Вяртанне да сябе

Літасць, не праганяйце літасць з нашага грамадства, таму што без яе, без літасці, яно разваліцца.

Ф.М. Дастаеўскі

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

1

У ноч з чацвярга на пятніцу ад радыёхірургаў дзяжурыць па клініцы выпадала Надзі Каламійцавай, але ў яе захварэла дачка, і яна яшчэ зранку пачала падшукваць сабе замену.

Найбольш спадзявалася доктар Каламійцава на Анатоля Сяргеевіча Малышава, пажылога, добрага і спагадлівага чалавека. У Малышава была вялікая сям’я, аж пяцёра дзяцей, усе дзяўчаты, старэйшыя ўжо нявесты, і хоць Анатоль Сяргеевіч працаваў на паўтары стаўкі, але ўсё роўна вечна скардзіўся, што не хапае грошай, і ахвотна дзяжурыў за ўсіх, хто яго прасіў, не толькі ў буднія дні ці ў выхадныя, а нават і ў святы: у такой сям’і дзесятка-другая заўсёды спатрэбіцца.

Аднак на гэты раз Малышаў не даў Каламійцавай нават слова сказаць.

— Толькі не сёння, галубка мая, толькі не сёння! — спалохана замахаў ён кароткімі, тоўстымі, зусім не «хірургічнымі», хоць хірург быў першакласны, рукамі, быццам ад назолы-асы адбіваўся.— У суботу старэйшую замуж выдаём, Любачку, мне мая кобра трэпанацыю чэрапа мясарубкай зробіць, калі я хоць на пяць хвілінак спазнюся. Нам з ёю двое сутак на кухні гараваць, жартачкі! Адных курэй тры скрынкі, паспрабуй іх пасмаліць, парэзаць на порцыі, падсмажыць… Звар’яцець можна! Назапрашалі, разумееш, мамаеву арду гасцей, а іх жа ўсіх накарміць-напаіць трэба! Ды не толькі ў суботу, а яшчэ і ў нядзелю, каб яны ўсе здаровенькія былі. Інфаркт каля пліты схопіш, далібог, і нават не заўважыш. Папрасі Зіначку, яна ў нас вольны казак, выручыць. Дарэчы, Надзейка, любая, у цябе часам няма знаёмага заўмага? Ну, там рыбкі якой зачапіць, ікры, сухой кілбаскі? Хоць трошкі. Не для ўжытку, дык хоць, так сказаць, для мастацкага афармлення...

— Няма, Анатоль Сяргеевіч,— адказала яна, занятая сваімі невясёлымі думкамі, і ў Малышава патухлі вочы.

— Скажы ты,— ён сеў, і старэнькае крэсла жаласна зарыпела пад яго цяжкім целам,— колькі самага рознага народу прайшло праз мае рукі. Вучоныя, канструктары, будаўнікі… Нават цыркавы клоун. Далібог, клоун! Такі вясёлы быў чалавек… А вось заўмага — ніводнага. Ці то яны ўсе здаравякі такія, ці, можа, мне проста не шанцуе, га?

— Відаць, проста не шанцуе,— квола, праз сілу ўсміхнулася Каламійцава і ўспомніла энергічнага смуглявага мужчыну з залатымі зубамі. У яго быў поўны рот залатых зубоў, здавалася, іх там штук восемдзесят, калі не болей, і нахабна вялікі залаты пярсцёнак-пячатка — пры выпадку ім можна было, відаць, карыстацца як кастэтам.— Пачакайце, Анатоль Сяргеевіч, здаецца, адзін ёсць. Так, так, ёсць. Калі не памыляюся, Іван Іванавіч Хамянок, дырэктар універсама «Свіцязь». У мінулым годзе я аперыравала яго жонку, ну, памятаеце, гэта тады, калі мы цэлы месяц пілі чай з цукеркамі, што ён прыносіў.

— Не помню я ніякіх цукерак.— Малышаў пачухаў пальцам за вухам, але ў голасе яго адчулася зацікаўленасць.

— Я помню,— адарваўся ад сваіх папер аспірант Жэня Тарасаў.— Вы, Анатоль Сяргеевіч, тады ў адпачынку былі. Вялізныя такія каробкі з прыгожымі малюнкамі.

— Вось-вось,— узрадавалася Каламійцава, быццам гэта мела нейкае значэнне.— Я такіх каробак у продажы ніколі не бачыла. А якія ружы ён мне дарыў! Я з ім кожны раз сварылася, прасіла не рабіць гэтага, а ён… Відаць, ён вельмі кахае яе, сваю жонку, хаця каго там, здаецца, кахаць? Маленькая, тоўстая і нязграбная жанчынка, Антаніна Андрэеўна, нядаўна яна была ў мяне на кантрольным даследаванні, шэранькі верабейчык з брыльянтавымі завушніцамі… Калі яна выпісвалася, мне гэты самы Іван іванавіч залатыя горы абяцаў. Тэлефоны свае пакінуў, адрас. Праўда, я так ні разу да яго і не звярнулася, але паперку пашукаць можна. Вядома, калі я яе не выкінула, як пад Новы год прыбірала ў стале. Можа, успомніць пра свае абяцанні?

— Не ўспомніць,— змрочна сказаў Ілья Мацвеевіч Безбародзька. Ён курыў каля адчыненага акна, за якім цвіў бэз. Зялёныя галінкі і вялізныя ружова-блакітныя суквецці лезлі ў ардынатарскую, тонкі пах кружыў галовы, але Безбародзька, у якога з раніцы быў кепскі настрой, не заўважаў гэтай прыгажосці і страсаў на кветкі попел са сваёй цыгарэты.— Яны ўсе шчодрыя на абяцанні, калі іх смажаны певень у адно месца дзеўбане, а потым... Потым усё забываюць. Я вунь аднаго дзеяча глядзеў... Суткамі з палаты не выходзіў, у суботу прыбягаў, у нядзелю... Ад пуцёўкі адмовіўся, першы раз у жыцці мястком пуцёўку прапанаваў. Банальная язва страўніка, потым гнойны перытаніт, паўторная аперацыя... Можна сказаць, за вушы з таго свету выцягнуў. Усё з кватэрай абяцаў памагчы. Гэтак жа шчыра абураўся: два ўрача з двума дзецьмі шосты год туляцца ў маленькім пакоі ў інтэрнаце! Чорт ведае што! А выпісаўся, пайшоў я да яго — не прыняў. Заняты дзяржаўнымі справамі...— Безбародзька паныла махнуў рукой і адвярнуўся.

У ардынатарскую ўвайшлі Чумакоў, Жуковіч і Бабіцкая. Чумакоў прайшоў за свой стол, Жуковіч і Бабіцкая з абярэмкам гісторый хваробы селі на канапе: з панядзелка Бабіцкая ішла ў адпачынак і передавала Варвары Сямёнаўне сваіх хворых.

— Бывае...— Малышаў нервова пасмыкаў матузкі на сваім пакамечаным халаце. Вечна ў яго халат быў — быццам цяляты пажавалі, апране ў панядзелак чысценькі, накрахмалены, аж блішчыць, а ўжо ў сераду — ну што тая ануча. Усе толькі дзівіліся, як яму гэта ўдаецца.— Але ж ты цягнуў яго за вушы з таго свету зусім не таму, што ён паабяцаў табе памагчы з кватэрай. А каб не абяцаў? Каб у вас пра кватэру нават гаворкі не было? Ты што, не бегаў бы да яго ў суботу, у нядзелю? Пакінуў бы чалавека з перытанітам і паехаў грэць пуза на поўдзень? Няпраўда, нікуды ты б не паехаў, нават каб замест гэтага дзеяча ў цябе ляжала непісьменная вясковая бабуля. Бо ты не свістун, а ўрач. Такая наша доля, і гаварыць тут няма пра што. Самі выбіралі, ніхто не навязваў. А што ў людзей кароткая памяць, дык гэта ж адвеку. Усё забываем: і добрае, і дрэннае. Людская ўдзячнасць — што сонейка позняй восенню: бліснула і няма, схавалася за хмары. Аднак, Надзейка, будзь чалавекам, пашукай яго тэлефон. Брыдка, разумею, ды што ж ты зробіш, такі выпадак... Як па мне, дык век яе не было б, той ікры, я без яе, лічы, жыццё пражыў — і нічога, не ўмарнеў, вунь які таўстун, а тут — хоць ты нарадзі, а падай. Таму што якое ж гэта вяселле, калі на сталах няма ікры? На ўвесь свет зганьбяць. Памры, толькі каб было не горш, чым у людзей. А людзі ж недзе ўсё гэта дастаюць. Нейкі дзіўны час настаў, вось што я вам, калегі, скажу: нідзе нічога няма, але ўсё можна дастаць. Абы знайшоўся знаёмы дырэктар магазіна, склада, базы…

— Знялі б лепей рэстаран — і ніякіх турбот,— соладка пацягнуўся Жэня Тарасаў і адштурхнуў на край стала сшытак з нейкімі сваімі запісамі.— У рэстаранах пакуль усё ёсць, што душа пажадае. А яшчэ — музыка, прастора, абслугоўванне… Ну хто цяпер гуляе вяселлі дома, Анатоль Сяргеевіч? Гэта ж нейкі анахранізм!

— А колькі тая прастора каштуе, ты ведаеш? — Малышаў пачырванеў, быццам у яго ўся кроў прыліла да твару, і пакрыўджана засоп.— Жэнечка, здаецца, ты мяне з некім пераблытаў. Я не нарыхтоўшчык спажывецкай кааперацыі і не загадчык секцыі імпартнай мэблі. Не шабашнік-маляр і не халтуршчык-аўтамеханік. Я не прымаю пустыя бутэлькі і не рамантую каляровыя тэлевізары. Як гаварыў Аркадзій Райкін, я да «паважаных людзей» не належу. Я сціплы савецкі ўрач і ні грошай, ні каштоўных падарункаў ад сваіх хворых або іх родзічаў, як сёй-той у нас, не вымагаю. Праўда, зрэдку, гады ў рады, мне перападае пляшка каньяку, дык я — не тое што некаторыя! — прынцыпова не нясу гэту пляшку дадому, а рэалізую пасля работы з калегамі, бо яна пячэ мне рукі. Ну, а калі ўлічыць, што я, пры маёй сямейцы, не кожны дзень маю рубель, каб паабедаць у нашай інстытуцкай забягалаўцы, і таму бяру з дому бутэрброды, гаварыць са мной пра вяселле ў рэстаране, прабач, проста амаральна.

Жэня, які не чакаў ад звычайна дабрадушнага і рахманага Анатоля Сяргеевіча такой водпаведзі, разгубіўся.

— Даруйце, калега,— прамармытаў ён,— я не думаў вас пакрыўдзіць. Я сапраўды сказаў глупства, даруйце мне, калі ласка.

— Ды кіньце вы! — Каламійцава знайшла сярод паперак у шуфлядзе свайго стала лісток з патрэбным тэлефонам, набрала нумар.— Іван Іванавіч? Ой, як удала! Добры дзень, гэта доктар Каламійцава вас турбуе. Як здароўе Антаніны Андрэеўны? Цудоўна, вельмі рада. Калі ў нас з ёю чарговая сустрэча? У канцы месяца? Вось і добра, няхай прыязджае. Іван Іванавіч, у мяне да вас далікатная справа. Мой калега доктар Малышаў выдае замуж дачку. Ну, самі разумееце… Так, так… Сёння ў сем гадзін вечара? Зразумела. Ён зойдзе, абавязкова. Не, не, дзякуй, асабіста мне нічога не патрэбна. («Дурніца,— падумала яна.— Папрасі апельсінаў для Марынкі!») Вельмі вам удзячна, але мне сапраўды нічога не трэба. Ну, будзьце здаровы, прывітанне жонцы.

Каламійцава паклала трубку і выцерла хустачкай спацелую далонь.

— Усё чулі? Вось так… Бярыце сумкі і грошы, паабяцаў атаварыць па першай катэгорыі. Дарэчы, Анатоль Сяргеевіч, можа, вам пазычыць рублёў дзвесце? У мяне якраз ёсць лішнія. Хоць на год, хоць на два…

— Дзякуй, Надзейка, не трэба,— удзячна ўсміхнуўся Малышаў. Ён ужо быццам забыўся пра недарэчныя словы Жэні Тарасава і павесялеў.— Цяпер, лічы, усе пытанні вырашаны. Можа, ты з мужам да нас у суботу зазірнеш? Ну, глядзі, а то прыходзьце, будзем рады. А да твайго Івана Іванавіча я Любку з зяцем выпраўлю. Што ні гавары, а ўсё ж такі не да твару мне з сумкамі па заўмагах цягацца.

— Якая брыдота,— уздыхнула Варвара Сямёнаўна.— Адкуль яны ўзяліся, гэтыя Іваны Іванавічы, з якіх шчылін вылезлі?! Гандляры, хабарнікі, некалі такім ніхто рукі не падаваў, а мы вымушаны перад імі шапкі здымаць, прыніжацца…

— Што ж ты зробіш…— Анатоль Сяргеевіч нахіліўся над Каламійцавай.— Хочаш, я сам папрашу Зіначку, каб яна за цябе падзяжурыла, мне яна не адмовіць.

— Не трэба,— успамін пра хворую дачку зноў халадком крануў сэрца Каламійцавай.— Я сама…

Яна ведала, што прасіць Зіначку сёння падзяжурыць за яе не мела сэнсу. «Вольны казак» яшчэ з раніцы гадзіны дзве адпакутавала ў салоне прыгажосці і прыйшла на работу з такой пышнай і мудрагелістай прычоскай, што нават не змагла надзець на галаву шапачку, а завязала белую хусцінку, хоць ведала, што загадчык аддзела прафесар Карпенка гэтага не любіць і, калі ўбачыць, абавязкова прачытае натацыю. Хусцінка была знакам, што Зіначка збіраецца на спатканне. Ёй ішоў дваццаць восьмы год, і Зіначка ўсё яшчэ халасцякавала; усе ў аддзеле разумелі, што ў такім крытычным узросце ад прапушчанага спаткання часам залежыць лёс жанчыны. Каламійцава ведала, што сваёй просьбай яна толькі паставіць і сябе і Зіначку ў няёмкае становішча.

Вырашаўся ў той вечар і лёс хірурга Безбародзькі. Ён быў запрошаны да цешчы на дзень нараджэння і разлічваў выкарыстаць зручны момант, каб пазычыць у яе грошай на кааператыўную кватэру. Ён ненавідзеў сваю цешчу, галоўнага адміністратара рэстарана «Беларусь», жанчыну нахабную і самаўпэўненую, і не падтрымліваў з ёю ніякіх адносін. Думка пра тое, што сёння яму прыйдзецца прыніжацца перад ёю, а потым доўгія гады, аж пакуль не разлічыцца да апошняй капейкі, залежаць ад яе, моўчкі глытаць яе кпіны, здзеклівыя, абразлівыя размовы пра ўрачоў, якія зарабляюць меней за пасудамыек у яе рэстаране, ужо з раніцы атруціла яму настрой.

Надзя бачыла, што на душы ў чалавека моташна, што ён не знаходзіць сабе месца, і нават з палёгкай уздыхнула, калі Безбародзька, не чакаючы просьбы, сам сказаў, што, на вялікі жаль, сёння падмяніць яе не зможа.

Яна зрабіла яшчэ некалькі спроб, якія былі не больш удалыя за папярэднія. У Жуковіч, як на тое, муж працаваў у другую змену і не было на каго пакінуць дзяцей. Жэня Тарасаў не мог дачакацца канца работы, каб пабегчы ў эксперыментальную аперацыйную — у яго сінім полымем гарэла кандыдацкая дысертацыя. Бабіцкая ў пятніцу вечарам ад’язджала ў санаторый, у яе хапала сваіх турбот. Заставаўся, праўда, яшчэ Чумакоў. Але прасіць Чумакова ёй не хацелася.

Усю доўгую раніцу Каламійцава думала пра гэта недарэчнае дзяжурства, праз кожныя паўгадзіны званіла дамоў глухаватай старой цётцы, якая даглядала дачку: ці ўдалося збіць тэмпературу? Цётка плакала: не ўдаецца, трыццаць дзевяць і дзве, Марынка скардзіцца, што вельмі баліць горла. Напэўна, ангіна, думала Надзя, а ў дзіцяці хворае сэрца. Ускладненні могуць быць самыя нечаканыя. А наперадзе ноч. Я тут звар’яцею за гэту ноч, далібог, звар’яцею… Вядома, можна звярнуцца да Карпенкі: так і так, прызначце каго-небудзь, я пазней аддзяжуру… і ўсё будзе вырашана. Карпенка ў гэтым сэнсе чалавек жалезны: трэба дык трэба. Але ёй не хацелася ісці да Карпенкі, такія рэчы звычайна вырашаюцца па дамоўленасці. Прафесара не цікавяць дробязі накшталт Зіначчынага спаткання або доўгачаканага вяселля ў Малышавых; халодны і недаступны, ён загадае і пойдзе ў свой кабінет, а як табе потым глядзець людзям у вочы? Дзе табе вочы ўзяць, у сабакі пазычыць?

Пра тое, каб самавольна паехаць дадому і пакінуць клініку на ўсю ноч без хірурга, Каламійцава нават падумаць не магла, ды і дзіка было пра гэта думаць.

Хочаш не хочаш, а трэба было неяк дамаўляцца з Чумаковым.

Чумакоў сядзеў у кутку за сваім старэнькім пісьмовым сталом, схіліўшы да пляча круглую лабастую галаву, і праглядаў гісторыі хваробы. Два стосы тоўсценькіх, ад падклееных аналізаў, заключэнняў, кардыяграм, сшыткаў у цвёрдых жаўтаватых вокладках ляжалі перад ім; ён браў па адным сшытку з левага стоса, гартаў, нешта хутка запісваў, высалапіўшы і прыкусіўшы ад напружання кончык языка, і лажыў справа.

Каламійцава ведала за Чумаковым гэту недарэчную звычку: працуючы, высоўваць і прыкусваць кончык языка. Некалі гэта смяшыла яе, потым стала раздражняць: нейкім тупым, дурнаватым рабіўся ў Чумакова выраз твару, як у кітайскага балванчыка.

Надзя з грукатам падсунула крэсла да яго стала і села. Чумакоў нават вачэй не прыўзняў, усё гэтак жа хутка пісаў і перакладваў свае сшыткі злева направа. Толькі бровамі паварушыў: маўляў, бачу, пачакай хвілінку, зараз вызвалюся.

Бровы ў яго былі быццам два калматыя вусені. Густыя, шырокія, кусцістыя, яны зрасліся на пераноссі; чорныя, штопарам закручаныя валаскі тырчалі ў розныя бакі, і Чумакоў раз-пораз прыгладжваў іх пальцамі. Бы чорныя стрэхі, навісалі бровы над глыбока запалымі прыжмуранымі вачыма; відаць, таму Чумакоў здаваўся змрочным і заклапочаным, нават калі ўсміхаўся.

Кароткім рухам брыва Чумакоў мог часам сказаць болей, чым Жэня Тарасаў прамовай: згадзіцца, адмовіць, падтрымаць… «Закон кампенсацыі ў дзеянні! — жартаваў Жэня.— Уся расліннасць пайшла на бровы, натуральна, што на галаву нічога не засталося».

Галава ў Чумакова сапраўды была голая, як калена. Рэдкія і мяккія валасы, некалі чорныя, а цяпер нейкія стракатыя ад сівізны, вяночкам ляжалі толькі на скронях і патыліцы, і было іх, па з’едлівых падліках усё таго ж Жэні Тарасава, галоўнага інстытуцкага жартаўніка, на адну добрую бойку.

Каламійцава з непрыяззю паглядзела на схіленую галаву Чумакова, на яго заклапочаны твар, хударлявы, зрэзаны глыбокімі і доўгімі маршчынамі, на прыкушаны кончык языка, што надаваў гэтаму твару такі недарэчны выгляд, і адчула, што вось-вось заплача. Слёзы, што збіраліся ўсю раніцу, заказыталі ёй горла, але яна стрымалася, толькі вусны горка таргануліся: ну, не, слёз ты ад мяне не дачакаешся!

Вой, як не хацелася Каламійцавай прасіць Чумакова! Справа ў тым, што ён ніколі нікому не адмаўляў. Хто б ні прасіў, моўчкі кідаў сваю работу і ішоў глядзець чужых хворых, разблытваць вынікі эксперымента, правяраць падлікі… Сёй-той у аддзеле бессаромна карыстаўся гэтым, спіхваў на яго шырокія плечы самую цяжкую частку сваей работы. Надзя абуралася: вы чалавек ці слімак? Хіба так можна? Лепш над сваім артыкулам папрацавалі б! Чумакоў пасміхаўся куточкамі вуснаў: можна, усё можна. У маі ён ужо аддзяжурыў за сябе і за Жуковіч. Цяпер вось яна… А яму дома больш трэба быць, дома, а не ў інстытуце. Каламійцава сябравала з жонкай Чумакова, Ірынай Мікалаеўнай, і здагадвалася, што кепска там ўсё, вельмі кепска. Жыццё ломіцца. А Аляксей Пятровіч — як сляпы, нічога, акрамя сваёй навукі ды хворых, не бачыць…

Каб не страх за хворую дачку… Ды яна за тры вярсты абышла б Чумакова, язык праглынула б, чым прасіць яго. А так… Што ж ты будзеш рабіць: і не хочаш, а мусіш.

2

Чумакоў рабіў свае запісы ў гісторыях хваробы амаль аўтаматычна. Ён добра ведаў сваіх пацыентаў, яму нічога не трэба было прыдумляць, як некаторым не вельмі вопытным урачам,— адно толькі зарэгістраваць на паперы тое, што ўчэпіста захоўвалі натрэніраваныя доўгімі гадамі работы памяць, вочы, пальцы. Ён пісаў і чакаў, пакуль Каламійцава пачне размову. Аляксей Пятровіч ведаў, што прымусіла яе з такім выклікам падцягнуць сваё крэсла да яго стала. Бачыў, як яна падыходзіла раніцай то да Малышава, то да Жуковіч, то да Жэні Тарасава, чуў урыўкі яе тэлефонных перагавораў з цёткай. А каб нават і не бачыў, і не чуў, дык выраз Надзінага твару, панылы, спалохана-разгублены, лепш за ўсякія словы гаварыў яму, што яна нечым прыгнечаная, устрывожаная. Правільна было б ужо даўно, не чакаючы просьбы, прапанаваць падзяжурыць за яе. Тым больш што апошнім часам яго не дужа цягнула дадому; здаралася, што Аляксей Пятровіч, часам падсвядома, прыдумляў розныя прычыны, каб затрымацца на рабоце як мага пазней: пасля таго як восенню мінулага года Ірына вярнулася з бульбы, куды яна ездзіла на два тыдні са сваім выдавецтвам, родны дом неяк неўпрыкметку, але ўсё больш і больш адчувальна рабіўся для яго чужым і халодным.

Трэба ж было так здарыцца, што менавіта сёння яму карцела трапіць туды як мага раней.

Справа ў тым, што ў Чумакова было хобі, як гэта цяпер называюць,— акварыумныя рыбкі. Цэлая сцяна ў яго кабінеце, ад падлогі да столі, была застаўлена акварыумамі. У іх, сярод трапічных зараснікаў валіснерыі, эладэі і крыптакарыны, плавалі, можа, тысячы рыбак з назвамі гучнымі і доўгімі, як у іспанскіх грандаў,— апошняя, як лічыў сам Чумакоў, яго любоў і апошняе захапленне, якому ён аддаваў увесь свой не такі ўжо і вялікі вольны час і ўсе лішнія, а зрэшты, не такія ўжо і лішнія, грошы.

Звычайна, вярнуўшыся з работы, Чумакоў уважліва аглядаў сваю гаспадарку, даліваў у акварыумы вады, чысціў шкляныя сценкі, рамантаваў асвятляльнікі, падагравальнікі, кампрэсары — усю даволі складаную тэхніку, што дапамагае аматару-рыбаводу стварыць у невялікай шкляной скрынцы амаль такія ж умовы, якія існуюць у афрыканскай рацэ Лімпапо або ў адным з бязлікіх азёр далёкай Суматры. Ён карміў рыбак, адсаджваў іх на нераст, лячыў хворых… тупаў і тупаў уздоўж паліцы, часам далёка за поўнач, або садзіўся ў глыбокае скураное крэсла, якое бацька выпадкова купіў у камісіёнцы задоўга да вайны, і аціхаў, назіраючы за таямнічым жыццём, што праходзіла перад яго вычыма. Яно было дзівосна падобнае на чалавечае жыццё, неяк карыкатурна падобнае, але карыкатура была не злосная, а хутчэй сумная. У яго на вачах больш вялікія і дужыя або проста больш ваяўнічыя, нахабныя рыбкі рашуча захоплівалі самыя зручныя месцы ў акварыуме, не падпускалі маленькіх да кармушак, пакуль не наядаліся ўволю самі. Гэтак жа, як людзі, будавалі гнёзды, калі надыходзіў час чакаць патомства, гэтак жа, у большасці сваёй, клапатліва пеставалі малькоў. А як дзівосна мяняліся яны ў час шлюбных гульняў! Шэранькі, непрыкметны макрапод раптам надзімаўся і пачынаў зіхацець усімі колерамі вясёлкі — ні даць ні ўзяць вясковы кавалер выфранціўся на фэст. Ах, як увіваўся ён вакол самачкі, быццам гаворачы кожным сваім рухам: «Ну, паглядзі, які я прыгожы і дужы! На ўсім свеце такога няма! Пакахай мяне хутчэй, дурненькая, хіба ж можна мяне, вось такога шыкоўнага, не пакахаць!» I бедная макраподзіха, аслепленая гэтай неверагоднай прыгажосцю і магутным інстынктам прадаўжэння роду, кідалася ў яго адбымкі, хоць, магчыма, і ведала, што пройдзе зусім мала часу, усяго некалькі дзён, і яе шыкоўны каханы зноў стане шэранькім і непрыкметным, як сухі сучок на дрэве.

Чумакоў доўга спрабаваў вывесці малькоў неонавай рыбкі — казачнай каралевы ў вадзяным свеце прыгажосці, але яму гэта ніяк не ўдавалася. То рыбкі не хацелі класці ікру, то ікра плеснела немаведама чаму, і яе трэба было выкідаць, каб не атруціць ваду ў акварыуме, то раптам гінулі малькі, быццам іх які мор касіў. Ірына паблажліва назірала за яго пакутамі, але часам у яе голасе адчувалася абурэнне. «Каб ты аддаваў столькі часу і энергіі сваёй доктарскай,— з’едліва гаварыла яна,— дык ужо даўно абараніўся б!» I Чумакоў у душы моўчкі пагаджаўся з ёю. Але доктарская дысертацыя, працаваць над якой ён пачаў гадоў дванаццаць таму назад, ужо даўно не цікавіла яго, яшчэ з таго часу, калі Аляксей Пятровіч зразумеў, што ні яна, ні тысячы другіх, падобных на яе дысертацый, не выратуюць чалавецтва ад рака, што для гэтага патрэбен нейкі іншы, больш высокі ўзровень мыслення і разумення, якасна новы інтэлект, якога, на вялікі жаль, сам ён не мае. Займацца ж пераліваннем з пустога ў парожняе толькі дзеля таго, каб табе за тую ж самую работу, што ты сумленна робіш і сёння, плацілі на сотню-паўтары болей, яму было сумна да агіды, а вось паспрабаваць разгадаць загадку маленечкіх істот, якія на волі жывуць і разводзяцца толькі ў адным-адзіным з нязлічаных прытокаў Амазонкі,— надзвычай цікава. Бо тут наталялася яго прага даследчыка, тая самая прага, што аднолькава жывіць і спальвае на сваім агні даследчыкаў зорак і даследчыкаў мурашоў — сам аб’ект даследавання для сапраўднага даследчыка ў дадзеным выпадку не мае аніякага значэння.

Якраз сёння на світанні ў акварыуме, куды Чумакоў адсадзіў парачку неонаў, пачаўся таямнічы працэс ператварэння драбнейшых за мак ікрынак у малькоў. Празрыстыя кропелькі, падобныя на студзень, ажылі: на кожнай выразна азначыліся дзве чорныя кропачкі — вочы. Праз дзень-два, калі нічога не здарыцца, акрэсляцца галовы, хвосцікі. I Чумакоў збіраўся сёння аж да раніцы прасядзець каля акварыума: адвярнуць край чорнага аксаміту, якім абгорнута шкляная скрыначка, каб на ваду, барані божа, не трапілі сонечныя праменні, смяротна небяспечныя і для ікрынак, і для малечы, і назіраць, як адбываецца цуд нараджэння жыцця.

Можа, яшчэ і таму ён чакаў, пакуль першая загаворыць Надзя.

Між тым маўчанне зацягвалася. Нарэшце Чумакоў пераклаў на правы бок апошнюю гісторыю хваробы і падняў галаву.

— Даруй, я хацеў разабрацца з гэтымі паперамі. Захварэла Марынка? Што з ёю?

— Відаць, ангіна. Вы не падзяжурыце сёння за мяне, Аляксей Пятровіч? Разумееце, Міхась сёння ляціць у Сімферопаль, а адтуль — у Маскву, вернецца заўтра, цётка толькі плача, карысці ад яе ніякай, ды і сама я нешта разгубілася. У Марынкі слабое сэрца, баюся, каб не было ўскладненняў.

— Не хвалюйся, усё абыдзецца.— Чумакоў зірнуў на гадзіннік.— Вось што, едзь дадому. Едзь, едзь, я сам пагляджу тваіх хворых. Дарэчы, пазваню Арэхве, можа, ён знойдзе час, каб сёння ж да вас заехаць.— Ён заўважыў, што Каламійцава ледзь стрымліваецца, каб не заплакаць, і паспешліва адвярнуўся.— Ідзі, праз восем мінут аўтобус у горад, ты яшчэ на яго паспееш. Я зараз жа пазваню Арэхве, даўно яму не званіў, аж ад таго, як Сярожка праваліўся ў палонку і схапіў запаленне лёгкіх. А яшчэ сябры, называецца…

Надзя моўчкі кіўнула і выйшла. Чумакоў пагартаў свой стары зашмальцаваны блакнот, набраў тэлефон былога аднакашніка, а цяпер галоўнага педыятра дзіцячага цэнтра Макара Цімафеевіча Арэхвы, і, пакуль сакратарка шукала шэфа па ўсёй клініцы, думаў пра дзівосны працэс, што няўмольна ператварае шарыкі студзеню ў жывыя істоты: ні пра Каламійцаву, ні пра яе дачку ён ужо не думаў. Арэхва запісаў адрас, сказаў, што сёння вечарам абавязкова заедзе, яны абмяняліся яшчэ нейкім дзесяткам пустых, неабавязковых слоў, і Чумакоў паклаў трубку з усведамленнем сумленна выкананага абавязку. Затым акуратна прыбраў гісторыі хваробы ў стол, замкнуў шуфлядку і пайшоў у таракальнае аддзяленне глядзець Надзіных хворых. Але Жэня Тарасаў з паўдарогі вярнуў яго назад.

— Тэлефон, Аляксей Пятровіч. Між іншым, гэта не Ірына Мікалаеўна. Чароўная незнаёмка, га?

Чумакоў з усмешкай паказаў Жэню кулак і патупаў назад у ардынатарскую.

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

1

Самалёт у Сімферопаль адлятаў у шаснаццаць трыццаць, часу яшчэ было багата, і Алачка Чмялёва, загадчыца машынапіснага бюро выдавецтва «Прамень», спакаваўшы чамадан, пайшла на работу, каб развітацца з дзяўчатамі і закончыць сякія-такія справы. Справа, урэшце, была адна: сустрэцца з Кузьменкам і Лаўрыновічам, аддаць ім таўшчэразны рукапіс, які Алачка толькі сёння раніцаЙ закончыла перадрукоўваць, і атрымаць за работу грошы. Там, у Ялце, куды яна ляцела «дзікуном», гэтыя сто дваццаць рублёў былі б вельмі дарэчы: жахліва дорага стала ўсё на поўдні, асабліва кватэры. За асобны пакойчык, трошкі прастарнейшы за сабачую будку, лупілі тры скуры, а Алачка заўсёды здымала толькі асобны: набедавалася за сваё юнацтва ў інтэрнатах, хопіць. I яшчэ ёй трэба было перадаць сваёй прыяцельцы Ірыне Мікалаеўне Чумаковай запасныя ключы ад кватэры — ужо даўно дамовіліся, што Ірына будзе час ад часу заходзіць да Алачкі паліваць кветкі. Жыла Алачка на вуліцы Дзімітрава, недалёка ад Дома кнігі, дзе знаходзілася выдавецтва, Ірыне якраз па дарозе да свайго тралейбуса, так што лішніх турботаў гэта ёй не прынясе. Наадварот, Алачка мела некаторыя падставы думаць, што ключы ад яе аднапакаёўкі для Ірыны — нечаканае шчасце, найлепшы падарунак, пра які тая магла толькі марыць, але думкі свае да часу трымала пры сабе.

Дзень быў ясны, блакітны і зялёны. Недзе над Камсамольскім возерам плавалі мяккія белыя аблокі. У кветніках уздоўж Паркавай магістралі цвілі цюльпаны і нарцысы, пукаціліся вострымі шышачкамі ружы, над пунсова-белым разлівам кветак — і адкуль толькі прыляцелі ў самы цэнтр горада! — заклапочана гулі пчолы. Ад асфальту, шчодра палітага вадой, дыхала прахалодай і свежасцю. Шырокі тратуар ад Дома мадэляў і аж да гасцініцы «Юбілейная» быў запоўнены людзьмі. Пярэстая, стракатая рака цякла ў абодва бакі, плыні яе сутыкаліся, перамешваліся, віравалі каля аўтобусных і тралейбусных прыпынкаў, каля магазінаў «Алеся», «Рамонак», кнігарні «Светач», кінатэатра «Масква». 3 адчыненых вокнаў студэнцкага інтэрната, заціснутага з абодвух бакоў высокімі гмахамі, вадаспадам лілася музыка — добры дзесятак магнітафонаў і прыёмнікаў, уключаных на ўсю моц, роў, як эскадрылля рэактыўных знішчальнікаў на ўзлёце, але гэта, відаць, зусім не перашкаджала будучым фізікам і лірыкам грызці граніт навукі: дзяўчаты ў рознакаляровых купальніках і хлопцы ў плаўках сядзелі на падаконніках, падставіўшы сонцу і разявакам спіны, і гарталі падручнікі — умела спалучалі прыемнае з карысным. Над фантанам каля Палаца спорту зіхацела вясёлка — як гасцінна адчыненыя вароты ў лёгкае і бяздумнае, казачна прывабнае жыццё.

Алачка ішла ў натоўпе, пагойдваючы важкай папкай з рукапісам, і на душы ў яе было светла і радасна. Ёй хораша было вось так ісці і нікуды не спяшацца, адчуваць сябе здаровай і бадзёрай, з густам апранутай і прычэсанай, лавіць на сабе цікаўныя позіркі мужчын і прыкідвацца, што яны цябе ніколечкі не цікавяць і не хвалююць — а што, звычайная справа! Блакітная джынсавая сукенка з вялікімі металічнымі гузікамі — «фірма», дзве з паловай сотні на таўкучцы ў Вільнюсе! — ёмка абцягвала яе невысокую постаць, выразна падкрэсліваючы поўныя грудзі, танклявы стан, шырокія клубы. Белыя фарбаваныя валасы спадалі на твар, россыпам ляжалі на плячах, з той свабодай і натуральнасцю, што патрабуюць ад жанчыны так многа часу і намаганняў. Басаножкі на тоўстай поліурэтанавай падэшве гучна ляскалі па бетонных плітках тратуара, і рытмічнае паляскванне гэтае гучала для Алачкі салодкай музыкай.

Знешне, не прыглядаючыся, ёй можна было даць гадоў дваццаць пяць — дваццаць сем, не болей: маладая, прыгожая і шчаслівая жанчына. На самай справе Алачцы ўжо было трыццаць чатыры, і шчаслівай яна адчувала сябе даволі рэдка, хіба ў такі дзень, як гэты.

Гавораць: маленькі сабачка да старасці шчанюк. Яе сябровак ужо даўно — прынамсі, на рабоце, у абставінах службовых, афіцыйных, называлі па імені і па бацьку, яна ж для ўсіх — і супрацоўнікаў і аўтараў, з якімі, мела справу, заставалася Алачкай і не крыўдавала на гэта: называйце хоць гаршком, толькі ў печ не стаўце.

Скончыўшы ў свой час філалагічны факультэт універсітэта, Алачка тры законныя гады адпрацавала ў вясковай школе пад Мінскам, а затым пераехала ў сталіцу. Без прапіскі на работу не бралі, а без работы немагчыма было прапісацца. 3 гэтага зачараванага кола яна вырвалася, калі згадзілася выйсці замуж за мастака Грыцэвіча, якога трохі ведала яшчэ са студэнцкіх гадоў. Так яна адразу вырашыла ўсе свае праблемы: Грыцэвіч меў вялікі пакой у драўляным доме на Старажоўцы, Алачка прапісалася там і ўладкавалася карэктарам у маладзёжную газету, дзе працаваў і муж.

Замужжа аказалася няўдалае. Грыцэвіч быў старэйшы за яе гадоў на дзесяць, жанаты ці не трэці раз, ён больш піў, чым працаваў, а п’яны вечары навылёт сядзеў у крэсле, прыкрыўшы алавяныя вочы набрынялымі цяжкімі павекамі, іграў на гітары і спяваў песню. Заўсёды адну і тую ж:

А чыё там жыта?

Чые там пракосы?

А чыя-а-а там дзеўка

Расплятае косы…

I года не прайшло, як Алачка ўзненавідзела і яго, і пяшчотную песню гэтую аж да дрыжыкаў, да шаленства.

Мастак Грыцэвіч быў здольны, багата выстаўляўся, пра яго пісалі ў газетах. Загубіла чалавека гарэлка. За нядоўгае жыццё з ім Алачка зведала столькі абраз, знявагі, крыўды — каб ён толькі іграў ды спяваў, падшўшы, а ён жа яшчэ і біў яе, і брыдка лаяўся, і выганяў сярод ночы з хаты, што — калі Грыцэвіч загінуў, ушчэнт п’яны праваліўся пад лёд на Мінскім моры, куды паехаў на зімовыя эцюды,— нават слязы не выпусціла, адно ўздыхнула з палёгкай.

Праз нейкі час Алачка зноў адважылася выпрабаваць лёс. Але неўзабаве высветлілася, што і на гэты раз у латарэі жыцця ёй дастаўся пусты нумар. Яе новы муж, інжынер-канструктар станкабудаўнічага завода, быў чалавек ціхі, рахманы, далікатны. Гарэлкі і ў рот не браў. Ды і за якую трасцу яму было піць! Сто дваццаць рублёў у месяц, мінус падаходны і халасцяцкі — пры такой зарплаце дужа не разгонішся, каб і хацеў. Зрэшты, гэта Алачку не турбавала: жывуць жа людзі, і мы неяк пражывём, не ў грашах шчасце! Але яе новы муж быў сквапны да агіднасці, калаціўся над кожнай капейкай і апантана марыў адным махам пабагацець. Усю сваю зарплату ён траціў на латарэйкі і на білеты Спортлато; узброены электроннай машынкай, ён распрацоўваў нейкія фантастычныя сістэмы, якія абяцалі верны і хуткі выйгрыш, але шчасце ўпарта абмінала яго. Ціхі, ласкавы, ён выматваў з Алачкі душу за кожную транціну, за кожную дробязь, якія яна купляла на свае, уласна кажучы, грошы, цягаў у яе з сумачкі цыгарэты, капейкі, эканоміў на аўтобусных білетах… Ёй хацелася дзіця, ён пра дзяцей нават думаць баяўся: пладзіць жабракоў — каму гэта трэба, вось угадаю пяць з трыццаці шасці, адхаплю дзесяць тысяч, хіба тады…

Крахаборскае гэта існаванне даволі хутка стала Алачцы ўпоперак горла, і яна сама занесла ў суд заяву аб разводзе. Лепш ужо быць адной, чым з такім слімаком.

Сяк-так падлячыўшы душэўныя раны, Алачка зрабіла яшчэ адну спробу ўладкаваць сваё, як цяпер гавораць, асабістае жыццё. I чалавек ёй стрэўся якраз такі, пра якога яна марыла: цікавы, вясёлы, шырокай натуры… Арсен Жураўскі некалі працаваў у той жа маладзёжнай газеце, што і яна, потым перайшоў у «дарослую», пісаў добрыя нарысы, шмат падарожнічаў па рэспубліцы і па краіне. Да таго часу, як яны сышліся, Жураўскі кінуў журналістыку і працаваў рэдактарам рэдакцыі мемуарнай літаратуры ў выдавецтве «Прамень». I хоць Алачцы ўжо было дваццаць восем, побач з ім яна зноў адчула сябе шчаслівай і бесклалотнай дзяўчынай. Зніклі адзінота і смутак, што ўсё часцей агортвалі душу, шчымлівае адчуванне, што жыццё праходзіць, як хуткі цягнік, а ты ўсё стаіш на пероне, і нікому няма да цябе аніякай справы. Не дужа багата ёй і трэба было: бачыць яго, адчуваць дотык яго рук… Бітая-перабітая жыццём, яна ўсё яшчэ захоўвала ў душы рамантычную прагу кахання чыстага і светлага, кахання-свята, што так высока ўздымае жанчыну над шэрымі буднямі паўсядзённасці. Але Жураўскі быў жанаты. Жанаты няўдала, на жанчыне істэрычнай, ганарыстай, самаўлюбёнай, жылі яны як кот з сабакам. Ён збіраўся развесціся з ёю, і Алачка паверыла яму: ці ж мала на свеце людзей разводзіцца — не сышліся характарамі, поглядамі, адносінамі да жыцця; яна і сама ўжо прайшла праз гэта і — жыве. Але вельмі хутка зразумела, што нічога ў яго не атрымаецца, што маніць ён не ёй, а самому сабе. Добрая ці дрэнная, а толькі не было яму без тае жанчыны жыцця.

Яна разумела, што, прыклаўшы некаторыя намаганні, магла б надоўга ўтрымаць каля сябе Жураўскага і нават прымусіць яго сапраўды паламаць свой лёс, але не захацела гэтага рабіць. Алачка ўжо добра ведала: каханне — рэч тонкая, калі яно ёсць, дык ёсць, а калі няма… Калі яго няма, дык чаго варты ўсе нашы намаганні! I яна сама выправадзіла свайго каханага дадому, да жонкі, якую ён ненавідзеў і якую, адзіную ў свеце, кахаў, адарвала ад сэрца, нават не сказаўшы на развітанне, што ўжо чакае дзіця.

Як кажуць, уволю наеўшыся сямейнага жыцця, Алачка выпрацавала да яго імунітэт. Яна толькі пасміхалася з тых сваіх сябровак, якія гатовы былі выйсці замуж абы за каго, хоць за чорта лысага, адно б не застацца векавухамі. А што гэта такое, калі разабрацца? Атавізм, перажытак, што цягнецца ліха яго ведае адкуль, яшчэ, відаць, з часоў ранняга неаліта ці палеаліта. Ну, вядома, тады жанчыне без мужа было не пражыць, задужа яна была слабая, каб самой здабываць сабе ежу і шкуры для дублёнак. Кволая, баязлівая, бездапаможная, яна сядзела ў пячоры і падтрымлівала агонь, пакуль яе калматы гаспадар біў шаблязубых тыграў і мамантаў. Цяпер мужчыны забіваюць хіба што «казла» на двары, у альтанцы, а жанчыны, адпрацаваўшы змену на фабрыцы ці ў полі, яшчэ пяць-шэсць гадзін завіхаюцца на кухні, у ваннай, вараць, параць, шыюць, мыюць, прасуюць, бегаюць па магазінах і майстэрнях, выхоўваюць дзяцей… А ён, гэты абібок, гэты гультай, ляжыць сабе на канапе, чухае пуза і чытае газеты або глядзіць тэлевізар і камандуе: падай, прыбяры, занясі… А калі ты, не маючы сілы нават паварушыцца, ляжаш нарэшце недзе апоўначы ў пасцель, тыцне цябе кулаком у бок: «Пасунься, карова!» Божа літасцівы, і каму яно патрэбна, гэта добраахвотнае рабства, ці варта так да яго імкнуцца? Усе адна адну пужаюць: пачакай, прыйдзе старасць, не будзе каму шклянкі вады падаць! Але ці не занадта гэта вялікая плата за шклянку вады — усё жыццё адчуваць сябе парабчанкай? Ці так ён ужо сапраўды патрэбен сучаснай жанчыне — муж, нават найлепшы? Ну, які не п’е і не б’е, прыносіць дадому грошы, ходзіць з авоськай у магазіны, забірае з садзіка дзяцей… Ну і што? Усё роўна ты не сядзеш дома, бо на адну зарплату не пражывеш, хіба што ён які прафесар або генерал. Але прафесараў і генералаў на ўсіх не хопіць, як і мяснікоў, жаночых цырульнікаў і модных краўцоў. Бось і выходзіць, што не ён на цябе і сям’ю, а ты на сям’ю і на яго будзеш увесь свой век укалваць, як славуты тата Карла, а паспрабуй купіць французскія духі за сорак пяць рублёў — о-го-го, колькі табе давядзецца выслухаць і пра сябе, і пра сваю маці, і пра ўсіх сваіх родзічаў аж да сёмага калена.

Што ж, калі не крывіць душой, адзінота — рэч паскудная. Жанчыне не муж — дзіця патрэбна. Вось хто напоўніць яе жыццё зместам, радасцю, шчасцем. А мужыкі… Была б шыя, хамут знойдзецца.

Родам Алачка была з вёскі Навасёлкі, з-пад Ракава. Там жыла яе маці, пенсіянерка, трымала карову, вяла сякую-такую гаспадарку. Бацька памёр малады, яму яшчэ і пяцідзесяці не споўнілася. Гаварылі, ад сэрца. Двух братоў некалі мела Алачка, але і іх ужо не было, адна яна засталася.

Атрымаўшы дэкрэтны адпачынак, Алачка паехала ў Навасёлкі, пражыла там амаль паўтара года, нарадзіла і падгадавала дачку, затым пакінула яе на старую і вярнулася ў Мінск. Звольнілася з газеты і ўладкавалася карэктарам у выдавецтва, дзе служыў і Жураўскі. Ні на што яна не спадзявалася, нічога не чакала. Проста хацелася быць побач з ім, хоць зрэдку бачыць яго. Сустрэліся яны як добрыя знаёмыя, аб мінулым не ўспаміналі, быццам яго і не было, мінулага, здароўкаліся, абменьваліся нейкімі пустымі словамі… у кожнага своЙ лёс, свая дарога. Пра тое, што ў Алачкі ёсць дзіця, ведалі толькі начальнік аддзела кадраў Уладзімір Аляксандравіч Раманоўскі ды яе бліжэйшая сяброўка Ірына Чумакова, але на іх сціпласць Алачка магла спадзявацца.

3 таго часу Алачка жыла як жылося, кахала каго хацела і калі хацела, не абцяжарвала душу ніякімі ўмоўнасцямі і, як звычайна бывае ў такіх выпадках, адчувала сябе вольнай, нібы вецер у полі. Добра дык добра, а не — вось бог, а вось і парог. Ёй гэта падабалася. Падабалася быць самой сабе гаспадыняй, ні ад кога не залежаць, рабіць, што ў галаву прыйдзе, і адказваць за свае ўчынкі толькі перад сваім сумленнем. Усяго хапала: і радасці, і тугі, і адчаю, і пустых халодных вечароў перад тэлевізарам — за свабоду, як і за ўсё на свеце, трэба плаціць, і плата, на жаль, даволі часта не адпавядае набытку.

Адзіноты Алачка не баялася, адзінота — гэта страшна ў старасці, а яна, нягледзячы на свае трыццаць чатыры, падводзіць рахункі яшчэ не збіралася. У рэшце рэшт, у яе было ўсё, каб не лічыць сябе ўжо неяк надта жорстка абыдзенай жыццём: цікавая работа, утульная кватэра — дом, дзе яна некалі жыла з Грыцэвічам, знеслі, і ёй далі аднапакаёўку з усімі камунальнымі выгодамі, сябры і сяброўкі, што зляталіся па першым яе званку, тэатры, канцэртныя залы, вечарынкі… Была дачка, цудоўнае мурзатае стварэнне з вялікімі капронавымі бантамі ў косах, якую Алачка любіла без памяці. Праўда, Наташка так і жыла ў бабулі, амаль за сорак кіламетраў ад Мінска, але што такое сорак кіламетраў пры сучасным транспарце?! Менш за гадзіну ў заўсёды перапоўненым ракаўскім аўтобусе, дваццаць мінут пехатой цераз лес — і маці з Наташкай чакаюць цябе каля веснічак, і ты можаш два выхадныя запар галубіць сваю ненаглядную шчабятуху, карміць яе пірожнымі і цукеркамі, расказваць казкі і заплятаць шаўковыя коскі, прымяраць ёй абновы і з замілаваннем думаць, якая яна прыгожанькая і дасціпная, а затым зноў спакойна вярнуцца дадому, у Мінск, у прывычнае бестурботнае жыццё, ведаючы, што ў цябе, не так як у іншых адзінокіх жанчын, ёсць тыл, ёсць сховішча і надзея. Праўда, апошнім часам маці ўсё цяжэй было даглядаць шуструю і няўрымслівую ўнучку, але яны з Алачкай вырашылі, што яшчэ два гады, да школы, Наташка ў вёсцы неяк перакачаецца. Вядома, вучыцца ёй трэба ў горадзе, якая ў Навасёлках школа, зімой на падаконніках лёд намярзае, ды і вучаць дзяцей абы-як. А можа, і маці з ёю разам пераедзе, колькі ёй адной кукаваць: і ў печы палі, і ваду цягай з калодзежа, і карову даглядай, і ў агародзе поркайся… Зусім ужо стапталася, а яшчэ не такая і старая. Хваробы, каб на іх ліха…

Як бы там ні было, Алачка яшчэ мела процьму часу, і думка пра гэта памагала ёй жыць, не тужыць.

Машыністкай яна стала выпадкова. Работа ў карэктарскай ёй не падабалася. У газеце былі дзве карэктаркі, яна і Галіна Сцяпанаўна, пажылая і вельмі адукаваная жанчына, ды і работы там было не так шмат. У выдавецтве ж, у вялізным пакоі, сядзела чалавек пятнаццаць. Шумна, тлумна, нормы вар’яцкія, больш за сто старонак машынапісу ў дзень, тэксты складаныя: тут табе і палітыка, і тэхніка, і медыцына, чорт нагу зломіць, а плацяць да крыўднага мала. Начытаешся, ідзеш дадому — галава пухне. Ды і вочы ад напружання пачалі балець, давялося выпісаць акуляры. Папрасілася ў рэдактуру, хоць спачатку малодшым рэдактарам. Паабяцалі, як толькі вызваліцца месца. Чакай, с…., Пятра, будзеш сыр есці! А тут тэрмінова спатрэбілася машыністка. Алачка навучылася друкаваць яшчэ ва універсітэце, нават машынку сабе купіла, «Алімпію-прагрэс», маленькую, партатыўную, але з вялікім прыгожым шрыфтам. Алачку і ўгаварылі пайсці ў машбюро.

I тут яна зразумела, што гэта — бадай, лепшае, што ёй можа прапанаваць жыццё. Аклад невялікі, але заўсёды можна нешта зарабіць — пасля рэдактуры ўсё ў выдавецтве перадрукоўвалася за кошт аўтараў, ды і павага, з якой да яе ставіліся вучоныя, пісьменнікі, журналісты, што прыносілі свае рукапісы, прыемна казытала самалюбства, кніжкі з аўтографамі, цукеркі… Тым больш што неўзабаве пайшла на пенсію загадчыца машбюро Таццяна Цімафееўна, і Алачку прызначылі на яе месца.

Так яна і засталася машыністкай і разумела, што калі не здарыцца нічога неверагоднага, дык прасядзіць за сваёй электрычнай «Опцімай» аж да самай пенсіі, і гэта ніколькі не засмучала яе.

2

Святочны бестурботны настрой, што панаваў над шырокай і прыгожай магістраллю — вітрынай вялікага горада, падхапіў Алачку і панёс на сваіх трапяткіх крылах: не думаць, не думаць, ні пра што не думаць. Ні пра тое, што было ўчора, ні пра тое, што будзе праз месяц. Наперадзе амаль трыццаць дзён казкі, думай пра яе. Ужо сёння вечарам ты апынешся на беразе «самага сіняга ў свеце» Чорнага мора і ўбачьш пляж, перапоўнены людзьмі, як лежбішча на Камандорах коцікамі, і сонца, яшчэ ярчэйшае і гарачэйшае за гэта, пяшчотна кране твае плечы, і, прыгажэйшыя за гэтыя, кветкі расцвітуць для цябе… Усё будзе, усё, пра што ты марыла цэлую зіму, слепячы вочы над машынкай, каб ухапіць лішнюю капейчыну, прыберагчы яе, каб там, на поўдні, пажыць па-людску і нічога не лічыць — ах, як абрыдла лічыць і разлічваць, каб за тыдзень да палучкі не пазычаць на самае неабходнае; няўжо на свеце ёсць людзі, што не лічаць, нічога ніколі не лічаць, якія яны, напэўна, шчаслівыя! Усё будзе: музыка, рэстараны, таксі, цеплаходы, і, магчыма, нехта стрэнецца — ну, няхай сабе не прынц з дзявочых мар — у якой далечыні ён застаўся, час, калі ты адчувала сябе Асоллю і чакала, што вось-вось з-за небасхілу выплыве карабель з пунсовымі ветразямі і павязе цябе далёка-далёка… Маладосць прамільгнула сонечным зайчыкам, паспрабуй утрымаць фірменнымі трантамі і польскай касметыкай тое, што няўмольна руйнуе час… Вядома, стараешся, а што ж яшчэ рабіць, альтэрнатывы няма, але ж і найлепшая ў свеце касметыка ўжо не разгладзіць гусіных лапак у куточках рота, і маршчынак на лбе, і складак на шыі, не верне вачам маладога задзірлівага бляску. Пасмачка валасоў, прыўзняты каўнерык, «цені» — маскіровачка, а зірнеш на якое дзяўчо ў акне студэнцкага інтэрната, і раптам сцісне сэрца сумам і зайздрасцю: ну, а ты чаго мажашся, дурнічка, не разумееш ні шчасця свайго, ні сваёй прыгажосці! Але ж нічога, уздыхнеш употай і вышэй ускінеш галаву: што яе бестурботная маладосць у параўнанні з тваёй выпакутаванай сталасцю! Трыццаць чатыры, урэшце, не так гэта і многа. Напэўна ж, нехта стрэнецца, прыгожы, вясёлы, ласкавы, ну, не на ўсё жыццё, дык на месяц, а табе больш і не трэба. Месяц — гэта ж таксама жыццё, асабліва калі ты дакладна ведаеш, што наогул не склалася яно, не атрымалася, неяк пайшло наперакасяк, хоць, здаецца, і не было ў тым тваёй віны, і ліха яго цяпер выправіць…

У вестыбюлі Дома кнігі яе ўжо чакалі тоўсты потны Васіль Лаўрыновіч у расшпіленай ледзь не да пупа бруднаватай палатнянай тэнісцы, з нязменнай цыгаркай у роце, і Кузьменка, высокі сівы стары ў строгім, нягледзячы на зусім летнюю спёку, чорным касцюме і пры гальштуку. Лаўрыновіч працаваў у газеце і запісваў для рэдакцыі мемуарнай літаратуры ўспаміны былых партызан, Алачка Ў свой час перадрукоўвала адзін яго рукапіс. Ён вечна хадзіў без грошай: любіў чарку, таўстун, і ніяк не паспяваў на яе зарабіць, дзе ўжо яму было думаць пра тое, каб своечасова разлічыцца з машыністкай. За работу звычайна плацілі людзі, якім ён памагаў. Тое, што Кузьменка прыйшоў у выдавецтва, было добрым знакам: Алачка адчула, што грошы свае атрымае, і ўсміхнулася абодвум самай сардэчнай і шчырай усмешкай, на якую была здольная.

Лаўрыновіч выхапіў у яе з рук цяжкую папку, пагартаў рукапіс і задаволена чмыхнуў:

— Як заўсёды, бездакорна! Ты — геній, старая, у сваёй справе табе няма роўных не толькі ў Мінску, але ва ўсёй нашай рэспубліцы.

Кузьменка палез у кішэню.

— Даруйце, колькі мы вам павінны?

Ён пачырванеў і збянтэжыўся, як хлапчук, сівы, прыгожы чалавек, мяркуючы па рукапісу, легендарна мужны; Алачцы аж шкада яго стала. Яна разумела, што Кузьменка па далікатнасці сваёй баіцца яе пакрыўдзіць гаворкай пра грошы, хаця якая тут магла быць крыўда? Не міласціну даваў, плаціў за працу, чаго ж тут бянтэжыцца. Яна назвала суму, стары разлічыўся, паклаў наверх яшчэ дзесятку, але Алачка рашуча засунула яе яму ў кішэню: а вось гэтага рабіць не трэба, лішняга і свінні не ядуць. Падзякавала і лёгка пайшла да ліфта.

Лаўрыновіч дагнаў яе, пакінуўшы Кузьменку, які ўлюбёна гартаў рукапіс, і ціхенька сказаў, далікатна прыкрываючы шчарбаты рот далонню, каб не дыхаць на Алачку перагарам:

— Дзіця маё, ты з такім шыкам вярнула старому дзесятку, што ў мяне аж дых заняло. Зрабі яшчэ адзін каралеўскі ўчынак: дай гэткую ж чырвоненькую паперку мне. Часова, вядома, калі-небудзь аддам, бог сведка. Трэба, панімаеш, дзірку ў галаве пракруціць, там пасля ўчарашняга ціск, як у паравым катле, баюсь, каб не ўзарвалася. Вядома, я мог бы папрасіць у яго, але пасля таго, як ты… гэта было б непрыгожа і несумленна. Я — чалавек, а чалавек, як пісаў вялікі пралетарскі пісьменнік Максім Горкі…

— …гэта гучыць горда! — Алачка зайшла ў ліфт і сунула Лаўрыновічу пакамечаную траячку.— Трымай, трымай,— засмяялася яна, убачыўшы, што той скрывіўся, быццам укусіў горкі яблык,— на дзірку хопіць, а на затычку бог падасць.— І націснула кнопку.

Дзверы зачыніліся, ліфт паляцеў уверх, а Лаўрыновіч так і застаўся стаяць з разяўленым ротам. Алачка аж да дванаццатага паверха рагатала, уяўляючы сабе яго пакрыўджаную і разгубленую фізіяномію.

Машынапіснае бюро займала вялікі сонечны пакой, сцены і столь якога былі абабіты гукаізаляцыйнай пліткай. Плітка нагадвала пчаліныя соты — дзірачка на дзірачцы. Магчыма, яна неяк ахоўвала суседнія пакоі ад ляскату, у самім жа бюро было як на воінскім палігоне, дзе выпрабоўваюць найнавейшыя сістэмы хуткастрэльных кулямётаў: без прывычкі ў кожнага, хто туды заходзіў, ужо праз пяць хвілін пачынала грымець у вушах. Акрамя Алачкі, там працавала пяць машыністак, усе прыкладна аднаго ўзросту. Каця і Валя былі замужам; Кацін муж, ціхі рахманы хлопец, рабіў на будоўлі мантажнікам, яны ўжо мелі двое дзетак; дзеці часта хварэлі, і Каця брала работу дамоў, каб не сядзець на даведках. Мела дачку-першакласніцу і Валя, але з мужам ёй пашанцавала меней: шафёр-аўтобуснік, ён піў, гуляў, пакуль не трапіў у цяжкую аварыю, і цяпер сядзеў у калоніі; раз у месяц Валя ездзіла да яго, расказвала, што стаў зусім іншым чалавекам, чакала амністыі, спадзявалася, што жыццё яшчэ неяк наладзіцца. Антаніна, як і сама Алачка, ужо двойчы «збегала» замуж і жыла з бацькамі-пенсіянерамі, а Вера і Зоя яшчэ халасцякавалі, хоць абедзве дзеўкі былі і прыгожыя, і вясёлыя… Нездарма ж гавораць: не радзіся прыгожай…

Алачка любіла свой «куратнік», як у выдавецтве называлі машынапіснае бюро, і была для сваіх сябровак добрай і спагадлівай квактухай. Яна заўсёды старалася больш-менш справядліва размеркаваць платныя работы, усім пазычала грошы, збірала ў сябе дома на святы, цягала ў тэатры і на канцэрты. У адрозненне ад іншых службаў і рэдакцый, дзе супрацоўнікі часам грызліся, як галодныя сабакі, у машбюро панавала атмасфера сяброўства і прыязнасці. Усю драбязу, што няспынным патокам сцякалася сюды з прыёмнай дырэктара і галоўнага рэдактара, з рэдакцый, з бухгалтэрыі і планавага аддзела: адказы на пісьмы, заключэнні на рукапісы, зводкі і ведамасці, планы і даведкі — рабілі дружна і хутка, не спіхвалі адна на адну, як гэта часам бывае, не пісалі даносаў начальству, падмянялі тых, хто захварэў альбо адпрошваўся на гадзінку па пільнай патрэбе.

Усе мышыністкі ўмелі працаваць, але нават сярод іх Алачцы не было раўні. Бездакорнае веданне мовы, уменне схопліваць сэнс напісанага, а не толькі бачыць літары, даведзеная да аўтаматызму тэхніка дазвалялі ёй выконваць заказы акуратна, прыгожа і хутка, а гэта, пры вечнай спешцы аўтараў і рэдактараў, цанілася асабліва высока. Працавала яна і дома вечарамі, у выхадныя. Рукапісы пасля яе можна было не вычытваць — ці ёсць для машыністкі вышэйшая ацэнка?!

Дзяўчаты чакалі Алачку з тортам і цукеркамі, на століку булькаў электрычны чайнік, стаялі кубачкі для кавы. Каця прынесла ёй новенькі японскі купальнік — а раптам спатрэбіцца! Валя — польскія акуляры ад сонца. Нічога гэтага Алачцы не трэба было, свайго хапала, але ўвага кранула сэрца.

Папіўшы кавы і перацалаваўшыся з усімі, яна пайшла ў бібліятэку. У бібліятэцы было пуста, адна Ірына сядзела ў куткў за сталом і перабірала каталожныя карткі. Пачула стук танкетак Алачкі, падняла галаву і радасна ўсміхнулася:

— Якая ты прыгожая сёння! Калі ты купіла гэту сукенку? Павярніся, павярніся… Ну, Алачка, няма слоў! А гузікі, божа мой, якія гузікі…

— «Фірма» венікаў не вяжа,— пажартавала Алачка, абняла Ірыну і прытулілася шчакой да яе шчакі.— Дзякуй табе, Ірыначка, для ўсіх ты знойдзеш добрае слова, нават для мяне, недарэкі…

— Ну, ну,— лёгенька адштурхнула яе Ірына,— годзе прыбядняцца. Не цеш д’ябла, лепш паглядзіся ў люстэрка. Няшчасныя будуць тыя мужчыны, што стрэнуцца на тваёй дарозе. Вось каму сапраўды можна паспачуваць. Калі твой самалёт?

— Яшчэ не скора, у шаснаццаць трыццаць.

— А мне ў тры гадзіны ў абласны бібкалектар. Нейкая чарговая нарада. Яўка, як заўсёды, строга абавязковая. Дзве гадзіны ідыёцкай балбатні, нават праводзіць цябе не паспею.

— I не трэба. Чамадан у мяне маленькі, ты ж ведаеш, валачы з сабой цэлую скрыню, каб дэманстраваць туалеты… навошта? Некалькі сукенак, сёе-тое… Не турбуйся.— Алачка пакорпалася ў сумачцы і паклала на стол два ключы.— Дык ты ўжо палівай, хоць раз у тыдзень, мае гартэнзіі. Кактусы можаш не паліваць, вытрымаюць. Між іншым, калі табе спатрэбіцца пасцельная бялізна, дык ты добра ведаеш, дзе што ляжыць, шафу я не замыкала.

— Што ты вярзеш, бессаромніца! — Ірына аж збялела ад нечаканасці.— Навошта мне твая бялізна? Паміж намі ніколі нічога не было. Ты… ты што, не верыш мне? Як ты магла такое падумаць?

— Не бойся, не бойся,— усміхнулася Алачка.— Божа мілы, ды ты зараз самлееш! Эх ты, сяброўка ты мая адзіная, сястрычка мая! Не думала, што ты баязлівая, як заяц. Мне ты заўсёды здавалася смелай і дужай — мора па калена. Што б я рабіла без цябе, як захварэла, пэўна, даўно б ногі выцягнула. Ты ж два месяцы ад мяне не адыходзіла, нібы маці, хто, акрамя маці, цяпер на такое здатны. У кожнага сваё жыццё, свае клопаты. Прыбеглі, пасядзелі дзесяць мінут, пабеглі… Адна ты… 3 лыжачкі карміла, мыла, лекі па ўсім горадзе шукала… Я гэтага век не эабуду! Каб не ты, хто яго ведае, чым тая хвароба для мяне скончылася б.

Алачка гаварыла, гаварыла, быццам хацела пацярухай слоў неяк прысыпаць абразлівасць сваёй здагадкі, але Ірына, здавалася, не чула яе.

— Як ты магла…— разгублена паўтарала яна і ўсё прыціскала да шчок, пабітых на чырвоныя плямы, далоні.— Як ты магла такое падумаць…

— Кінь…— у Алачкі пацямнелі і звузіліся вочы, а рукі сціснуліся ў кулачкі,— я ж не яго жонка, навошта перада мною прыкідвацца? Думаеш, пра цябе і Жураўскага ніхто не здагадваецца? Эх ты! Хутка сорак бабе, а яна наіўная, як пятнаццатка! Вы яшчэ на бульбе былі, а пра вас усё выдавецтва плявузгала. Вядома, ты мне можаш не давяраць, твая справа, але ведай: ні крывога позірку, ні кепскага слова ты ад мяне не ўбачыш і не пачуеш. I не бянтэжся, калі ласка, на цябе ўжо шкада глядзець.

— Балбатуха ты.— Ірына адвярнулася да акна.— Язык без касцей, вось і мелеш абы-што.

— Добра, добра, больш не буду.— Алачка лагодна правяла рукой па яе валасах.— Ласкавая ты мая… Толькі ты скажы яму, каб машыну ставіў далей, за паваротам. А то як мы ідзём у «Юбілейны» абедаць, дык усё ж відаць. I як ён табе дзверцы адчыняе, і як вы цалуецеся, перш чым ад’ехаць… усё-ўсё…

Ірына павярнулася, вялікія карыя вочы яе, толькі што разгубленыя і збянтэжаныя, свяціліся шчасцем, і святло гэта, бы агнём, апякло Алачку. Яна аж зубы сцяла, каб не закрычаць ад нечаканага, вострага і пранізлівага болю, але Ірына, занятая сабою, гэтага не заўважыла.

— Няўжо відаць? — Яна закрыла твар далонямі і засмяялася ціха, стрымана.— Вось гэта навіна! Звар’яцець можна! I праўда ж, як дзеці! — Уздыхнула, пахітала галавой, рассыпаўшы па плячах густыя, колеру спелай жытнёвай саломы валасы, і шчаслівы агеньчык у яе вачах патух, быццам яго задзьмула ветрам.— Ох, Алка, Алка, што ж гэта робіцца?! I чым гэта ўсё скончыцца, Алачка?!

— Якая розніца? — легкадумна махнула тая рукой.— Ці варта пра гэта думаць? Жыццё кароткае, не паспееш азірнуцца, а ты ўжо нікому не патрэбная. Праўду гаварыла мая бабулька-нябожчыца: трэба жыць, як набяжыць, вось і ўсё. Сённяшняе шчасце варта заўтрашніх непрыемнасцей. Ну, я пабегла, Ірыначка, у мяне яшчэ работы, работы... Будзь шчаслівая!

— I ты, любая. Добрага табе надвор’я, цікавых людзей.

Яны абняліся, расцалаваліся, і Алачка пабегла да ліфта.

Каля студэнцкага інтэрната стаялі два тэлефоны аўтаматы. Алачка зайшла ў першы, набрала нумар.

— Школа? Жураўскую, калі ласка.

— Зараз пашукаем,— азваўся жаночы голас.

Яна пастаяла, прыціскаючы трубку да вуха і адчуваючы, як нешта соладка казыча ў горле, затым пачула энергічны голас:

— Алё! Жураўская слухае.

— Валянціна Іванаўна? — на ўсялякі выпадак перапытала Алачка і аблізнула засмяглыя вусны.

— Так, гэта я. Гаварыце, калі ласка, хутчэй, у мяне заканчваецца перапынак.

— Я хутка,— сказала Алачка.— Усяго некалькі слоў. Запомніце адрас: вуліца Дзімітрава, дом адзінаццаць, кватэра тры. Там ваш муж, Арсен Міхайлавіч, сустракаецца са сваёй каханкай Ірынай Мікалаеўнай Чумаковай. Кожны дзень пасля шасці гадзін вечара.

Нейкі доўгі момант у трубцы было ціха, быццам у Жураўскай адабрала мову. Алачка напружана чакала.

— Хто вы? — нарэшце глуха спытала Валянціна Іванаўна.— Хто вы і чаму так нахабна лезеце ў чужое жыццё?

— Не мае значэння. Адрас запомнілі? Гэта паміж Домам кнігі і Юбілейным базарам. Усяго найлепшага.

— Сволач,— сказала Жураўская, і Алачка з востраю радасцю адчула, як надламаўся, перасеў яе голас.— Якая ж вы сволач!

Алачка засмяялаея і асцярожна, быццам шклянул павесіла трубку. Вочы ў яе зрабіліся як дзве шчыліны, бледны твар перакрывіла сутарга.

— Ненавіджу! — прашаптала яна, хапаючы сухімі губамі паветра і ўглядаючыся ў даўжэзны рад вокнаў на далёкім дванаццатым паверсе Дома кнігі. — Ненаві-іджу!

3

А пачатку трэцяй з бібкалектара паведамілі, што нарада загадчыкаў бібліятэк пераносіцца на наступны тыдзень. Ірына з палёгкай уздыхнула і пазваніла дадому. Трубку ўзяла дачка Аленка.

— Як ты там? — спытала Ірына.— Жывеш?

— Жыву! — засмяялася Аленка.— Пяцёрку па матэматыцы атрымала.

— Малайчына. Сярожа дома?

— Няма. Але, відаць, нядаўна быў: у ракавіне стаяць брудныя талеркі і боршч яшчэ цёплы. Я паабедала — нават не падагравала.

— Зусім ён у нас распусціўся, Аленка,— уздыхнула Ірына.— Талеркі за сабой лянуецца памыць.

— Я памыю,— заступілася за брата Аленка.— Ты ж ведаеш, які ён цяпер заняты! Хутка экзамены — не жартачкі! Калі яму талеркамі займацца.

— Вось і сядзеў бы над падручнікамі, а то бегае недзе, сабакам хвасты круціць. Напіша сачыненне на двойку, будзе ведаць…

— Што ты, мамачка, ніколі! — сказала Аленка, і Ірына адчула ў яе голасе гонар за старэйшага брата.— Ён на адны пяцёркі здасць! Пабачыш!

Аленка вучылася ў сёмым класе, брат-выпускнік быў для яе амаль тым жа, што для яе сябровак папулярныя артысты кіно. Сярожа таксама вельмі любіў сястрычку. Ён, можна сказаць, выгадаваў яе: насіў у яслі і сад, як была малая, сядзеў з ёю вечарамі, калі Ірыне ці Аляксею Пятровічу здаралася затрымацца на рабоце, чытаў казкі, карміў, нават прасаваў сукенку і стужкі ў коскі. Аленка не тое што талеркі памыць, вочы за яго была гатова любому выдраць.

Ірыну радавала, што дзеці растуць такія дружныя: ніколі не зведаюць адзіноты, якую зведала яна сама, не маючы ні брата, ні сястры. Аднак яе непакоіла, што Сярожка апошнім часам стаў нейкі замкнёны, пануры. Хвалявала яго сяброўства з інвалідам Акімавым — горкім п’яніцам і наогул пустым чалавекам. Сярожка дні навылёт тырчаў у таго ў гаражы, памагаў рамантаваць нейкія машыны, і Ірына разумела, што справа тут не ў самім Акімаве, хоць і ён сам, вядома, мог сапсаваць хлопца, прывучыць да гарэлкі, да дурных, халтурных грошай, а ў яго дачцэ Вераніцы, разбэшчанай, размаляванай асобе семнаццаці гадоў. Яны разам вучыліся аж да дзесятага класа, Сярожка і Вераніка, і як быццам нічога паміж імі не было, нават сяброўства; Сярожка наогул не звяртаў ніякай увагі на дзяўчынак; але ў дзесятым, на самым пачатку навучальнага года, Вераніку выгналі са школы, і яна пайшла працаваць малодшым прадаўцом у суседні універсам; а пазней, ужо напрадвесні, Ірына заўважыла, што з Сярожкам творыцца штосьці кепскае. Ён пачаў залішне, на яе думку, цікавіцца сваёй знешнасцю, моднымі дарагімі рэчамі, стаў рэзкі і грубы, дзіцячая шчырасць у яго вачах саступіла месца дарослым суму і тузе. А жанчыны ў пад’ездзе гавораць, што Вераніка раскатвае на «Жыгулях» з нейкімі бэйбусамі, цягаецца па рэстаранах, колькі разоў бачылі, як яна вярталася дадому, хапаючыся за сцены… Божа літасцівы, хоць бы ён не закахаўся ў гэтую дрэнь! Яно ж такое сляпое і бязглуздае, першае каханне, а раны, што пакідае, смыляць усё жыццё…

Колькі разоў Ірына спрабавала пагаварыць з Сярожкам пра Акімавых, але ён, звычайна ласкавы і адкрыты, цяпер агароджваўся ад яе такой сцяной хмурага маўчання і непрыхаванай варожасці, што яна міжвольна бянтэжылася, і размова сама сабой абрывалася.

Дачка шчабятала ў трубцы, расказвала нешта пра свае школьныя справы, але Ірына не чула яе: думала пра сваё. Потым спахапілася, папрасіла:

— Аленка, схадзі ў гараж да Акімавых. Калі Сярожа там, скажы, каб зараз жа ішоў рыхтаваць урокі. I няхай абавязкова пазвоніць мне на работу.

— Добра, мамачка, схаджу. Ага, ледзь не забылася: званіў тата. Сказаў, каб мы яго не чакалі: сёння ноччу дзяжурыць.

— Ён ужо дзяжурыў у гэтым месяцы,— здзівілася Ірына.

— Цёцю Надзю Каламійцаву замяняе, у яе Марынка захварэла. Тата сказаў, каб мы не чапалі маленькага акварыума з неонавымі рыбкамі, а мне так хочацца паглядзець…

— Сказаў не чапаць, значыць, не чапай. Дык ты схадзі пашукай Сярожу, добра?

— Добра, добра. Толькі ты не затрымлівайся, а то мне сумна.

Ірына ўспомніла пра ключы ад кватэры Алачкі і адчула, як у яе абмерла сэрца і сціснула ў грудзях, быццам не хапала паветра.

— Калі затрымаюся, дык не больш чым на гадзінку: трэба атрымаць у магазіне новыя кнігі. А табе прынясу сёння новы зборнік Акуджавы.

Яна паклала трубку, дастала з сумачкі касметычку, паправіла валасы, кранула фарбай вусны. Трохі пасядзела, чакаючы, пакуль адпусціць сэрца, затым набрала тэлефон Жураўскага.

— Арсен Міхайлавіч? Добры дзень, гэта Ірына Мікалаеўна. Я атрымала па міжгароднім абанеменце кнігі, якія вы заказалі. Так, можаце забраць. Хоць зараз. Добра, чакаю.

Жураўскі гартаў рукапіс Кузьменкі, апрацаваны Лаўрыновічам, ставіў на палях птушачкі вострым алоўкам і лаяў сябе ў душы самымі апошнімі словамі. Рукапіс быў безнадзейна сапсаваны. Знікла ўсё тое, чым некалі яго прывабілі запісы былога камандзіра партызанскага злучэння: шчырасць, непасрэднасць удзельніка падзей, канкрэтнасць кожнага эпізоду, праўдзівасць. Вядома, усё гэта было выкладзена нязграбна, каструбавата — інжынер-тэхнолаг Кузьменка пасля вайны вярнуўся да сваёй прафесіі, і грэх было патрабаваць ад яго большага. Матэрыял для апрацоўкі быў цікавы, за кожным сказам стаяла жыццё: прамёрзлыя буданы і зямлянкі, цяжкія крывавыя баі, блакады, складаныя чалавечыя лёсы… Распытвай, удакладняй дэталі, распрацоўвай тое, што ледзь акрэслена,— звычайная работа для вопытнага журналіста. Але навошта Лаўрыновічу тая работа? Ён проста падстрыг і пагаліў старога і ўціснуў яго ў стандартны касцюмчык масавага вырабу, і стаў бедны Кузьменка цяпер як дзве кроплі вады падобны на сотні другіх ветэранаў, чые кнігі ў літаратурнай апрацоўцы гэткіх жа лаўрыновічаў за апошнія гады літаральна запрудзілі бібліятэкі і кнігарні. Жывое жыццё падмянілі ўзнёслая рыторыка, штучны энтузіязм, агульная балбатня.

Так табе і трэба, дурань дурны,— пакутліва думаў Жураўскі, гартаючы старонку за старонкай.— Ён ужо сапсаваў табе адну кнігу, гэты бяздумны таўстун, ты перапісваў яе амаль паўгода, радок за радком, старонку за старонкай, на якое ж ліха ты аддаў яму другую? Таму што ён твой сябар, а як жа не паспрыяць блізкаму чалавеку?! Вось і даў бы яму дзесятку з уласнае кішэні. Ты ж ведаў, ты добра ведаў, што ён не здольны на лепшае, што ад яго няма чаго чакаць, акрамя агульшчыны і рыторыкі. Так, ён шчыры, душэўны хлопец, ён не раз выручаў цябе ў цяжкія хвіліны жыцця, вось і ты б яго выручыў. Не за дзяржаўны, а за свой кошт. I нехта іншы, больш здольны, Мацура, напрыклад, дапамог бы Кузьменку зрабіць цікавую кнігу, і ты не пакутаваў бы цяпер ад думкі, што ляснула лета, ляснула. бо ўсё гэта зноў прыйдзецца перапісваць, але той свежасці, непасрэднасці ўжо і ты не вернеш. Ах, як жа мы любім быць добрымі за чужы кошт, як гэта лёгка і прыемна! Але ж нездарма разумныя людзі гавораць, што за ўсё ў жыцці трэба плаціць, асабліва за глупства і беспрынцыповасць, вось і ты заплаціш. Поўнай мерай заплаціш, бо кніга ўжо ў плане. у графіку, адкласці на восень яе не ўдасца… А ты ж так марыў куда-небудзь вырвацца з Ірынай, у Палангу ці на Рыжскае ўзмор’е… Хоць дзён на дзесяць! Чорта лысага ты цяпер куды паедзеш…

Ірынін званок узрадаваў Жураўскага, можна было хоць ненадоўга ўцячы ад гэтага рукапісу, ад пакутлівага роздуму пра яго і пра сябе.

Пакуль Жураўскі ішоў па цесным праходзе паміж бібліятэчнымі стэлажамі да Ірынінага століка, яна зноў, у каторы раз, успомніла каўнаскі музей чарцей, дзе некалі пабывала ў час адпачынку. У тым незвычайным, непадобным ні на адзін іншы ў свеце, музеі яна доўга стаяла перад шкляной вітрынай, якая асвятлялася знутры нябачнымі лямпачкамі. Там красаваўся выразаны з дрэва нейкім народным умельцам скульптурны партрэт… Арсена Жураўскага. Дакладней, не Жураўскага, вядома, бо той майстра не ведаў, не мог ведаць аб самім яго існаванні, а чорта, якім ён памроіўся разьбяру, але быў той чорт так падобны на Арсена Міхайлавіча, быццам іх блізнятамі нарадзіла адна маці. Гэткі ж даўгалыгі і сутулы, з вострай казлінай бародкай і тонкай стужачкай вусоў, з чырвоным хцівым ротам, пранізлівымі маленькімі вачыма, з тонкім, як птушыная дзюба, носам і двума рожкамі-віхорамі на макаўцы. Нячысцік адрозніваўся ад Жураўскага хіба што адзеннем: замест пакамечанага пацёртага пінжачка з адарванымі гузікамі чорт хутаўся ў нейкую хламіду. На смуглявым цыганаватым твары яго, як і на твары Арсена Міхайлавіча, ляжаў адбітак суму і пагарды, і ў Ірыны раптам узнікла недарэчнае адчуванне, што гэтак жа, як людзі разглядаюць яго, чорт разглядае іх, хітравата прыжмурыўшыся, і занятак гэты даўно абрыдзеў яму: нічога цікавага, тысячы год адна і тая ж прагная цяга да незвычайнага…

Чорт быў непрыгожы, але смяяцца з яго не хацелася. Было ў яго абліччы нешта такое, што міжволі абуджала сімпатыю і спагаду, што прымушала людзей, якія віравалі ў залах,— хутчэй, хутчэй, адзначаліся і пабеглі, у праграме экскурсіі яшчэ так многа цікавага! — спыняцца перад вітрынай і доўга стаяць моўчкі, горача дыхаючы адзін аднаму ў патыліцу. Здавалася, што драўляная статуэтка нясе ў сабе нечалавечую пакуту за ўсе грахі свайго племя, праклятага жорсткім і няўмольным богам,— не толькі за тыя грахі, што былі некалі, а і за тыя, што некалі, магчыма, будуць. Дрэва было жывое і цёплае, такое цёплае, што хацелася дакрануцца кончыкамі пальцаў і адчуць гэтую цеплыню. I яму балела. Так балела, што каля гэтай вітрыны амаль імгненна сціхалі і рогат, і непатрэбныя размовы і наступала нейкая незразумелая жудасная цішыня.

Тады, вярнуўшыся з адпачынку, Ірына не ўтрымалася і аднойчы задуменна сказала Жураўскаму:

— А ведаеце, Арсен Міхайлавіч, нядаўна я бачыла ў музеі драўляную статуэтку, ну проста неверагодна падобную на вас. Я нават падумала, што гэта вы пазіравалі аўтару, чэснае слова. Можаце ўявіць, як я здзівілася, калі высветлілася, што той разьбяр памёр амаль сто гадоў назад!

Жураўскі ўсміхнуўся, але вочы ў яго былі сумныя.

— Дзе ж вы ўбачылі гэту статуэтку? У музеі чарцей?

Ірына сумелася і міжвольна пачырванела.

— Вы там былі?

— На вялікі жаль, не давялося. Але дзе яшчэ маглі выставіць нешта падобнае на мяне, як не ў музеі чарцей?! Даруйце,— схамянуўся ён,— вы ўжо атрымалі другі том «Гісторыі Вялікай Айчыннай вайны»? Дайце мне яго, калі ласка, мне трэба папрацаваць.

…Яна ўспомніла, як доўга было ёй няёмка перад ім, быццам нізавошта абразіла чалавека.

А Жураўскі падышоў ужо, казытнуў ёй шчаку калючай шчэццю, пяшчотна дакрануўся вуснамі — непрыгожы, але такі мілы і такі жаданы, і Ірына ў роспачы адштурхнула яго.

— Што ты робіш? Убачаць…

— А няхай сабе бачаць,— абыякава азваўся Арсен Міхайлавіч,— што нам да іх… Якая ты свежая сёння… быццам толькі што халоднай вадой вымылася. А я хутка зусім зваруся ў нашай душагубцы. Аляўціна прастудзілася, не дае, зараза, нават фрамугу адчыніць. Не рэдакцыя, а філіял пекла з уласнай вядзьмаркай.

Аляўціна Міронаўна Крыскавец, высокая мажная жанчына з круглым пляскатым тварам, на якім цьмяна свяціліся злосныя вочкі з кароценькімі рыжымі вейкамі, была малодшым рэдактарам рэдакцыі мемуарнай літаратуры. Жураўскі яе цярпець не мог, яна адказвала яму ўзаемнасцю: неабвешчаная вайна ішла паміж імі з першага дня, калі Арсен Міхайлавіч з’явіўся ў рэдакцыі, і ніхто не мог бы сказаць, чым яна выклікана і калі скончыцца.

— Бедненькі…— пашкадавала Ірына Жураўскага.— Выпі халоднай кавы, адразу стане лягчэй.

— Налі, вып’ю.

Жураўскі маленькімі глыточкамі піў каву і гартаў кнігі, якія падабрала яму Ірына.

— Дзякуй, якраз тое, што трэба. Лаўрыновіч здаў нарэшце рукапіс, а ты ж ведаеш, які ён пісака. Халтура, усё трэба перапісваць. Так што адпачынку мне не бачыць аж і да белых мух.

— Вось і цудоўна! — узрадавалася Ірына.

— Што ж тут цудоўнага? — здзівіўся Жураўскі.— Ты ж звычайна ідзеш у ліпені? Я так марыў куды-небудзь з табой з’ездзіць. Напрыклад, у Палангу…

— Пакуль Сярожка не закончыць школу і не паступіць у інстытут, мне пра адпачынак і думаць няма чаго. Ды і ў вас тая ж праблема.

— Няхай гэтым займаецца Валя. Андрэй цягне на залаты медаль, думаю, што з ім цяжкасцей не будзе. Жахліва мэтанакіраваны і настырны хлопец, увесь у матку. Кожны крок разлічаны і вывераны на сто год наперад. Усё па плану, усё па праграме: школа, інстытут, дысертацыя… Дзіўная рэч: крычаць — інфантыльнасць, інфантыльнасць… А ў Андрэя гэтай інфантыльнасці ўжо ў дзевятым класе нават духу не было, адзін голы рацыяналізм. Часам аж страшнавата робіцца: падлетак, а ўжо — стары. Усё ведае, і усё разумее…

— А Сярожка нешта закруціўся сёлета,— уздыхнула Ірына.— Не разумею я яго. Чужы стаў, далёкі, недаступны. А злосны… як ваўчаня, слова ўпоперак не скажы, так і натапырыцца.

— Закахаўся.— Жураўскі паторгаў бародку.— Андрэй расказваў: у Вераніку Акімаву закахаўся. Такі ўзрост, што ж ты хочаш.

— Значыць, праўда.— Ірына прыкусіла губу.— Толькі гэтага не хапала! Ах, нягоднік!

— Які ж ён нягоднік!.— не згадзіўся Жураўскі.— Што ты гаворыш, дзівачка? Харошы хлопец. Яны ў сваіх справах самі разбяруцца, лішне назаляць не варта, толькі адштурхнеш.

Памаўчалі.

— А мой сёння на начным дзяжурстве…— раптам сказала Ірына.

— Ах, чорт! — Жураўскі паставіў кубачак з недапітай кавай.— А я, як на тое, без машыны. Паехалі б куды-небудзь у лес або на Мінскае мора, пакупаліся б…

— А што з машынай? Зламалася?

— Ды не. Мая ўчора канцэрт наладзіла.— Ён дастаў цыгарэты, закурыў, нервова ломячы запалкі.— Якая брыдота… божа мой, якая брыдота! Не ведаю, ці яна нешта западозрыла, ці яе звычайная шалёная рэўнасць… Учора мы начавалі на дачы, я табе гаварыў. Раніцай прывёз яе ў школу, паехаў на службу. Днём мы з табой ездзілі ў Заслаўе абедаць, так?.. I абед жа, як на тое, быў паскудны, я ледзь не атруціўся тым біфштэксам, так пячонка разбалелася… Ну, а вечарам я заехаў па яе ў школу, каб зноў адвезці на дачу — такая спёка, бетон за дзень нагрэецца… я дома да самай раніцы заснуць не магу. Кручуся, кручуся… А на дачы сплю. Адчыню акно, месяц свеціць, ветрык павявае… I як я папаўся, недарэка, проста не разумею. Выгляд яе мяне падмануў, вясёлая такая, прыязная… «Дзе быў, куды ездзіў?» — «Нікуды, было многа работы». — «Зусім-зусім нікуды?» — «Зусім, зусім».— «Можа, паабедаць куды?» — «У нашай сталоўцы паеў, гавару ж табе: не было часу».— «Цікава,— дастае з сумачкі паперку.— Тады, можа ты мне растлумачыш, калі ласка, адкуль узяліся на спідометры лішнія шэсцьдзесят восем кіламетраў? Раніцай каля школы было адзінаццаць тысяч сто восемдзесят сем, да Дома кнігі і назад — дзесяць, ну, дванаццаць, не болей, праўда? Значыць, адзінаццаць тысяч сто дзевяноста дзевяць. Ну, няхай адзінаццаць тысяч дзвесце, на драбязу не зважаю, Але ў цябе адзінаццаць тысяч дзвесце шэсцьдзесят восем. Можа, пакуль ты там працуеш, не шкадуючы сілы і энергіі, нехта катаецца на нашай машыне?..» — Жураўскі пракаўтнуў сліну, на доўгай жылістай шыі яго сутаргава заторгаўся востры кадык.— I пайшло і паехала. На ўсю катушку… Ледзь машыну ў бетонны слуп не ўсадзіў. Так хацелася… На ўсёй хуткасці, каб толькі не чуць, не бачыць. Каб адразу — к чортавай матары!..

Ірына адчула, як у яе падкошваюцца ногі, бездапаможна апусцілася на крэсла і заплюшчыла вочы. Ёй уявілася ўсё гэта: павалены бетонны слуп, ушчэнт разбітая машына, акрываўлены Жураўскі, якога нейкія людзі цягнуць з пакарэжанага жалезнага ламачча,— і яна застагнала ад жаху. Жураўскі асцярожна пагладзіў яе па валасах. Ірына схапіла яго руку і прыціснула яе да грудзей.

— Не думай пра гэта,— у яе дрыжалі вусны і рукі дрыжалі і дрыжаў, зрываўся голас.— Я забараняю табе пра гэта нават думаць, чуеш?! Не ездзі больш на гэтай клятай машыне, я больш ніколі не падыду да яе, божа мой, навошта я згадзілася паехаць у той рэстаран! Можна ж было сапраўды перакусіць у нашай сталоўцы або ўзяць у «Рамонку» бутэрбродаў і пайсці ў парк… побач жа, рукой падаць… Навошта мы паехалі ў гэтае Заслаўе?.. Я больш не падыду да тваёй машыны, толькі ты не думай пра гэта… Калі з табою што-небудзь здарыцца, я… Навошта тады я...— Ірына заплакала.

— Не крычы,— сказаў Арсен Міхайлавіч. («Няўжо я крычала? — падумала Ірына.— Я ж шаптала, а не крычала, няўжо я крычала?») — Не крычы і вытры вочы, сюды могуць зайсці. Я кінуў ёй ключы ад гэтай машыны, няхай ездзіць сама або няхай лепш згніе пад вокнамі. Яна не прынесла мне радасці, мне з маёй жоначкай ніколі і нішто не прыносіла радасці… Дзве тысячы доўгу, касцюм абцёрхаўся так, што брыдка глядзець… Я ж стаў рамізнікам, разумееш, рамізнікам… У школу, на дачу, у райана, у лагер працы і адпачынку, на завод да шэфаў, зноў на дачу... няхай яна згарыць, гэта машына. Я дзесяць гадоў ездзіў на дачу самазваламі, паезджу яшчэ, што са мной зробіцца? Хіба ў гэтым справа? Я больш не магу лгаць, разумееш? Абрыдла, надакучыла. Перастаеш паважаць сам сябе. Я ж не хлапчук, не Андрэй, не Сярожка, мне сорак пяць гадоў, колькі таго жыцця засталося? Хто сказаў, што я аж да скону павінен таўчыся ў гэтым балоце!

— Не трэба,— сумна папрасіла Ірына.— Мы сто разоў гаварылі пра гэта, гэта дарога, якая нікуды не вядзе. Дужа моцныя ў нас тылы. Я б яшчэ, можа, і рашылася ўсё паламаць і пачаць спачатку, хоць пра гэта нават падумаць страшна, а ты… Ты слабы чалавек, Арсен, заўтра вы памірыцеся, як мірыліся дзесяць тысяч разоў, і ўсё ў вас пойдзе сваім парадкам.— Яна дастала з сумачкі і паклала на стол ключы ад кватэры Чмялёвай.— Больш нам нікуды не трэба ездзіць. У нас ёсць прытулак на цэлы месяц, а гэта ж многа, праўда? Мы ж некалі пабылі разам толькі два тыдні, і гэтага хапіла, каб адчуць сябе шчаслівымі, а тут — месяц… Гэта ж цэлае жыццё, давай спачатку пражывём яго, а там будзе відаць.

Жураўскі падкінуў ключы на далоні.

— Чые гэта?

— Якая розніца… Ну, маёй прыяцелькі, адзінокай жанчыны. Сёння яна паляцела ў Крым, у адпачынак. Асобная аднапакаёвая кватэра… Успомні, як добра нам было на бульбе… У хатцы цёткі Мальвіны, на лузе, на беразе рэчкі…— Ірына забрала ключы.— Дзімітрава, адзінаццаць, кватэра тры, гэта за нашым будынкам, у бок Юбілейнага базару. Побач… у шэсць пятнаццаць я ўжо буду цябе чакаць. Ідзі, любы мой, а то твая Аляўціна зноў напіша начальству, што ты бадзяешся ў рабочы час чортведама дзе, замест таго каб памагаць нашым выдатным сучаснікам ствараць бессмяротныя творы пра іх бессмяротныя подзвігі ў баях і працы.

Ірына пацалавала Жураўскага, і ён пайшоў, несучы пад пахай тоўсты пачак кніг. А яна яшчэ доўга глядзела на зачыненыя дзверы, за якімі ён знік, і адчувала, як у глыбіні душы яе, у самых патаемных схованках, крапівой-пякучкай разрастаецца трывога.

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

1

Недзе там, немаведама дзе, даўно паклалі трубку, а Валянціна Іванаўна Жураўская ўсё яшчэ прыціскала сваю да вуха, хоць ад кароткіх гудкоў, што даляталі адтуль, у яе ўжо трашчала, раскалвалася галава.

«Чый гэта голас? — думала яна, заплюшчыўшы вочы, каб не бачыць сонца за акном, і празрыстага сіняга неба, і хлопчыкаў, якія з крыкам і віскам ганялі на спартыўнай пляцоўцы аранжавы, як вялізны апельсін, футбольны мяч.— Чый гэта голас, дзе і калі я яго ўжо чула? А я ж чула яго, безумоўна, чула, але дзе і калі?»

Галава быццам налівалася свінцом, станавілася цяжкой — не ўтрымаць. Хацелася легчы, прыціснуцца шчакой да халоднага шкла на стале. Можа, боль злітаваўся б, адпусціў. 3 ёю гэта ўжо некалькі разоў было: варта лішне пахвалявацца, і пачынала так ціснуць скроні, што цямнела ў вачах. Вось і зноў… Трэба неяк выбраць час і параіцца з урачамі. А ўрэшце, ты і сама ведаеш, што яны скажуць. Гэта проста стома, страшэнная стома, як заўсёды, вясной. Раней не адчувала, была маладзейшая, сілы было болей, энергіі, а цяпер… Вясна наогул для настаўнікаў самая цяжкая пара, усе выпрацаваліся, ледзьве ногі валакуць, злосныя сталі, раздражненыя, нікому слова не скажы, так і накінуцца... Усе думкі, усе размовы — толькі пра адпачынак. Выціснутыя лімоны, вось і мяне выціснулі. Да апошняй кроплі. У мінулым годзе амаль увесь адпачынак пратырчала ў школе, вельмі цяжка ішоў рамонт, таго няма, готага нмма… вось цяпер і расплачваюся. Аднак нічога, неяк дацягну да лета, паеду ў санаторый, адасплюся, есці буду тры разы ў дзень, як усе добрыя людзі, і галава перастане балець. Чый гэта голас? Хрыплаваты, пракураны, прапіты… Дзе і калі я яго ўжо чула? Паплакаць, ці што? Можа, палягчэла б? Не магу. Відаць, усё ўжо выплакала, нічога не засталося. Бурбалка, прыгожая, рознакаляровая бурбалка. Надзімалася, надзімалася — і лопнула. Вуліца Дзімітрава, адзінаццаць, кватэра тры… Вось так. Дзе мае таблеткі? Дзве таблеткі пенталгіну, вось што мне зараз патрэбна. А сумачка на вешалцы, і мне да яе не дайсці. Што за дурная прывычка пакідаць сумачку на вешалцы…

Выпнулі дзверы, увайшла сакратарка: Валянціна Іванаўна ўжо на дзесяць мінут спазнялася на ўрок, такога яшчэ не было за ўсе гады, што яны працавалі разам. Паглядзела на яе, спалохалася, кінулася да стала.

— Што з вамі, Валянціна Іванаўна? А божачка, ды вам жа дрэнна! Вады, вады глыніце! — Падхапіла тэлефонную трубку, што выслізнула ў Жураўскай з рукі, паклала на апарат.— Можа, выклікаць «хуткую»?

Валянціна Іванаўна адпіла глыток цёплай вады, паставіла шклянку на стол.

— Не трэба, Тэрэза Восіпаўна, дзякуй. Зараз усё пройдзе. Падайце мне, калі ласка, сумачку і схадзіце ў настаўніцкую, няхай мяне хто-небудзь заменіць у пятым «Б». Яны ўжо там, пэўна, на галовах ходзяць. Я зараз, зараз… вось толькі галава нешта… Да мяне — нікога, гаварыце, я што занятая.— Выпіла таблеткі, зноў глынула вады.— Усё, Тэрэзачка, ідзіце.

Яна зноў была, а дакладней, здавалася такой жа, як заўсёды: строгай, засяроджанай, дзелавітай, і Тэрэза Восіпаўна супакоілася. Але калі яна выйшла, Валянціна Іванаўна зачыніла дзверы на ключ, ніцма павалілася на вузкую цвёрдую канапку, што стаяла ў яе кабінеце, і, кусаючы губы, бязгучна заплакала.

2

Ёсць людзі, для якіх Вялікая Кастрычніцкая рэвалюцыя як быццам і не адбывалася, для якіх найвялікшыя заваёвы пралетарыяту — васьмігадзінны рабочы дзень, выхадныя, законы аб ахове працы — як быццам і не існуюць. Да такіх людзей належала дырэктар адной з сярэдніх мінскіх школ Валянціна Іванаўна Жураўская.

Звычайна яна выходзіла на работу а палове сёмай раніцы і вярталася дадому недзе на пачатку дзесятай, а калі адбываліся педсаветы, бацькоўскія сходы, усялякія канферэнцыі, актывы, нарады, вечары — а ў школе кожны дзень нешта адбываецца! — дык і значна пазней. Адзіны выхадны — нядзеля — у яе таксама быў заняты: у нядзелю праводзіліся піянерскія злёты, раённыя спаборніцтвы, выбары, суботнікі, працаваў «Клуб выхаднога дня», дзяцей пасылалі ў калгас выбіраць бульбу ці моркву — і, вядома ж, нідзе абысціся без яе не маглі.

Асабліва любіла яна школьныя вечары. Школьны інструментальны ансамбль быў яе гонарам, колькі пакут перанесла яна, пакуль вымаліла ў шэфаў — кіраўнікоў цагельні — тры тысячы на інструменты і апаратуру, а потым яшчэ на блакітныя касцюмы і белыя атласныя кашулі для хлопцаў-музыкантаў, колькі вынаходлівасці і нерваў спатрэбілася, каб трымаць кіраўніка, не прадугледжанага штатным раскладам! Затое ансамбль грымеў на ўвесь горад, і на школьных вечарах Валянціна Іванаўна, забыўшыся пра ўсё на свеце, танцавала са сваімі дзесяцікласнікамі, якія навыперадкі запрашалі яе, быццам яна была не дырэктарам, а іх сяброўкай-аднакласніцай, і спявала, і дурэла, як гарэзлівая дзяўчынка, і ніхто навокал, гледзячы на яе, не сказаў бы, што ёй ужо сорак два гады, што ў яе хворы страўнік і бяссонніца ад непасільнай стомы і няўклюднае, сумнае і горкае сямейнае жыццё.

Пасля таго як усе разыходзіліся і ў зале тушылі святло, яна разам з вартаўніком абыходзіла сваю вялізную пяціпавярховую школу, клас за класам, паверх за паверхам, каб пераканацца, што ўсё ў парадку, што ўсе вокны, дзверы і парты цэлыя, што ўсё блішчыць і падрыхтавана да заўтрашняга дня, і толькі пасля гэтага, знясіленая, але шчаслівая, ішла на аўтобусны прыпынак або, калі адчувала, што не дойдзе, выклікала таксі.

Яна апантана любіла школу і ўсё, што там адбывалася. Сядзела на ўсіх піянерскіх зборах і камсамольскіх сходах, на лекцыях і сустрэчах з «цікавымі людзьмі», без яе не пачыналіся спаборніцтвы і не адкрываліся фестывалі, не праходзілі «блакітныя агеньчыкі» ў сёмых класах і «клубы вясёлых і дасціпных» у дзесятых. У яе былі чатыры завучы, дзве старшыя піянерважатыя, пяць выкладчыкаў фізкультуры, якія павінны былі ўсім гэтым займацца — і займаліся, але яна лічыла, што без яе ўсё будзе не так, усё пойдзе прахам, сарвецца, не адбудзецца. Праўда, яна не дужа любіла прызнавацца ў гэтым нават сама сабе, куды зручней было думаць, што гібее яна ў школе ад раніцы да ночы толькі таму, што любіць усё гэта, жыве гэтым, што гэта ёй захапляюча цікава і дорага. А ўрэшце так яно сапраўды і было.

Тое, што яна рабіла ў школе, немагчыма нават пералічыць. Яна здабывала шкло і фарбу для рамонту, ганяла прыбіральшчыц, калі заўважала дзе-небудзь сляды пылу, і хлапчукоў, якія пакурвалі ў туалетах, вяла следства, калі што знікала ў класах або гардэробах, «выбівала» ў шэфаў грошы на афармленне кабінетаў і калідораў. Кожная труба, кожны радыятар, з якога пачынала капаць, разбітая плітка кафлі, перагарэлая лямпачка, кожная выбітая шыбіна і адарваная ручка патрабавалі яе асабістага ўмяшання. Вядома ж, за ўсім гэтым павінен быў сачыць заўхоз, але які дурань возьмецца за семдзесят рублёў у месяц? Браліся людзі выпадковыя, гультаяватыя, каму абы дзень да вечара адбыць, так што спадзявацца на іх Валянціна Іванаўна не магла.

Акрамя гэтай работы, якая сама па сабе патрабавала ад чалавека поўнага напружання ўсіх фізічных і душэўных сіл, яна яшчэ паспявала даваць шэсць урокаў у тыдзень. Як адміністратару ёй дазвалялася весці дванаццаць, але ў яе ніколі не хапала часу, і Валянціна Іванаўна брала толькі шэсць, хоць кожны месяц губляла на гэтым трыццаць-сорак рублёў зарплаты. Дык вось, свае ўрокі, абавязкова наведаць некалькі ўрокаў сваіх настаўнікаў і падрабязна разабраць іх. Сядзець на адкрытых уроках і прадметных секцыях. Праводзіць лінейкі, педсаветы, метадычныя нарады з маладымі спецыялістамі. Хадзіць разам з класнымі кіраўнікамі да бацькоў «цяжкіх» падлеткаў, ваяваць з гэтымі «цяжкімі» ў сваім кабінеце, гутарыць з бацькамі-п’яніцамі і маткамі-гулякамі, якія псуюць і разбэшчваюць сваіх дзяцей. Падтрымліваць сувязі з домакіраўніцтвам, з апорным пунктам міліцыі і вырашаць процьму іншых, важных, не вельмі важных і зусім няважных спраў. У дадатак яна была членам савета гарана і райана, дэпутатам райсавета, членам камісіі па справах непаўналетніх, членам добрага тузіна яшчэ нейкіх камісій; як чалааек дысцыплінаваны, яна сядзела на ўсіх нарадах, што гэтыя камісіі праводзілі, і нават выконвала розныя даручэнні, што ёй як члену гэтых камісій даваліся. Ці ж варта здзіўляцца, што на працягу дня яна вельмі часта не магла выкраіць і дзесяці хвілін, каб перакусіць у школьнай сталоўцы, і толькі позна ноччу, дацягнуўшыся дадому са страшэнным галаўным болем і спазмамі ў страўніку, успамінала, што сёння ў яе яшчэ макавай расінкі ў роце не было. «Рабы на плантацыях некалі працавалі менш, чым ты! — злосна крычаў ёй у твар Арсен Міхайлавіч.— Разумееш? Рабы! Ты нікому не давяраеш, ні на кога не спадзяешся, усё хочаш ухапіць сама, а гэта немагчыма. Ты — не дырэктар, ты — затычка, такіх дырэктараў трэба гнаць у тры шыі. I цябе выганяць, вось пабачыш, выганяць. Ты не закрыеш сабою ўсе амбразуры, надарвешся, але не закрыеш. Хоць бы ў цябе якая васьмікласніца зацяжарала, хоць бы цябе хутчэй звольнілі, ідыётку, можа, на некалькі гадоў болей пражыла б!»

Валянціна Іванаўна плакала ад прыкрай абразы, уткнуўшыся тварам у падушку, а ноччу ёй снілася, што зацяжаралі ўсе дзяўчынкі ў 8 «А», што ўсе яны раптам прыйшлі на ўрокі з вялізнымі жыватамі, і яна прачыналася ад жаху, уся ў халодным поце, і піла на кухні валяр’янку, каб неяк суняць шалёны стук сэрца. Так, Арсен ведаў, куды ўдарыць, і біў балюча. Каб звольніць гультайку-тэхнічку, ёй трэба абвясціць тры вымовы ў загадзе, прасачыць, каб усе яны былі абгрунтаваныя, папрасіць пасля гэтага згоду мясцкома на звальненне, а потым часам яшчэ даказваць сваю правату на судзе, у райана, у райкоме партыі,— хто толькі не абараняе ў нас правы працоўнага чалавека! А сама яна, дырэктар, працуючы, як чорны вол, ужо дванаццаць год, аддаючы рабоце не толькі свой час, але сваё сэрца, здароўе, жыццё, была зусім бяспраўная, амаль як той раб на плантацыі, хіба што яе нельга было беспакарана прадаць ці забіць. 3 пасады ж яе маглі звольніць у любы момант, не зважаючы ні на аўтарытэт, якім яна карысталася сярод бацькоў, ні на любоў вучняў, ні на першыя месцы, якія школа займала па самых розных паказчыках, ні на падзякі і ўзнагароды, якімі яна адзначалася раней, і ніякі суд не ўзяўся б яе абараніць. Дырэктараў школ выганялі за тое, што ў іх дзевяцікласніцы, здаралася, рабілі аборты, дзесяцікласнікі рабавалі кіёскі, пяцікласнікі тапіліся ў час паходаў або траплялі пад машыны, за тое, што ў лютыя маразы палопаліся трубы паравога ацяплення і школу давялося зачыняць на цэлы тыдзень; за тое, што пасля выпускнога вечара, дзесьці на кватэры, хлопцы наладзілі п’янку і ўсім гуртам трапілі ў міліцыю… Дырэктар мог быць у адпачынку або нават ляжаць у бальніцы, але, калі ў школе ў гэты час здаралася нешта экстраардынарнае, яго, дачакаўшыся з адпачынку ці з бальніцы, звальнялі з работы — самы просты і самы радыкальны спосаб вырашэння ўсіх складаных педагагічных праблем.

Дзве з паловай тысячы вучняў. Армейскі полк, але без вайсковай дысцыпліны і субардынацыі, без вайсковага забеспячэння і вайсковай тэхнікі, без надзейнага механізма, які ўтрымлівае ў падначаленні людзей. Голы энтузіязм, адзіны сродак уздзеяння — слова, якое дэвальвавалася да такога стану, што на яго ніхто не звяртае ўвагі. Ад раніцы да ночы школа кіпіць, як кацёл, пад які не шкадуючы падкладаюць дровы. Дзверы за дзень адчыняюцца і зачыняюцца дзесяткі тысяч разоў. Рып-рып, рып-рып… Жалезныя ручкі вытрымліваюць тыдзень і ломяцца. Магутныя завесы адвальваюцца праз месяц. Дзверы ўпалі — ледзь не забілі хлопчыка. «Хуткая дапамога» адвезла ў бальніцу абаіх: хлопчыка са страсеннем мазгоў і Валянціну Іванаўну з цяжкім сардэчным прыступам. Не таму, што, калі б загінула дзіця, яе тут жа выключылі б з партыі і выгналі з работы, яна нават не падумала пра гэта. Проста дзіця магло загінуць, і яна адчувала б сябе вінаватай у гэтай смерці,— вось што рванула сэрца так, што пацямнела ў вачах і зямля паплыла пад нагамі. Вінаватая ў смерці… На шчасце, хлопчык паправіўся. Хутчэй чым сама дырэктар. Абышлося строгай вымовай з занясеннем у асабовую справу. Як быццам гэта яна вырабляла тыя праклятыя завесы! Як быццам гэта яна напхала ў школу ад ненажэрнай прагнасці сваёй столькі дзяцей, што не вытрымлівае жалеза і сціраецца бетон прыступак.

Яна любіла школу сляпой фанатычнай любоўю. Ёй некалькі разоў прапаноўвалі іншыя пасады; не менш пачэсныя, лягчэйшыя, яны нават больш аплачваліся — яна адмаўлялася адразу ж, без роздуму, таму што не ўяўляла свайго жыцця без дзяцей, без цішыні ўрокаў і тлуму перапынкаў, і была пераканана, што так павінны жыць усе, хто прысвяціў сябе справе навучання і выхавання. У жніўні да яе па накіраваннях райана прыходзілі выпускнікі інстытутаў, зялёная педагагічная моладзь. Яна ахвотна брала непрыгожых: не так хутка выйдуць замуж, хоць трохі папрацуюць з поўнай аддачай, нечаму навучацца; маладых, прыгожых, асабліва калі якая ўжо чакала дзіця, ветліва, але рашуча выправаджвала. Яна разумела, што гэта агідна, што парушае не толькі пісаныя законы, але і законы маралі, і нічога не магла з сабою зрабіць, у яе не хапала ні смеласці, ні жадання, каб нават самой сабе прызнацца ў жорсткасці, апантанай жорсткасці і эгаізме; куды лягчэй і зручней было думаць, што яна кіруецца інтарэсамі справы. Ну сапраўды, як пойдзе гэта настаўніца ў клас з такім жыватом? Яе ж засмяюць, якім аўтарытэтам яна будзе карыстацца?.. Дзеці пачнуць шаптацца за яе спіной, пойдуць непатрэбныя размовы… А праз нейкі час яна адправіцца ў дэкрэтны адпачынак, і які ёй клопат да таго, хто будзе вучыць гэты клас ці нават гэтыя класы. Дзе ты возьмеш ёй замену сярод навучальнага года, ды і месца ж для яе трэба захаваць, давядзецца ўзвальваць на сваіх, а гэта амаль нікому не трэба. Ніхто не гоніцца за лішняй капейкай, не той час. Сёння адзін пойдзе, заўтра другі, паслязаўтра прымусіш трэцяга… Урокі даюцца абы-як, сшыткі не правяраюцца тыднямі, парадак падае. Пасыплюцца скаргі бацькоў у райана, міністэрства, пачнуцца праверкі, валтузня… Вядома, яна не гаварыла ўсяго гэтага маладой настаўніцы, якая са спадзяваннем глядзела на яе, чакала яе рашэння, яна знаходзіла зусім іншыя словы: так, месца было, але мы гадзіну назад ужо ўзялі чалавека, ах, як непрыемна, гэта ж каб вы прыйшлі на якую гадзіну раней…— але думала менавіта так. I, хацела яна таго ці не, думала яна не толькі пра школу, але і пра сябе, пра тое, каб мець хоць трохі менш клопату, каб лепей выглядаць у вачах начальства, якое вельмі ж не любіць ніякіх скаргаў — усе яны, скаргі, нават самыя дзікія і неабгрунтаваныя, кладуцца на школу, а значыцца, і на яе, дырэктара, і на само начальства нейкай бруднай плямай, а пісаць у наш час усеагульнай адукаванасці людзі налаўчыліся.

Каб гэта было ў яе ўладзе, яна брала б на працу толькі мужчын, дзевак-векавух або жанчын з даведкамі аб бяздзетнасці. У крайнім выпадку тых маладых сямейных жанчын, у якіх дзяцей даглядаюць бацькі-пенсіянеры. Вось тады ўсе сядзелі б у школе ад раніцы да ночы, як яна, ніхто не рваўся б дадому, не адпрошваўся са сходаў, нарад і вечароў таму, што трэба забраць малога з садзіка або ўзяць хвораму мужу ў аптэцы лекі; усім хапала б часу праводзіць дадатковыя заняткі з двоечнікамі, наладжваць усялякія пазакласныя мерапрыемствы — працаваць. Яна любіла і шанавала толькі гэткіх жа валоў, як сама, тых, хто араў разам з ёю, у адной запрэжцы, так, што аж косці трашчалі. Гэтым яна давала максімальную нагрузку, каб яны маглі болей зарабіць, патрабавала ад завучаў так складаць расклад урокаў, каб у іх марна не траціўся час на «фортачкі», цярпела грубасць і сварлівасць, калі гэта, вядома, не пераносілася на дзяцей,— з ёю яны маглі спрачацца колькі хочаш, яна не злавала. Абы не сядзелі на бюлетэнях, на даведках, калі хварэюць уласныя дзеці, таму што ўсё гэта парушае навучальны працэс, ліхаманіць школу. Тых жа, хто рабіў сваю работу «ад» і «да», няхай сабе нават старанна і сумленна, але без таго імпэту, без той апантанасці, якія ўносіла ў любую справу яна сама, Валянціна Іванаўна не любіла і пры першай жа магчымасці выжывала іх.

Калі ў школе пачыналі працаваць розныя камісіі і праверкі (а яны адтуль не вылазілі месяцамі, быццам школа — гэта прамтаварная база, дзе атабарылася банда зладзеяў!), Валянціна Іванаўна чарнела. Хударлявы твар яе яшчэ больш выцягваўся, шэрыя вочы западалі і цямнелі. Яна так балюча ўспрымала кожную, нават самую дробную, заўвагу, якую рабілі нават не ёй асабіста, а яе завучам, настаўнікам, піянерважатым, быццам гэта заўвага ставіла пад сумненне яе веданне і разуменне школьнага працэсу, яе ўменне кіраваць калектывам, яе адданасць сваёй справе. Яе трэба было хваліць, яна прагла і вымагала пахвалы, як галодны кавалка хлеба. Дзе, сярод якіх людзей яна ні была б, яна гаварыла толькі пра сябе, пра сваю школу, пра сваю работу. Яна проста не магла жыць, калі ўсе навокал не захапляліся ёю: яе энергіяй і настойлівасцю, апантанай працаздольнасцю, педагагічным і адміністратыўным талентам, адданасцю сваёй справе. Як легендарны Антэй чэрпаў сілы ў дотыку да зямлі, так Валянціна Іванаўна — у пахвале, і для яе амаль не мела значэння, хто хваліў: інспектар міністэрства ці дзяўчынка з райкома камсамола, яе нядаўняя выпускніца.

Вялізныя палітычныя і сацыяльна-эканамічныя змены, пачатыя ў нашай краіне Кастрычніцкай рэвалюцыяй, эмансіпіравалі жанчыну. Яны ўраўнавалі жанчыну з мужчынам літаральна ва ўсіх галінах жыцця. А гэта ў сваю чаргу стварыла новы тып жанчыны: самастойнай, упэўненай у сабе і сваіх магчымасцях, эканамічна незалежнай. За нейкіх пяць-шэсць дзесяцігоддзяў у нас стала больш жанчын з вышэйшай адукацыяй, чым мужчын. Яны амаль поўнасцю выцяснілі мужчын са школ, бальніц, бухгалтэрый, многіх галін вытворчасці. Жанчына — міністр, сакратар абкома, дырэктар вялікага прадпрыемства, старшыня калгаса — усё гэта стала звычайным і нават трывіяльным.

Але ж адначасова эмансіпацыя сыграла з жанчынай кепскую штуку. Дала жанчыне ўсе правы, магчымасці і абавязкі мужчыны і не пазбавіла ад асноўных жаночых функцый: быць жонкай, маці, захавальніцай сямейнага агню. У дзелавой жанчыны, якая адчула асалоду самастойнай работы, улады. грошай, павагі таварышаў па працы, на ўсё гэта не засталося ні сілы, ні часу, ні нават жадання.

Працаваць з такімі жанчынамі — асалода, жыць — пакута.

Ці не тут хаваецца адзін з адказаў на пытанне, чаму ў нас нараджаецца з кожным годам усё меней дзяцей, а суды завалены заявамі аб разводах? Заявамі ад людзей, якія пражылі разам не месяц, не паўгода, а і дзесяць, і дваццаць год…

Валянціна Іванаўна Жураўская цягнула воз, з якім справіўся б далёка не кожны мужчына. Напрыклад, яна была абсалютна ўпэўнена, што яе муж, Арсен Міхайлавіч, не справіўся б. У ім і блізка не было той апантанасці работай. якой вымагае школа. Па сутнасці сваёй ён быў хутчэй сузіральнікам, чым дзеячам, а сузіральнікам добра быць, працуючы ў выдавецтве: узяў рукапіс і калупайся ў ім, пакуль не надакучыць. Яе ж работа патрабавала дзейнасці. I яе абурала, не магло не абураць, што, працуючы многа больш за мужа і зарабляючы ў два разы больш за яго, яна яшчэ была вымушана цягнуць на сваіх плячах сям’ю, дом. Ва ўсякім выпадку, ад яе чакалі і патрабавалі гэтага. Яе мужа зусім не радавалі поспехі дырэктара школы Жураўскай. Груба кажучы, яму было напляваць на гэтыя яе поспехі, на яе пасаду і на яе зарплату, на любоў вучняў і павагу іх бацькоў. Ён хацеў, каб яна жыла для яго і іх сына Андрэя; пры сварках Арсен заўсёды гаварыў Валянціне Іванаўне, што ён, жанаты чалавек, не мае жонкі, гаспадыні, сябра, а Андрэй не мае маці, і яна адчувала, як многа горкай праўды ў гэтых яго словах, але жыць інакш не магла і не жадала. Яна з апошніх сіл імкнулася рабіць амаль усё, што робяць менш занятыя жанчыны: уставала на досвітку і смажыла катлеты, каб накарміць сваіх абібокаў; раз у тыдзень, замест таго каб пачытаць кнігу і адпачыць, мыла падлогу і сяк-так прыбірала ў кватэры; у сына і ў Арсена заўсёды былі чыстыя кашулі і бялізна — чаго ж яшчэ ад яе патрабаваць? Каб яна ўсё гэта рабіла з любоўю, з душой? А дзе набрацца гэтай самай душы? Яна ж не безразмерная, як сучасныя шкарпэткі. У школе яе кабінет прыбірала тэхнічка, яна ж прышывала Валянціне Іванаўне гузікі і вешалкі, у школе яна была дырэктарам — чаму ж дома яна павінна адчуваць сябе парабчанкай?

Так, яна не любіла свой дом, як не любіла цяжарных настаўніц, як не любіла ўсё, што замінае рабоце. А мужа і сына любіла. Любіла нейкай хваравітай, нервовай любоўю. Яны патрэбны былі ёй. Сваім існаваннем яны сцвярджалі перад іншымі людзьмі, што ў яе ўсё нармальна, усё як мае быць.

На самай справе сямейнае жыццё ўжо даўно не прыносіла ёй радасці. 3 таго часу, як яна стала завучам, а потым дырэктарам і пачала пазней і пазней вяртацца дадому, Арсен усё больш аддаляўся ад яе. Яму вельмі хутка абрыдла займацца тым, чым, на думку Арсена, павінна была займацца яна, чым займаліся жонкі яго сяброў: насіць брудную бялізну ў пральню, а стары абутак у майстэрню, стаяць у чэргах у магазінах, плаціць за кватэру і тэлефон, дбаць пра шторы, каструлі і чайныя лыжачкі — пра ўсё тое, без чаго няма дома і ад чаго яна рашуча адмежавалася. Пайшлі сваркі, усё больш злосныя і брыдкія, калі ўжо не выбіраюць слоў, а думаюць толькі пра тое, каб як мага больш балюча адзін аднаго зняважыць. Арсен шалеў ад яе абыякавасці да рэчаў. Яна не любіла халатаў, лічыла іх сімвалам і сінонімам мяшчанства і смажыла катлеты на кухні ў той жа дарагой сукенцы, у якой хадзіла ў школу. З’яўляліся плямы, часам на самым відавоку, на хімчыстку часу ў яе ніколі не было, брудная сукенка вешалася ў шафу і куплялася новая. Ніякіх праблем. А што зноў не хапіла грошай да зарплаты — ну что ж, пазычым якую дваццатку, дацягнем… А ён не любіў пазычаць, яму сорамна было пазычаць, бо абое зараблялі каля пяцісот рублёў чыстымі, хіба гэтага мала на тры чалавекі? Сябры і знаёмыя лічылі, што ў іх грошай — куры не клююць, як тут пазычаць?.. Яна магла выцерці стол тым жа ручніком, якім выцірала талеркі, бо дома ніколі не было чыстай анучкі; павесіць на балконе кашулі і іншую дробязь без прышчэпак, бо не паклапацілася іх купіць, а тыя, што купляў некалі Арсен, згубіліся, і вецер раскідваў памытую бялізну па двары, і яе прыносілі суседкі або яна гублялася. Ён не разумеў гэтага: Валянціна вырасла ў дзіцячым доме, паспытала і ваеннай і пасляваеннай галечы, павінна была ведаць цану зробленай капейчыны, адкуль гэта ў ёй? У насценнай шафе валяюцца тры пары зімовых ботаў па сто дваццаць-сто пяцьдзесят рублёў кожная пара, іх бы пачысціць, адрамантаваць, зносу яшчэ не было б, а яна купляе новыя: дзе, як на ўсё гэта набрацца? «Пустадомка! — горка крывячы рот, гаварыў ён.— Што гэта за сабачае жыццё такое, хіба можна так жыць?!» — «Не жыві,— адказвала яна,— яж цябе не трымаю. Знайдзі сабе якую-небудзь мяшчанку, якая пухне на рабоце ад суму, у яе на ўсе хопіць часу: на анучкі, на прышчэпкі, на гузікі. У мяне яго мяма».

Ёй здавалася, што дом, неабходнасць займацца дамашняй работай прыніжаюць яе. Яна адчувала сябе ў сваёй кватэры, як камандзіровачны ў гасцініцы: пераначаваў, і добра, што там яшчэ рабіць? А што няўтульна, бруднавата, пуста — якая табе да гэтага справа. Няхай пра гэта клапоціцца адміністрацыя гасцініцы. Гасцініца і сталоўка, нават самая дрэнная,— гэтага ёй хапіла б на ўсё жыццё: прыбралі, падалі… Нездарма яна так лёгка, так хораша адчувала сябе ў санаторыях.

Гадоў шэсць назад Арсен кінуў яе. Амаль два месяцы ён пражыў у нейкай жанчыны, ці то ў машыністкі, ці то ў карэктаркі з газеты. Потым вярнуўся. Маўкліва лічылася, што Арсен вярнуўся з-за Андрэя: падлетку патрэбен быў бацька. Але Валянціна Іванаўна ведала, што гэта няпраўда, што Арсен вярнуўся таму, што кахае яе, што і ён не можа без яе жыць. Кахае — і ненавідзіць. I яна кахала яго — і ненавідзела, і не магла без яго — у тыя месяцы, што яго не было, раптам усё страціла сэнс, нават работа. Ён вярнуўся, і яна прыняла яго, хаця павінна была выгнаць — рашуча і беспаваротна. Не выгнала. Замест гэтага нейкі час, гвалтуючы сябе, прыходзіла дамоў у сем гадзін вечара, нешта рабіла, аднойчы яны разам нават схадзілі ў тэатр, а потым усё пайшло-паехала, як і раней. Розніца была толькі адна: больш Арсен не сварыўся, нічога не патрабаваў і нават не прасіў, замкнуўся ў сабе, махнуў на ўсё рукой. I яна супакоілася.

На нейкі час паміж імі ўсталявалася маўклівая згода: няхай кожны жыве як хоча. Арсен пачаў замыкацца ў сваім кабінеце, там ён і спаў на тахце. Яна моўчкі прымірылася і з гэтым: стамлялася так, што ледзь дацягвалася да ложка

Валянціна Іванаўна ведала, што сям’і больш няма, засталася адна бачнасць, але чаплялася за гэтую бачнасць з апошніх сіл. Навошта? Яна нават сама сабе не здолела б адказаць на гэтае пытанне. Не са мной — але і ні з кім: гэтым яна жыла.

Мінулай восенню ён паехаў на бульбу. Аж на два тыдні. З той самай Чумаковай. Адтуль у іх усё пачалося, адтуль. Валянціна Іванаўна адчувала гэта, хоць і не хацела верыць. Так добра было думаць, што нічога не здарылася, шго нічога не здарыцца. Абое размянялі пяты дзесятак, колькі ж можна?

Верыла, старалася верыць. Аж да сённяшняга нечаканага званка.

«Я ж пэўна недзе чула гэты голас,— зноў з тугой падумала Валянціна Іванаўна.— Трэба трошкі супакоіцца узяць сябе ў рукі, і я абавязкова ўспомню, дзе і калі яго чула. Нешта бялявае, нафарбаванае, нахабнае, з вялікім чырвоным ротам — сабе самой на вуха пашаптаць можа… Маіх гадоў, не, трошкі маладзейшая. Супакоіцца, супакоіцца…»

Але супакоіцца, узяць сябе ў рукі не ўдавалася.

3

Валянціна Іванаўна ведала Чумаковых: іх дзеці вучыліся ў яе школе, ды і жылі яны на адным двары. Хаця словы «адзін двор» цяпер ні пра што не гавораць: можна цэлае жыццё пражыць у адным пад’ездзе, на адной лесвічнай пляцоўцы і не ведаць суседзяў, а калі ведаць, дык толькі ў твар. Сустрэліся, павіталіся, разышліся. Сучасны шматкватэрны дом — гэта не старая вёска, дзе ўсе ведалі адзін аднаго; горад разбурае, ірве людскія сувязі, замыкае чалавека ў чатыры бетонныя сцяны, прыкоўвае ланцугом да тэлевізара — што яму да суседзяў, навошта яму чужыя людзі! Адзін толькі тлум… I калі Валянціна Іванаўна ведала Чумаковых, дык у гэтым была вінавата яе прафесія. 3 Ірынай Мікалаеўнай яна сустракалася на бацькоўскіх сходах, з Аляксеем Пятровічам, які ў школу, як большасць татаў, амаль не прыходзіў, даверыўшы гэту справу жонцы, неяк пазнаёміліся на выдавецкім вечары: сядзелі за адным столікам.

У яе была неверагодная памяць на твары, прозвішчы, тэлефоны: варта было адзін раз убачыць чалавека, пачуць яго імя, запісаць тэлефон, і яна магла ўспомніць усё гэта праз дваццаць год. Нават першакласнікаў у сваёй школе ўжо з другой навучальнай чвэрці яна называла па імёнах. У Жураўскага, ды і не толькі ў яго, гэта выклікала недавер і здзіўленне.

Неяк яны адпачывалі ў Гаграх. Гулялі па парку. Наперадзе ішлі трое мужчын. «Вось гэтага, што пасярэдзіне, я ведаю,— упэўнена сказала Валянціна Іванаўна.— Яго завуць Мікалай Мікалаевіч Аношкін. Некалі, яшчэ студэнткай педвучылішча, два тыдні я была ў доме адпачынку, у Ждановічах, ён працаваў там культмасавіком». «I больш ты яго не бачыла?» — спытаў Арсен Міхайлавіч. «Ніколі»,— адказала жонка. «Але з таго часу мімула васемнаццаць год,— не паверыў ён,— няўжо сапраўдм можна сёння ўспомніць культмасавіка, якога ты бачмла ў Ждановічах столькі год назад?» Яна ўсміхнулася і моўчкі паціснула плячыма. Столькі самаўпэўненасці, непахіснай перакананасці было ў гэтай яе ўсмешцы, што Жураўскі не вытрымаў: дагнаў мужчын, якія спыніліся каля павільёнчыка з сувенірамі, і крануў таго, што быў пасярэдзіне, за рукаў.

«Даруйце, калі ласка, ваша прозвішча Мікалай Мікалаевіч Аношкін?» — спытаў ён, помсліва думаючы, як зараз сатрэ гэту самаўпэўненую ўсмешку з яе твару. «Так точна, Аношкін,— чамусьці па-вайсковаму адказаў чалавек і з цікавасцю паглядзеў на яго.— Мікалай Мікалаевіч». — «Вы працуеце культмасавіком у Ждановічах?» Аношкін засмяяўся: «Калі тое было, дарагі таварыш! Дай бог памяць: ну, так, васемнаццаць год назад. Тады ж я адтуль і з’ехаў вось сюды, у санаторый «Святлана». А што такое?» — «Ды не, проста так,— збянтэжыўся Жураўскі.— Даруйце, калі ласка». I хуценька пайшоў да Валянціны, якая назірала, як хлапчукі з набярэжнай вудзяць рыбу. Яна нават не зірнула ў бок павільёнчыка, дзе ён размаўляў з мужчынамі, памыліцца мог хто хочаш, толькі не яна, і Арсен раптам надумаў, што яна не чалавек, а машына, жорсткая, бяздушная машына, у якую закладзена адпаведная праграма,— а які ж дурань крыўдзіцца на машыну, якая ўмее рабіць толькі тое, што прадугледжана праграмай? Арсену Міхайлавічу здалося, што нарэшце ён разгадаў сваю жонку, зразумеў галоўнае ў яе характары — так, так, прыгожая, як усе добра сканструяваныя машыны, мэтанакіраваная, дзейсная, працавітая і настойлівая ў тым, дзеля чаго створаная, — і яму стала спакойна і сумна, быццам на экзамеме задачу рашыў. Але затым ён успомніў рукі яе, і вусны, і ночы, калі самі сабой забываліся ўсе крыўды і праходзіла злосць, а душу перапаўняла пяшчота, а вочы — слёзы, слёзы шчасця і ўдзячнасці,— і горка эасмяяўся з сябе; гэта яна — машына? Каб усё было так проста, як лёгка было б жыць на свеце, лёгка і… нецікава.

Валянціна пачула яго смех, азірнулася і пашукала вачыма, з каго або з чаго ён смяецца. Не знайшла і пакрыўджана пересмыкнула вуснамі. Вырашыла, што з яе.

А ён з сябе смяяўся, з сябе, але гэтага зразумець яна не магла.

Смяяцца з сябе — гэтага яна ніколі не ўмела.

I цяпер Валянціна Іванаўна адразу ж успомніла Чумакову. Нават невялікую сутычку з ёю з-за выкладчыцы матэматыкі ўспомніла,— праўда, гэтая сутычка не пакінула ў яе душы аніякага следу, але і назусім не забылася.

«Хаця чаму ж? — падумала Валянціна Іванаўна, сціскаючы далонямі скроні.— Чаму ж не пакінула? Я ж якраз тады даведалася, што яна сама была настаўніцай і ўцякла са школы ў бібліятэку. Якраз тады яна ўпершыню выклікала ў мяне гідлівасць — перабежчыца! Вядома, адсядзець дзень у бібліятэцы — зусім не тое, што даць шэсць урокаў, правесці класны сход, праверыць гару сшыткаў, падрыхтавацца да заўтрашняга дня… Бяздзейнасць — вось што разбэшчвае такіх лялек, пухнуць без работы… Каб яна з дня ў дзень надрывалася гэтак, як я, ёй свайго мужыка не захацелася б, не тое што чужых. Уся распуста — ад ляноты, ад бяздзейнасці…»

Галаўны боль пачаў патроху аціхаць. Ужо не так ламала патыліцу, толькі ў скронях усё яшчэ калола, востра, аж спынялася сэрца, і цяжка было прыўзняць павекі.

«Чаго я распсіхавалася? — думала яна, скруціўшыся клубочкам на вузкай мулкай канапцы.— Што я пачула для сябе новага, нечаканага, чаму пасля гэтага званка ў мяне ўзнікла такое жудаснае адчуванне, быццам мяне раздушыў паравы каток? Арсен жа ўсё жыццё здраджваў мне, усё жыццё. Мы толькі ажаніліся, а ён ужо цалаваўся з Кацькай Моўчан, маёй лепшай сяброўкай, у нас на кухні; ах, як яны абое збянтэжыліся, калі я раптам туды ўвайшла! Гэта ж з-за яго я адцуралася ўсіх сваіх сябровак, больш ніколі ў наш дом не прыходзілі жанчыны, яны лічылі, што я зазналася і таму не хачу нікога бачыць, але пры чым тут зазнайства! 3 чаго мне было зазнавацца, чаго я ў жыцці дасягнула, каб задзіраць нос,— многія з іх спакойна адмовіліся ад таго ярма, якое я цягну з апошніх сіл. Дзеля чаго? Дзеля яго. Каб стаяць упоравень з ім, каб адчуваць сябе роўнай яму. Я ўвесь час цягнулася за ім, вядома, ён вучыўся ва універсітэце, столькі чытаў, умеў так прыгожа балбатаць пра ўсё на свеце, а я… Калі ўсе дзяўчынкі ў педвучылішчы чыталі ды бегалі па тэатрах, я мыла талеркі Ў рэстаране, каб неяк пражыць. Божа літасцівы, гэта ж сёння дзень нараджэння Аксаны Фёдараўны, і мы эапрошаны на банкет. Што рабіць? Я ж не магу не пайсці да яе, я ніколі не скончыла б педвучылішча, калі б не Аксана! Гэта яна прывяла мяне, бездапаможнае кураня, у рэстаран, і накарміла, і дала работу, без тых рублёў, што я зарабляла, мыючы вечарамі посуд, я не змагла б вучыцца. Я скончыла б не педвучылішча, а якую-небудзь школу ФЗН, як большасць дзяўчынак і хлопцаў з нашага дзіцячага дома, і стала б не настаўніцай, а мулярам або швачкай… Вядома, нічога дрэннага ў гэтым няма, але ж я была б дрэнным мулярам і дрэннай швачкай, бо ўсё жыццё, колькі сябе помню, марыла стаць настаўніцай. I стала ёю дзякуючы падтрымцы Аксаны Фёдараўны. Не ведаю, які я дырэктар, але настаўніца я добрая, гэта факт, які нават Арсен не аспрэчвае. Так што на банкет пайсці мне прыйдзецца, сціснуць сэрца ў кулак і пайсці; добра хоць, што я загадзя падарунак купіла. Скажу, што Арсена паслалі ў камандзіроўку, Аксана Фёдараўна яго недалюблівае за доўгі язык, і Уладзіслаў Лявонавіч таксама… Ох, усё ў мяне пераблыталася — боб з гарохам. Пра што гэта я? Пра педвучылішча і рэстаранную пасудамыйку? Так, так, я багата недачытала і недаглядзела ў юнацтве, бо маіх бацькоў немцы павесілі ў сорак трэцім на плошчы каля тэатра Янкі Купалы за сувязь з падполлем, я вырасла ў дзіцячым доме, і не было чалавека, які хоць добрым словам памог, падтрымаў мяне, акрамя хіба выхавальніц і Аксаны Фёдараўны. Педвучылішча, а потым завочна педінстытут… якая там была вучоба! Школа, маленькі Андрэй, пакойчык у бараку… Прыходзілі сябры Арсена, гэткія ж балбатуны, як ён: ах, Іанеску, ах, Сартр, ах Феліні, Фолкнер, Хемінгуэй… А я не ведала, з чым яго ядуць, таго Іанеску, школа забірала ўвесь мой час, высмоктвала ўсе сокі. Цяпер я разумею: яму было нецікава са мной. Школа, вучні, падручнікі, правапарушэнні — усё, чым я жыла, яго не цікавіла, а пра што яшчэ я магла з ім гаварыць? Ці не таму нашы размовы ўсё часцей заканчваліся спрэчкамі за нейкую дробязь?! Так, ён кахаў мяне і цяпер кахае, я ў гэтым не сумняваюся ні на хвіліну, але яму ўсё жыццё нецікава са мной, і ён усё жыццё шукае гэтае цікавае ў іншых. Журналісткі, мастачкі, актрысы, цяпер вось бібліятэкарка. Вядома, яна ведае пра Іанеску больш за мяне, але каб уведаць гэта, яна ўцякла са школы; а што ж гэта было б, каб усе ўцяклі?! Хто б вучыў дзяцей любіць і разумець Пушкіна і Купалу; без Іанескі, пэўна ж, можна неяк пражыць, я вось жыву, і тысячы другіх людзей, хто нават не чуў яго прозвішча, а без Пушкіна і Купалы людзі адзічэлі б і пачалі кусаць адзін аднаго».

«Што змянілася пасля гэтага званка? — з адчаем думала яна.— Што цяпер я ведаю прозвішча яго каханкі і месца, дзе яны сустракаюцца? А хіба гэта так важна? Так, важна.

Менавіта гэта і важна. Я ж маню, сама сабе маню, калі гавару, што ён усё жыццё здраджваў мне. Адзін выпадак, калі ён з’ехаў з дому… Усё астатняе — толькі падазрэнні, калі быць шчырай, дык я больш нічога толкам не ведаю. Нават што ён цалаваўся з Кацькай Моўчан, — а можа, мне тады падалося? Ён гаварыў, што ўсе гэтыя жанчыны — яго сябры, проста сябры, а я ўсіх іх лічыла яго палюбоўніцамі, я ніколі не верыла ў сяброўства паміж мужчынамі і жанчынамі, няўжо я памыляюся? Каб сапраўды ён пакахаў тую машыністку ці карэктарку… ну, што яму перашкаджала разысціся са мной? Нешта ж перашкодзіла… Не, кахаў ён толькі мяне, адну мяне, і цяпер ён кахае мяне, хоць і спіць з гэтай распусніцай на вуліцы Дзімітрава, у доме адзінаццаць, кватэра тры. Што гэта за кватэра? Пэўна ж, нейкі прытон, дзе збіраюцца тыя, каму яшчэ не абрыдла гуляць у багему: свечкі, музыка, сухое віно, інтэлектуальная балбатня…

Раней, да гэтага званка, я толькі думала, здагадвалася, што ён не супакоіўся, не спыніўся, што ён увесь час мяне падманвае. Цяпер я гэта ведаю пэўна. Вось у чым розніца паміж «цяпер» і «раней». Ведаю пэўна, а гэта значыць, што больш нам разам не жыць. Вось чаму ў мяне так разбалелася галава: прыйшоў час рашэнняў. Цікава, чаму я адраэу ёй паверыла, гэтай паскудзе? Таму што чакала гэтага? Адчувала? Учарашняя гісторыя са спідометрам? Я ж бачыла, што ён кожны дзень некага возіць за горад, кожны дзень на спідометры лішнія пяцьдзесят-шэсцьдзесят кіламетраў. Варта мне было гэта заўважыць, і я адразу ж здагадалася, што возіць ён жанчыну, інакш сам расказаў бы. А ўчора… Ён папаўся, як хлапчук. Гэта быў удар пад дых, так, здаецца, гавораць у такіх выпадках, у мяне было такое адчуванне, што ён вось-вось шпурне машыну пад сустрэчны самазвал або ўсадзіць яе ў бетонны слуп. Чаму ён не зрабіў гэтага? Не было б ні званка, ні дзікага болю, ні тугі, ад якой аж заходзіцца сэрца… нічога ўжо не было б. Але ён і на гэта не здольны. Таму што ён баязлівец. Ён — паталагічны баязлівец, мой дарагі муж, яго ніколі не хапала на ўчынак — толькі на дробязі. Каханне… Ён проста не адважваўся мяне кінуць, баяўся нешта мяняць, неяк перабудоўваць жыццё. Паспрабаваў, нешта не атрымалася — і назад. Баязлівец ва ўсім: у жыцці, каханні, рабоце. Хоць бы сабе тая гісторыя… Калі ён яшчэ працаваў у газеце і раскапаў сапраўднае злачынства, аферу, у якой былі замешаны дзесяткі людзей. Ды якіх людзей! Старшыні калгасаў, адзін нават Герой Сацыялістычнай Працы, дырэктар малаказавода, старшыня райвыканкома, сакратар райкома… Яны арганізавалі пісьмо, быццам ён у вёсцы піў, чапляўся да жанчын, біўся, крытыкаваў нашы парадкі… Яны ачарнілі і збэсцілі яго, і галоўны рэдактар, каб не падымаць скандалу, прапанаваў яму звольніцца па ўласным жаданні. Я маліла яго: змагайся! Ну, выключаць цябе з партыі, прагоняць з работы, нічога, пражывём на маю зарплату. Сёння ты прайграеш, але заўтра пераможаш. Абавязкова пераможаш, нават калі гэта заўтра прыйдзе праз паўгода, праз год. Ёсць на свеце праўда, ёсць сумленныя людзі, яны падтрымаюць цябе, і ты абавязкова пераможаш. Што ён мне адказаў? «Пакуль сонца ўзыдзе, раса вочы выесць»,— вось што. I падаў заяву, і па-халуйску пакорліва пайшоў рэдактарам у выдавецтва, а ён жа бліскучы журналіст, я гэта ведаю. Заечая душа, ён зламаўся, як сцізорык, ледзь толькі на яго націснулі, і ўвесь бляск з яго асыпаўся, як танная пазалота.

Баязлівец… Усе баязліўцы па самой натуры, па глыбіннай сутнасці сваёй здраднікі.