраючы парожняе шкло.

— З вашай рукі — няхай і атруту, — адміргваў паэт Саша.

Так і здавалася: вось прыйдзе той дзень, безумоўна, сонечны і прыгожы, і ў такую светлую хвіліну, праз нешчаслівае каханне, ён, Саша, ды яна, Лёля, каўкнуўшы смяротныя цыянкі, спалучацца, каб на век вечны жыць між анёлаў.

А прычына пачуццю горкаму ды няспоўненаму завяршаецца, вядома, у асобе пані Перчук, якая на прапанову развітання з мужам адгукнецца гучным не!

Лета разгаралася тым часам. Вышэй узводзілася сонца, выдаўжаліся дні, ступалі за сонцам і любоўныя крокі Сашы Перчука. З Лёляй разумеліся яны без слоў. За-раз не пытала Лёля: а мо паўтарыць разок, а? Не паспела шклянка распрануцца з чырвонай сукенкі, як з’яўлялася новая порцыя. Ад яе ўсмешкі і ад крывавай мэры траціў Саша цвярозыя думкі. Набліжалася хвіліна, што закладае ў аглоблі ўсе хвіліны. Асабліва тыя, якія наперадзе, у неназванай будучыні топчуцца з нагі на нагу, у нямым спадзяванні на рашучы штуршок.

Апошні летні надвячорак запыніўся над мястэчкам. Неяк, ніхто не ведае чаму, давялося раней сыйсці на кватэру. Ледзь адчыніў дзверы, ледзь пераступіў парог, ляснуў словам у ціш, насычаную водарам памідоравага супу, смела і рашуча, як смела і рашуча дасканалы хірург джгае лязом скальпеля наспеўшую скулу:

— Закахаўся я. Так залюбіўся, што няма ўжо для мяне

— ні туды, ні назад, — накоплены за лета цяжар зваліўся з душы. Зрабілася бязважка, шчасна, не хацелася нат ступіць на кухню па памідоравую раскошу. Стаяў за-раз на хісткіх нагах — і адно далонь, заціснутая ў кулак, барабаніла аб грудзі, у тое месца, дзе б’ецца сэрца:

— Тут яно ўсё. Тут маё шчасце, тут маё каханне, тут... мае... усе вершы... паэмы ўсе... тут, — словы пачалі неяк спыняцца, аддаляцца ад сябе. — Я... адыходжу... Заўтра, — паспеў яшчэ прашаптаць.

— Заўтра, Сашык, заўтра, — пацвердзіла жонка. Супольнымі сіламі давалакліся на спальню, дзе паэт Пер-чук, намацаўшы добра знаёмую мяккасць тапчана, зваліўся і заціх.

Раніцой, верхам, на белаконнай імгле, з’ехала ў мястэчка восень. Саша Перчук стаяў у акне, глядзеў на пасівелыя блокі, на жоўты бярозавы лісток, які прышпіліла да шыбы начная сырасць. Iсцi яму нікуды не хацелася. Ні ад жонкі, ні нават у бар “Лялечка”. Хіба што — туды, куды самі не даедзем, туды, куды павязуць нас...

Сустрэча

1.

Здараецца такое, асабліва ў час квітнення яблыняў і вішняў, калі чалавек, адурманены белым і ружовым квеццем, не змяшчаецца ў свой звычаёвы касцюм, не згаджаецца сам на сябе. I шукае зусім лішняе ў сваім штодзённым свеце. Тое шукае, што не ўпісваецца ў простыя фізічныя правілы, ні ў матэматычныя формулы. Паэтам мроіцца абсалютнае шчасце, філосафам воля, палітычным шаленцам справядлівасць. А звычайныя людзі шукаюць знешнюю красу. Жанчыны забіваюцца ў новыя сукні, у свежыя прычоскі, у яркія грымы, у какетлівыя ўсмешкі. Прыгажэюць.

А мужчынам горда выпінаюцца грудзі, пружыняцца мускулы, а ў думках новыя жанчыны выштурхоўваюць за далягляд зроку жанчын ранейшых, якія занялі гэтае месца з наіўным перакананнем у сваёй выключнасці.

Папаўднёвай гадзінай апынуўся пан Носік перад дзвярыма пад'езда, знаёмага, шэрага і абдзёртага з маслянай фарбы, як шэрай і абшастанай з мрояў была ў апошні час яго мужчынская экзістэнцыя. У акацыях шчабяталі птушкі, кветкі падміргвалі майскаму сонейку, дзень увогуле прэзентаваў сябе быццам з турыстычнага праспекта.

А на трэцім паверсе чакала пані Носічка, прыдбаная за жонку даўно таму назад, у выніку палымянага і, як наогул у маладосці бывае, зусім неабмеркаванага пачуцця.

I зараз тырчаў пан Носік перад дашчэнтна знаёмым блокам і сумна ўсміхаўся. Не тут пана Носіка месца. Не тут. I, мабыць, адно праз незразумелую касмічную ката-строфу запаўняе ён гэты, а не іншы фрагмент пространі.

А потым адчыніў дзверы. I найшоў на нештодзённую з’яву. Трыццацігадовую, высокага росту, тонкую, зафіксаваную зверху навальніцай фіялетава-чорных кудзяроў. З’ява адзетая была ў летнюю сукенку, даўжынёю большменш у палову сцягна. Калі аднак названы цуд краўцоўства разглядаеш з другое, вертыкальна-касой перспектывы лесвіцы, прапорцыі між закрытымі і незакрытымі раёнамі перасоўваюцца якраз на карысць раёнаў, пазбаўленых вопраткі.

Нам, абыякавым да тайных сеансаў душы, пазбаўленым лішняга красамоўства — што застаецца? Застаецца падтрымаць прымітыўную мазню вачэй: пані Зіна сходзіць па лесвіцы. Так успрымаюць свет нашыя пазнаваўчыя інструменты. А калі б — скажам — не пан Носік стаяў тут, а пан Сандра Батычэллі? О, так. Тады зусім іншая іншасць. Тады б не ступала пані Зіна празаічна, лесвіцай. Была б яна вылузана з залатой ракавіны, і з шэпту марской хвалі, і з анёльскай музыкі. А калі б, выпадкова, прыплёўся сюды якраз пан Рэмбрант, пранікнуў бы ў ласку каханай Данаі залатым дажджом, што ідзе з неапісанай светласці.

— У вас прыгожыя ногі і вельмі старанна выкананыя,

— азваўся пан Носік, бо не быў ён нейкім Рэмбрантам, які хітрасцю і нахабнасцю ўладкоўваецца ў белагаловыя сны.

— Дзякую. Вы вельмі мне ласкавы, — адказала пані Зіна. I ўсміхнулася смуткам Джаконды, што сведчыць магло б пра. вялікую самоту яе бяздоннага нутра.

— Есць яшчэ шчаслівыя людзі, — уздыхнуў пан Носік. Месца атрымалася зручным для назіральнага працэсу, і ён не адыходзіў ад дзвярэй. I пані Зіна прыкмеціла зацікаўленне. З належнай жанчынам сціпласцю спрабавала выдаўжыць сукенку. Дарэмна, бо, як агульна вядома, законы фізікі грудзьмі стаяць за справу расцяжнасці тэкстыльнай матэрыі. I пані Зіна паўтарылася сарамлівай усмешкай Джаконды.

— Шчаслівыя людзі?

— Далёка і не шукаць, — упэўнена падтрымаў пан Носік. — Вось, скажам, ваш муж.

— Ах, муж-муж, — сарамлівасць пераўтварылася ў здзіўленне. — Працуе адно і працуе. А я зусім адзінокая. Тэлевізар, кніжка. Кніжка, тэлевізар.

— Прыгожая дама не можа быць адзінокая, — спавіваючы голас у цёмны шоўк меланхоліі, прашаптаў пан Носік. Утоптваў пры тым акурак папяросы ў зацухмолены горб лесвіцы.

— Быццам бы і так, — згадзілася пані Зіна. — У нармальным свеце за дамай ступае натоўп паклоннікаў. Карыстаюцца дамы нават асабістымі рыцарамі. У нар-мальным свеце. А тут? — паехала. зрокам па закураных сценах. — Тут не-э. Тут можна быць толькі нешчаслівай жанчынай.

— Та-ак. Тут усё не так. Дзе ні глянь, правінцыя, — працягваючы настрой, уздыхнуў і пан Носік. А на душы — пасвятлела. Вось, аказваецца, не сам ты адзін у няшчасці, ёсць у цябе і таварышы.

— А можа, — пачала і спынілася. Раз яшчэ цаля за цаляй смутнымі карымі вачыма абмацала забуксаваную каля падножжа лесвіцы фігуру. — А можа вы будзеце маім рыцарам? Або — прынамсі сакрэтным адаратарам?

— А чаму ж не? Буду! — амаль не закрычаў ад радасці пан Носік. Неяк — паўстрымаўся: падобныя ж прапановы не ляжаць навалам на местачковых тратуарах. Тут і адказ даць трэба высокамоўны, — падумалася пану Носіку, а ў разумовых рэсурсах ішлі пошукі слоў. Вялікіх і прыгожых. Слоў важкіх, бы валун, а адначасова далікатнейшых за подых майскага неспакою. Аднак у Носікавых арсеналах не знайшлося такіх дзіўных, ці не алхімічных структур. I ён сумна заціх.

— Ну як? — пані Зіна ступіла адзін крок уніз, затым другі і трэці. Раскошлівы далягляд скараціўся да малацікавай перспектывы.

Тым часам лесвіца дыхнула водарам варанай капусты. У кампазіцыі кмену, маярану, ангельскага перцу, здагадаўся пан Носік, — кулінарнае ўмельства сваёй жонкі.

— Я буду вашым рыцарам. Я абараню вас ад дрэнных людзей і злога свету, — пакланіўся прыгожа і, падбадзёраны жылястым кулаком страўніка, шмыгнуў на спатканне штодзённай, па-правінцыяльнаму зямной раскошы.

2.

Першы летні дзень у Носікавай кніжцы жыцця, тоўстай і нуднай, як пазітывісцкі раман, раскрыўся абсалютна новым акапітам. Ён шыбаваў на спатканне з Зінай. Прытрымліваўся перад вітрынамі, абыходзіў кіёскі, збаўляў крок, то зноў нечакана набіраў хуткасць.

Ёсць хвіліны, калі свет ападае на тваё плячо каляровай птушкай. I зазірае табе ў вочы, і цырыкае, і манернічае, а калі падстаўляеш далонь, садовіцца там, і слухмяна збірае нябачныя крошкі з тваіх пальцаў. I нават мястэчка ў другія дні, быццам старая дзеўка, засохлае і прагорклае, зараз вітае цябе ветлівай усмешкай. Дзень добры!

— гранітным капелюшом кланяецца банк, які ўчора пад пагрозай секвестратара дамагаўся вярнуць напампаваны адсоткамі крэдыт. Прывітанне, браток! — падміргвае курдупляваты магістрат, хаця ніколі раней не адазваўся да цябе іначай, як — обыватэлю, вы абавязаны...

З такіх хвілінаў пачынаецца новае жыццё. I вось пан Носік шыбаваў у местачковы парк на спатканне з Зінай і новым жыццём.

Убачыў яе здалёку, Квяцістая сукенка на фоне пабляклай лавачкі паказалася райскай птушкай. I пану Носіку стала прыемна. Ён прысеў на крайняй лавачцы і глядзеў. Там, на сто крокаў далей, бачыш прыгожую жанчыну. Яна чакае. Побач праходзяць людзі. Мужчыны — хто крадком, а хто і адкрыта — спаглядаюць на яе, прыпыняюць крок. Мо нат і абмяркоўваюць, якія эквілібрыстычныя канфігурацыі былі б яны ў змозе выкрасіць з гэтай во паняй, калі б здарылася адпаведная нагода. А яна абыякава гартае кніжку. I ты, адзін на ўвесь свет, ведаеш аб’ект яе чакання. Таму вось пану Носіку было прыемна сядзець тут і сачыць за паняй Зінай. Было таксама жаданне падняцца, падысці бліжэй, паціснуць яе далоні. Хто ведае, мо нават пад парасонам летняга прыцемку вуснамі крануць вусны. А людзі — ідуць і ідуць, і шмат хто знаёмы там. I згодна, здаецца, трымаюць вока на асобе пана Носіка, гатовыя кінуцца з усіх бакоў, калі толькі пераступіць ён нябачную, назначаную мястэчкам мяжу прыстойнасці. A калі трэба, няма чалавека, — падумаў пан Носік. I ад незаслужанай крыўды прыкурыў. А затым — другую папяросу ад першай, трэцюю ад другой. Закругляючы вусны, пускаў дым зручнымі абаранкамі. Далікатны летні вецер псаваў іх, развейваў. Здавалася

— усё зараз разыдзецца з ветрам: парк, летняе папоўдне, пані Зіна. Думка, што менавіта яна можа зараз ператварыцца ў чыстую метафізіку, халоднай іголкай забілася ў грудзі. I пан Носік падарваўся на ногі. Ступіў, глянуў, спыніўся. Побач з Зінай прысела нейкая постаць. З перспектывы ста крокаў зусім падобная на цётку Варва-ру, якая на тое і жыве, каб ніякая местачковая таямніца не была прымушана занадта доўга аставацца ў самоце і забыцці. А вось з перспектывы гадоў, заглядаючы ў далё-кую і блізкую мінуўшчыну, можна даць другі адказ. Калі следам тваім крочыць нейкая ўсюдыісная, фатальная сіла, будзь упэўнены: во яна — і тут, і цяпер. З’яўляецца невядома адкуль і адно для канспірацыі прыкідваецца цётцы Варвары абалонкай. З’яўляецца, каб зруйнаваць усе твае, Носік, планы. Мала-важнае — на вадзе, ці ў камяні запісаныя. I панам Носікам ускалыхнула злосць. Эх ты, доля! Эх ты, мястэчка! — яму раптам захацелася разбурыць увесь той парк, дашчэнтна, да апошняга дрэва, да апошняй сцежкі, да апошняй травінкі. I горад — хай ад яго не застанецца камня на камні, ні след людскі, ні слова, ні думка нават. Заціснуўшы зубы, як чалавек, якому ўсё адно — цяпер ці праз сто гадоў паміраць — пайшоў пан Носік наўкола лавачкі. Адзін круг завінуў, другі, трэці і чарговы. Аж закружылася ў галаве. Спыніўся. Кінуўшы вокам направа і налева, упэўнены, што ніхто не сочыць за ягонымі змаганнямі за перамену лёсу, прыцэліўся і ўрэзаў выспятка ў зялёную парэнчу. — А на табе, праклятая! — і канчаткова ўжо прыніжаючы ворага, сплюнуў. I змораны барацьбой, пасадзіў фігуру якраз у апаганенае месца. Задумаўся. Ад чэрвеньскай цеплыні злосць расслабілася, размякла, цёплым воскам паплыла ў ногі. Пан Носік паставіў твар на летняе сонца, заплюшчыў вочы. Доўгай, зялёна-блакітнай сцежкай, што пабегла пад павекамі, накіраваўся ў напрамку квяцістай сукенкі. Разлажыўшы на вецер нябачныя крылы, ён закружыў пярэстым воблакам, а мо бязважкім матылём, а мо неслухмяным бярозавым лістком, які, не чакаючы лістападу, дае веру абятніцам бяздоннай пространі. Яшчэ хвіліна — і ападзе побач з лавачкай.

— Ну, я ўжо тут, — прывітаецца.

— Ах, ужо тут, — ледзь заўважанай усмешкай аб’явіцца Джаконда і працягне на прывітанне руку. — Прагуляемся?

— Прагуляемся, чаму не, — адкажа пан Носік.

— Можа, да Белай ружы? Або — у Алімп, — дасць прапанову, усміхнецца ветліва.

— З вамі — нават на другі край свету, — адкажа пан Носік. I два воблакі, два матылі, два лісткі бярозавыя пабягуць у зялёна-блакітную сцежку.

Калі б у нашым мястэчку, нягледзячы на малады яго ўзрост, паспеў нарадзіцца, пасталець ды падняцца на неба сапраўдны паэт, цяпер, разглядаючы панараму з-панад бярозавых вяршыняў, праўдападобна сказаў бы так: вось табе двое людзей, ідуць на спатканне з няўхільным лёсам. Прыгожыя, светлыя і саноўныя, як прыгожым, светлым і саноўным бывае чалавек, калі ў руках ягоных

— шчасце. Аднак, адзінае, што займала рукі пана Носіка,

— пагаслы акурак. Апошні ад распячатаванай ураніцу дваццаткі. I нашаму чалавеку, дзесь там, на анёльскіх літаратурных нівах, аставалася, як і заўсёды, адлажыць чарговую скібу пра каханне да роднай зямлі.

Ветэраны

Гэтыя мужчыны даўно ўжо вызваліліся з жалезных абдымкаў часу, цяжкіх яго ланцугоў, што звязваюць ча-лавека з канкрэтным месцам, канкрэтнымі абавязкамі. Маглі б яны без залішніх цырымоній пазбыцца сваіх календароў і гадзіннікаў, аддаць іх у які музей або звычайна абдарыць унукаў для гульні. I не пацярпеў бы свет. Так ці іначай, ён выканаў бы свае справы тэрмінова і паспяхова.

Але яны ўсё яшчэ ішлі плячо ў плячо з календарамі і гадзіннікамі. Кожную першую суботу месяца дакладна ў васемнаццаць гадзін пераступалі парог рэстаранчыка.

Заходзілі камплектам або паасобна, але наогул у назначаны час усе пяць фігур запаўнялі месца за сталом. Прасілі гарбату Разгортвалі газеты. Глядзелі адзін аднаму ў вочы, параўноўваючы запісаныя ў памяці вобразы з замалёўкамі актуальнай хвіліны.

Былі гэта звычайныя мужчыны. Па іх біяграфіях не здымалася кіно, не пісаліся гераічныя аповеды, не складаліся школьныя падручнікі. А калі нат і пісаліся якія гісторыі, тады не фантазійнымі, выкручастымі літарамі, а дробным макам штодзённых мазалёў. Чыгуначнік на пенсіі Iван Пракопавіч, селянін Віктар Сцяпанавіч, што гадоў больш за дзесяць як аддаўшы наймалодшаму сыну лейцы, з’ехаў у мястэчка, дзе прытуліўся да нейкай уда-вы. Максім Карпавіч і Пётр Паўлавіч адпрацавалі жыццё на мясцовай фабрыцы.

Мэту гэтых сустрэч дарма замыкаць у рамкі якоеколечы логікі. Не вырашаліся тут справы ні сённяшняга дня, ні будучыні. Не прымаліся ніякія пастановы, ні рашэнні. Ніхто не назіраў за ходам падзеяў, нат так сабе, без прычыны, каб праз дзесяць-дваццаць гадоў, прыгарнуўшы на калені ўнука, прашаптаць у ягонае вуха банальнае — “Я бачыў”.

Мабыць, склікала іх у гэтае месца своеасаблівая дэманстрацыя — доказ прысутнасці, існавання, перамогі над чарговым днём.

Часам нехта спазняўся, і моцна яны ў такіх выпадках хваляваліся.

“А дзе Пётр Паўлавіч?” Або: “А дзе Віктар Сцяпанавіч?”

— неспакойным голасам самы старэйшы выклікаў непрысутную асобу. — Бачыў хто сёння Віктара?

— Я бачыў. Учора раніцой у малочнай краме. Усё нармальна, у жывых ён быў, — чыйсьці голас супакойваў апошніх.

I яны засядалі за стол. Але неспакой не адступаў да-лей як крокі на два, таптаўся за спінаю, прысаджваўся на парожняе крэсла. Нават калі і не гаварылася пра тое ўголас, яны дасканала ведалі цану аднаго дня, разумелі, што кожная хвіліна павышае яе, падвойвае, патройвае, аж у рэшце рэшт заўтрашні дзень пераўтвараецца ў тавар не на чалавечую кішэню.

Афіцыянтка махала на стол шклянкі з гарбатай, папёлку, абдорвала іх ветлівай усмешкай і, хвалюючы бязмежнымі клубамі, плыла на сваю службовую прыстань. Гартаючы каляровы журнал, час ад часу абмацвала іх службова чуйнымі зрэнкамі, а яны сачылі за яе чорным, бліскучым боцікам, што машынальна гойсаўся на назе, закінутай на другую нагу.

— Эх, зоранька, — Iван Пракопавіч папраўляў гальштук, штурхаў наперад грудзі, а жывот і сам здагадваўся, што не ён першачарговы тут герой, ды ўпотайкі адступаў у ёмістыя абдымкі пінжака.

— Гэ-гэ, загуляў бы, а? — падміргваў Максім Карпавіч, і ад такіх слоў Пракопавіч напаўняўся асалодай. — Ну, табе што? Малады ж яшчэ. Сярун.

Дэкларацыі ў адрас жаночага полу не ўспрымаліся сур’ёзна. Яны заходзілі ў той этап жыцця, калі без крыўды для гонару мужчынам дазваляецца жартаваць або і здзеквацца з сваёй недасканаласці. Бо і яна, актуальная няспраўнасць як доказ іх ранейшай мужнасці. Балючая ўсё-такі ўзнагарода за перамогі маладосці.

Але нешта хлапечае застаецца ў мужчын да апошніх іх дзён. Няўлоўнае, неназванае адгукваецца рэхам у за-стольных размовах, прыхоўваецца між слоў, апранаецца ў шматзначныя ўсмешкі.

— Я ў шэсцьдзесят о-го! — абводзіў зрокам афіцыянтку Максім Карпавіч. I прыкідваючыся смуткам, уздыхаў: — Божа ж ты мой! Забраў сілы, вазьмі і ахвоту.

Такі цырыманіял паўтараўся кожны месяц. Мяняліся адно сцежкі гэтых, па-хлапечаму канспірацыйных, пахлапечаму недалёкіх ад бацькоўскай хаты эскападаў. Адзін раз кіраваліся яны на афіцыянтку, а другім разам бралі напрамак на зусім выпадковую паненку, што прытулілася якраз да суседняга століка.

Але маладыя паненкі натоўпам сюды не заходзілі. Рэстаранчык быў з другой, прызабытай зараз палоскі часу. У далёкай мінуўшчыне — можна б падумаць — разгарнуў хто на сталах цыратовыя загончыкі, абсеяў іх алюмініевымі лыжкамі і відэльцамі, там-сям уваткнуў хісткое драўлянае крэсла. А затым, не чакаючы жніва, з’ехаў у другую краіну або ў вечнасць. А можа, невыпадкова, можа, з думкай аб такіх якраз кліентах, адвяла якая міласэрная рука гэты куточак з гаманлівай сучаснай прасторы?

— Каму забраў, а каму і не, — на нараканні Карпавіча адгукваўся таямнічай усмешкай Віктар Сцяпанавіч. — Мне таксама семдзесят пяць. А пакуль яшчэ мая Маня не наракае.

Паўслоўцамі, зразумелымі толькі мужчынам, называліся карысці, якія можа мець местачковая ўдава ад кансерваванага сонцам, дажджом і ветрам вясковага хлопца.

Але наогул Сцяпанавіч не паспяваў падзяліцца з сябрамі гэтай радасцю, што час ад часу выпадае на долю ягонай Мані. Гутарка стаўлялася на зусім другія рэйкі. Пётр Паўлавіч з кішэні пінжака выгартаў насавую хустачку, згартаў пот, што бліскучымі жамчужынамі гуртаваўся на кончыку носа — ад гарачай гарбаты, а мо на які жахлівы ўспамін.

— А я ўчора ўпаў, — заяўляў сумным голасам.

— Як упаў? Дзе? — хваляваліся апошнія. Але хваляванні былі павярхоўныя і ўраз знікалі. Калі ты зараз тут — значыць, падняўся, нічога страшнага не адбылося.

— Нармальна, на вуліцы. Ішоў і зваліўся. Цяжкое штосьці села на грудзі, потым свінцовым холадам пералілося на плечы і ў ногі. А потым сцямнела ў вачах, і я адышоў ад прытомнасці. А калі разбудзіўся, нейкія маладыя людзі акружалі мяне шчыльным вяночкам. На фоне чыстага неба я бачыў іхнія голавы і чуў іхнія галасы. І яны разважалі: п’яны ці хворы я. А я ж і ў рот не бяру. З маім сэрцам, самі ведаеце, было б самагубства.

— Нічога не разумеюць маладыя, нічога не ведаюць, — горка ўсміхаўся Іван Пракопавіч.

— А ў мяне грыжа, — адзываўся Віктар Сцяпанавіч. — Такая во, — згартаў далоні ў кшталт футбольнага мячыка.

— Усе тыя мяшэчкі картопляў і жыта, што вам, гарадскім, скарміліся, зараз і выбіраюцца на белы свет. Аперацыя неадкладная. Сам не знаю — паміраць ад нажоў лепш, ці ўсё ж такі ў сваім ложку?

Грыжу Віктара Сцяпанавіча дасканала ведалі. Тут яна нараджалася, пачыналася з маленькай гарошыны, надзімалася ў тэнісны шарык, аж зараз дасягнула памераў футбольнага мяча. Карыстаючыся правамі, належнымі паўнацэнным удзельнікам застолля, уключалася ў размову ў любы момант, не чакаючы сваёй чаргі. І была пры тым прэлюдыяй, запрашэннем у своеасаблівы акцыён, біржу, дзе чалавек стараецца апярэдзіць другіх, узляцець вышэй, галасней за ўсіх назваць сваё імя, накрыць козырам усе, раней разложаныя на стале карты.

— А ў мяне лёгкія на кволых нітачках чапяць. Як сказаў лекар: “Iнжынер які або другі панок даўно з зямлёю шлюб узяў бы”. I яшчэ сказаў лекар: “Адракацца трэба ад гэтага гаўна”, — Максім Карпавіч вылузваў з кішэні пачак папяросаў, шпургаў на стол. А потым пяшчотным жэстам прыгартаў яго бліжэй, да сябе. — А як пакінеш, калі шэсцьдзесят гадоў курыш? У сорак чацвёртым вывучыў, у савецкай перадавой. Махорка была ў іх — моцная, бы спірт. Увогуле, моцныя былі яны хлоп-цы, адважныя. Жыццё аддаць — тое, гато і сплюнуць.

I паўтараючы адвагу савецкіх разведчыкаў, разгартаў пачак, спраўна пстрыкаў у тэктуровае дно, а папяроса, бы на якой пружыне, выскоквала між пальцаў. Каўкаў дым, аж напіналіся грудзі — горда, рашуча, можна б падумаць — выходзілі на сустрэчу свінцоваму дажджу, агнявой лавіне.

— А ты, Пракопавіч, што можаш ведаць пра перадавую? Сярун быў...

Гэтым словам Карпавіч называў Пракопавіча часта і густа. Часам яно Пракопавічу падабалася, а часам не. Асабліва, калі размова кранала справы важкія, адлеглыя на шэсць дзесяцігоддзяў, рабілася крыўдна Пракопавічу. Бо ў чым вінаваты чалавек, што якраз у той гераічны час хадзіў ён у пяцігадовых смургалях? I тады Пракопавіч выкладаў на стол свой, ці не адзіны джокер, што крадком прыхоўваўся ў абшастанай калодзе дзён:

— А ў восемдзесят пятым, як мяне вагоны сціснулі, так і думалі ўсе: памрэ, не выжыве. А як бачыце — не памёр.

Гісторыю пра вагоны яны дасканала ведалі, не першы ж раз прыводзілася за гэтым сталом.

У восемдзесят пятым Пракопавіч працаваў на чыгунцы. Спіналі аднойчы вагоны ў адзін даўжэзны эта-лон, машыніст памыліўся, лакаматыў заўчасна тузануўся назад. Усе паспелі, а Пракопавіч не паспеў, апынуўся між буферамі вагонаў. Штосьці трэснула, нешта ляснула, і ён паваліўся на рэйкі. Доўга там ляжаў, ці коратка — дакладна не ведае. Але мабыць, даволі доўга, бо калі расплюшчыў вочы, першае, што ўбачыў — пабялелае, спалоханае аблічча начальніка вакзала. I зрабілася Пракопавічу сорамна. Ён ляжыць, а начальнік, бы радавы жаўнер, выструніўшыся перад афіцэрам, хвалюецца: “Дыхае, ці не дыхае Пракопавіч?” Учапіўшыся растапыранамі пальцамі за чорныя хмурыны, што плылі перад вачыма, пачаў узводзіцца на ногі.

— Другі хто нат і не зіпнуў бы, — казаў потым. А мне быццам і нічога. Праўда, правая нага не зусім у калене згінаецца. Ды што там — нага?

— А ў мяне вада ў каленях, — карыстаючы аказію, што гутарка ідзе пра канчыны, уключаўся ў размову Хведар Антонавіч.

Але прэтэнзіі Хведара, налалову жартам, а напалову і ўсур’ёз, ігнараваліся. Як адзіны тут, ён значную частку жыцця прахадзіў у начальніках прафсаюзаў. На пачатку ўсё было нармальна, спалучала іх адна вуліца і адзін фабрычны станок, а потым у Антонавіча з’явіўся свой офіс і свой пісьмовы стол, і яшчэ маленькі столік, дзе, бы які турэцкі султан, драмаў кумпясты чайнік. А наўкол чайніка антычнымі служкамі вартавалі шклянкі. Часам, па інэрцыі або карыстаючыся ранейшымі вузламі, заходзілі на гэты офіс. Прысаджваліся ў мяккія крэслы, глядзелі, як спраўныя далоні сакратаркі пераліваюць з чайніка ў шклянкі кіпячую ваду.

— Хіба ж ад кавы і гарбаты тая вада ў каленях, — падморгваў !ван Пракопавіч.

— Або ад гэтай сакратаркі, што ззаду, стоячы на кале-нях яе, — выскальваўся жоўтай усмешкай Максім Карпавіч.

Насміхаліся жартам, па-сяброўску, але ж быў у словах і тонкі папрок, слушны закід: “Смешнае і далёка несправядлівае, стаўляць у адну шарэнгу, параўноўваць прыдбаныя ў барацьбе кантузіі і раны са звычайнымі хваробамі, што, бы тыя байструкі, прывалакліся ў хату невядома адкуль, прыліплі да чалавека невядома чаму”.

Крыўдуючы на ўвесь свет, Хведар Антонавіч задзіраў нагавічыну. Сіне-белую, худую лытку завяршала непрапарцыянальна круглая булава. Сціскаў гэту булаву пальцамі, затым забіраў руку, а на бела-сіняй скуры аставаліся кругленькія ямачкі.

— О, бяда якая. А вы тут кава-гарбата, кажаце, сакратаркамі папракаеце.

І яны маўчалі. Мабыць, у гэтай цішыні, за падтрымкай шматгадовага сяброўства, адабраўся, прызнаваўся за раўнацэнны і Хведара Антонавіча жыццёвы ордэн, яго пакута і ўзнагарода за поспех гэтага мястэчка.

— Усё-такі пайду ў той шпіталь. Ці не ў бліжэйшую сераду, — спыняў цішыню Віктар Сцяпанавіч.

— Будзем цябе наведваць, — казаў Іван Пракопавіч.

Афіцыянтка прыбірала парожнія шклянкі, а яны

сачылі за яе няспешнымі жэстамі. І зноў маўчалі. І думалі, што ўсё-такі не ў шпіталі, а тут, у маленькім рэстаранчыку, стрэнуцца чарговы раз.

Былі гэта звычайныя мужчыны, яны паміраюць у сваіх ложках, на сваіх падушках. Так ціха, што можна падумаць — не паміраюць ніколі.

Знічка

З цэнтральных раёнаў неба, ад Млечнага Шляху апускаецца знічка. Мільёны зор стаяць у знерухомелым сне, і толькі яна разбудзілася ды ляціць светлым, радасным полымем на сустрэчу з няўхільным знікненнем. Здаецца

— не страшны той нябыт, не мае значэння, калі на адну хвіліну, на адзін міг засяроджваеш, згартаеш на сябе зрок і ўвагу ўсяго сусвету.

Лёт знічкі звязвае бязмежны космас з панадворкам, што на прадмесці мястэчка. Панадворак малы, квадратны, трыццаць метраў на трыццаць. У другія дні маўклівы, закінуты ў сонную дрымоту, сёння запрашае да сябе ўсю вуліцу.

Прыйшоў Коля, раней чыгуначнік, зараз на пенсіі, прыйшоў Андрэйка — той, у лепшы свой час, ведаў, як мёртвы кусок драўніны пераўвасобіць у жывое крэсла або багаты стол. Ёсць і міліцыянер на пенсіі Чарнейка.

— Во, глядзіце, — Колька зрокам адводзіць знічку за мяжу далягляду. — Ці не наш Сенька абарваўся.

Вочы слухмяна ўзводзяцца ў вечаровае неба, на адну хвіліну спыняюцца словы.

— Э, — скептычна хрыпіць у паўсвятле чыйсьці голас.

— Напэўна хто другі. Сенька ж раніцой... Зараз пэўна на месцы ўжо ён, дзе трэба.

Але пан Сенька поўнасцю не дабрыў яшчэ да месца назначэння. У хаце за жоўтымі вокнамі хістаецца полымя грамнічнай свечкі, наўкол бабы суседкі расселіся, заводзяць жалобныя песні. Час ад часу блытаюцца іх галасы, тая-другая нотка азываецца фальшам. Ну, нічога ўсё. Не ад сэрца ж і не ад душы такія дысанансы. Нараджаюцца ў гартані, у галасавых струнах, як вынік вялікага старання за заземскі поспех пана Сенькі.

Бабы заўсёды так спяваюць. Ці не трыста пакаленняў ужо. I калі слухаеш іх, калі паглыбляешся ў сумныя літаніі, так і здаецца: усё будзе добра, куды трэба накіруюць пана Сеньку. Але пакуль яшчэ ляжыць ён між бабамі ды грамнічнай свечкай і чакае.

А на вуліцы мужчыны заступаюцца за пана Сеньку па-мужчынску.

Згуртаваўшыся ў грамаду, кураць, прыпальваючы чарговую папяросу ад папярэдняй. I ўсе добрыя ўчынкі, што з дзяцінства па ўчарашні дзень трапіліся нябожчыку, узлятаюць на крылах тыгунёвага дыму. Адплываюць па-над садам, над бліжэйшымі домікамі, і далей, у цэнтр мястэчка, над сівымі блокамі, капулястымі цэрквамі, касцёлам, што белай вежай забіваецца ў раззоранае неба.

— А памятаеш, як шукалі той дуб? У семдзесят шостым у пушчы мы яго ўкралі, — струменіцца дым з-за зубоў чыгуначніка, Колі.

— Ой там, зараз укралі, — крывіцца Андрэйка. — Ссяклі на Вапавай трыбе, вялікая мэцыя.

— Ну, ссяклі, — згаджаецца Коля. — А вось ляснічы, маленькі такі, тоўсценькі, Клёцкам яго звалі, а што ж бядняга набегаўся, напытаўся. Дуе вёскай, хмара гаёвых за спінаю, па панадворках шныраць, у хлеўчыкі зазіраюць, у нужнікі запускаюць вока, а дубіска ў мястэч-ку ўжо. На стаўпы парэзаны, фарбай пакрашаны, стаіць вуструніўшыся ў маім плоце, будавацца якраз пачаў. I зараз там ён. Ніяк не спарахнеў дуб.

— Прызнавацца, бо ўсіх пасаджу пад халеру, — вішчыць Клёцак. А Сенька ведаў і, бачыш ты, нікому не сказаў. А баяўся я, скажа. З сабакамі ж вадзіўся...

Апошнія словы сказаліся ненаўмысна, з-за звычайнай шчырасці.

— А што, міліцыянер выпадкова прымушаны, — адзываецца Чарнейка. — Горшы які гатунак, ці як? Чалавек, калі прыстойны ён, ад мундзіра хіба ж не псуецца.

Так больш-менш гамоняць, паклікаючы мінулыя гісторыі.

А між сказанымі словамі трымцяць словы змоўчаныя, што не падыходзяць да сцэнэрыіі месца і здарэння. Пустыя, лішнія, як бутэлькі ў жоўтых півонях пад плотам.

Заядла тыя бутэлькі капіў пан Сенька. Старанна чысціў ад пылу, здзіраў знішчаныя або спаленыя сонцам этыкеткі, абмываў у цёплай вадзе, глянцаваў фланэльнымі анучкамі, аж пакажацца бляск, які малавопытны спецыяліст успрыме як фабрычны прадукт.

Адкуль такі клопат, спытаеце. Дык вось. Скарыстаўшы чыноўніцкую фразеалогію, можна сказаць так: займаўся пан Сенька продажам алкаголю, невядомага па паходжанні. Хаця папраўдзе тут, на памежжы, і так кожны ведае: радавод ягоны прыязджае крадком, з-за ўсходняй мяжы, у пластмасавых мяшэчках, тут раздзяляецца на паасобныя пляшкі. У падвалах даюць яму шляхецтва і які захочаш смак. На кожную кішэню і густ.

— Вам зубровачку? А можа, Ельцын або Пятроў. Каньяк? Калі ласка, ёсць і каньяк. Ці не фальшывы ён? Ну, як жа фальшывы. У мяне арыгінальны тавар, усё ў краме купляецца, — у краме за гэтыя словы кулак пана Сенькі тры разы забіваецца ў грудзі, туды, дзе за рэбрамі няспынна працуе сэрца — гарант чалавечай прыстойнасці.

Сіла персвазіі павышае гандаль. I яшчэ давер. Не рэклама, як хочуць адукаваныя мужы. Рэклама адно нервуе, калі вылазіць з тэлевізара ў нечаканы момант.

А дарэчы, спрабаваў жа які адукаваны муж пусціць у народ адну хаця б пляшку рускай гарэлкі? Выстаяў вока ў вока з мясцовым кліентам? А ў кліента заўжды свая рацыя, і ён канчаткова перакананы: хвіліна яшчэ, і стане ахвярай ашуканства.

Тады і пачынаюцца ўзаемныя хітрыкі, тупанне, заціранне рук, мацанне зрокам. I кулакі забіваюцца ў грудзі, аж грымяць рэбры. !дэнтычна, бы на конскім базары.

Але ж коньмі пан Сенька ніколі не займаўся. Бо і на халеру цяпер каму конь? Аформіць агарод за домікам? Анаго ў мястэчку даволі. А пляшка — калі ласка, для радасці добрая і для смутку.

Вось і прадаваў такія пляшкі пан Сенька, запоўненыя ў падвале, між картопляў і буракоў, морквы, цыбулі. А ўсё сваё, не закінеш тут хіміяй.

Працоўны, рабацяшчы мясцовы народ. Такім нараджаецца, і ўсё.

Тады адвячоркам або і апоўначы стукай у акно пана Сенькі. Адчыніць.

— Зуброўка? Ельцын? А можа, Пятроў?

Вось чаму і запаўняецца бляшаная баначка з-пад гарбаты. Ад кожнай дваццаткі палова трапляе якраз туды. Другая адводзіцца на чарговую бутэльку спірту раяль. Час такі, рыначны. Хто не інвесціруе, ідзе ў адстаўку.

Але пан Сенька больш закаханы ў першую дзесятку. Кахае яе асаблівым чынам, пяшчотна. Гладзіць бронзавую паперу, разглядае падабізну князя Мешка, а ў вачах стаіць улюбёнае аблічча наймалодшага, Славічка.

Зараз у Беластоку ён. I дай, добры Божа, няхай там застаецца. Адно неўдалоты вяртаюцца ў мястэчка, закончыўшы адукацыю. I прыдуркі. Ну, яшчэ ўсялякія сваякі мясцовага чыноўніцтва — ім і ў складаны час прыдбаецца які сэнсоўны занятак.

А Славічка забяспечыць трэба ў кватэру: дзве тысячы злотых квадратны метр.

Колькі ж тады разоў трэба збегаць да бляшанкі рукой, узброенай у дзесятку, каб неабмежаваную пространь сціснуць у квадратны метр падлогі?

А ўсё проста, калі чалавек ведае, дзеля каго і чаго ён жыве.

Але вось зараз пана Сенькі няма ў жывых. Яшчэ раніцой, як і штодзённа, выйшаў на сходы, на вуліцу, накіраваўся ў краму. I зваліўся на тратуар. Залішне клікалі дапамогу.

— Але так зразу, з месца, — здзіўляецца міліцыянер на пенсіі Чарнейка. — За нашым часам не здаралася такое.

I пачынаецца ўспамінанне ўсіх, хто за апошні час і зусім нечакана кульнуў на другі бок. Карагод адкрывае Яша, што памёр стоячы у аўтобусе, у натоўпе. Затым ідзе Францік: у красавіку не падняўся з ночы, так і ніхто не ведае, чаму.

— Хімія і стрэс, — кажа Андрэйка.

Далей прыводзяцца на памяць тыя, хто знік па тэхнічна-цывілізацыйных прычынах. Антошка, што знойдзенай на агародзе бліскучай цацкай ляснуў у ручку плуга, так ляснуў, аж бэбахі на электрычныя драты ўзляцелі. Затым стаіць у чарзе Мішка: ладным куском жалеза пацэліла яго ў патыліцу незразумелая машына на фабрыцы. Есць яшчэ і Сяргей, які ўпісваецца ў першую, ды і ў другую катэгорыю. Ад інфаркта памёр, а хвіліну раней паспеў яшчэ засадзіць швайку проста ў сэрца святочнавелікоднага кабанчыка. Так і зваліліся смяротным дуэтам чалавек і паршук.

Пойдуць раніцой а палове дзевятай.

У хату пана Сенькі заходзілі не раз, не два разы. Вось і ведаюць, што там, і як.

На пачатак трэба ступіць у сенцы — шмат якія функцыі выпаўняюць яны: калідор, складзік лішніх трантаў. Затым будзе кухня, чвэрць яе запаўняе хлебная печ, і дарэчы, па інерцыі, без канкрэтнай патрэбы зайшла сюды. Не аддзячыла ні адным буханкам хлеба, ды як жа іначай, калі зараз за плотам спажывецкая крама, што працуе з раніцы да вечара, па будзённых і выхадных днях.

А наўкол печкі дубовы паркет. Так і спрачаюцца з са-бою.

— А ты, насенне мужыцкае, ты чаго тут?

— А калі б якая вайна, дык што, у крамік па хлеб злётаеш? А баба замесіць у дзежцы, на бляху пакладзе — і ад голаду не загінуць нам.

Ёсць тады кухонная печ гарантам сытасці ў злы час, да якога, як падказвае местачковы вопыт, добрыя дні адно гаманлівая падрыхтоўка.

З кухні адны дзверы выходзяць на маленькую спаль-ню, другія на гасцінны пакой. Там якраз і ляжыць пан Сенька.

Можна было, вядома, зняць месца ў спецыялістаў, закінуць туды нябожчыка на апошнюю ноч, а з раніцы прыйшлі б смутныя хлопцы ў чорных пінжаках, у белых рукавіцах, спраўна ўзялі б, што трэба ўзяць. Шмат хто зараз карыстаецца такімі выгодамі, асабліва жыхары шматпавярховых блокаў. Не трэба потым сціраць, прыбіраць, чысціць паркет.

Але на прадмесці ўсё іначай. З прадмесця адыходзяць у вечнасць, пераступаючы свой парог і на спіне лепшых суседзяў.

Чэрвеньскі Млечны Шлях апоўначы разгартаецца белай хусткай. Колькі гадзін — і нябачна пераліецца ў светласць раніцы.

Да світанку трэба было б здрамнуцца, адпачыць. А восьмай прыйдзе бацюшка.

Суседскі іх абавязак — адправіць пана Сеньку ў апошні шлях.

Дом

На гэтай вулачцы ўсе дамы нараджаліся ў адзін час, і цяпер, узаемна пераклікаючыся, салідарна адступалі ў нябыт. На пачатак зніклі маленькія, драўляныя дамкі. Затым пайшлі следам большыя, двухпавярховыя, мураваныя. Наш дом быў самы вялікі, і аднае раніцы застаўся ад свайго пакалення адзін. Застаўся, бы правадыр заваёванага чужынцамі племя — для радасці турыстаў і для славы актуальных валадароў.

А наўкол вырасталі ўжо новыя будынкі — чыстыя, элегантныя, светлыя вялікімі вокнамі.

Думалі разбурыць яго. Быў стары і неахайны, колькі гадоў назад апошнія кватаранты зачынілі за сабою дзве-ры. Потым жэўжыкі знялі іх і закінулі побач з сцяной, у высокую крапіву. Яшчэ потым невядомыя рукі пазбавілі яго вокнаў.

Год, можа, два стаяў так, узіраючыся ў тратуар сляпымі зрэнкамі, абдзёртыя, абшастаныя сцены прыбаўлялі яму фізіяномію жабрака. I людзі міжвольна пачалі абмінаць гэты дом шырокім колам, пераступалі на другі бок вуліцы. Бо людзі заўсёды абмінаюць жабракоў, ступаюць на супрацьлеглы тратуар, а калі з-за сваёй няўвагі здараецца ім' напароцца твар у твар з такім асобенем, тады адводзяць вочы абы-куды або пільна ўзіраюцца ў наскі сваіх чаравікаў.

Аднае восені сышлася высокая камісія. Запускалі вока ў чорныя вокны, кружылі наўкол сценаў, тузалі іх кулакамі, абштурхоўвалі малаткамі, а сцены адгукаліся глухім, мёртвым голасам. I эксперты сумна ківалі галовамі, спазіралі адзін на аднаго, разводзілі рукамі, як сумуюць і разводзяць рукі лекары над смяротна хворым пацыентам.

“Што ж, адно бульдозер тут”, — можна было б здагадацца з іхніх позіркаў і жэстаў.

Дом выратавала зіма. Прыйшла рана, як ніколі, засы-пала снегам усе местачковыя бульдозеры, закавала іх у халодныя кайданы.

Часам варта выстаяць, перачакаць яшчэ адну зіму. Нават тады, калі вясна ўяўляецца як адлеглы, недасягальны бераг.

З вясною прыйшлі ў дом другія спецыялісты. Таксама ж зазіралі ў сляпыя вокны, хадзілі наўкол сценаў, абмацвалі іх, але іначай — пяшчотна, ласкава краналі пальцамі прыімшэлы тынк. Шукалі прыгажосць у старых мурах і знайшлі яе. Бо чалавек, калі моцна стараецца, знаходзіць тое, што шукае.

“Будзем рамантаваць”, — можна было б здагадацца з іхніх позіркаў і жэстаў. А напрыканцы вясны дом абступілі страхары, столяры, тынкары. Дзіравы дах апранулі ў бліскучую бляху, замацавалі новыя дзверы і светлыя вокны. Стары тынк аблажылі новым, пафарбавалі аптымістычнымі — жоўтымі і ясназялёнымі фарбамі. I летам ён нічым не адрозніваўся ад маладых суседзяў.

На пачатак пасяліліся тут ветэраны. Дакладна — ваенныя інваліды. Адзін быў без вока — на ваенны час выпалі дзіцячыя гады, так і не ведае — чужы ці свой асколак асляпіў яго, калі ў мястэчку нашы ворагі страляліся з нашымі сябрамі.

Другі быў без рукі, трэці без нагі. Дзе прапалі тыя канчыны — дом не пытаў. Ён дастаткова доўга жыў, тады і пра ўсё здагадваўся.

Ветэраны засялілі адзін невялікі пакойчык па ўсходняй сцяне. Не вядома адкуль, ці не з сваёй пакалечанай мінуўшчыны прыцягнулі абдзёртую шафу, хісткія крэслы, стол на трох нагах, бо чацвёртая чамусьці зламалася ў палове лыткі. I зараз стаяў гэты стол побач з імі, абапіраючыся на сцяну, аддыхваючыся ад невыгоды сходаў, што ўзводзяцца на другі паверх.

Да гэтых ветэранаў пачалі заходзіць іхнія сябры. Прысаджваліся на хісткія крэслы, на кульгавым стале разгарталі тоўстыя папкі, дакументы, фатаграфіі. Пісалі нейкія прашэнні, дамагаліся кампенсацыі, падтрымкі, што неабавязкова выяўляецца польскімі залатоўкамі.

Усе тыя лісткі і лісты лаік успрыняў бы як звычайную паперу. Але дом быў вопытны назіральнік, здагадваўся, што якраз у гэтых учарашніх фатаграфіях і ўчарашніх дакументах прыхоўваюцца правы на сённяшні дзень.

Следам за ветэранамі прыйшла нейкая партыя. Абсталявалі пісьмовы стол, чатыры крэслы. На сценах разгарнулі дзяржаўны герб, бела-чырвоны сцяг.

У гэтым пакойчыку ішлі важныя размовы — будаваліся новыя вуліцы і новыя дамы, узнікалі новыя гатэлі і фабрыкі. Увогуле час быў давыбарчы, і сённяшні дзень аддаваў усе свае сілы і ўсе правы бліжэй неназванай будучыні. Дом глядзеў гэтую мітусню, сачыў, як абмінаюцца на сходах справы сусветнага маштабу з праблемамі штодзённага існавання, а адважныя абятніцы крочаць упоруч з асноўнымі законамі эканомікі.

Зараз пасля выбараў у паўн очна ўсходнім навугольніку пасяліліся інжынеры-архітэктары. З раніцы да вечара загружаліся ў пакой камп’ютэры, ксераксы, эстампы, запоўненыя накідамі чалавечых мараў, а з чарговым днём з’явіліся і першыя кліенты.

Да інжынераў прыходзілі маладыя людзі. Прыходзілі парамі — ён і яна — прысаджваліся ў калідоры, бралі ў далоні каляровыя праспекты, гарталі старонкі. А на старонках сонечнымі абразкамі выяўляліся новыя дамы. Часам даўжэй спыняліся над паасобнымі рысункамі, можна падумаць — заходзілі ў уяўныя сцены. Ен адчыняў дзверы на гасцінны пакой, яна на дзіцячы, на кухню. Чулліва абняўшыся, іх пальцы адляталі на спальню.

А потым закрывалі праспект, адступалі з каляровых абразкоў. Крадком, сарамліва, як чалавек, што памылкова і ў непрысутнасці гаспадароў зайшоў на чужую кватэру.

Як апошні пасяліўся ў дом пісьменнік. Выпаў яму на долю пакойчык з заходняга боку, самы маленькі, затое з акном на вуліцу. На гэтае якраз акно былі ў яго вялікія спадзяванні. “Ці раскрыецца акно новай кніжкай”, — думаў, спаглядаюдчы з другога паверху ў чорны хрыбет вуліцы. I сумняваўся. Бо вуліца нат не вуліца была, а вулачка, што мала-важнай жылкай пульсуе ў сетачцы такіх жа сябровак. Яе важнасць, яе значэнне — хто ведае

— мабыць, зводзілася да нямой прысутнасці на карце мя-стэчка, да транспарту звычайных спраў з аднае хвіліны ў другую.

У пісьменніка было жаданне напісаць кніжку важную і незвычайную. Ён не быў маладзенькі, заходзіў у той час, калі дзверы ў чарговыя дні звужаюцца, левы касяк бліжэй і бліжэй прыгортваецца да правага, а ноч расстаўляе густое сіта зор, і трэба бязлітасна адсеяць слова ад балбатні.

Што ёсць быццё, што чалавек? Што справядлівасць, а што праўда? — На такія пытанні яму хацелася даць адказ.

Але на вуліцы ішлі звычайныя людзі і звычайныя дні. Часам восеньскі дождж вышываў іх шэрымі ніткамі ў банальны настальгічны смутак. Часам летнім сонцам размалёўвалася радасная базарная мазня. Не хацелася запісваць такія абразкі і такія настроі.

Ён адыходзіў ад камп'ютэра і глядзеў за акно. А насупраць акна была крама з вопраткай. Называлася аптымістычна, “Капейка”. Значыць — кожнаму па кішэні, кожнаму яна даступная. У цёплыя летнія дні прадаўшчыцы раскрывалі дзверы насцеж, і можна было назіраць, як няспынным крокам струменяцца туды мясцовыя элеганткі. Пераступіўшы парог, прыпыняюцца між вешалкамі, разглядаюць сукенкі і спадніцы. Гартаюць вопратку — згодна, калектыўна, быццам спалучаныя якой нябачнай сілай у адзін першапачатковы арганізм, у адну бязмежную думку, гарталі супольную ўсім людзям кніжку, напісаную далёка раней, мабыць, у гэту хвіліну, калі святло і змрок раздзяліліся, пайшлі кожны ў свой шлях.

Так думаў пісьменнік, і яму не хацелася пісаць. Усё ўяўлялася лішнім і раней сказаным.

Але аднаго дня стаяў ён у акне і глядзеў на вуліцу. Тратуарам ішлі хлопец і дзяўчына. Няспешна, нага за на-гою, у іхніх далонях, шчыльна сплеценых, бы ў сонечных арэлях, калыхаліся і агульнадаступны чэрвеньскі дзень, і маленькае прыватнае шчасце. Спыніліся перад крамай, стаялі хвіліну, зазіраючы адно аднаму ў вочы, а затым пераступілі адкрытыя насцеж дзверы.

Дзяўчына і хлопец — можна здагадвацца — рыхтаваліся да шлюбу. Здымалі з вешалак гарнітуры, ён знікаў на адну хвіліну ў паўзмрочнам нутры прымяральні, разгартаючы занавеску, яна цікавала за ім. Выходзілі на тратуар, разглядалі ў летнім сонцы колер пінжака або нагавіц і зноў вярталіся ў краму. У хлопца з дзяўчынай было наперадзе ўсё жыццё, і яны зараз дэталёва абмяркоўвалі — у які касцюм, у якую сукню апрануць свой першы супольны дзень.

Ля прылаўка побач з хлопцам і дзяўчынай прыпынілася жанчына ў чорнай вопратцы. У яе ўчора памёр муж

— малады, трыццацігадовы.

Маладая смерць у малым мястэчку — не ананімная. Усе ведаюць яе імя і прозвішча, на адну кароткую хвіліну стараюцца адшукаць у памяці яе твар. Пісьменнік глядзеў за акно і таксама стараўся прыпомніць мужчынскую постаць — дзень, тыдзень раней, мабыць, у пары з жанчынай сустракаў іх на гэтай вуліцы.

Але ні твар, ні постаць у памяці не знайшліся.

Жанчына ў чорнай сукенцы, не губляючы залішне часу, прыхапіла з прылаўка — нат не паспеў адсачыць — можа, хустачку, можа, блузачку — загарнула яе ў пластмасавы пакет і апынулася на вуліцы.

Час гэтай жанчыны размяжоўваўся між актуальнай хвілінай ды заўтрашнім днём, калі на могілках, на ўскраіне мястэчка трэба будзе развітвацца з усім, што было раней.

“Кожны чалавек — усё ж такі аўтаномны космас. Людзі ідуць паралельна, плячо ў плячо, а папраўдзе — ніколі не сустракаюцца. Нават на вуліцы, нават у краме з вопраткай”, — падумаў пісьменнік. Ен адышоў ад акна, сеў за пісьмовы стол. Глядзеў на тэлефон, што задрамаў побач з камп’ютэрам. Хацелася патэлефанаваць Іне — як заўжды, калі было яму дрэнна. Падняў трубку, набраў до-бра вядомы нумар. Павярнуўшыся спінай да камп’ютэра, распавядаў абразок за акном.

— Людзі не ідуць паралельна адзін аднаму, — сказала Іна. — Мы перасякаемся кожны дзень і кожную хвіліну. Адчуваем, думаем адзін пра аднаго, і нашыя думкі — гэта тыя скрыжаванні, на якіх мы ўвесь час сустракаемся.

У голасе Іны прагучала, як заўсёды, штосьці незвычайнае. Ен не ведаў, як тое штосьці назваць. Кожнае слова здавалася банальным і агульным. А ў голасе Іны непаўторная жаночая лагоднасць спалучалася з падзіцячы безабароннай ўпэўненасцю ў перавазе добрага над злым. Гэты голас напаўняў яго спакоем.

Але часам прыходзіла на думку і другое: “Я люблю яе голас”. І ў такіх выпадках ён моцна хваляваўся, як хвалюецца і трывожыцца чалавек, ступаючы ўпершыню на невядомую сабе сцежку.

Слухаў яе голас, і хацелася спытаць: “А ты? Думаеш пра мяне?”.

Але ён не спытаў. Як ніколі не пытаў яе: “Кахаеш?”. Ен ведаў — паставіўшы такое пытанне, і самому трэба даць на яго адказ.

Часам заходзіў да пісьменніка ягоны лепшы сябра Уладзік. Пачынаў размову з надвор’я — раз яркім сонцам выпальвае яно кукурузу ў полі, другі раз наводзіць няўраджай у трускаўках празмернымі ліўнямі. І кожная залішняя кропля дажджу, кожны прамень, безразумна кінуты сонцам на зямлю, выгартае з чалавечых кішэняў залатоўкі.

Ніхто не ведае, на чым грунтавалася гэтае сяброўства.

— Пішаш? — пытаў Уладзік і прысаджваўся побач.

— Не, — адказваў пісьменнік, калі якраз ні адным сло-вам, ні адным сказам не павялічылася напісанае раней. І Уладзік пытаў далей:

— Чаму не пішаш?

I тады пісьменнік распавядаў пра словы, што таксама, бы трускаўкі і кукуруза, спеюць сваім шляхам — часам ад сонца, часам ад дажджу. Часам днём, а часам ноччу. А паскораныя нецярплівасцю — вырастаюць вялікімі, пустымі гібрыдамі.

Але здаралася — адказ быў станоўчы: “Пішу”. I Уладзік прысаджваўся яшчэ бліжэй.

— Пра што пішаш?

— А, такое там, — пісьменнік бязрадна разводзіў рукамі. Яму хацелася сказаць пра словы, што даюць адказы на ўсе самыя важныя пытанні, але дасканала ведаў

— няма такіх слоў на ягоных старонках. I яшчэ шырэй разводзіліся рукі. — Пра нас пішу. Зрэшты — няважна.

— I я таксама буду ў тваёй кніжцы? — Уладзік зазіраў у экран камп'ютэра. Можа, шукаў там сябе, а можа — углядаўся і глыбей, шукаючы адказ на пытанне: чаму дарослыя, сталыя мужчыны пішуць кніжкі?

Але на такія пытанні нат камп'ютэру не адказаць.

Дом таксама маўчаў. Бо толькі той, хто ўсё ведае, можа сабе такое дазволіць.

Фірма

Адважныя мяняюць аблічча свету. I калі ўжо той свет папрыгажэе крышку, калі накіруецца ў пажаданы бок, тады, ідучы на спатканне новым заклікам, менш адваж-ныя прымушаны перайначыць сябе. Рэвалюцыя... Гэта ж яна нябачным дотыкам чарадзейнай палачкі прачку ператварае ў князёўну, пастушка ў афіцэра, а фурману ўручае міністэрскія лейчыны. А потым адступае, пакідаючы поле бою ўсім астатнім. Жвавым, гнуткім, прагным поспехаў. Трэба, аднак, помніць, што час апусташэлага поля не трывае наогул доўга. Вокамгненна пераходзяць з рук у рукі фабрыкі, мяняюцца шыльды з назвамі магазінаў, мяняюцца на гэтых шыльдах і прозвішчы ўласнікаў. Калі не мы, тады хто? — пытаюць адважныя. I гэта добрае пытанне. Хто не са мною, той супраць мяне, — заклікае прыватная ўласнасць. I гэта таксама слушны заклік.

Думка схапіць свой лёс у свае рукі нарадзілася ў Толікавай галаве даўно, мабыць, з канцом васьмідзесятых гадоў. З гэтай ідэяй з’ездзіў у Нямеччыну, працаваў там ці не працаваў — хто ж можа ведаць. Вярнуўся голы. Маркі і долары, маляваныя ў мроях і ў пісьмах, не даехалі дамоў. “Абабралі”, — раскінуў рукі на сустрэчу з жонкай, а яна і паверыла. Плакала потым адну ноч і другую, праклінаючы невядомых зладзеяў, а раніцай падымалася а шостай і, як раней, маршыравала на фабрыку I аказалася — колькі ж праўды было ў матчыных словах! Ці раз яна паўтарала: “Вучыся, сынок, старайся. З хаты пацягнуць, з кішэні пацягнуць, а з галавы — ніколі”.

І вось засталося з нямецкага падарожжа тое якраз, што ў галаве: думка пра ўласны бізнес. Аднак з думкамі бывае не так, як з людзьмі. Чалавек нараджаецца месяцаў дзевяць, а вось думка, асабліва калі няма для яе спецыяльных, фінансавых акушэраў, можа праляжаць у бясконцасці там, дзе яе пачалі. І калі не надта табе пашанцавала, калі ні бацька твой, ні цесць не ўчапіліся раней за бяздонную дзяржаўную касу, прадбачваецца табе даўно правераны шлях да вялікай уласнасці: першы мільён даводзіцца змахляваць.

Толікава жонка не прыйшла на свет у міністэрскай сям’і, аднак, дзякаваць Богу, пазбірала па сваіх вясковых продках тое, што трэба: ашчаднасць і працавітасць. Можна здагадацца, што якраз з яе кашалька бярэ сваё радаслоўе той магічны, здольны давесці да фартуны, мільён.

Вядома, не быў гэта той самы мільён, пра які пісаў у сваіх інструкцыях пан Ракфелер, хаця за адзінкай ішло, як трэба, шэсць нулёў. Аднак, тыя ж нулі пісаліся не ў Вашынгтоне, не ў Парыжы, а — у Варшаве. А гэта вялікая розніца! Песімісты гавораць нават, што польская валюта з пачатку дзевяностых гадоў не перавышала ў вартасці паперу, на якой яе друкавалі, трэба ж аднак помніць, што песімісты прыбытковымі справамі не займаюцца. Спажываюць наогул тое, што створаць рукі і розум аптымістаў. А Толік глядзеў на свет аптымістычна. Абцяжараную шасцёркай малалетніх нулёў адзінку паспяхова ператварыў у чорны дыпламат, калькулятар, пяро. Вярнуўся ў ласку шлюбны касцюм, а вось назва фірмы атрымалася цалкам дарма. У бяссонную ноч, з балбатні ўсякіх “міксаў”, “рыксаў”, “дэксаў”, з мораку амаль, яснай бліскавіцай успыхнула “EXPO-Anatol” і так ужо засталося. У свядомасці і дакументах. З націскам на першае “а” ў слове “Анатоль”.

Сядзібу фірма прыдбала пры вуліцы Баторыя, на трэцім паверсе, у непрыкметным блоку, значыць, там, дзе яе ўласнік выпаўняў свае штодзённыя, жыццёвыя функцыі. Час ад часу, асабліва ў пачатку месяца здараюцца дні, калі можна напаткаць яе і ў іншым месцы. Найчасцей у кавярні “Верас”.

Значыць, так: з асобай галоўнага героя мы ўжо большменш пазнаёміліся. Тое-сёе можам прадбачваць, пра штонебудзь здагадвацца. Сама добрая пара сказаць пару слоў і пра ягоную жонку, але ж апроч таго, што прыйшла яна на свет дзесьці там, на Гайнаўшчыне, у сялянскай сям’і — нічога больш не ведаем. А ў гісторыі фірмы і гэтая постаць мае сваё, неблагое значэнне.

Толікава жонка правароніла карысны момант, калі ўся акаляючая нас рэчаіснасць перастаўлялася на іншы шлях. Такія памылкі не выпраўляюцца. Не схапіць добрага моманту — гэта не тое ж, што прапусціць нейкі цягнік ці аўтобус. Адчакаеш гадзіну-дзве — і ўсё-такі паедзеш, куды табе трэба. Спазніўшыся на добры час, да канца жыцця ўжо будзеш маршыраваць — заўжды пешкі і заўжды супраць ветру. З Толікавай жонкай атрымалася няйначай. Як ахвяра ўласнай разгубленасці, шлыпае яна штодзённа на чужую фабрыку, намагаецца, растрачвае прыгажосць і здароўе, а першага дня месяца, за ўсе тыя пакуты, прыносіць дамоў шэсцьсот новых залатовак.

Фірма “EXPO-Anatol”, якая ў іншыя дні бестурботна каўкае час, расклаўшыся на паліцах між раманамі і дэтэктывамі, сёння, бы маладая дзяўчына ў чаканні першай, патаемнай сустрэчы, з самай раніцы рыхтуецца да выхаду. Наводзіць парадкі ў паперах, складае пісьмовыя прылады, ачышчае пячаткі, а пад поўдзень раскошна ўладкоўваецца ў чорныя абдымкі дыпламата. Пачуўшы знаёмыя жончыны крокі і знаёмае бразганне ключамі, падымаецца з тапчана і ён, галоўны дырэктар фірмы. Ва ўмовах ранняга капіталізму кожная датацыя, хай сабе і невялікая, ставіць на ногі. Так кажуць спрактыкаваныя, і няма падставы ім не верыць.

Кавярня “Верас” перажывае цяжкія дні. Рыначны капіталізм рассеяў па горадзе шмат такіх гешэфтаў — маленькіх, утульных, з дыскрэтнай музыкай, з культурнай абслугай. Без рызыкі сустрэчы з гаманлівым, набрынялым танным віном, пралетарыятам, заглядаюць сюды новыя эліты — эканамічныя, палітычныя, а нават і культурныя. Пад глыток “больса”, пад порцыю арыентальнага вінегрэту працягваюцца распачатыя ў фірмовых ці самаўрадавых кабінетах дыскусіі. Бізнес, біржа, аблігацыя, hossa і bessa — такія, памазаныя таямнічасцю словы перакідваюцца з вуха ў вуха, з вуснаў у вусны. Перакідваюцца шэптам, хаця той-сёй, асабліва малады, пачынаючая акула, крадковымі позіркамі правярае, ці таямнічыя словы выклікаюць пажаданае ўражанне на твары прыгожай пані бармэнкі.

Пажылыя донжуаны, тыя, хто ад жыцця чаго-небудзь дабіўся, гэту пустую фінансавую лексіку заступаюць больш канкрэтнай збруяй. Залатыя персцені, цяжкія, бліскучыя ланцугі, якія нібы выпадкова высоўваюцца з-пад расшпіленай кашулі. Эх, барацьба ты, жаночамужчынская, спрадвечная! Чым даўжэй чалавек у гэтай вайне, тым больш каштоўная кожная адна, нават абыякая здабыча. I малаважна, якою цаною.

У малым горадзе колькасць такіх утульных завулкаў наогул несувымерная да лічбы патэнцыяльных кліентаў, вось і ўсе тыя “Верасы”, “Цюльпаны”, “Андрамеды” вядуць цяжкое, беспардоннае змаганне за чалавечыя душы.

Даручыўшы паліто вымаляванай пані гардэробшчыцы, Толік Рубель мацней сціснуў каштоўны дыпламат і паплыў у абдымкі чырванавата-цьмянага святла. У навугольніку, за частаколам лакіраванай сасніны, схаваўшыся ад позіркаў выпадковых кліентаў, чакаў ужо старшыня суполкі “Фрэйс” пан Iгар Бараба, у прыватнасці, муж кіяскёркі фыны Барабы, бацька тройкі дзетак і адначасова — Толікаў сябар.

— Вітаю пана дырэктара.

— Маё шанаванне пану старшыні.

Гэты цырыманіял, прыпраўлены дозай жартоўнай канфідэнцыяльнасці, больш адрасаваўся нешматлікай публіцы, крышку і членам персаналу, ды таксама — не запярэчыш — быў дарункам уласным вушам, уласнай фанабэрыі. Прыемна, калі нехта звяртаецца да цябе поўным пашаны “пан дырэктар”, нават калі гэта не ананімны твой падначалены, а здаўна вядомы, сардэчны Ігар.

Сцвярджэнне, быццам бы Толік і Ігар спажылі супольна бочку солі — было б далёкім ад праўды, аднак, працуючы месяцы два на мясцовай фабрыцы, перагрузілі не адну кучу смаліны. А трэба ж помніць, што супольна нажытыя мазалі на далонях часта ператвараюцца ў моцныя вузлы сяброўства. І калі Толік, заахвочаны расказамі пра бізнесы, якія на працягу года перавозяць чалавека з блокавай кватэры ў палац з басейнам, бразнуў фабрычнымі дзвярыма ды падаўся шукаць лепшы хлеб, сяброўства загадала яму, Ігару, зрабіць такі ж крок. Дом з басейнам аказаўся ілюзіяй, аднак рыба каўкнула прынаду. І вось гэта прынада і Толіка, і Ігара давяла да самастойнасці.

Першая выйшла на свет фірма “EXPO-Anatol”. Яна не выйшла без прычыны, абы толькі паглядзець на залатое сонейка ды падрамантаваць невясёлыя статыстыкі беспрацоўных. Яна з’явілася з канкрэтнай мэтай: на сто працэнтаў забяспечыць бульбаю суседнюю дзяржаву, дзе з-за праліўных дажджоў увачох амаль прападала дабро.

Чулі ў гэтай дзяржаве пра Толікаву фірму ці не чулі — цяжка сказаць. Праўдападобна, чулі, бо калі аказалася, што фінансавыя магчымасці фірмы — а гэта абазначае пенсіі цесця, цешчы і жончыну зарплату — няздольныя напоўніць бульбай дзесяць мільёнаў бэбахаў, тады вось кіраўнік успомненай дзяржавы выдаў дэкрэт: забаранялася ісці праліўным дажджам, прынамсі, да Вялікадня. Метэаралогія не падпарадкавалася зямным загадам. Дажджы памацнелі, потым ператварыліся ў град і снег, аж белым пухам прыкрыліся некранутыя бульбянішчы. Фірма “EXPO” зіму неяк пратрымала. Падмацаваная кабанчыкам з вёскі, дацягнула да Вялікадня, чаго не скажаш пра карміцеля гэтага ж парсюка. Цесць расстаўся са светам у Вялікі пост, і быў гэта беспамылковы знак, што датацыі для фірмы паменшацца на працэнтаў, прынамсі, трыццаць тры.

У такіх выпадках песімісты апускаюць рукі, пакідаюць усё на волю лёсу. Аптымісты шукаюць нейкі асэнсаваны выхад і — здараецца — вышэйшая сіла, правільна ацаніўшы і адвагу, і добрыя намеры, працягвае дапаможную далонь.

У Толікавым выпадку нечаканая сіла не спусцілася з высокіх парогаў, можна сказаць — па паходжанні была гэта зусім зямная моц. На трэці дзень Вялікадня нарадзілася фірма “Фрэйс” і, пачынаючы з серады, каб не мантачыць часу, шукала салідных, адказных кааператараў.

Узяўшы пад увагу ўсе ранейшыя сувязі, невялікую прастору мястэчка, а нават і тыя супольна нажытыя мазалі, не магло здарыцца так, каб на шляху ў лепшую будучыню гэтыя дзве фірмы размінуліся.

“Сродкі, якія фірма «EXPO-Anatol» атрымала сёння ў рамках рэпрэзентацыйнага фонду, гэта не фінансы, а слёзы”, — падумаў галоўны дырэктар, заглядаючы ва ўручанае афіцыянткай меню. Пры такіх умовах дарма спадзявацца на лёгкасць думкі, на фантазію, на не-стандартны план дзеяння, словам — на ўсё тое, што з’яўляецца эсенцыяй кожнай справы. Падобная дылема адбывалася і ў душы старшыні суполкі “Фрэйс”. Так, прынамсі, можна здагадвацца, бо, прагледзеўшы багатае меню, абодва прадпрыемцы затрымаліся згодна на чорнай каве, пяцідзесяці грамах самай таннай, жытняй гарэлкі і закусцы — так паспалітай, што не варта пра яе нават згадваць.

— Значыць, калі добра разумею, фірма разрастаецца? — ці новы, карычневы пінжак старшыні Барабы быў прычынай такому сцвярджэнню, ці проста дырэктару Рубелю хацелася, асабліва ў прысутнасці маладой, чарнявай афіцыянткі бліснуць магічным словам “фірма” — гэта ўжо яго прыватная таямніца.

— А разрастаецца, разрастаецца, — не забываючы, што ўсё-такі трэба падтрымоўваць і радзімую вытворчасць,

— старшыня Бараба пстрыкнуў у шкляначку з айчыннай жытняй, апраўдваючы прысутнасць малаэлегантнага напою ў сваіх далонях. — Варочаць мільёнамі і не адракацца ад свайго. Вось яно, маё крэда. Праўда, пані Аня?

Пані Аня кіўнула галавою ў знак, што крэда такое вельмі слушнае і, паслаўшы шаноўным кліентам службовую ўсмешку, аддалілася на сваё месца. У яе быў дэмакратычны абавязак аднолькава пільна сачыць як за мільянерамі, так і менш багатымі спажыўцамі.

— Та-ак, — палавіна змесціва пяцідзесяціграмовай шкляначкі пералілася ў вантробы пана старшыні, ператварылася ў асалоду і ў цеплыню, і старшыня, быццам бы даючы водгук на нутром пастаўлены пароль, глыбока ўздыхнуў.

— Т-так. Прыемнасць ёсць прыемнасць, але абавязак перш за ўсё.

Чарговы ўжо раз даводзілася выпаўняць ім гэты прафесійны абавязак, а калі глянуць на тое, што частотнасць згаданых сустрэч стаяла ў глыбокай залежнасці ад дабрачынных жэстаў пані Барабы і пані Рубель, можна здагадвацца, што справы пасоўваліся са скорасцю, суразмернай да жаночых кампетэнцыяў у бізнесе.

Аднак, каб нічога не рабілася — таксама не скажаш. Думкі і праекты матэрыялізаваліся, увасабляліся, ператвараліся ў складаныя прагнозы, вылічэнні, бізнеспланы. У залежнасці ад актуальнай кан’юнктуры мяняліся аб’екты зацікаўлення, пранікаліся новыя і новыя абшары гаспадарчай рэчаіснасці, аднак думка, каб штонебудзь рабіць, заставалася ў першапачатковым прататыпе.

— Ведаеш, — старшыня апаражніў шкляначку і нахіліўся бліжэй, каб падкрэсліць неабходную ў такіх выпадках патрэбу таямнічасці, працягваў распачатую думку. — I я, і мой штаб аналізавалі за апошні месяц увесь наш, еўрапейскі рынак пісьмовых прыладаў. — Думка, каб заснаваць гэты саноўны “штаб”, з’явілася ў галаве пана старшыні зараз пасля таго, як шкляначка паказала сваё дно, і была яна, можна сказаць, відавочным доказам карыснага ўздзеяння жытняй гарэлкі на творчае мысленне пана старшыні. — Перакінулі, во, такую горбу паперы, — паказаў рукою вышэй галавы. — I высновы атрымаліся цалкам цікавыя. Цалкам-цалкам. Ведаеш, — нахіліўся бліжэй яшчэ, так, што яго вусны дакраналіся амаль да заружавелага ад зацікаўлення дырэктарскага вуха. — Усе нашы ранейшыя планы з бульбінамі, пшаніцамі, аптовымі магазінамі — адно вялікае гаў-но.

— Значыць, што? — Дырэктарскае зацікаўленне пачынала ўжо ступаць на новую, пакуль невядомую сцежку. Цяпер, калі і другая шкляначка апаражнілася ў натурай прадбачаным месцы, ніякая дарога, нават самая таямнічая, не ўяўлялася ні далёкай, ні страшнай.

— Алоўкі, брат. Вось што! Магчымасці — кажу табе! Як адсюль да Уладзівастока. Алоўкі!!

I старшыня, і пан дырэктар падпілі ўжо някепска, пані Аня штораз курсавала з чарговымі пяцідзесяткамі, а кожны яе візіт у вачах пана дырэктара і пана старшыні павялічваў амаль за лінію далягляду бясконцыя радкі каляровых алоўкаў. Аптовыя магазіны адкрываліся ў Маскве і ў Парыжы, запаўняліся алоўкамі ўсіх гатункаў, памераў і колераў.

— Мой штаб працуе, браток. Што я кажу — штаб?! Армія, браток. Ар-мі-я! Такая во, — заціснутым кулаком паказаў магутнасць сваіх вытворчых службаў, і калі б, выпадкова, нейкі кіраўнік канкурэнцыйнай аловачнай фірмы ўбачыў гэты жэст, ён, не чакаючы ні хвіліны, выйшаў бы адсюль. На тое толькі, каб закінуць на шыю пятлю ды не быць сведкам уласнага банкруцтва.

— Мае людзі, ты ня бойсь, спраўляюцца не горш за тваіх, — дырэктар чхнуў у шкляначку, а ягоная галава апусцілася яшчэ ніжэй, паглыбляючыся амаль у астанкі таннай закускі. — Шмат людзей у мяне. Так папраўдзе і сам не ведаю, колькі іх. А трэба, дык будзе больш, — за гэты вечар пан Рубель узяў на працу пару тысяч новых людзей, і калі б не факт, што жончына датацыя паказала сумнае дно, да поўначы, можна спадзявацца, вырашыў бы праблемы ўсіх беспрацоўных. Як у Гайнаўцы, так і ў недалёкім Бельску.

А на вуліцы алоўкі — фіялетавыя, жоўтыя, чырвоныя

— гуртаваліся ўжо, фарміраваліся ў рады, шарэнгі, калоны. З песняй на вуснах, з горда выпнутымі грудзьмі, з галоўкамі, узнятымі да зорнага неба, маршыравалі, заціскалі каляровую пятлю кругом таго, хто паклікаў іх на свет божы.

Пан дырэктар стараўся выбрацца з аловачнага, акружэння, ступіў налева і направа, наперад і назад, аж канчаткова змораны зваліўся пад ахутаны інеем куст, дзе і заціх.

Бразгат ключоў уварваўся ў глыбокі, бестурботны сон. “Будзі гэтага зас... дырэктара”, — быццам з другога свету даляцеў чыйсьці незнаёмы голас, і Толік, перамагаючы манатонны шум у галаве, пралупіў вочы. Замест шпалераў — ружовых, у вялікія, лапушыстыя кветкі — голая, светла-зялёная сцяна, а ў месцы, дзе здавён-даўна са шлюбнага партрэта спаглядалі на свет пані і пан Рубель, хтосьці, абмінаючы ўсе законы каліграфіі, накрамзоліў: “Быў тут Колька Дынкс”. Ніжэй стаяла яшчэ і дата, аднак дачытаць яе, з пазіцыі супрацьлеглай сцяны, не было магчымасці. Так і давядзецца нам застацца ў глыбокім няведанні, калі ж ён, славуты Колька Дынкс, удастоіў гэтае месца сваёй асобай.

Тым часам дырэктар Рубель, прабіваючыся цераз кар-доны салодкай непрытомнасці, стараўся ўзнавіць у памяці заканчэнне апошняга вечара. Не зважаючы на мазгавыя намаганні, шчырыя і натужлівыя, вобраз атрымліваўся, бы на вадзе. Хісткі, змазаны, недарэчны.

— Канец балю, panno lalu, — вусаты паліцыянт бесцырымонна адчыніў дзверы. — Выспаў норму, дык пад’ём, пан дырэктар. Гі-гі-гі, — выскаліў зубы. — А ве-даеш, такіх дырэктараў замёрзла нам гэтай восенню ўжо пару дзесяткаў. Маеш шчасце, што якраз тамака патруль з’явіўся. Падрамантаваў бы статыстыку, сукін кот.

Былі ўжо ў калідоры, і апошняе вусаты кіраваў не Толіку, а свайму калегу, які побач змагаўся з суседнімі дзвярыма.

— П’янюгі, іхняя маць, — плюнуў пад ногі той, які з суседняй камеры рыхтаваў на волю яшчэ адну падмарожаную душу.

Толіку зрабілася прыкра. Як жа бесцырымонна, як легкадумна праводзіцца дэградацыя з функцыі галоўнага дырэктара на пасаду п’янюгі і сукінага ката. Дык і чыімі яшчэ рукамі!

Далёкім рэхам вярнуўся ўспамін апошняга вечара. Распалены Млечны Шлях — як гарачае кавальскае жалеза. Месяц булаватым молатам пастуквае з-за вуха ў зорную бель, моцна, аж кружыцца неба, аж іскрыны падаюць на зямлю. I раптам у гэты касмічны краявід урываюцца тры шапкі, шасцёрка рук адрываюць ад тратуара нейкую постаць і, не звяртаючы ўвагі, што расцягнутая на зямлі асоба рэкамендуецца дырэктарам паважанай фірмы ды абяцае з самай раніцы заняцца нахабнымі стражамі па-радку, праклінаюць увесь свет і свой паліцэйскі лёс.

З такімі вось успамінамі, ступаючы следам за вусатым правадніком, дабрыў Толік да сядзібы дзяжурнага афіцэра. Гаркаваты водар ранішняй кавы мяшаўся тут з кіслатою спацелых пасля ўсяночнай службы мундзіраў, бесперапынна заходзіў хтосьці або выходзіў, раз за разам азываўся тэлефон. Найсапраўднейшы манеж.

— Падпішыцеся тут, і тут, і яшчэ тут, — тонкі, амаль па-жаночаму далікатны палец паказаў месца, дзе трэба паставіць аўтограф.— Паліто — штук адзін. Дыпламат — штук адзін. Шнуроўкі — штук два. Грошы — злотых адзін, грошаў сорак пяць. Сыходзіцца? I яшчэ рахунак.

Сыходзіцца ўсё, можа толькі паліто — у выніку сустрэчы з гарадскім тратуарам страціла свой беззаганны, належны дырэктарскай вопратцы фасон. I ўсё ж такі дамагацца, каб вярнулі вам гардэроб у некранутай форме, няма сэнсу. Тутака не пральня, а зусім іншая ўстанова. Бяры, Толік, што табе даюць, і маршыруй дамоў, туды, дзе жонка прагульваецца з кутка ў куток, раз за разам нервова паглядаючы на гадзіннік. А даўно ёй трэба быць на фабрыцы.

Раніца прывітала нашага дырэктара халоднымі, марознымі воплескамі. Асцярожна, каб не пакаўзнуцца, спусціўся па лесвіцы, прайшоў ля помніка ўсім міліцыянтам і паліцыянтам і, мінуўшы скрыжаванне, накіраваўся на вуліцу Баторыя. Туды, дзе з-за ліпавых прысадаў белымі, не так даўно адноўленымі тынкамі яснее знаёмы блок. Мінаючы нешматлікіх прахожых, мімавольна апускаў галаву, глядзеў у другі бок, у тратуар. Здавалася чамусьці, што ўсе напатканыя людзі, калі не ведаюць, дык прынамсі здагадваюцца пра ягоную ганьбу і, адышоўшы крок ці два, іранічна ўсміхаюцца, цешацца ў думках чужой бядзе, а потым, ужо ў цёплых кватэрах расказваюць жонкам, як гэта такі вось дырэктар брыў раніцою з камісарыята паліцыі непаголены, брудны і змораны. І тыцкаюць пад жончыны насы свае бліскучыя, пульхныя шчокі, каб не было ніякіх сумненняў, хто тут чалавек прыстойны, а хто апошні маральны анучнік.

Так вось ішоў Толік, бы маладая паненка, калі пасля ўсяночнай гульні, пасля вясёлых хіхаў і хахаў, неадкладна даводзіцца ёй ступаць супроць чорнай рэчаіснасці. І з кожным крокам курчыцца весялосць, а самаўпэўненасць, з вечара неабмежаваная, цяпер ператвараецца ў вялікае сумненне: што будзе далей і — што мама скажа.

Пра сустрэчу з маці наш дырэктар напэўна не думаў — яна ж даўно між анёлаў ужо і зрэдку толькі наглядае за сынавымі поспехамі. Ен думаў пра сустрэчу з жонкай.

Уцякаючы ад лістападаўскага холаду, дырэктарская рука напаролася на штосьці незнаёмае. Там, у цёплай глыбіні кішэні, як доказ прамантачанага дзявоцтва, спачываў рахунак за гасцініцу. Думка, што гэты непрыкметны шматок паперы паглыне трэцюю частку жончынай выплаты, цяжкім, свінцовым холадам паплыла ў ногі. Як жа хацелася, каб дарога дамоў расцягнулася ў бясконцасць, каб так было, што чалавеку нікуды не трэба вяртацца, а толькі ісці ды ісці, без патрэбы, без мэты.

Недарэчнае жаданне. Даўно абмералі нашу зямлю, а кожны яе лапік, сантыметр за сантыметрам, запісалі ў адпаведных кнігах бяздушныя бухгалтары прасторы.

Ступай, Толік, на сваю галгофу. Альтэрнатывы няма.

Шчаслівыя здарэнні сунуцца ў свет адзінока і найчасцей абмінаюць твой дом. А калі час ад часу здарыцца нейкі прыязны грукат у дзверы, зрываешся з канапы, бяжыш, адчыняеш і — аказваецца — не табе стукаюць, а суседу! I як ні стараешся, не можаш зразумець: чым гэты непрыкметны чалавек з-за сцяны заслужыў такі гонар? А благія здарэнні заўжды маршыруюць парамі і з блытаніны мільёнаў адрасоў твой якраз вылузваюць беспамылкова.

— Я здаюся, — сказала пані Рубель, перачытаўшы законнае пасведчанне, у якім ясна гаварылася, што яе муж, грамадзянін Анатоль Рубель, апошнюю ноч правёў не ў абдымках распуснай, бліжэй неакрэсленай палюбоўніцы, а пад чуйным вокам улады. Суцяшэнне невялікае, але ўсётакі суцяшэнне. I, можа, каўкнулася б горкая пілюлька, калі б не той рахунак.

— Я здаюся. Адыходжу, — яна пералічыла прамантачаную мужам суму, дадала і той сціплы, але ж зусім легальны, згодна з планам прагуляны рэпрэзентацыйны фонд, і ўсё, што атрымалася, падказвала такі вось выхад. Выхад у дзверы.

Дырэктар ляжаў на канапе. Душа голасам ціхім і нясмелым прапанавала падняцца, падысці да жонкі, абняць, прасіць даравання. Аднак гэты разумны загад душы не быў выслуханы. Целу — асабліва пасля сустрэчы з цвёрдымі паліцэйскімі нарамі — было цяпер вельмі до-бра. Яно аддыхвалася, усоўвалася ў знаёмую мяккасць падушкі, лашчылася да цёплай коўдры, нашэптвала пяшчотныя словы беламу, як снег, прасцірадлу.

Тым часам вопратка пані Рубель няспынным ручайком перамяшчалася з шафы ў падарожныя чамаданы. I кожная сукенка, кожная блузачка, кожны швэдрык, знікаючы ў чорнай пашчы чамадана, пакідалі на дырэктаравай душы балючы шрам. Душа, ашаломленая зручным становішчам цела, захліпала, заплакала і — заснула.

Калі разбудзілася, нейкія чужыя людзі выносілі з кватэры шафу. Стэлаж, дзе пад бокам рамансаў і дэтэктываў знаходзіў прыстанішча багаты архіў фірмы “EXPO-Anatol”, паспеў, відаць, перасяліцца на новае жытло ўжо раней. У месцы, дзе стаяў ён, засталася белая пляма падлогі. На гэтай пляме, бы раз’еханая варона, раскінуўшы чорныя крылы, спачываў дыпламат. Лісты паперы разляцеліся кожны ў свой бок, на складаных вылічэннях, на бізнес-планах бруднымі пячаткамі ганьбы адціснуліся чаравікі грузчыкаў.

Людзі з шафай пайшлі ўжо, і дырэктар застаўся сам, адзін. Кватэра, пазбаўленая мэблі, здалася цяпер ненату-ральна вялікай. З гэтай раптоўна пашыранай прасторы выпаўзала-разрасталася глухая самота. Запаўняла кухню, пакоі, калідор, быццам бы старалася даказаць пану Рубелю, што апроч яго не астаўся ў свеце жывы чалавек.

I вось гэты апошні з жывых звалокся цяпер з канапы, схіліўся над сумнымі астанкамі фірмы і, не спяшаючы, далікатна, быццам бы ўладкоўваў у дамавіну нябожчыка, пачаў складваць свае планы і надзеі ў халодныя абдымкі аганьбаванага дыпламата.

Фірма не выратавалася. Капіталізм мае свае непахісныя законы, і кожны, хто спадзяецца на дзяржаўныя ці нейкія іншыя датацыі — спадзяецца дарма.

Першага дня снежня старшыня фірмы “Фрэйс”, пан Iгар Бараба, згодна са звычкай, апынуўся ў кавярні “Верас”. За апошні месяц ён дакладна перапрацаваў сітуацыю на рынку пісьмовых прыладаў, і аказалася, што перспектывы не такія тут шырокія, як раней гэта ўяўлялася. Пераацэнены штаб праваліў справу, ды адно цяпер суцяшэнне, што згаданыя людзі не павялічваюць ужо маёнтак пана !гара, а падмацоўваюць шэрагі беспрацоўных. Няма сантыментаў там, дзе ўладарыць эканоміка. Так думаў пан Бараба і такімі навінамі хацеў падзяліцца з панам дырэктарам. Дый шукаць новы абшар дзеяння.

Вечар апусціўся на дахі мястэчка і, перамешваючы цяжкі, сыры, як на адлігу, морак з удушлівым смуродам спаленага вугалю, сыходзіў ніжэй. Жоўта-лыпатымі зіркачамі клікалі апошніх прахожых цёплыя кватэры. Старшыня чакаў дарма. Як гэта здарылася, што ён, бывалы ў свеце бізнесу чалавек, а ў прыватнасці і сябра Толіку Рубелю, не ведаў пра тое, што было добра вядомае ўсяму мястэчку?

Бо, хаця і не кожнаму з нас давялося спаткацца з фірмай “EXPO”, аднак чуткі пра сямейную катастрофу спадарства Рубеляў запаўзлі туды, куды трэба, як і туды, дзе такое патрэбы не было. Распаўзацца весткам дапамагала і сама пані Рубель. “Во як жывецца”, — узяўшыся за бокі, яна дэманстравала сваё новае становішча. I праўда. Апекаваўся ж гэтай паняй не хто іншы, як яе працадавец, а цяпер нават, можна сказаць, супольнік — Сцяпан Малафіга. Так і кажуць. Забяспечваюць цукеркамі ўсе адпустовыя кірмашы, дораць саладосці іншым, ды і сабе хапае. Хай так будзе. Аднак, пра што сёння пані Рубель і не здагадваецца, лёс пакажа ёй не адну, і не малую, фігудулю.

Толікава цётка, якая ад вайны жыве сабе ў багатай Нямеччыне, цётка, у якое няма ні дзяцей, ні іншых турбот

— у недалёкай будучыні пераселіцца ў яшчэ лепшы свет. Як адзіны спадчыннік, Анатоль Рубель паедзе ў далёкі Гамбург і — навучаны вопытам — на паваротным шляху абміне ўсе зладзейскія пасткі. Ягоная няўступлівасць і настойлівасць, падбадзёраная нямецкімі маркамі, будзе надалей будаваць наш радзімы капіталізм. А калі праваліцца салодкі бізнес, калі пані Рубель, сумна апусціўшы галаву, застукае ў знаёмую кватэру, асоба, якая адчыніць ёй дзверы, акажацца зусім незнаёмая.

— Чаго? — папраўляючы скупы халацік, спытае маладая дзяўчына. Пані Рубель гэту дзяўчыну не распазнае, але мы сустракалі яе ўжо раней, у кавярні “Верас”, і адразу здагадаемся, што стаіць перад намі пані Аня. Пакуль раз і назаўжды зачыняцца дзверы, пані Рубель паспее яшчэ прыкмеціць, як яе былы муж ляжыць на канапе і бестурботна чытае газету.

Гульня ў каханне

Юрась закахаўся ў Валянціну ў панядзелак раніцай. Яшчэ ў нядзелю, ноччу, калі з’явілася ў ягоным сне, абыякавая зусім і чужая, як жа хацелася разбудзіцца, выгнаць са свядомасці, здзьмухнуць з вачэй душы нахабны прывід.

Жанчына не адступала. Распранаючыся з бязважкіх фінціклюшан, як вопытная танцорка-натуршчыца, лёгкім, балетным крокам перапраўлялася з аднаго на другі бераг сну. Першай на. паўпразрысты паркет зляцела шоўкавая блузачка, адсланяючы карункавыя сакрэты бюстгальтэра. Следам за блузачкай пайшла і кароценькая летняя спадніца, і Юрасю, які ўсё яшчэ намагаўся адагнаць ад сябе непрыстойны міраж, раптам зрабілася неяк цікава. Ен адчуў, як прыхоўваемая ў найдалейшых закавулках, сарамлівая і грэшная старонка быцця, разрастаецца, паглынаючы ўсё, што ў чалавечай душы светлае, далікатнае і безабароннае. Быцццам бы месячны цень насоўваўся на сонечны круг, беручы ў палон неналежныя сабе прасторы жыцця.

Страх і цікавасць спляліся ў адно, і страх, як гэта заўжды бывае, калі першы раз ступаем на невядомую сцежку, пачаў нябачна, бесперапынна адступаць, даючы перавагу безразумнай цікавасці.

Тым часам бюстгальтэр зляцеў на вытканы з імглы паркет і, склаўшы карункавыя крылы, бы пазбаўлены прасторы птах, знерухомеў пад ступнямі танцоркі.

Юрась з’ехаў вачыма ўслед за карункавай птушкай, а потым ягоныя вочы цаля за цаляй пачалі падымацца па драбіне ў бясконцасць доўгіх ног. На вышыні каленяў вочы прытрымаліся. Нейкая моц, якісь голас разважлівасці ці не апошні раз азваўся, загадаў спыніцца, вярнуцца назад, на шлях чысціні і прыстойнасці. А дру-гая моц, магнітная і чорная, цягнула зрок у атласныя абшары жаночых сцёгнаў, і вышэй яшчэ, туды, дзе за кучаравасцю трохвугольнай вуалі хаваюцца смеласць і сорам, быт і знішчэнне.

Усё ж такі, гнаны апошнімі штуршкамі цвярозасці, ледзь прашмыгнуў па шоўкавай гладзі трусікаў і, пераступіўшы закруглены далягляд падбрушша, выплыў на прасторныя пласкагор’і жывата, на пружыністыя ўзгоркі грудзей, аж стромкімі адхонамі апусціўся на доўгую сцяжыну шыі, на расхіленыя ў распуснай усмешцы вусны. !хнія вочы спаткаліся. Жанчына не адвярнула вачэй. Глядзела, а ў зрэнках яе было штосьці цёплае і небяспечнае, нейкі зачараваны кліч бяздоння, калі малавопытнаму вандроўцу загадвае бухнуцца галавою ўніз. I ні на што не глядзець. З-за шырмы, непранікальнай і шчыльнай, якое вокам не дагледзіш і рукою не кранеш, з-за заслоны, тканай чаўнаком рэчаіснасці, пераплеценай бліскучымі ніткамі ўяўлення, адазвалася музыка. Лагоднае, поўнае спакою балеро.

Жанчына калыхалася ў такт гэтай музыкі. Доўгапальцыя далоні скрыжоўваліся на грудзях. Хвіліну, якая Юрасю здавалася вечнасцю, вандравалі мядзянымі ўзгоркамі. I ўзгоркі набліжаліся адзін да другога, аддаляліся, набліжаліся зноў, аж аб’яднаныя ў найвышэйшую на зямлі гару, стрэлілі ў пространь дзвюма вяршынямі да чырвані раз’юшаных саскоў.

Доўгапальцыя далоні пабеглі ніжэй. Слізганулі па гладкай роўнядзі жывата хуценька, ледзь крануўшы атласавую гладзь, напаткалі ўгнутасць таліі і — быццам страціўшы раўнавагу — прытрымаліся. А потым, вобмацкам шукаючы шлях, ступілі на раскідзістыя абалоны клубоў, паглыбіліся ў змрочныя сакрэты трусікаў. Жанчына ступіла ў Юрасёў бок, адзін крок, другі. Скручаныя ў мяккі, расцяглівы абруч трусікі былі ўжо ў палове дарогі між каленямі і месцам звычаёвага кватаравання і ўсё яшчэ, згодна са спакуслівым клічам балеро, крылілі ніжэй і ніжэй. Чароўная музыка. Юрась слухаў, і было яму ўсё адно, якія аркестры — анёльскія ці чортаўскія — выкрэсваюць са сваіх зазямных струн аднолькава ж зазямныя ноты.

Музыка, якая ў першых тактах была шэптам с,оннага акіяна, цяпер мацнела. Далікатная, ледзь парушаная ветрам хваля, з кожнай нотай нарастала, даганяла папярэднюю, брала яе пад сябе, уздымалася вышэй і, пераўтварыўшыся ў чыстую, запененую злосць, з віскам выскоквала на бераг. Ударыла яшчэ раз, і яшчэ, аж, у рэшце рэшт, канчаткова раз’юшаная, згуртавала ўсе сілы і апошнім ударам змяла з паверхні сну паўпразрысты паркет, танцорку і аркестр.

Будзільнік, як заўжды, азваўся а шостай гадзіне раніцы.

На працу ішлі два Юрасі. Першы, як заўсёды, ступаў саноўна, кланяўся знаёмым, рабіў у думках каштоўныя занатоўкі — можна сказаць — наносіў на карту памяці ўсе новыя і старыя дзіркі ў тратуарах, а потым, у бюро, як адказны за стан гарадскіх дарог, гартаў тыя дзіравыя накіды, перакладаў іх з кутка ў куток, каб з-за недахопу фінансавых сродкаў канчаткова адкласці на лепшы час.

Другі Юрась ішоў быццам бы побач. Забываючы пра належную магістрацкай асобе пашану, ногі беглі падскокам, круцілі дзіўныя фігуры, налева ступалі і направа, і, глянуўшы на гэту дзіўную фізкультуру, можна было падумаць, што кожная адна нага не мае іншых клопатаў, як толькі ўчыніць прыкрасць сваёй суседцы. Часам, калі насустрач крочыла асоба жаночага полу, ачумелыя дашчэнту ногі спыняліся. Непаслухмяная шыя накіроўвала галаву ўбок, зусім нязгодны з напрамкам маршруту, а вочы, вылузаўшыся з распаленай галавы, беглі за незнаёмай, абступалі яе, абмацвалі, абнюхвалі, і, вярнуўшыся, заяўлялі з пагардлівай усмешкай: „Э там, куды там такой да Валянціны”.

Тым часам Першы Юрась крочыў зусім правільна, намагаючыся не звяртаць увагу на сепаратысцкія схільнасці цёмнай паловы сваёй падсвядомасці. Дзіўныя сны сняцца людзям, думаў. Нават паважанаму кіраўніку магістрацкай управы, чалавеку з навуковым званнем, адказнаму за сектар гарадскіх дарог з тратуарамі ўключна, прычаўпецца такое, што і прызнацца сорам. Дзякуй богу, гадзіннік празваніў у час, іначай — хто ведае, у які бок пайшлі б здарэнні.

— А памятаеш гэты перчык ніжэй пупка? — Другі Юрась уключыўся ў разважанні пра нечаканасці, якія нясе з сабою, здаецца, звычайнае дзеянне, сон. — А яшчэ адзін перчычак, зусім маленькі, сантыметраў пяць налева ад правага саска, памятаеш? Раскошны! — адказаў сам сабе. На такое дыктум Першы Юрась пачырванеў. Бо і фактычна, хочаш ці не, а вось гэтыя дзве радзімкі заеліся ў памяць і сядзелі там, як дзве ліхія скулы на дашчэнту здаровым арганізме адказнага за вулічны сектар кіраўніка.

— Сны — адзінае, што належыць мне, — успомнілася дзесьці прачытанае. — I ўсім іншым уваход у мае сны забаронены. Валя. Валечка. Валюня, — перабіраючы смешна нагамі, Другі Юрась забягаў наперад Першаму, салодзіста ўсміхаўся. — Здавалася, звычайнае імя. А тут, бачыш, якое прыемнае яно, якое цёплае!

— Факт фактам, не сказаць, імя прыемнае, — згадзіўся Першы.

— Ды і асоба, го-го, — цмокнуў Другі.

— А як танцуе, — Першы Юрась міжвольна пачаў гутарку і раптам, зусім ужо ўголас, засмяяўся: — Вось чорт дурны! Стары, а дурны. Адкуль жа мне ведаць пра яе танцавальныя здольнасці? Во, зараз будзем у бюро. Ска-жу: Дзень добры пані Валянціне. Дайце мне, калі ласка, апошнія скаргі жыхароў такое і такое вуліцы. Будзем разглядаць, што і як.

А Другі Юрась на тое:

— Сказаць трэба вось так: Добрай раніцы, каханая мая. Ну, не ўставай, не трэба. Я сам усё. Я ж ведаю, ноч у цябе бяссонная. Каму ж лепей ведаць, як не мне. Ты пасядзі, а я ўсё сам.

А потым да яе вуснаў трэ прыкласці гарачы пацалунак. Вось як трэба, а не службовае “дзень добры пані Валянціне”, — Другі Юрась даў сваю канцэпцыю ранішняй сустрэчы.

А потым, ужо пад дзвярыма магістрата, абодва яны, мала спрактыкаваныя ў мужчынска-жаночых справах, паблыталі ўсё, перакрунулі і, аб’яднаўшыся ў адну постаць, пераступілі парогі бюро.

— Дзень добры каханай Валянціне, — Юрась працягнуў руку, схапіў яе белую, доўгапальцую далонь і прыклаў да гэтай жа далоні размашысты пацалунак.

— Дзень добры, пане кіраўнік, — глянула яна дзіўна неяк, зусім не так, як у сне. Руку, ашаломленую нечаканым пацалункам, хавала за плячыма, стаяла, не ведаючы, што далей рабіць.

— Сядайце, калі ласка. Ноч жа, як ведаю, бяссонная...

— не скончыў. Першы Юрась узяў якраз перавагу над Другім і, зразумеўшы нязручнае становішча, успомніў пра тэрміновую сустрэчу з кіраўніком фінансавага сектара ды сышоў у невядомым напрамку.

Наступнай ноччу Валянціна не з’явілася ў Юрасевым сне. Раніцой на працу падвёз яе муж. Пад магістрацкімі вокнамі, побач машыны, развітваліся чулліва неяк, і Юрасю, які з-за шыбы глядзеў за іхнімі інтымнымі жэстамі, зрабілася смутна. Ен кепска падумаў пра ўвесь жаночы род, пра характэрную гэтаму ж роду непастаяннасць і пра какетлівасць, якую мужчыны па наіўнасці сваёй лічаць грацыяй.

Пад раніцу Юрасю сніліся нейкія кашмары, быццам бы ўзлазіў ён на магутную мядзяную гару і клубком каціўся з яе ўніз, а гара разрасталася, павышалася, аж крануўшы верхавінаю зор, пачала стрэсваць іх у сухую траву. I трава загарэлася залатымі промнямі. З агню і з дыму выбіраўся да белага золку, пакуль будзільнік не азваўся выратавальным позванам. Такія сны паўтараліся амаль увесь тыдзень, а ноччу з нядзелі на панядзелак зноў прыйшла Валянціна і, карыстаючыся нагодаю, што будзільнік якраз сапсаваўся, зрабіла і тыя крокі, якіх не паспела зрабіць раней.

На працу Юрась спазніўся. Калі зайшоў у бюро, Валянціна была ўжо на сваім месцы, сядзела за сталом і гартала службовыя справы. Шкада, што быў гэта толькі сон, падумаў, паглядаючы на белыя кудзеркі. Усё-такі, з-над папераў, крадком, быццам ад страху, што нямыя позіркі здрадзяць яму, сачыў за жанчынай. Дзесь, калісь — не памятае ўжо, дзе і калі — чуў такое вось: на жаночых шчоках, як след ад распуснай ночы, застаюцца далікатныя, цяністыя далінкі, і ён шукаў тыя сляды — здаецца, бачыў іх, няўмела замаскіраваныя пластамі пу-дры. Вочы забегалі ніжэй, на летнюю блузачку, на кароценькую спаднічку, і Валянціна, быццам адчуваючы іх нахабнае ступанне, міжвольна павандравала рукою пад столік. Доўгія пальцы прыгладзілі спаднічку, абцягнулі яе ніжэй, стараліся прыхаваць тое, што чужым вачам бачыць не належыцца.

Усміхнуўся думцы пра жаночую какетлівасць. Якая ж тут таямніца, калі між намі адбылося ўсё, што між мужчынам і жанчынай здарыцца можа. Падняўся з крэсла, падышоў бліжэй. Глядзеў на жаночыя плечы, схіленыя над пісьмовым сталом. Бязрукае ўяўленне спраўна расшпільвала каляровую блузачку. З-пад шаўковай тканіны паказалася далікатная бель. Знаёмая, блізкая. Рука, ігнаруючы разумныя загады, паднялася, пабегла ўздоўж шоўкавай роўнядзі.

Валянціна падхапілася з крэсла. Стаяла побач, выпрастаная, напружаная.

— Пане кіраўнік, — у словах, якія вярталі цвярозасць, было і здзіўленне, і разгубленасць, і штосьці яшчэ — дзіўнае, нязручнае.

— Прабачце, — прашаптаў, адступаючы на сваё месца.

Ноччу вярнуліся кашмары, Валянціны не было, затое раніцай з’явілася на працы ў кампаніі мужа. Рослы, дваццаціпяцігадовы мужчына пакруціўся па бюро моўчкі, час ад часу паглядаючы ў Юрасёў бок, і былі гэта найдаўжэйшыя хвіліны ў Юрасёвым жыцці. Ен думаў пра сябе, як пра самую агідную істоту, якая, карыстаючыся службовымі інструментамі, намагаецца знішчыць падначаленую сабе асобу, разбурыць яе шчасце і сямейны спакой. I рашыў ніколі больш не карыстацца такімі нагодамі. У будзённыя ночы, з характэрным пакутніку самаадрачэннем узлазіў на мядзяную гару, каціўся ўніз, уцякаў з агню і дыму. Раніцай маршыраваў у бюро, здароўкаўся са знаёмымі, лічыў новыя дзіркі ў тратуары, і гэтыя дзіркі хадзілі за ім увесь дзень. Штурхалі ў плечы, калолі ў вочы, дамагаліся канкрэтнага рашэння наконт сваёй будучыні.

Ноччу з нядзелі на панядзелак вярнулася Валянціна і ўвесь дакладна апрацаваны свет пацалункамі і пяшчотамі перавярнула дагары нагамі. На працы ён паводзіў сябе зусім прыстойна. Час ад часу паглядаў на супрацоўніцу, стараўся зразумець, адкуль бярэцца яна, жаночая двудушнасць. Пра здарэнні апошняй ночы ні жэстам, ні словам не ўзгадваў. А вечарам не стрымаўся. Набраў нумар і пазваніў Валянціне. Гаспадар, які толькі што вярнуўся з камандзіроўкі, падняў трубку.

— Ты — мая. Так ці сяк. Апошняй ноччу, не запярэчыш, мы былі разам. I тыдзень назад. I яшчэ раней. Я кахаю. Я не магу жыць без тваіх радзімак. Гэтай, што ніжэй пупа, і гэтай маленькай-маленькай, ведаеш дзе, — выкінуўшы з сябе такія словы, Юрасю зрабілася ўсё адно, што здарыцца заўтра. Не чакаючы адказу, паклаў трубку і пайшоў спаць. У гэту ноч не ўзлазіў на мядзя-ную гару, не выбіраўся ні з агню, ні з дыму. Прагульваўся па шырокіх лугах, рваў кветкі, лавіў матылькоў. Кветкі і матылі пераўтвараліся ў салодкія вусны, у руплівыя далоні. Гэтымі вуснамі, гэтымі далонямі Валянціна вяла Юрася на вяршыны воблакаў, бялейшыя за снег, лагаднейшыя за дотык майскага ветру.

У той час, калі Юрась бестурботна гойсаў за матылькамі, у цэнтры горада, у кватэры на другім паверсе, між Валянцінай і яе законным мужам зацягвалася сур’ёзная размова. Вынік гутаркі атрымаўся такі, што жанчына прыхварэла. Хвароба не была з гатунку цяжкіх, якім трэба шпітальнае лячэнне. От, звычайнае недамаганне на пункце часовай страты прыгажосці, больш яно дакучае, чым баліць, ды на працяг тыдня выключае жанчыну з усякіх публічных спраў.

Дзякуй богу, падобныя гутаркі ў гэтай сям’і раней не здараліся. Муж, маласпрактыкаваны ў мастацтве руйнавання жаночага цела, закончыў справу адным, затое вельмі трапна ў наваколлі вока пастаўленым сіняком, а прытым папрасіў прабачэння і адправіўся ў чарговую камандзіроўку.

„Без віны Валянціна, — думаў, аднак, муж. — Ніколі, ні жэстам, ні словам не ашукала мяне. З другога боку — хто ведае? Адкуль жа гэты сабачы сын так дакладна абазнаны з яе таямніцамі. Радзімкі, перчыкі. Эх, радзімкі”, — такія думкі таўкліся ў мужавай галаве. На шляху ў далёкі Познань так і не паспеў рассудзіць: вінавата жонка ці зусім без прычыны атрымала. пад вока каляровую фінфу. Не ведае, пэўна, і да сённяшняга дня ды, на ўсякі выпадак, застаецца ў тым жа Познані ўжо чарговы год.

А Юрась? Па медычных прычынах на пенсіі Юрась. Шпацыруе вуліцамі, бывае — і ў магістрат загляне, аднак у тыя дзверы, дзе кіраўніком, адказным за гарадскія дарогі працуе пані Валянціна, не заходзіць Юрась.

Кажуць — усё ж пашанцавала жанчыне. Прынамсі, службова. Дык і нам, звычайным жыхарам: не так даўно па цэнтральнай вуліцы ўклалі новыя, каляровыя тратуары.

Бар “У Алеся”

Раніца

Калі раніцай выходзіце на вуліцу і калі гэтая вуліца называецца Крутагаловая, можаце заняцца гутаркай, любымі думкамі, можаце захапляцца архітэктурай, птушыным шчэбетам ці яшчэ чым-небудзь. Кіраванне пакіньце нагам, а яны беспамылкова завядуць вас пад акуратненькі будыначак з белай цэглы, прыкрыты чырвонай шведскай бляхаю. Акружаны шматпавярховымі блокамі, нізкі і прысадзісты, без лішніх пачуццяў прыніжанасці, магчыма, найвышэй задзірае гэту сваю шведскую шапку. Гляньце яшчэ на шыльду: калі там напісана “Бар у Алеся”, значыць — вы прыехалі. За-стаецца толькі адчыніць дзверы, увайсці і прысесці за драўляным, лакіраваным на жоўты колер столікам. Нагам, за іхнюю беспамылковую працу, таксама належыцца грунтоўны адпачынак.

У Алеся пакуль што вялікага натоўпу няма. Дзядзька Кандрат, калеяж на пенсіі, даўно справіўся з прыватнымі і службовымі справамі, заходзіць сюды часценька, бывае, што з самай раніцы. Гэта прыхільны і прыязны свету чалавек, не называйце яго толькі чыгуначнікам. Слова чыгуначнік гучыць у Кандратавых вушах зусім як анучнік, а гэтага ён вельмі не любіць.

Дзядзька Кандрат кожную гутарку пачынае большменш так:

— Мала плацяць. Каб мне, ведаеце, хаця адзін грош палічылі за кожны праеханы кіламетр...

Меркаваўшы па Кандратавых вачах, замглёных трошкі і знерухомелых, можна здагадацца, што не адзін калеярскі кіламетр боўтаецца ўжо ў ягоным страўніку.

— Міхась! — дзядзька Кандрат шчыра раскідвае рукі, бы сакратар Ярузельскі, пабачыўшы сакратара Брэжнева, сыходзячага па лесвіцы з самалёта ТУ-154.

Мне радасна. Чалавеку заўжды робіцца прыемна, калі нехта заўважыць яго і вылучыць з ананімнага натоўпу.

— Давай сюды, Міхась, пагутарым. А ёсць аб чым, — дзядзька Кандрат глядзіць то на мяне, то зноўку на апарожнены куфаль. — Мала плацяць, Міхась. Ой, мала, — апошнія словы адрасаваны — не ведаю — мне ці куфалю, ці нейкім, непрысутным тут калеярскім міністрам.

Не скажу, каб перспектыва гутаркі з дзядзькам Кандратам цешыла мяне, прынамсі так, як ягонае ранейшае прывітанне. Мо паказалася мне, што дзядзька праехаў ужо сёння свой апошні кіламетр і пара яму высаджвацца на гэтым прыпынку, дзе працуе начальнікам Яго Вяльможа Сон.

I я, аказваецца, не памыляюся. У гэты момант нябачны начальнік хапае галаву свайго падначаленага, прыціскае яе да стала, і цяпер ужо абодва, злітыя ў адну постаць, стынуць нерухома, забываючы пра ўвесь навакольны свет.

Побач акна, але і насупраць дзвярэй рассядаецца Каляровая Амэлька. Тут, так сказаць, знаходзіцца самы лепшы ў Алесевай гаспадарцы назіральны пункт. Амэлька можа назіраць і на дзверы, і на тратуар, што, узяўшы пад увагу яе прафесію, мае вялікае значэнне. Не паспееш варухнуць клямкай, галасней адзываецца Амэльчына васемнаццацігадовае сэрца. Кароценькая спаднічка, якая больш паказвае, чым прыкрывае, бадзёра паднятая галава, грудзі, бы дзве ракеты СС-20, нацэленыя ў дзверы і гатовыя да стрэлу. Вось табе і ўся Амэлька. Магутныя карпарацыі рэкламуюць свае вырабы па радыё і па тэлебачанні, плацяць вялікія сумы спецыялістам, а людзі і так робяць пстрык! “пілотам”. Амэлька — адначасова і выраб, і рэклама сваёй маленькай, аднаасобнай фірмы. Часам пакіне нейкія грошы ў цырульні або фітнесклубе, і гэта ўсё. Калі нехта мае выбіраць між шакаладам з альпійскага малака і Амэлькай, заўжды дабавіць некалькі злотых і возьме гэтае другое. Аднак апошняй ноччу Амэлька не ператамілася. Калі б было інакш, не сядзела б тут з белай раніцы, а як і ўсе яе сяброўкі адсыпалася б пасля працоўнай вахты.

Распазнаўшы маю асобу, Амэльчыны ракеты, ужо амаль выстрэленыя, пачалі раптоўна прызямляцца. Грошы пакінулі мяне раней, чым жонка, і Амэлька аб гэтым дасканала ведае. Паглядзіць яшчэ хвіліну ў мой бок і, канчаткова ўжо расчараваная, бяжыць зрокам за акно, заглыбляецца думкамі ў свой малады, хаця нялёгкі лёс.

Ледзь паспееш прысесці за сталом, як з’явіцца Алесь. Пра Алеся можна сказаць коратка: заўжды на варце, заўжды чуйны і заўжды гатоў да супрацоўніцтва. Выхаваны ў прыгранічнай вёсачцы, рана стаў гарцэрам, а там пагранічнікі напераменку з настаўнікамі папрацавалі над ягонай чуйнасцю, фармуючы пры нагодзе правільнае грамадзянскае стаўленне.

На акцыю супроць каларадскага жука Алесь не патрапіў. Не з гультайства, вядома, а толькі таму, што не было яго яшчэ сярод народжаных. А калі ў стогнах і болях маці падарыла свету Алеся, плён буржуазнай дыверсіі распаўсюдзіўся і пазвычайнеў, як і звыклай стала ранейшая ўдзельніца каралеўскіх банкетаў — Яе Высокасць Бульбіна. Каларадскім жуком людзі перасталі сабе марочыць галовы, а бацька сказаў, што з капіталізмам ніхто яшчэ не выйграў. Пасля гэтага бацька кудысьці прапаў, і дзеду Астапу прыйшлося забіраць з гарадскога шпіталя дачку і ўнука. Пройдзе год і другі, пакуль бацька вернецца і, ўпершыню ўбачыўшы сына, яшчэ раз скажа:

— Помні, сынок: з капіталізмам яшчэ ніхто не выйграў.

Як відаць, бацька нічога не навучыўся, затое — Алесь вельмі многа. Ен рашыў, што калі ўжо дарасце, запішацца ў капіталісты. Тады яшчэ не ведаў, што раней прыйдзецца яму запісвацца ў гарцэры, дзе, як кожны добры гарцэр, будзе абавязаны злавіць свайго ўласнага шпіёна. А задание не было лёгкае. Вёсачка раскінулася за гарамі — за лясамі, далёка ад прамысловых цэнтраў, і шпіёны, не звяртаючы ўвагу на пабожныя жаданні мясцовых гарцэраў, зазіралі сюды вельмі-вельмі рэдка. Відаць, мала іх цікавіла: драўлянымі ці жалезнымі плугамі варочаюць зямлю аўтахтоны.

Усё-такі Алесю пашанцавала. Летам прыйшоў у вёску чалавек, і адразу было вядома, што гэта шпіён. Барадаты, у доўгім пінжаку, таямнічы мяшок з правага пляча перавешаны на левы клуб. Так апісваў шпіёнаў капрал Бароўскі, а як сам запэўніваў — шмат іх, падлюгаў, вылавіў і пад суд паставіў. І вось стаіць перад табою эк-земпляр родам з расказаў капрала Бароўскага ды яшчэ пытае, кудою найбліжэй дайсці на граніцу. Кожны добры гарцэр ведае, што рабіць у такім незвычайным выпадку. Алесь таксама ведаў: шпіёна накіраваў у фальшывы бок, а сам шмыгануў да солтыса.

Пагранічнікі прыехалі на матацыкле маркі “ВФМ”.

— І дзе ён, гэты твой шпіён? — зрыфмавалася сяржанту. Выпадкова хіба, бо паэзіяй ніколі ён, нават у школе, не займаўся.

Бацька гаварыў, што гэты сяржант у ніякую школу ніколі не хадзіў. І абяцаў Алесю, што калі далей будзе вучыцца так, як да гэтай пары, таксама трапіць у сяржанты. У бацькі пасля доўгай адсутнасці дома паявіліся схільнасці абагульняць складаныя праблемы ды перабольшваць малаважныя факты.

Аднак пра ўсё гэта трэба цяпер забыць: шпіён набліжаўся якраз у канец вёскі і нават не думаў спыняцца.

— Вунь там пайшоў, — папусціўшы вуздэчку фантазіі, Алесь бачыў ужо школьную ўрачыстасць, натоўп равеснікаў і сябе, як перад гэтым натоўпам адбірае з рук нейкага камандзіра дыплом, а мо нават і ручны гадзіннік маркі “Заря”.

— Ты думаеш пра гэтага абадранца ў канцы вёскі? — зарагаталі пагранічнікі. Іхнія жываты трэсліся пад зялёнымі мундзірамі, а Алесю здалося, што ад гэтых жыватоў трасецца ўся зямля, і свет рассыпаецца, і прыгнятае ўсе дыпломы і ручныя гадзіннікі маркі “Заря”.

— Гэта прыдуркаваты Вова. Увесь павет яго ведае, — адазваўся сяржант. — Вова! Воў-ка, куды ідзеш?

— На гра-ні-цу! — адгукнуўся другі канец вёскі.

— Чысты прыдурак. Гэта ж зусім у другі бок. Давай пад’едзем, а то яшчэ заблудзіць, — сяржант садзіўся хуценька на “вуэфэмку”. — А табе, хлопец, дзякуй.

Калі нехта гаворыць, што пекла выступіла з берагоў, ён безумоўна бачыў гэты катаклізм у Алесевай вёсцы, якраз на другі дзень пасля візіту Воўкі.

Чатыры межавыя слупы, каб было справядліва — два бела-чырвоныя і два чырвона-зялёныя — перанёс нехта далёка, трыццаць пяць метраў на ўсход. На адным з гэтых слупоў вецер няспешна пагойдваў таямнічую торбу. Выглядала гэта так, нібы вялікая рука, апранутая ў агромную, зялёную рукавіцу, запрашала: хадзіце, ха-дзі-це.

Ноччу Польшча на трыццаць пяць метраў уварвалася ў жывы арганізм Савецкага Саюза, а пасля абеду сакратар Герэк быў ужо ў Маскве. Алесь — абрабаваны на дыплом і ручны гадзіннік — канчаткова рашыў не ісці ў сяржанты, а згодна з ранейшымі намерамі запісацца ў капіталісты.

I сёння гэты Алесь ставіць на маім століку два куфлі піва.

Поўдзень

Бар памаленьку запаўняецца. Адны прыходзяць, другія выходзяць, а ў сярэдзіне і так гусцей ды гусцей. У гэтых адносінах бар “У Алеся” можна параўнаць з нашай матуляй-зямелькай. Сюды таксама прыходзяць людзі і выходзяць, а ў канчатковым рашэнні больш нас і больш. Адно якісьці катаклізм, як патоп, землятрус ці агульны мардабой адварочваюць на нейкі час гэтую дэмаграфічна небяспечную тэндэнцыю. У гісторыі зямлі канец свету здараецца вельмі рэдка. Апошні патоп наведаў нас так даўно, што сёння гэты факт не мае ніякага значэння. У гісторыі Алесевага бару катаклізмы здараюцца значна часцей і заўжды абвяшчаюцца арханёльскімі трубамі раз’юшаных жанок. Халасцякі выходзяць з катастрофы пераважна без шкоды. Аналізуючы вынікі шлюбнага сінтэзу, не спяшаюць з жаніцьбай.