Вяртанне да сябе

Таццяна прыйшла ў клініку пасля медыцынскага вучылішча, рыхтавалася да паступлення ў інстытут. Працавітая, акуратная, яна была выдатнай аперацыйнай сястрой; Чумакоў працаваў з ёю другі год і нацешыцца не мог. Ён не ведаў, ды і адкуль ён мог ведаць, што жывецца Таццяне ў клініцы кепска і адзінока, што сёстры і санітаркі дружна ненавідзяць яе за прывычку ўсім рэзаць праўду ў вочы.

— Няўжо і перадачы?— жахнуўся ён.— Гэта… гэта ж агідна, Таня! Такога ж яшчэ ніколі не было!

— А вось будзе камсамольскі сход, я ўсё скажу. А там няхай яны мяне хоць атруцяць!..

Злосны, разгублены ад усяго бачанага і пачутага, Чумакоў пайшоў у ардынатарскую. Што ж гэта робіцца? Усё прагніло, ад верху да нізу. Дзе ўзяць сумленных людзей, падзвіжнікаў, якімі адвеку славілася, на якіх адвеку трымалася і трымаецца медыцына? Так, трэба павышаць зарплату і санітаркам, і сястрычкам, і ўрачам, трэба будаваць для іх кватэры і даваць пуцёўкі ў лепшыя санаторыі і дамы адпачынку. Але толькі гэта праблемы не вырашыць. Нешта адбываецца з самімі людзьмі, нейкая злавесная хвароба раз’ядае іхнія душы. Гэта хвароба — мана: гаворым адно, робім іншае. Нахабная, самаўпэўненая мана, двайная бухгалтэрыя — напаказ і для сябе. Напаказ — дэкламацыя пра самую гуманную прафесію, для сябе — чужыя пакункі з перадачамі, бессаромнае хабарніцтва, абыякавасць да чужога лёсу. Гіне вера ў дабро, у справядлівасць, разбураюцца ідэалы, у якія мы так свята верылі. Яго вялікасць рубель — вось ідэал санітаркі Галі Сідорчык, яе вялікасць тысяча — ідэал прафесара Карпенкі. Якая ж паміж імі розніца?..

Што ж гэта будзе, пакутліва думаў ён, ідучы па лесвіцы на першы паверх, што ж гэта будзе? Сёння Таня цябе паслухалася, прыбрала, а хто гэта зробіць заўтра, калі Галя сапраўды плюне ды падасць заяву? Зноў прасіць Таню? Нельга, немагчыма, яна ж аперацыйная сястра, гэта не яе справа. У медінстытутах вар’яцкія конкурсы — вось табе і малая зарплата, і цяжкая работа. Прэстыж прафесіі ўрача ў моладзі — найвышэйшы. Наўрад ці на гэта ўплывае гіпатэтычная магчымасць мець нейкі навар, вабіць сама прафесія. Дык чаму б не завесці такі парадак: кожны, хто хоча стаць медыкам, павінен адпрацаваць два гады ў бальніцы. Без аніякіх выключэнняў. Адзіны працоўны стаж, які варта браць пад увагу, рэкамендацыя клінікі — як найважнейшы экзамен. Дык жа няма гэтага. Прасядзела дзяўчынка два гады ў бібліятэцы, у ашчаднай касе, на заводзіку па вырабу мыльных пульхіроў, адслужыў хлопец у арміі — і ў іх тыя ж правы, што ў санітаркі з анкалогіі. Чаму робіцца гэта глупства? Таму што ёсць людзі, якія хочуць бачыць сваіх дзяцей урачамі, але не жадаюць, каб яны цяжкай працай зарабілі права быць імі. У руках гэтых людзей улада, а хто ж паверне ўладу супроць сябе, супроць сваіх нашчадкаў?.. А завядзі такі парадак — і якая армія санітарак і санітараў заўтра замяніла б Галю Сідорчык! І наколькі менш было б кепскіх урачоў — абыякавых, гультаяватых невукаў… Пагаварыць пра ўсё гэта на вучоным савеце, на партсходзе? Гаварыў, і не раз. Колькі можна таўчы ваду ў ступе?! Абрыдла… Нічога ад нас не і залежыць, хіба што нейкі парадак з выдачай бялізны навесці ды дзвюх-трох самых нахабных дурніц выгнаць, вось і ўсё. Што рабіць чалавеку, ад якога нічога не залежыць? Заплюшчыцца — нічога не бачу, нічога не чую, нічога не ведаю?.. Я ж нават не ведаю самага простага: як падкарміць тую няшчасную Ванду Казіміраўну, каб яна вытрымала аперацыю. За тыя капейкі, што выдзяляюцца на харчаванне, гэта немагчыма, з дому не прынясеш — не возьме. Памрэ, а не возьме. Ды і не наносішся. А між тым большасць хворых да нашай ежы і не дакранаюцца, хіба што чаю пап’юць. Халадзільнікі ў калідорах трашчаць ад розных прысмакаў. Можна было б гатаваць у тры, у пяць разоў менш, але лепш, смачней. Для тых, каму гэта сапраўды патрэбна. Ды хто табе дазволіць?.. Манілаўшчына. Але ты не можаш пра гэта не думаць. 3 кухні на свінаферму машынамі возяць памыі, а адзінокая настаўніца з Турава ляжыць галодная, бо і ў рот не можа ўзяць тое, што ёй прыносяць. I ўсё гэта разам мы называем сацыяльнай справядлівасцю… I смех і грэх.

2

Пасля клінічнай канферэнцыі хірургі сабраліся ў ардынатарскай: пятніца — аперацыйны дзень. Агульнай увагай завалодала Каламійцава. Яна ўзбуджана расказвала пра званок мужа. Пры пасадцы ў Сімферопалі яго самалёт ледзь не пацярпеў аварыю, дзякуй богу, усё абышлося, але адна пасажырка ўсё ж загінула: не зашпіліла прывязны рэмень, пры штуршку яе выкінула з крэсла і — галавой у стойку. Уяўляеце? На вачах у свайго мужа… Ён, бедны, ледзь не звар’яцеў ад гора: Міхась гаварыў, што ніколі ў жыцці не бачыў, каб мужчына так плакаў і рваў на сабе валасы ад гора. Вядома, шкада жанчыну, зусім яшчэ маладая, але ж трэба выконваць правілы, патрабаванні; рамяні для таго і прыдуманы, каб прадухіліць бяду ў аварыйных сітуацыях… Вечная наша абыякавасць, а ў Міхася цяпер будуць непрыемнасці, ды яшчэ якія…

— Дарэчы, Аляксей Пятровіч, гэта жанчына працавала Ў тым жа выдавецтве, што і ваша Ірына Мікалаеўна. Я ёй раніцай пазваніла. Аказваецца, яны былі сяброўкі. Бедная Ірына Мікалаеўна так расхвалявалася, што мне не ўдалося яе супакоіць. Пазваніце вы, а? Вось гора…

Чумакоў не адказаў. Ранішняя сутычка з санітаркай, пякучы роздум пра становішча ў клініцы, якой ён аддаў лепшыя гады жыцця, адчуванне ўласнай бездапаможнасці, няздольнасці нешта перамяніць выбілі яго з раўнавагі. Наперадзе была складаная аперацыя, і ён яшчэ раз праглядаў аналізы, каб неяк сабрацца, засяродзіцца. Вядома, шкада Ірыніну сяброўку і яе няшчаснага мужа, але ім ужо не паможаш, трэба ратаваць тых, каго яшчэ можна ўратаваць. Усё-такі ён пазваніў дадому, а калі тэлефон не адказаў, у выдавецтва. Сказалі, што Ірына Мікалаеўна тэрмінова выехала пад Ракаў, каб неяк падрыхтаваць маці нябожчыцы. Ён паклаў трубку і пайшоў мыцца.

3 аперацыйнай Аляксей Пятровіч выйшаў праз чатыры з паловай гадзіны, мокры ад поту і стомлены — аперацыя аказалася нават цяжэйшая, чым ён чакаў. Але прайшла яна ўдала, маладая жанчына, маці траіх дзяцей, будзе жыць доўга, спакойна і шчасліва. Ён так і сказаў яе мужу, які, паныла апусціўшы плечы, чакаў яго прысуду ў прыёмным пакоі, і той, ажыўшы, з нечаканай сілай абхапіў Аляксея Пятровіча і расцалаваў у абедзве шчакі, а потым зноў сеў і заплакаў, не саромеючыся сваіх слёз.

— Ну, ну,— прабурчаў Чумакоў і адправіўся ў канцылярыю выпісваць камандзіроўку ў Маскву, а потым — у бухгалтэрыю, у касу… Калі ён перадаў сваіх хворых Безбародзьку, падрабязна пералічыўшы ўсё, што трэба рабіць, пакуль яго не будзе, рабочы дзень ужо даўно скончыўся. Настрой у Безбародзькі быў добры, цешча паэычыла яму грошай на кааператыў, жонка пазваніла, што яны ўжо і перавялі іх куды трэба, таму будучыя перагрузкі не засмуцілі Ілью Мацвеевіча — цяпер, калі вырашылася праблема з кватэрай, ён быў гатовы працаваць за ўвесь аддзел, а не толькі за Чумакова, тым больш што шчыра радаваўся за яго.

— Як гэта наш бурбон узяўся за розум? — шырока ўсміхаўся ён.— Відаць, у лесе мядзведзь здох. Дарэчы, уяўляеце: учора ён быў на юбілеі маёй цешчы і нават ласкава пагаварыў са мною.

— Ведаю,— усміхнуўся ў адказ Чумакоў.— Твая цешча, відаць, вялікі начальнік і карыстаецца ў Карпенкі незвычайнай павагай, бо ўчора ноччу я атрымаў загад як найхутчэй памагчы табе з дысертацыяй.

— Сволачы..,— злосна кінуў Безбародзька.— Усе яны сволачы, і мая цешча, і наш шаноўны загадчык. Што агульнага паміж прафесарам і адміністратарам рэстарана, хабарніцай і зладзюгай?.. Не разумею.

— Не бяры да галавы, лепш падгані афармленне, трэба выкарыстаць момант. Ды прасачы за хворай Мацкевіч з дванаццатай палаты, гэта мая асабістая просьба.

Чумакоў паціснуў Ілью Мацвеевічу руку і пайшоў да аўтобуса.

Ірына ўжо вярнулася дадому. Заплаканыя чырвоныя вочы, пакамечаная — нават не пераапранулася — сукенка.

— Ведаеш?

— Ведаю.— Чумакоў прайшоў у ванную памыць рукі.

— Які жах… Засталіся нямоглая старая і сіротка-дзяўчынка.

— Што ж ты зробіш…— уздыхнуў ён.

Вячэралі моўчкі, паглыбленыя ў свае думкі. Як заўсёды, стол быў накрыты белым абрусам, у крышталіках люстры пералівалася святло, дрыжала на срэбры нажоў і відэльцаў, на тонкім фарфоры талерак. Усё навокал ззяла чысцінёй і ўтульнасцю, ціхенька бубніў тэлевізар, электрычны самавар высвістваў сваю вясёлую песеньку, за празрыстым шклом акварыумаў сярод зялёных водарасцяў сноўдалі чародкі рознакаляровых рыбак, падобных на кавалачкі вясёлкі, але нішто ўжо не абуджала ў Чумакова пачуцця радасці. У кожнага сваё гора: у Алаччынай маці і дачкі сваё, у мяне — сваё. Мой дом — мая крэпасць… Вось яна і рухнула, твая крэпасць, а ты ж лічыў яе непрыступнай для жыццёвых трывог. Тут ты адпачываў душой ад страт і расчараванняў на рабоце, тут набіраўся сілы, калі апускаліся рукі і тупела думка. Усе непрыемнасці, колькі іх ні было, заставаліся недзе там, за парогам, прынамсі, ты прывык так думаць, і вось усё скончылася. Усё ўзарвана, адны руіны, смецце, пабіты, патрушчаны друз. 3 якім нецярпеннем некалі ты чакаў імгнення, калі можна зачыніць лабараторыю і пайсці дамоў! Так, работа ёсць работа, і табе даводзілася часта сядзець у інстытуце начамі, але сэрца тваё рвалася сюды, у свой дом, у яго дабрыню, чысціню і ўтульнасць. Ты сумаваў па ім у гасцях, у час адпачынку дзе-небудзь у санаторыі ля Чорнага мора, ты любіў свой дом, бо тут былі ўсе твае пачаткі і канцы. А цяпер табе не хачацца сюды, і ты падмяняеш людзей на начных дзяжурствах і гадзінамі тырчыш у клініцы, нават тады, калі ў гэтым няма ніякай патрэбы, хоць на першы погляд нічога дома не змянілася. Гэтак жа мякка свеціцца белы абрус на стале, і не падгарэла мяса, і бульбіны, цалкам засмажаныя ў алеі, жаўцеюць на талерцы, як маленькія сонцы, і Ірына, як заўсёды, ходзіць з залы на кухню, нешта прыбірае, нешта прыносіць, быццам нічога не адбылося. Не, адбылося: загінула яе сяброўка, тая самая, што дала ім прытулак у сваёй кватэры. Ці не таму яна так яе шкадуе? А што загінуў я, загінула наша жыццё — гэта яе не хвалюе і не цікавіць. Яна пругка ступае па дыване — не па папялішчы, у яе заплаканы, але не слязьмі па мне, твар, як звычайна, прыгожа выгнутыя вусны, плаўныя нетаропкія рухі… Вось яна падсоўвае сподачак з зялёным гарошкам, кладзе поліўку: уся — увага, шчырасць і добразычлівасць, і Чумакоў адчувае, як у яго ад агіды перахоплівае ў горле. Божа мой, думае ён, няўжо ёй не сорамна? Няўжо яна з тых, каму невядома адчуванне віны, хто заўсёды ўпэўнены ў сваёй праваце, здольны апраўдаць кожны свой учынак? Каб такое здарылася са мною, я доўга баяўся б падняць на яе вочы, мне здавалася б, што я выдам сябе позіркам, усмешкай, рухам… А яна есць, і п’е, і мяняе талеркі, і разлівае па кубках чай, і гамоніць аб нечым з Сярожкам… Каб яе кінулі ў брудную лужыну, яна і адтуль вылезла б чыстая, вось што самае страшнае, бруд як быццам зусім не ліпне да яе.

Есці не хацелася. Чумакоў адсунуў талерку, узяў кубак з чаем. Ірына заклапочана паглядзела на яго: ці не захварэў? Ён пакруціў галавой: усё ў парадку.

Сяргей кончыў вячэраць, падзякаваў, устаў.

— Пачакай,— сказала Ірына,— я хачу з табой пагаварыць.

— Гавары,— усміхнуўся сын.— Толькі хутчэй, у мяне мала часу.

— Нічога, паспееш з козамі на торг. Сёння я зноў бачыла цябе з Веранікай Акімавай.

— Ну і што? — здзівіўся сын.

— Я ўжо гаварыла, што гэтае сяброўства мне не падабаецца,— рэзка сказала ірына.

Чумакоў убачыў, як у Сярожкі таргануліся губы, вочы звузіліся ў шчылінкі, а позірк стаў халодны і жорсткі.

— Мая дарагая мама,— адкінуўся ён на крэсле,— я разумею, калі табе не падабаецца мая прычоска, твіст або бадзянне па пад’ездах з гітарамі. 3 гэтым, згадзіся, я заўсёды неяк лічыўся. Але сяброў сабе я буду выбіраць сам.

Ірына ўстала з-за стала.

— Гэта не сяброўства! Яна — разбэшчаная асоба, у якой наўме адны пагулянкі, а табе трэба вучыцца.

— Хто табе даў права так гаварыць? — Сярожка таксама ўстаў, і Чумакоў міжвольна залюбаваўся ім: высокі, дужы, прыгожы хлопец, які там хлопец — мужчына! — Што ты ведаеш пра яе?!

— Усё! — адрэзала Ірына, і Чумакоў здзівіўся яе тону — халоднаму, непрымірымаму.— Яна вырасла ў сям’і алкаголіка і сама п’е гарэлку. Яна сустракаецца з мужчынамі. Яна працуе ў асяроддзі, якое…

— Ірына…— мякка перапыніў Чумакоў жонку, заўважыўшы, як збялеў Сярожка.— Не трэба так.

— Трэба! — Не маці і сын, а два сляпыя ад злосці ворагі стаялі адно перад адным, іх падзяляў толькі стол.— Ты заняты сваёй работай і нічога не хочаш бачыць. Ён яшчэ дзіця, а яна… Яна абкруціць яго, задурыць яму галаву, гэта дрэнна скончыцца. Я не жадаю, каб яны больш сустракаліся!

— Гэта несправядліва,— адказаў Сярожка.— Я ўжо дарослы, і ты не будзеш мною камандаваць. Ты нічога не ведаеш ні пра яе, ні пра мяне. Так, так, не здзіўляйся, ты нічога пра мяне не ведаеш. Бацька заняты сваёй работай, а ты — сваёй, ва ўсіх свае справы і сваё жыццё, мы з Аленкай даўно ўжо выпалі з яго, як выпадаюць з цягніка, думаеш, мы не бачым?.. Ну, што ты ведаеш пра мяне? Што я нашу касцюмы пяцьдзесят другога памеру і чаравікі сорак трэцяга? Так, гэта ты ведаеш. Ведаеш, што ў мяне па англійскай тройка, а па літаратуры пяцёрка, што я займаюся боксам і плаваннем — што яшчэ ты ведаеш? Я кахаю яе, разумееш? Я кахаю яе, а яна — мяне, і ў ліпені, калі мне споўніцца васемнаццаць, мы пажэнімся, хоць, я разумею, вы будзеце супроць. Толькі нічога не гаварыце мне, я вас прашу, таму што я не змяню свайго рашэння, і мы дарэмна нагаворым адно аднаму брыдкасцей.

— Што? — Ірына ад разгубленасці села ў крэсла і прыціснула да рота сурвэтку.— Што ты гаворыш? Ты хоць разумееш, што ты гаворыш? Жаніцца ў васемнаццаць год на гэтай… на гэтай распусніцы?!

— Мама! — Сярожка сціснуў кулакі.— Мама, я цябе прашу: не гавары так! Ты не павінна так гаварыць, мама!

— Ды сціхніце вы! — ледзь не плачучы, крыкнула напалоханая, разгубленая Аленка.— Сярожка, прашу цябе…

— Ого! Ты яшчэ будзеш вучыць мяне, што я павінна гаварыць, а што не? — Ірына раз’ятрана стукнула кубкам па стале, асколкі ад яго аж у калідоры зазвінелі.— Ты ўжо дарослы і маеш права сунуць сваю дурную галаву ў пятлю?! А я павінна глядзець на гэта і пасміхацца? Не, даражэнькі, гэтага ты не дачакаешся. Ты лічыш сябе дарослым? Тым лепш. Тады паслухай мяне. Хлапчуку я гэтага не сказала б, а даросламу — чаму ж… Дык вось, мне расказвалі людзі, якім я не магу не верыць, што твая каханая яшчэ ў дзевятым класе насіла ў сумачцы супрацьцяжарныя пілюлі. У дзевятым класе… Думаеш, чаму яе выперлі са школы ў гэта самае… у гастраном? Што, у бацькі не хапіла грошай, каб яе вучыць? Не, мой даражэнькі! Яе больш нельга было трымаць у школе, сярод звычайных нармальных дзяўчынак, яна атруціла і разбэсціла б іх, і Валянціна Іванаўна, ваш дырэктар, зрабіла ўсё, каб выжыць гэту юную шлюху. А цяпер... А цяпер мой сын хоча на ёй жаніцца…

Ірына прыціснула сурвэтку да твару і заплакала.

Чумакоў глядзеў на сына. Сярожка стаяў збялелы і кусаў губы. Светлыя прамыя валасы падалі яму на вочы, закрывалі вушы, падоўжвалі твар. На твары гэтым не было і следу разгубленасці, адна непрыхаванная варожасць. Шырокія скулы рэзка выступілі пад тонкай скурай, пакрытай яшчэ дзіцячым пушком,— Сярожка зусім нядаўна пачаў галіцца, і Аляксей Пятровіч падарыў яму электрычную брытву,— сківіцы сціснуты, увесь — як напятая струна. Яшчэ адзін рух, зусім нязначны, і яна лопне. Чумакову зрабілася шкада хлопца; гэта ж трэба пачуць такое — быццам тварам аб сцяну! — і Ірыніна апантаная злосць здалася яму фальшывай, няшчырай і абразлівай. Ты ж сама была некалі амаль у такім жа становішчы, нечакана падумаў ён. Вядома, мала радасці, калі твой сын звяжа сваё жыццё з такой асобай, але ж можна было пашукаць іншыя словы, не такія жорсткія і бескампрамісныя. Трошачкі вытрымкі, трошачкі спагады, навошта ж бачыць у гэтай Вераніцы Акімавай не няшчаснае дурное дзяўчо, а хітрую, сапсаваную ўшчэнт спакусніцу. Трошачкі спагады, трошачкі літасці… Што зрабіла Ірыну такой ваяўнічай: пачуццё ўласнай віны, гора, што загінула Чмялёва, ці сляпая мацярынская любоў?..

Аленка плакала, сцяўшыся ў куточак вялікага і глыбокага крэсла. Сярожка са шкадобай паглядзеў на яе і адкінуў рукой са свайго твару доўгія валасы.

— Я ўсё гэта ведаю. Мне Вераніка расказала… Гэта былі не яе шлюлі… яе папрасілі перадаць іх адной жанчыне. Валянціна Іванаўна нават не выслухала Вераніку, бо баялася за сваю школу, за свой аўтарытэт. А вось ты… Ты не павінна была гэта гаварыць. Гэта брыдка, разумееш? Нельга затоптваць у гразь жывога чалавека, нават калі ёні і зрабіў некалі памылку. Вераніка… Яна больш чыстая за тых жанчын, што спакойна падманваюць сваіх мужоў.

— Што ты хочаш гэтым сказаць? — Ірына ўскінула галаву і размазала сурвэткай па твары злыя слёзы.

— Нічога, акрамя таго, што сказаў.

У Чумакова перасохла ў роце. Ведае! Няўжо гэта так далёка зайшло, што ведае нават Сярожка? Няўжо яна прыводзіла Жураўскага дадому і ён убачыў гэта? Якая брыдота, якая невыносная брыдота…

Трэба было нешта рабіць. Чумакоў яшчэ сам не ведаў — што, але і маўчаць далей было немагчыма: ён адчуваў — праз хвіліну-другую сын і маці нагавораць адно аднаму такога, што атруціць ім усё жыццё і нічога ўжо нельга будзе паправіць.

— Пачакай,— сказаў ён.— Пачакайце. Сядзь. I ты, Ірына. Ну, Аленка, супакойся. Я таксама маю права на слова, здаецца, я і табе, і маці не чужы. Сядзь, Сяргей, я хачу сёе-тое абмеркаваць з табой. Як мужчына з мужчынам.

Сярожка недаверліва паглядзеў на яго з-пад густых веек, але сеў і набычыўся, гатовы да адпору.

— Ты хочаш жаніцца…— Чумакоў дастаў цыгарэту.— Давайце пакуль што не будзем абмяркоўваць, на кім, паспеем, калі вы трошкі супакоіцеся, тут праблем хапае. Не буду табе гаварыць, якая гэта адказнасць, ты не дурны і сам, відаць, ужо нямала над гэтым думаў. Але ў мяне ўзнікае некалькі практычных пытанняў, на якія я хацеў бы пачуць адказ. Першае: дзе вы збіраецеся жыць? Ты ж разумееш, калі маці так неўзлюбіла тваю будучую жонку, жыць у нас вы не зможаце. Ды я і наогул супроць, каб маладыя жылі з бацькамі. Самастойнае жыццё трэба і пачынаць самастойна, гэта аксіёма. Можа, вас згодзіцца ўзяць бацька Веранікі? Але я б табе не раіў да іх ісці. Знаеш, як кажуць у народзе: прымачы хлеб сабачы. Тым больш што Акімаў сапраўды алкаголік, і ты гэта ведаеш. Дык вось: дзе?

— Ноймем прыватны пакой,— адказаў Сярожка.— Многія так пачынаюць, не мы адны.

— Зразумела.— Чумакоў нарэшце пракурыў цыгарэту і прагна, аж закашляўся, зацягнуўся дымам.— Але, па-першае, цяпер знайсці ў Мінску прыватны пакой нялёгка, а па-другое, ён страшэнна дарагі. Наш аспірант Жэня Тарасаў за пакойчык у восем квадратных метраў плаціць шэсцьдзесят рублёў у месяц. Дык у яго жонка-настаўніца, зарабляе амаль паўтары сотні, і сам ён — сто рублёў, і яшчэ начныя дзяжурствы, і падмена… Хлопец бярэцца за любую работу, каб зарабіць капейку на гэту праклятую кватэру. Ну, а з чаго будзеце плаціць вы?

— Знойдзем,— спакойна адказаў Сяргей.— Ніка зарабляе сто дваццаць, мне на ВАЗе абяцаюць не менш ста пяцідзесяці. Акрамя гэтага…

— На якім яшчэ ВАЗе? — перапыніла яго Ірына.— Ты зусім звар’яцеў, мой сын. Ты ж збіраўся пасля школы паступаць у медінстытут, на педыятрычны факультэт!

— Гэта было так даўно, што я нават забыўся. Паглядзі на мае рукі. Я ўжо вунь колькі працую ў гаражы ў Мікалая Сцяпанавіча. Ён зрабіў з мяне майстра, гэты, як вы гаворыце, алкаголік. Акімаў лепшы аўтамеханік і бляхар у горадзе, няўжо вы ніколі не бачылі ўшчэнт пабітых машын каля яго гаража? Дык вось, мы з ім рамантуем іх…

— Халтурыце? — здзівіўся Чумакоў.— Вось гэта і для мяне навіна.

— Я ж вам гаварыў, што вы нічога пра мяне не ведаеце. Вы жывяце сваёй работай, сваімі клопатамі. А да астатняга… Сыты, апрануты, вучыцца больш-менш прыстойна, што яшчэ… Так, мы халтурым. Не ў сэнсе якасці, якасць у нас — будзь здароў, фірма! — у іншым сэнсе. I людзі нам удзячны. Таму што на ВАЗе, каб выраўняць пабітае крыло ці пакамечаны дах, трэба чакаць чаргі аж два гады. А чалавеку, які мае машыну, не хочацца чакаць, яму ездзіць хочацца. І ён шукае нас, таму што мы можам гэта ўсё зрабіць за тыдзень. Нічога не ўкрадзём, не заменім новы акумулятар на стары, цэлую крыжавіну на зношаную… Бо ў нас — фірма, нам рэпутацыя даражэй за дробнае жульніцтва.

— Праўда, і дзераце вы…

— Дзяром, праўда. Але ж якасць і хуткасць заўсёды каштуюць дорага. Наша люстра каштавала пяцьсот рублёў, чамусьці вы ўсё ж купілі яе, а не пластмасавую няўклюдзіну за дзесятку. А той, хто купіў машыну, часцей за ўсё мае грошы, каб плаціць за рамонт.

— Ну а калі не мае? Ёсць жа і такія, што не маюць! Можа, скажаш, няма? Наш лабарант Міхейчык збіраў на машыну дзесяць гадоў. Гэта было сапраўды нейкае дзікунства. Ён шкадаваў сабе кавалка хлеба, хадзіў у такім касцюме, што брыдка глядзець. Яго сям’я, яго дзеці пакутавалі з-за гэтага кавалка жалеза, яно выцягнула з іх усе сокі. Як жа такім?

— Такім цяжка.— Сярожка раптам усміхнуўся вымучанай усмешкай, яго высокі чысты лоб перакрэсліла вострая зморшчынка. — Але Мікалай Сцяпанавіч адрамантаваў машыну аднаму чалавеку, які ўрэзаўся ў дрэва, каб не забіць дтяўчынку, і не ўзяў за гэта ні капейкі. Дзяўчынка расла без бацькі, дзед яе інвалід вайны, ён прыйшоў да нас у гараж на мыліцы і прынёс грошы, якія напазычаў у суседзяў… Мікалай Сцяпанавіч запхнуў іх яму ў кішэню і паслаў мяне па бутэльку. Яны пілі і ўспаміналі, каго дзе параніла, і… эх, пра што гаварыць!

— Якая чуллівая гісторыя…— Ірына падабрала чарапкі пабітага кубка, вочы ў яе ўжо былі сухія, але яна пазбягала глядзець і на сына, і на мужа.— Але ты забыўся пра адно: вы займаецеся недазволенай дзейнасцю. Яму, інваліду вайны, за гэта, магчыма, нічога не будзе, ведаеш жа, як да іх цяпер ставяцца, а цябе пасадзяць у турму, і на тым усё скончыцца. Толькі знай: перадачы табе я насіць не буду.

— Я сам ведаю, што дзейнасць гэта, як ты кажаш, недазволеная. Таму я і пайду працаваць на Спецаўтацэнтр ВАЗа, на дзяржаўнае прадпрыемства. А калі ў вольны час хто-небудзь пакліча мяне ў свой гараж адрэгуляваць рухавік або клапаны, параўняць, зашпакляваць і падфарбаваць пабітае крыло або дзверцы і заплаціць за маю работу, дык я не бачу ў гэтым нічога страшнага. Сорамна красці, зарабляць не сорамна.

— Ніколі не думаў, што ты такі прагматык,— задуменна сказаў Чумакоў.— Аказваецца, усё ў цябе прадумана, усё падлічана… Дык што, ты нават не будзеш спрабаваць паступіць у інстытут, атрымаць адукацыю?

— У наш час ідэалізм — залішняя раскоша.— Сяргей пацёр скроні, нібы ў яго забалела галава.— Не, я не збіраюся паступаць у інстытут. Я не магу траціць час на дзіцячыя забаўкі. Вучыцца пяць гадоў, а потым усё жыццё праціраць штаны за сто дваццаць рублёў — ды я аўтаслесарам за раблю ў два-тры разы больш. Маіх ведаў для маёй работы хапае. Акрамя таго, ёсць кнігі, кіно, тэатр, целік…

— Чаму ж за сто дваццаць? — запярэчыў Чумакоў.— У адукаванага чалавека заўсёды ёсць перспектыва. Ты мог бы стаць тым жа аўтаінжынерам, галоўным інжынерам, канструктарам… я ўжо не ведаю — кім…

— Праз дваццаць год? Калі ў мяне вылезуць валасы і выпадуць зубы?! Я хачу жыць сёння, сёння, а не праз дваццаць год. Сёння зарабляць, сёння купляць сабе тое, што хочацца, сёння…

— А армія?

Сярожа нахмурыўся.

— Ну што ж, адслужу. Два гады пачакае. Мы пра гэта ўжо гаварылі.

— Так…— паднялася Ірына.— Бачу, вы пра ўсё ўжо гаварылі. Толькі з гэтага нічога не выйдзе. Ты не ажэнішся з ёю, хіба што цераз мой труп. Ведай гэта.

Яна выйшла з пакоя. Зачапілася за ножку крэсла. Чумакову нават здалося, што яна падае. Ён падхапіўся, хаця не паспеў бы яе падтрымаць, але Ірына ўжо выйшла. Сяргей праводзіў яе вачыма і таксама пайшоў: моцна, на ўвесь пад’езд, ляпнулі дзверы.

Чумакоў паклаў галаву на абрус, халаднаваты і слізкі ад крухмалу, і цяжка задумаўся. Падышла Аленка, прытулілася да яго, абняла за шыю. Ён асцярожна пагладзіў дачку па галаве.

— Ідзі да мамы, супакой яе, ёй гэта больш патрэбна.

3

… Гэта было тое, што баксёры называюць накдаўнам: страшны ўдар, ад якога на нейкі час правальваешся ў чорную бездань. Такое ў Сяргея ўжо было ў спаборніцтвах на першынство раёна. Сябар і аднакласнік Генка Мароз быў слабейшы за Сяргея і ніжэйшы ростам, з караткаватымі, хоць і дужымі, рукамі, і Сяргей біўся з ім, не дужа клапоцячыся пра абарону, проста трымаў на адлегласці, а сам нястомна рухаўся па рынгу,— хацеў спачатку выматаць Генку, а ўжо потым, у трэцім раундзе закончыць бой прыгожым прамым у галаву і крукам у сківіцу. Усё ішло так, як ён задумаў, цэлыя два раунды, а затым, калі ўжо трэба было заканчваць, краем вока ён заўважыў, што ў спартыўную залу ўвайшла Ніка, і раскрыўся, як апошні дурань, і Генка падлавіў яго на хук злева, дадаўшы правым у падбародак. Нечаканы і рэзкі ўдар быццам адарваў Сяргея ад рынга і шпурнуў вобзем. Суддзя, увесь у белым, схіліўся над ім і пачаў лічыць, Сяргей хапаў гарачае паветра губамі і не мог праштурхнуць яго ў лёгкія. А лямпы над рынгам круціліся, круціліся… На ліку «сем» ён прымусіў сябе падняцца, а ногі дрыжалі, і зусім не было чым дыхаць, быццам з вялікай залы выпампавалі ўсё паветра. Так, ён падняўся, ён яшчэ махаў рукамі, неяк абараняючыся ад Генчыных наскокаў, але ўсе разумелі, што гэта толькі бачнасць бою, што ад накдаўна Сяргею ўжо не ачухацца: яшчэ адзін, нават не вельмі моцны ўдар, і сустрэча закончыцца накаўтам. Зразумеў гэта і трэнер Сяргея і выкінуў на рынг ручнік, даючы знаць, што яго выхаванец прайграў.

Крыўднае і нечаканае паражэнне надоўга запомнілася яму, ён нават хацеў кінуць бокс, але трэнер угаварыў не рабіць гэтага: без паражэнняў няма перамог.

Маці ўдарыла яго куды страшней, чым некалі Генка Мароз. Вераніка ніколі не гаварыла яму, за што яе выгналі са школы, ён мог толькі здагадвацца пра гэта, але гнаў ад сябе свае здагадкі, бо кахаў і верыў.

Маці…

Сярожка Чумакоў доўга не звяртаў увагі на Вераніку Акімаву, проста не заўважаў яе, хоць яны жылі па суседству — Чумаковы на трэцім паверсе, а Акімавы — на першым, і вучыліся ў адным класе. Яна была для яго звычайная дзяўчынка, такая ж, як усе, а Сярожка ставіўся да дзяўчынак з пэўнай пагардай. Што ён мог сабе дазволіць, дык гэта забегчы параіцца, калі не атрымлівалася задача, пазычыць кнігу, перадаць, што заўтра не прыйдзе ў школу, таму што захварэла Аленка і давядзецца застацца з ёю, бо бацькі ж на рабоце… Каб хто спытаў тады ў яго, якога колеру ў Нікі вочы або якая на ёй сукенка, Сярожка страшэнна здзівіўся б такому пытанню і не ведаў, што на яго адказаць. Тым больш што ў дзесятым класе Ніка нечакана кінула школу, пачала працаваць у магазіне, неяк адразу пасталела, адышла ад сваіх былых сяброў і наогул страціла для Сярожкі ўсякую цікавасць.

Аж да дзесятага класа Сярожка лічыў сябе адным з самых шчаслівых людзей на свеце, хаця асабліва пра гэта не задумваўся. Для яго адчуваць сябе шчаслівым было гэтак жа натуральна, звычайна, як есці, піць, дыхаць, марыць пра будучыню і ўпарта адстойваць перад дарослымі сваё права на доўгія валасы, вышмарганыя джынсы, гітару і самастойнасць у меркаваннях аб самых розных праблемах: ад сучаснай моды да перспектыў палёту чалавека ў іншыя галактыкі.

Аднак самастойнасць гэтая толькі дэкларавалася. На самай справе Сярожка быў такім жа, як усе падлеткі ў яго двары, класе, школе, яго погляды фарміравала асяроддзе, і ён нават не імкнуўся хоць неяк, нечым з гэтага асяроддзя вылучацца. Гэтак жа апранаўся, прычэсваўся, круціў тыя дыскі і спяваў тыя ж песні, што усе, гэтак жа выкручваўся на школьных вечарах і дыскатэках пад дзікае выццё магутных узмацняльнікаў. Ён быў чалавекам з натоўпу, а чалавеку з натоўпу жыць лёгка і проста. Натоўп вызваляе ад думак, ад неабходнасці прымаць самастойныя рашэнні, ад пачуцця адказнасці. Пануе адзін прынцып: рабі як усе і ўсё будзе цудоўна.

Рабі як усе — і Сяргей ужо ў дзевятым класе не быў ні выдатнікам, ні двоечнікам, звычайны сярэдні вучань. У выдатнікі пнуліся падлізы і кар’ерысты, двойкі атрымлівалі дурні і гультаі. I тыя і другія павагай не карысталіся. Ён быў заўзяты футбольны і хакейны балельшчык і ведаў прозшшчы славутых футбалістаў і хакеістаў куды лепш, чым прозвішчы паэтаў і пісьменнікаў, якіх праходзілі ў школе. Ведаў не таму, што так зацята любіў спорт і не любіў літаратуру, а таму, што ўсе яго сябры на перапынках паміж урокамі, на лесвічных пляцоўках і на двары гаварылі не пра вершы Багдановіча і Барадуліна, а пра галы Блахіна і шайбы Харламава, а чалавек з натоўпу не любіць адчуваць сябе ў натоўпе белай варонай. Зліцца з ім, растварыцца ў ім — вось яго галоўная мэта.

Сяргей хадзіў у баксёрскую секцыю. Трэнер хваліў яго і абяцаў вялікую спартыўную будучыню. Сяргея гэта будучыня не спакушала: ён не любіў бокс. Але ў двары, на вуліцы, у школе фізічную сілу, уменне пастаяць за сябе паважалі ці не больш за ўсе іншыя чалавечыя якасці, і Сяргею падабалася, што яго паважаюць. Гэту павагу трэба было падтрымліваць, і ён кожны вечар бег не ў бібліятэку, а ў спартыўны зал.

Гаворачы матэматычнай мовай, да семнаццаці гадоў Сяргей яшчэ быў не адзінкай, а нулём і сябры яго былі круглымі нулямі, а як добра вядома з той жа матэматыкі, сума нулёў, колькі іх ні было б, заўсёды менш адзінкі. Яму яшчэ толькі наканавана было стаць адзінкай, адчуць радасць непадабенства, самастойнасці і ўласнай значнасці, пераступіць цераз нейкую мяжу паміж інфантыльным дзяцінствам і разважлівай сталасцю, і ён з радасным хваляваннем адчуваў, як жыццё набліжае яго да гэтай мяжы. Ёю было каханне: нішто не робіць падлетка такім дарослым і самастойным, як каханне. Але каханне ледзь кранула Сяргея сваім крылом, як у яго сонечны бестурботны свет увайшла бяда.

Гэта толькі ў матэматыцы ўсе нулі абсалютна аднолькавыя, у жыцці ўсё не так. Людзей з натоўпу аб’ядноўваюць вонкавыя, знешнія праяўленні, па-за натоўпам кожны хоць у нечым ды становіцца адметным. Здалёк лес здаецца зялёнай сцяной, толькі калі зойдзеш пад яго шаты, заўважаеш, што кожнае дрэва стаіць паасобку, кожнае адметнае, хоць нечым нязначным, але не падобнае на суседняе.

Адметнай рысай Сярожынага характару была дабрыня. Ён любіў сваіх бацькоў і сястрычку і забіраў яе раней з дзіцячага садзіка не таму, што яго прасіла аб гэтым мама, а таму, што яму карцела хутчэй яе ўбачыць. Ён падбіраў на вуліцы бяздомных кацянят і сабак, і маці толькі моўчкі ўздыхала, калі дома з’яўлялася чарговае мурзатае і галоднае стварэнне. Сяргей адмываў і адкормліваў яго, а потым аддаваў каму-небудзь: паласаты, як тыгр, кот Васька, які ўжо даўно прыжыўся ў Чумаковых, не цярпеў ніякай канкурэнцыі. Відаць, забыўся, нягоднік, што і яго некалі Сяргей забраў у дзяцей якраз у той момант, калі яны навязалі Ваську на хвост бляшанку ад кансерваў, а на лапы старанна надзявалі пустыя палавінкі грэцкіх арэхаў.

Такая «цялячая» дабрыня не ўхвалялася, яе трэба было хаваць, як хваробу. Ад кпінаў Сярожку ратавалі кулакі — усе ведалі, што звязвацца з ім не варта, не змоўчыць.

Як большасць хлопцаў у яго ўзросце, Сяргей мала клапаціўся пра сваю знешнасць і злаваўся, калі жанчыны, што вечарамі сядзелі на лавачках каля пад’ездаў, кідалі яму ўслед: «Бач ты, які прыгожы хлопец! Чый гэта?» Углядацца ў люстэрка? Няхай ужо гэтым займаецца Аленка. Прыгожы, непрыгожы — якое гэта мае значэнне! Вунь Генка Мароз — твар, як у малпы, а джынсы фірмы «Левіс». I магнітафон японскі, «Панасонік»… Вось гэта рэч! Рэальная, памацаць можна. А прыгажосць…

У канцы лета каля іх пад’езда пачалі ўсё часцей спыняцца жоўтыя «Жыгулі». Сярожка ведаў гэту машыну, яна належала трэнеру па гімнастыцы Левусу, ведаў і яе гаспадара Арнольда Уладзіслававіча, невысокага, хударлявага, гадоў дваццаці пяці-дваццаці сямі мужчыну з халоднымі вачыма, тоненькімі вусікамі і пісклявым голасам. 3 машыны выходзіла Ніка, у бліскучай скураной куртцы і баваўняным берэціку, з пунсовымі падфарбаванымі вуснамі, блакітнымі ценямі над вачыма і распуснай усмешкай на круглым твары.

— Салют, камарадас! — кідала яна Сярожку і падавала руку з вішнёвымі, у залатых кропельках, пазногцямі.— Як жывецца-можацца? Колькі двоек-троек адхапіў за бягучы тыдзень?..

Ад Нікі пахла віном, яе здзеклівы тон абражаў, але чамусьці Сярожка не адчуваў сябе абражаным. Нешта незразумелае адбывалася з ім, калі ён глядзеў на яе; адчуванне было такое, быццам падняўся на высокую гару і цябе наскрозь прадзімае сцюдзёным ветрам. Цьмяныя жаданні абуджала яе ўсмешка; неяк Сярожка злавіў сябе на думцы, што яму хочацца схапіць яе за горла і сцерці гэту ўсмешку кулаком, і спалохаўся таго нядобрага, што, аказваецца, таілася ў ім, пра што ён нават не здагадваўся, і ў яго сціснулася сэрца ад нясцерпнага жалю да самога сябе.

Ён пачаў дрэнна спаць уначы: раней засынаў, ледзь заплюшчваў вочы, а цяпер мог ляжаць аж да раніцы, гледзячы ў столь, і думаць пра Левуса і Ніку. Упершыню ў жыцці ён пачуў, як напружана тахкае яго сэрца. У густой начной цемры Сярожка ўвачавідкі бачыў, як прагныя валасатыя рукі Левуса шныраюць па яе целе, бачыў яе пульхныя, прыгожыя губы, белую вільготную палоску зубоў, тугі, як спружынка, каштанавы завіток над маленькім ружовым вухам і плакаў ад бяссільнай злосці і крыўды. «Што ж гэта робіцца?! — думаў ён.— Чаму я нібы не бачыў яе так доўга, я ж кожны дзень, па пяць разоў на дзень сустракаўся з ёю; каб я быў хоць трошкі больш уважлівы, магчыма, яна не звязалася б з гэтым падонкам,— навошта ён ёй?! Няўжо яна спадзяецца, што ён усё жыццё будзе катаць яе на сваёй машыне, няўжо яна не ведае, колькі дзяўчат да яе ўжо там перабыло?.. Я сам чуў, як пра гэта шэпчуцца хлопцы са зборнай каманды па гімнастыцы, калі мы разам мыемся ў душы пасля трэніровак… няўжо яна пра гэта ніколі не чула?.. Праз месяц, праз два яна абрыдзее яму, і ён выкіне яе, як анучу… Як жа яна тады будзе жыць? I як мне жыць, я ж памру, калі яна будзе катацца з ім яшчэ месяц або два, памру або пры ўсіх наб’ю яму морду, а там што будзе, тое і будзе…»

Слёзы душылі яго, горкія і салодкія слёзы ўпершыню адчутай рэўнасці і крыўды, і ён плакаў, уткнуўшыся тварам у падушку,— вялікі, дужы і бездапаможны, як дзіця, мужчына семнаццаці гадоў.

А між тым жоўтыя «Жыгулі» прыязджалі ўсё радзей. Ніка вярталася з работы пешшу, яна неяк абвяла, асунулася, як быццам раптоўна пастарэла. Сярожка кожны вечар пільнаваў яе каля гастранома, але Ніка не заўважала яго, а калі заўважала, дык не жартавала, не пасмейвалася, а суха ківала і праходзіла міма.

Неяк ён набраўся смеласці і перапыніў яе каля газетнага кіёска. Было позна, імжыў дождж, вуліца была амаль пустая, Сярожка выйшаў з-за кіёска ў капронавай куртцы, з якой сцякала вада, у капюшоне, нацягнутым на галаву Ніка не пазнала яго і спалохана адхіснулася. Ён адкінуў капюшон.

— Не бойся, гэта я.

— Цяпер бачу. Чаго табе? — У голасе Нікі была непрыхаваная варожасць.

— Не ведаю… А, вось што… Я кахаю цябе.

Ніка здзіўлена ўскінула галаву, і Сярожка ўбачыў у яркім святле ліхтара, пад якім яны стаялі, што вочы ў яе чорныя, з маленечкімі рознакаляровымі кропкамі вакол зрэнак, смешныя пярэстыя вочы, і неяк міжвольна ўсміхнуўся кволай вінаватай усмешкай. Ад гэтай усмешкі ў Нікі перасмыкнуліся вусны, а падмаляваныя вочы звузіліся і зрабіліся халодныя і пагардлівыя.

— Што, пашкадаваць вырашыў? — сіпла выдыхнула яна.— Як тых кацянят і шчанюкоў, што ў двары падбіраеш? Ах, які ты добранькі, Сярожанька, які чуллівы і спагадлівы! Пра гэта ўсе кабеты ў нашым доме гавораць. Толькі мне тваё шкадаванне і твая чуллівасць патрэбны, як свінні бранзалетка….

— Навошта ты так,— разгубіўся ён.— Я ж шчыра, ад усяго сэрца…

— Ад усяго сэрца… Ведаю я вашы сэрцы… А можа, і табе цяляцінкі захацелася? — Яна прысунулася да Сяргея блізка-блізка, уперлася грудзямі ў яго грудзі, і ён адступіў, як апёкся.— Можа, ты рашыў, што я такая дзяшоўка, што гатова з усімі?.. А што, калі Левусу можна, дык чаму табе нельга? Ты ж не такі барбос, як ён, і прыгожы, і разумны… Толькі ў цябе машыны няма, і дачы, і грошай на рэстараны. Сапляк ты яшчэ, хоць і вырас пад неба.— Ніка правяла далонню па мокрым ці то ад дажджу, ці то ад слёз твары.— А ўрэшце, гары яно ўсё ясным агнём, хадзем… Моташна мне, холадна, можа, адагрэеш. Вось толькі куды? Да цябе нельга, твая мамачка любіць мяне, як скулу на носе. Да мяне?.. Калі мой стары нарэзаўся, можна і да мяне, а калі цвярозы…

— Што ты гаворыш, Ніка? — Сяргей узяў яе рукі ў свае і сціснуў так, што яна войкнула, тарганулася, але ен не адпусціў.— Навошта ты нагаворваеш на сябе? Я ж ведаю: ты добрая, чыстая… ён твайго пазногця не варты. Ён табе прысніўся, разумееш?! Гэта быў сон, дурны, агідны сон, і я шчаслівы, што ты прачнулася. Я кахаю цябе, ужо даўно кахаю. Я проста не ведаў гэтага, быў як сляпы. Навошта табе машыны, дачы, рэстараны… Без усяго гэтага можна жыць, глупства гэта. Я кахаю цябе, павер мне...

Ён выпусціў рукі Нікі, яна пацерла іх і, гледзячы Сярожку ў твар, ціха, самотна сказала:

— Ах ты, дурань дурны… Што ж, гэта і праўда быў сон. Агідны сон, і я сама рада, што прачнулася. Дужа мне паскудна жылося, ты ж ведаеш… Ды і цяпер не лепей. Дзякуй табе за добрыя словы, я даўно ведаю, што ты харошы, усё ж такі колькі год у адным класе вучыліся… Хадзем дадому, позна ўжо.

Яны моўчкі дайшлі да дома, трымаючыся за рукі, і музыка нябесных сфер гучала ў душы Сярожкі. Яму здавалася, што ён не ідзе па шэрым, мокрым, у пярэстых плямах мазуту асфальце, а лунае над ім, лёгкі, як вецер, і чысты, як дождж, што законы зямнога прыцягнення больш не маюць над ім улады. Захоча, узмахне рукамі і падымецца высока-высока, пад самыя хмары і за хмары, туды, дзе заўсёды свеціць сонца, і няма на зямлі нічога, што непадуладна яму. Зрушыць з месца гару, скруціць у бараноў рог усіх Левусаў на свеце — калі ласка, няхай яна толькі загадае!

У пад’ездзе, каля кватэры Нікі, яны спыніліся. Было цёмна, лямпачка ўжо даўно перагарэла, і ніхто не мог наважыцца купіць новую. Пастаялі, цяжка дыхаючы, нібы абодва беглі ўсю дарогу, затым Ніка абняла Сяргея, прытулілася вуснамі да ягоных вуснаў, і ён адчуў халадок яе зубоў, І таксама абняў яе, але яна выслізнула з яго рук і знікла за дзвярыма.

— Вытры памаду, дуранька, а то маці з дому прагоніць,— пачуў ён яе шэпт, і следам суха шчоўкнуў замок.

Разгублены, узрушаны тым новым, што ўварвалася ў яго жыццё, Сяргей яшчэ патаптаўся на лесвічнай пляцоўцы, адчуваючы, як соладка ные сэрца, затым павольна пабрыў па прыступках на свой паверх.

Ён не ведаў, што сорак прыступак, якія яму трэба было прайсці, вялі не з першага паверха на трэці, дзе жылі Чумаковы, а з дзяцінства, якое толькі што скончылася, у юнацтва. Ён ведаў іншае: здарылася нешта незвычайнае, што перавярнула ўсё яго жыццё, і па твары яго блукала шчаслівая ўсмешка.

Ціхенька адчыніўшы дзверы сваім ключом, Сяргей зайшоў у ванную і паглядзеў у люстэрка. На вуснах яго, знакам сталасці, даросласці, чырванела памада.

4

Варта было Сяргею пакахаць, і ўвесь навакольны свет змяніўся. Ён стаў вялікі і прыгожы, і Сяргей толькі дзівіўся святочнай яркасці звычайных будзённых дзён і зорнасці вечароў. Усё, што ён раней не заўважаў, што праходзіла паўз зрок і душу, не кранаючы іх, раптам стала кідацца ў вочы, радаваць, выклікаць замілаванне: сухая, як абрэзкі бляхі, лімонна-жоўтая лістота на шэрых тратуарах, клін птушак у выцвілым, выгаралым за лета небе, ціхі шолах дажджу ў чорных галінах дрэў…

Ён і не ведаў, што ў іх мікрараёне ёсць столькі ціхіх бязлюдных куткоў, дзе можна стаяць, трымаючы Вераніку за руку, і маўчаць або ўспамінаць розныя смешныя выпадкі са школьнага жыцця, а калі ў Веранікі ад холаду пасінеюць вусны, пайсці ў кіно і там, у цеплыні і паўзмроку залы, глядзець не на экран, па якім рухаюцца нейкія цені, а на яе, і злавацца на сябе: ах, дурань, дурань, і як жа ты раней не бачыў, што ў яе такі пяшчотны профіль, і мілы кірпаты носік, і пушыстыя вейкі, і тугая спружынка валасоў на скроні… Чаму раней ты абыякава глядзеў на ўсё гэта, ты ж не сляпы, глядзеў — а не бачыў, і вось цяпер у цябе так калоціцца сэрца, што зараз людзі з пярэдніх радоў пачнуць азірацца: што гэта там грукоча, як трактар, не дае глядзець карціну?..

Потым прыйшла зіма. Снежная, марозная. Пасля работы Вераніка спяшалася ў вячэрнюю школу. Сяргей чакаў яе ў школьным вестыбюлі, там было цёпла. Неяк ён паспрабаваў распытаць Ніку, што здарылася тады, першага верасня, паміж ёю і Валянцінай Іванаўнай, чаму яна так нечакана для ўсіх пайшла працаваць, але па ценю, які лёг на яе твар, здагадаўся, што пытанні гэтыя ёй непрыемныя, і загаварыў пра нешта іншае. Яна ўдзячна кіўнула: маўляў, прыйдзе час, раскажу.

Усё часцей ён заходзіў да Нікі дадому. Зіма не лепшы час для аўтахалтур, большасць аматараў ставіць свае машыны на прыкол да вясны, калі падсохнуць дарогі, калі з іх змые дажджамі соль. Акімаў уладкаваўся вартаўніком у гаражны кааператыў. Суткі дзяжурыў, трое быў дома: і весялей, і нейкі прыробак да пенсіі. Сяргея, як і іншых хлопцаў з іхняга двара, ён добра ведаў, усе яны вечна ашываліся каля яго гаража. Па вечарах, пакуль Ніка пераапраналася і гатавала на кухні вячэру, яны размаўлялі.

— Яна, канечне, дзеўка кручаная,— гаварыў Мікалай Сцяпанавіч, насцярожана пазіраючы на дзверы, за якімі тупала дачка.— Школу вось кінула. Добра, хоць у вячэрнюю ходзіць. Што нам, грошай не хапае? Хапае, магла б спакойна вучыцца. Дык жа не… А наогул яна добрая. Уся ў маці-нябожчыцу. А ўжо гаспадарлівая… Дзіва нейкае, скажу я табе. Раней анічога не рабіла, яешню спячы не ўгаворыш, сваю пасцель прыбраць… А цяпер… Сам не разумею, што з ёю робіцца. Усе кашулі мае перамыла, папрасавала, гузікі папрышывала, у суботу кватэру выліжа, нідзе пылінкі не знойдзеш, і есці варыць… Камедыя! — Ён шумна ўцягваў носам паветра.— Здаецца, катлетамі пахне, га? — I падміргваў Сяргею.— Хадзем павячэраем разам.

Сяргею хораша было сядзець з імі на кухні, есці катлету з бульбай, піць чай з абаранкамі, а дакладней, не столькі есці і піць, як употай назіраць за Нікай. Кожны яе рух здаваўся яму верхам прыгажосці. Калі ў Веранікі на грудзях расхінаўся кароценькі халат, а над верхняй губой выступалі кропелькі поту, у яго станавілася суха ў роце.

Неяк позна вечарам Сяргей і Вераніка стаялі ў тэлефоннай будцы каля свайго дома і цалаваліся. Губы ў Нікі былі цёплыя, вільготныя, заплюшчыўшы вочы, яна даверліва прыціскалася да Сяргея, і яму хацелася, каб гэта ніколі не скончылася.

Увесь вечар яны прабылі на катку ў парку Горкага. Лёд там быў кепскі, увесь у грудках і выбоінах, не параўнаць з люстраным лёдам на стадыёне «Дынама», але затое ў парку Горкага было весела, тлумна і прасторна. Сяргей і Ніка каталіся, пабраўшыся за рукі, пад вальсы і полькі, якімі грымелі дынамікі на слупах, і падалі пад рогат суседзяў, і самі рагаталі, калі падалі іншыя, і пілі гарачую каву з папяровых шклянак, і бегалі грэцца ў раздзявалку, дзе людзей было — што селядцоў у бочцы, і час ад часу Сяргей лавіў на сабе нейкі незвычайны, пяшчотны і ўважлівы позірк Веранікі, і ў яго, добрага канькабежца, запляталіся ногі, як у пачаткоўца, які ўпершыню выйшаў на лёд. А потым над катком закруціла завіруха — быццам недзе там, у небе, падралі старую пярыну, а ўвесь пух вывернулі на зямлю, і дынамікі перасталі жаваць бясконцую магнітафонную стужку, і выключылі рознакаляровыя лямпачкі, і натоўп пачаў разыходзіцца. Сяргей і Вераніка ўбіліся ў трамвай, каб даехаць да вакзала. Вокны ў трамваі густа зараслі інеем, нейкі жартаўнік на заднім шкле пальцам надрапаў: «Мяняю жонку на дублёнку!», усе азіраліся на гзты надпіс і пасмейваліся. У Нікі з рота вырываліся клубочкі пары, быццам яна курыла, а вочы блішчалі з-пад аблепленых інеем веек, як зоркі. Натоўпам яе прыціснула да Сяргея так шчыльна, што яму здалося, быццам у яе пад світэрам два крутабокія яблыкі, і Сяргею зрабілася горача і млосна, як ад напаленай печы. Але на наступным прыпынку ў трамвай улезла яшчэ з дзесятак пасажыраў, і нейкі кудлаты піжон нахабна ўцёрся паміж Нікай і Сяргеем, і яе панесла да пярэдняй пляцоўкі жывой людской плынню: паплыла, паплыла над галовамі чырвоная баваўняная шапачка з пампонам. Сяргей памкнуўся за ёю, але яму заміналі дзве пары канькоў з бацінкамі, перакінутыя цераз плячо; прыйшлося застацца на месцы, каб не выкалаць каму вока.

Калі яны, перасеўшы на вакзале ў аўтобус, даехалі да свайго прыпынку, было позна. Завіруха ўсхадзілася так, што не пагуляеш, дадому не хацелася, і тэлефонная будка каля гастранома, у якім працавала Ніка, дала ім прытулак. Там было трохі вальней, чым у перапоўненым трамваі. Сяргея зноў нібы кальнулі яе высокія грудзі, і ён зажмурыўся і абняў Ніку і пацалаваў у халодную шчаку. Ніка ціхенька засмяялася і правяла чырвонай рукавічкай па яго твары, потым прыўзнялася на дыбачкі і закінула рукі яму на шыю.

Гастраном быў даўно зачынены; вялізны шкляны куб свяціўся ўначы, падобны на акіянскі акварыум, з якога вылавілі ўсіх рыб. Сухі, як пясок, снег гнала ветрам па заледзянелым тратуары, каля чорных таполяў ён збіраўся ў гурбы. Дзверы ў тэлефоннай будцы зачыняліся дрэнна, праз шчыліну востра цягнула холадам, але Сяргей не заўважаў гэтага. Ніка стаяла, прыціснуўшыся спіной да жалезнай скрынкі аўтамата. Па ім нікуды немагчыма было пазваніць: ні ў міліцыю, ні ў пажарную, ні ў «Хуткую дапамогу» — нехта абрэзаў трубку. Трубка была прыкавана тоўстым жалезным ланцугом, ланцуг утрымаў бы тыгра, але нейкі бэйбус перапілаваў яго напільнікам. Калі Сяргей пераступаў з нагі на нагу, кавалак ланцуга глуха бразгаў аб канькі.

— Вераніка...— сказаў Сяргей.— Ніка… Ніка Самафракійская…

— Што? — адгукнулася яна.

— Нічога. Мне вельмі падабаецца тваё імя. Так звалі багіню перамогі.

— Гэта мне ўжо гаварылі.

— Хто? Арнольд Уладзіслававіч?

— Якая розніца… Думаеш, адзін ты такі разумны?

Сяргей пакрыўджана адхінуўся. У яго дома, над тахтой, вісеў вялікі фотаздымак багіні Нікі, ён выразаў гэты здымак са старога «Огонька»: перад чэмпіянатам свету па футболу ў Англіі залатую статуэтку багіні перамогі ўкралі нейкія зладзеі, і здымак абляцеў увесь свет. I хоць Ніка Акімава была ані не падобная на сваю славутую цёзку, Сяргею было радасна думаць, што гэта — яе партрэт, што ніякая яна не багіня, а самая звычайная дзяўчына, якую зусім нядаўна ён нават не заўважаў.

Сяргей адхінуўся, і ў гэты момант каля іх будкі спынілася машына. Сяргей адразу ж здагадаўся, што гэта «Жыгулі» Жураўскага, блакітныя, першай мадэлі, МІТ 86-74. Ён здагадаўся аб гэтым, убачыўшы, як насцярожылася і падалася наперад Ніка: яна таксама добра ведала гэтую машыну,— і стаў так, каб спіной засланіць ад яе вуліцу. Нейкае прадчуванне бяды прымусіла яго зрабіць гэта, ён не хацеў, каб Ніка ўбачыла, хто зараз выйдзе з блакітных «Жыгулёў». Але яна схапіла Сяргея за адвароты курткі, прыціснулася да яго, паклала яму на плячо падбародак, і ён пачуў над вухам яе частае дыханне: ах, як жа ёй рупіла разглядзець, што адбываецца там, у снежнай каламуці, за шклом тэлефоннай будкі!

Шчоўкнулі і адчыніліся дзверцы, пачуўся ціхі смех, пацалунак. Ніка затаіла дыханне. Сяргей зразумеў, што яна пазнала жанчыну, якая выйшла з машыны, яму ж і азірацца не трэба было, каб яе пазнаць: ён і так ведаў, што гэта — маці, ніхто на свеце не ўмеў смяяцца, як яго маці, быццам у горле перакочваліся каменьчыкі; гэта яна цалавалася з Жураўскім, гэта абцасы яе боцікаў зараз стукалі па заледзянелым асфальце…

— Сярожка,— прашаптала Ніка, і ён адчуў, што яе аж калоціць ад цікаўнасці,— слухай… Гэта ж твая мама была з Жураўскім! Яна яго каханка, так?

— Выдумляеш…— вяла адказаў Сяргей і паклаў руку ёй на плячо.— Гэта табе проста здалося. I машына не Жураўскага, што я, яго машыну не ведаю? — і старыя мае ўжо даўно дома, яны сёння ў тэатр хадзілі.

Таргануўшы плячом, Ніка скінула яго руку.

— Няпраўда! — радасна сказала яна.— Ты стаяў спіной і нічога не бачыў. Гэта твая маці, я ж не сляпая. I яны цалаваліся. Разумееш?! Яна і муж нашай ведзьмы-дырэктаркі. Так ёй і трэба! Ох, каб ты толькі ведаў, як я рада!

Вочы ў Нікі ззялі, нібы толькі што, вось зараз, яна зрабіла адкрыццё, якое павінна ашчаслівіць чалавецтва. Святло з вокнаў гастранома падала на яе шырокім касым палотнішчам, і Сяргей убачыў цвёрдую складку над яе бровамі, і тугія завіткі валасоў, што выбіліся з-пад шапачкі, і прыадкрытыя вусны, за якімі блішчалі белыя вострыя зубкі, і адчуў, што яго нудзіць. Моўчкі кінуў Ніцы яе канькі, моўчкі адчыніў дзверы тэлефоннай будкі і пайшоў у завіруху, угнуўшы галаву, і вецер выціскаў з яго вачэй слёзы. Ён адчуваў, што здарылася нешта страшнае, непапраўнае, чаму ён нават назвы яшчэ не ведае. Нянавісць, пагарда да маці, якая раптам стала чужой жанчынай, здрадніцай, ворагам, захліснулі яго. Сяргей разумеў, што больш ніколі не зможа абняць і пацалаваць яе, прыціснуцца да яе плячом, адкрыць ёй сэрца. Усё жыццё маці была яго богам, сімвалам чысціні і вернасці; аказалася, што і гэты бог, як усе багі, быў злеплены з гліны, і Сяргей без шкадавання выграбаў на снег са сваёй душы патрушчаныя чарапкі.

Чысты свет, у якім ён пражыў больш за семнаццаць шчаслівых гадоў, жорсткай рукой узяў яго за валасы і сунуў тварам у гразь, і ён адчуваў, што ўжо ніколі не адмыецца ад гэтай гразі.

На Сярожкава шчасце, у той год вясна была ранняя і дружная. Да пачатку сакавіка дарогі ўжо ачысціліся ад снегу, падсохлі і пачалі ажываць. Як мухі пасля зімовай спячкі, папаўзлі з двароў, гаражоў і платных аўтастаянак чароды «Масквічоў», «Жыгулёў» і «Запарожцаў». Ажыў і Акімаў: як толькі машыны пакінулі свае сховішчы, яны пачалі біцца, ламацца, псавацца, і вакол яго гаража зноў стала людна і весела.

Работы было так многа, што Мікалай Сцяпанавіч не спраўляўся, і Сярожка пасля ўрокаў пачаў яму памагаць. Цікава, ды і дурныя думкі пра маці і Жураўскага ў галаву не лезуць. Ліха з імі, дарослыя людзі, няхай жывуць як хочуць. Адно бацьку шкада. I на душы брыдка. А даўно вядома — лепшых лекаў за работу няма: яна ўсё гоіць.

Хлопец даволі хутка авалодаў тым, што называецца азбукай аўтаслесара: навучыўся рэгуляваць клапаны рухавіка, запальванне, счапленне, разбіраць і збіраць карбюратар, бензапомпу, мяняць крыжавіны, пракладкі, сальнікі, свечы. Акімаў толькі дзівіўся, назіраючы, як спрытна ўсё ў Сяргея атрымліваецца.

— Ідзі ў аўтамеханікі,— неяк сказаў ён.— Урачоў хапае, і добрых і дрэнных, а вось аўтамеханікаў — кот наплакаў. На бліжэйшыя дваццаць-трыццаць год самая дэфіцытная прафесія. Чаму? Дык жа казе зразумелаі Гэткі завод запусцілі! Гігант! Мільён машын у год. Сёння мільён, заўтра мільён, паслязаўтра мільён… Ты хоць уяўляеш, што гэта такое? А машына, якая б яна ні была выдатная, праз нейкі час ламаецца. Асабліва такая складаная машына, як аўтамабіль. Каштуе яна дорага, паламаецца — не выкінеш і новую не купіш, будзеш рамантаваць. А з рамонтам у нас яшчэ вой-ёй-ёй! Ні станцый не хапае, ні запасных частак… А галоўнае — майстроў. Добры майстар — на вагу золата. Ты паглядзі, хто на ВАЗе працуе! Учарашнія хлапчукі. А перад імі прафесары з акадэмікамі шапкі здымаюць: Ванечка, памажы, Пецечка, выручы! Не кожны ўрач мае свайго «жыгулёнка», далёка не кожны, а аўтаслесар — кожны. Бо ў яго, акрамя зарплаты, штодня навар. Ды яшчэ які! Не просіць, не вымагае — самі нясуць і дзякуй гавораць. Сёння добры аўтаслесар — нават не механік! — кароль. Усё можа: імпартныя транты дастаць, дыван шыкоўны, пуцёўку ў найлепшы санаторый, дэфіцытныя лекі… А ў цябе здольнасці да гэтай справы. Рукі разумныя. Папрацуеш са мной, кузавы рамантаваць навучышся — за адзін вечар заробіш, колькі ўрач за месяц.

Сяргей слухаў і разумеў, што Акімаў мае рацыю. Сапраўды, смешнае становішча. Прыязджаюць здаровыя мужыкі: Сцяпанавіч, ратуй! А там усёй работы — паўгадзіны з ключом папоркацца. Адкуль столькі бязрукіх? Інжынеры, будаўнікі, вучоныя, а ўласная машына для іх — тайна за сямю пячаткамі. Хаця што там, здаецца, складанага? Элементарны рухавік унутранага згарання, пастаўлены на колы і аздоблены пафарбаванай бляхай…

Неўзабаве Акімаў даў яму сто рублёў..

— Што гэта? — здзівіўся Сяргей.

— Твая доля,— адказаў Мікалай Сцяпанавіч.— Бяры, бяры, зарабіў.

Якая гэта асалода — мець свае грошы. Хто не памятае са свайго юнацтва, як сорамна, прыкра было прасіць у маці ці ў бацькі рубель на кіно, на марожанае, на пляшку ліманаду… Так, так, жылі бедна, цяжка… Адна справа прасіць, ведаючы, што грошы ў хаце ёсць, і зусім іншая — калі іх няма. Няма, толькі на самае неабходнае… I ніхто не можа і не хоча зразумець, што для цябе два білеты ў кіно або на танцы куда важней за бохан хлеба: ты згодзен лепш дзень-два пагаладаць, чым адчуць пагарду, знявагу ў голасе той, адзінай, на якой клінам сышоўся белы свет… Колькі горкіх нябачных слёз праліта з-за пакамечанага рубля, колькі страшных злачынстваў з ім звязана!

Ні на кіно, ні на дыскатэку Ірына Мікалаеўна сыну грошай не шкадавала. Давала, нават не чакаючы, пакуль папросіць. Але хіба параўнаеш тыя матчыны рублі і траячкі са сваімі?! Са сваімі, не ўкрадзенымі, не выпрашанымі — заробленымі сваімі рукамі! Памацайце, якія мазалі на далонях! Як пятакі. Два гады займаўся боксам, рэкі поту цяклі на кожнай трэніроўцы, а мазалёў не было. А ўсяго за два тыдні і з’явіліся, і палопаліся, і зацвярдзелі. Засунеш руку ў кішэню, намацаеш дзесяць чырвоненькіх паперак — і быццам вышэйшы ростам робішся. Чалавек!

Сяргей звадзіў усю сваю кампанію ў маладзёжнае кафэ. Андрэй Жураўскі, Лідачка Нячай, Генка Мароз і Светка Сінічкіна танцавалі, елі марожанае, пілі кактэйлі і паглядалі на Сяргея так, быццам той абрабаваў дзяржаўны банк, і яму гэта было прыемна. Толькі Вераніка, напэўна, ведала, адкуль у яго грошы, а можа, гэта проста не цікавіла яе: у Левуса і яго сяброў грошай звычайна былі поўныя кішэні…

Цяпер адразу ж пасля заняткаў Сяргей спяшаўся ў гараж да Ахімава. Калі работа была тэрміновая, уцякаў з апошніх урокаў. На падрыхтоўку дамашніх заданняў часу амаль не заставалася. Настаўнікі па інерцыі ставілі яму тройкі і чацвёркі, хоць Сяргей адчуваў, што да двоек зусім недалёка. Гэта не засмучала яго.

Усё складвалася — лепей не прыдумаеш. Каб не мама. Каб не яе незразумелая жорсткасць. Не ганебнае бессаромнае двудушша…

…Сяргей выбег на двор — зашыцца куды-небудзь, дзе цямней, супакоіцца, падумаць, што рабіць далей… I ўбачыў каля пад’езда жоўтыя «Жыгулі» Левуса. Спыніўся як утрапёны, нібы нейкае страшыдла з дзіцячых казак убачыў. Тахнула і абарвалася сэрца. Шалёная злосць, як цёмная вада, падступіла да горла. Каб у яго было шыла, ён прапароў бы гэтым «Жыгулям» колы. Каб пад рукамі быў камень, патрушчыў бы шкло. Але ў яго нічога не было. А найбольш — часу. Ён думаў, спадзяваўся, што былы трэнер Нікі назаўсёды знік з іхняга жыцця. Утапіўся, памёр, разбіўся на машыне… А ён — вось ён, заявіўся, як да сябе дамоў. Ах ты, падонак! Як Ніка яго сустрэла? Плюнула ў твар і пайшла ў свой пакой?.. А можа, ухапіўся Сяргей за выратавальную думку, Левус прыехаў па нейкіх справах да Мікалая Сцяпанавіча?

Сяргей вярнуўся ў пад’езд, у два скачкі падняўся на першы паверх, ірвануў на сябе дзверы ў кватэру Акімавых. Зайшоў, адчуваючы, як цяжка б’ецца ў скронях кроў. Тое, што ён убачыў, уразіла хлопца ў самае сэрца. Левус разваліўся ў мяккім крэсле, закінуўшы нагу на нагу. Ніка, амаль голая, у нейлонавых трусіках, ліфчыку і белых басаножках, стаяла перад акрытай шафай і заклапочана перабірала сукенкі — відаць, не магла рашыць, якую надзець. Левус нахабна разглядаў яе, пыхкаў цыгаркай, і па твары яго блукала сытая паблажлівая ўсмешка.

Сціснуўшы кулакі, Сяргей кінуўся на трэнера. Усю сваю нянавісць, увесь адчай уклаў ён у гэты ўдар — каб на месцы Арнольда Уладзіслававіча сядзеў хто іншы, забіў бы. Але рэакцыя ў Левуса была што трэба: у апошнюю долю секунды ён паспеў адхіліцца. Кулак толькі па скуле слізгануў, а сам Сяргей ад моцнага стрэчнага ўдару адляцеў да дзвярэй. Падхапіўся, яшчэ не адчуваючы болю, гатовы біцца з гэтай гадзінай да апошняга дыхання, але паміж Левусам, які прыціскаў да твару белую хусцінку, і ім ужо стаяла Ніка. Прыжмураныя вочы яе гарэлі, як у кошкі. У іх не было ні сораму, ні страху, ні роспачы — нічога, акрамя сляпой злосці.

— Вон адсюль! — пырскаючы слінай, прашыпела Ніка.— Ах ты, смаркач!

Яна ўперлася рукамі Сяргею ў грудзі, выпхнула яго, зламанага, растаптанага, знішчанага гэтай пагардай, на лесвічную пляцоўку і шчоўкнула замком.

Сяргей выцер рукой кроў з разбітага твару і пабрыў у ноч. I няшчасней за яго не было чалавека ва ўсім белым свеце.

РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ

1

Нехта ратаваў Жураўскага. Нехта прабіваў штольню, каб выцягнуць яго на волю. Яго ці тое, што ад яго засталося,— яшчэ жывы камяк болю і адчаю. Нават праз каменнае забыццё ён чуў, як скрыгаталі бульдозеры, разграбаючы снегавыя завалы, як з ціхім шоргатам угрызаліся ў снег рыддёўкі выратавальнікаў. А можа, гэта толькі мроілася яму, пакуль ён ляжаў у здранцвенні? Не, ён выразна ўбачыў у глыбіні штольні светлую кропку.

Яна павялічяалася, расла, у яе ўплыў спалоханы твар Валянціны са зблытанымі, збітымі ў шапку валасамі на галаве і азызлы, як бохан нявыпечанага хлеба, твар доктара ў белым халаце і белай кухарскай шапачцы. Доктар трымаў яго за руку і бязгучна плямкаў вуснамі: пэўна, лічыў пульс.

— Ну, вось мы і ачомаліся,— перахапіўшы яго позірк, з задавальненнем сказаў доктар і павярнуўся да Валянціны.— Я ж вам гаварыў: нічога страшнага. Мазгавы спазм і глыбокая непрытомнасць. Відаць, у нас былі нейкія непрыемнасці, га? Відаць, вы перажылі тое, што цяпер называюць стрэсам, вось яно і дало такую рэакцыю. Заўтра выклічце ўчастковага ўрача, ён вам выпіша бюлетэнь. Паляжыце некалькі дзён, адпачнеце, і ўсё будзе добра.

Доктар устаў, і Жураўскі заўважыў за яго спіной медсястру: яна скручвала шнуры кардыёграфа, збірала ў металічную каробку шпрыцы. Разам з Валянцінай яны выйшлі. Ён чуў, як за імі зачыніліся дзверы, як працягла рыпнулі — сто разоў збіраўся змазаць, ды так і не сабраўся! — дзверы ў спальню: пэўна, Валянціна зноў зачынілася там.

А што… нічога страшнага. Не інфаркт, барані божа, не інсульт. Мазгавы спазм і глыбокая непрытомнасць… толькі і таго. Стрэс…

Зайшоў Андрэй.

— Ну і напалохаў ты нас, бацька! Што з табой?

— Глупства,— адказаў Арсен Міхайлавіч.— Вось што, Андрэй: закажы мне таксі. На чатыры трыццаць раніцы. Калі папытаюць, куды ехаць, адкажы — у аэрапорт.

— Ты чуў, што сказаў урач? Я не хачу быць тваім забойцам.

Арсен Міхайлавіч сумна ўсміхнуўся.

— Я здаровы, як конь, сынок, нічога са мной не здарыцца… да самай смерці. Ідзі, прашу цябе.

— Што за спешка? Куды ты ляціш? У адпачынак? Ты ж нікуды не збіраўся?

— Вечарам я вярнуся,— цераз сілу прагаварыў Арсен Міхайлавіч.— У крайнім выпадку — заўтра раніцай. Выключы святло, сынок, і ідзі пазвані. Я трохі паляжу.

Андрэй павярнуў выключальнік і выйшаў. Праз прачыненыя дзверы Жураўскі чуў, як ён круціў дыск тэлефона, як называў дыспетчару іхні адрас.

— Усё ў парадку,— Андрэй зазірнуў у кабінет.— У чатыры трыццаць пазвоняць. Можа, прынесці чаю або яшчэ чаго?

Арсен Міхайлавіч заплюшчыў вочы і пакруціў галавой: нічога не трэба.

— Калі што, гукні, я пачую.

А не такі ён і дрэнны хлопец, падумаў Жураўскі. А што эгаіст… усе яны цяпер такія. Век спажывецтва і абыякавасці…

На індыкатары электроннага будзільніка, што стаяў на стале, як кашачыя вочы, зелянелі лічбы. Пачатак першай. Добра было б гадзіны дзве-тры паспаць, можа, суняўся б шум у галаве, перастала так ціснуць скроні. Але на гэта не варта і спадзявацца. У лепшы час, здаралася, не спаў да раніцы. Круцішся, круцішся… Лётчыкі гэта называюць «круціць бочку»,— недзе я чытаў. Лётчыкі… Алачка загінула ў аварыі — нешта адбылося з самалётам. «Ту-134», семдзесят чатыры пасажыры, чатыры чалавекі экіпажа, дзве-тры сцюардэсы, або бортправадніцы, як іх яшчэ называюць. Восемдзесят душ. А загінула яна адна, дзед гаварыў — адна. Чаму з васьмідзесяці чалавек смерць упадабала менавіта яе? Што гэта — лёс? Сляпы выпадак? Уласная неасцярожнасць?.. Хто яго ведае.

Жураўскі ўспомніў, як зусім яшчэ маладым журналістам ляцеў на Брацкую ГЭС. У Маскве на бліжэйшы рэйс да Іркуцка месцаў не было. Дыспетчар па транзіце паслаў яго да начальніка змены, той — да начальніка аэрапорта. Начальнік аэрапорта пакруціў у руках яго камандзіроўку, чырвонае рэдакцыйнае пасведчанне і паслаў яшчэ далей…

— Не дурыся, хлопча,— стомлена сказаў ён.— Ну, прыляціш у Іркуцк на тры гадзіны пазней, ну, дабярэшся ў Брацк не сёння, а заўтра… Што яна, уцячэ, твая ГЭС? Вякі прастаіць, і чорт яе не возьме.

Але яму трэба было быць у Брацку не заўтра, а сёння, менавіта сёння, на ім скура гарэла — упершыню такое адказнае заданне, камандзіроўка за межы рэспублікі, на найвялікшую будоўлю камунізму! — і ён упёрся як бык. Зніміце восемдзесят кілаграмаў багажу, я пастаю, нічога са мной не зробіцца. Памяняйце рэйс каму іншаму, я ж лячу на такім важным заданні… Я буду скардзіцца ў Міністэрства грамадзянскай авіяцыі, у ЦК КПСС…

Ён крычаў і лаяўся, пакуль начальнік не выгнаў яго з кабінета.

Жураўскі прыляцеў у Іркуцк наступным рэйсам, на тры гадзіны пазней. Самалёта на Брацк ужо не было, прасядзеў да раніцы на аэравакзале. I там даведаўся, што «Ту-104», які выконваў папярэдні рэйс, разбіўся пры пасадцы і ўсе пасажыры і экіпаж загінулі. Якраз тады, ноччу, ён упершыню пачуў дурную прыпеўку, якую п’яны, аброслы дзікім валоссем чалавек у штармоўцы і цяжкіх балотных ботах ціхенька напяваў на матыў жалобнага марша:

«Ту-104» — самый лучший самолет,

«Ту-104» — самый лучший самолет,

Сто-о пассажнров,

Сто-о пассажиров,

Сто пассажиров на бо-орт он берет…

3 таго часу ён смела лётаў на ўсіх самалётах і верталётах, куды б ні заносіў яго журналісцкі лёс. Паверыў: каму суджана быць павешанаму, той не ўтопіцца.

Дык што — лёс?

I пад машынай ты не загінеш. Якія яшчэ варыянты?

Варыянтаў заставалася безліч. Што зорак у небе.

Слёзы цяклі з яго вачэй, збягалі па барадзе, казыталі шыю, але не прыносілі ні аблягчэння, ні ачышчэння. Душа яго блукала ў цемры, і не было вакол нікога і нічога, каб вывесці яе адтуль. Літасці маліў ён, літасці, а ў каго маліў? Ціха было вакол, толькі кран на кухні за сцяной капаў, адлічваў секунды жыцця: кап-кап-кап… Жыццё сцякала кроплямі вады, гублялася ў пяску забыцця, няўхільна набліжала яго да апошняй рысы. Кап-кап-кап… як малаточкам па галаве. Бедная Алачка, яна ўжо перайшла гэту рысу. Так прагла шчасця, маленькага, ціхага чалавечага шчасця: не варыць адну талерку баршчу або супу, варыць цэлую каструлю, карміць сям’ю. Чаму лёс не даў ёй гэтага шчасця, хіба яна была не варта яго? А Наташа дык і зусім засталася сіратою. Не, няпраўда, яшчэ ёсць я. Пакуль ёсць я, мая дачка ніколі не будзе сіратою. Наташа… Гэта ўсё мяняе. Арывідэрчы, мая блакітная мара стаць вартаўніком садова-агароднага таварыства «Лысагор’е», завесці сабаку, перачытаць Талстога… Дзяўчынцы патрэбны дзіцячы садзік і школа, сяброўкі, нармальнае жыццё. Значыцца, будзем цягнуць лямку ў родным выдавецтве. Хамут прыцёрся, асабліва не муляе… Але дзе жыць? У кватэру Алачкі я не пайду, я там павешуся праз тыдзень у туалеце, адзін толькі партрэт маладога Блока з белай драпінкай на скроні загоніць мяне ў магілу. Прыйдзецца разменьваць нашу кватэру, нічога іншага я не прыдумаю. Няхай Валянціна бярэ дачу, няхай прадасць яе або спаліць, якая мне розніца… Мне і Наташцы дастаткова пакойчыка на агульнай кухні, Валянціна і Андрэй выменяюць добрую двухпакаёўку. Маці Алачкі зможа жыць на Дзімітрава, мы з Наташай паселімся недзе паблізу, будзем хадзіць адзін да аднаго ў госці…

Вось я ўжо і распарадзіўся чужымі лёсамі, паныла падумаў ён. Але чаму чужымі? Ды таму… Таму, што ты не ведаеш ні дачкі, ні яе бабулі. Таму што яна можа не аддаць табе ўнучку, хоць ты ў нагах у яе валяйся. Таму што яна наогул не захоча кідаць сваю хатку і ехаць у белы свет да чорта лысага, і ты гэта добра ведаеш.

Годзе ляждць, сказаў ён сам сабе, праз паўгадзіны пазвоняць, што выехала таксі. Уставай.

У аэрапорце ён назваў сваё прозвішча касірцы, і яму адразу ж выдалі білет да Сімферопаля. Калі самалёт прызямліўся, да яго падышла сцюардэса і моўчкі праводзіла ў аэравакзал. Пад лесвіцай на другі паверх пастукалася ў дзверы, адчыніла і прапусціла Жураўскага ў невялікі пакой.

За пісьмовым сталом, паклаўшы галаву на сталешніцу, драмаў чалавек у светла-шэрым касцюме. Ён выпрастаўся на скрып дзвярэй, і Арсен Міхайлавіч беспамылкова пазнаў у ім Івана Раманоўскага, так сын быў падобны на бацьку. Падышоў, паціснуў руку, назваўся. Сеў насупраць, дастаў цыгарэты.

Закурылі, пасядзелі моўчкі.

— Як гэта здарылася? — нарэшце спытаў Жураўскі.

— Як? — Іван Уладзіміравіч паклаў цыгарэту ў попельніцу і пацёр кулакамі вочы: яны былі чырвоныя ад бессані; відаць, стома змарыла яго незадоўга перад тым, як Жураўскі ўвайшоў у пакой.— А вось так, элементарна… Мы сядзелі побач, Ала Барысаўна каля ілюмінатара, я — каля праходу. Паказалася мора. Я нахіліўся паглядзець — ніколі не бачыў мора ні зверху, ні знізу… Яна прапанавала: давайце памяняемся месцамі, я гэта бачыла ўжо тысячу разоў. Памяняліся. Я зашпіліў прывязны рэмень… прывычка… шафёр, я раблю гэта механічна, а яна… Відаць, калі я ўставаў, мой рэмень трапіў за крэсла. Яна так села. А я і ўвагі не звярнуў. На мора мне трэба было глядзець, каб яно згарэла. А на што там было глядзець? Вада і вада, толькі белыя баранчыкі…

Ён расказваў павольна і залішне падрабязна, але Жураўскі не перапыняў яго. Разумеў: накіпела на душы, трэба даць выгаварыцца.

— Самалёт пайшоў на пасадку. Я ўсё яшчэ глядзеў у ілюмінатар: цікава.— Раманоўскі, відаць, забыўся на сваю цыгарэту, дастаў з пакамечанага пачка новую,— Самалёт чыркнуў коламі па бетонцы, і ў тое ж імгненне ў яго адвалілася стойка левага шасі. Гэта я цяпер ведаю, тады я нічога не ведаў, не разумеў. Проста раптам нешта рванула, і самалёт пачаў павольна завальвацца на левае крыло.— Ён глыбока ўздыхнуў, наліў з графіна вады, залпам выпіў: пэўна, мучыла смага, пякло ўсярэдзіне.— Удар быў такі моцны і нечаканы, што Алачку… Алу Барысаўну выкінула з крэсла, і яна галавой ударылася ў перагародку. Ведаеце, дзе вісіць фіранка, што аддзяляе ўваход. Там яшчэ такая вострая рабрыстая стойка… Вось у яе… А я нават не ўбачыў гэтага, толькі раптам жудасны крык пачуў… гэта закрычалі жанчыны… Самалёт скінула з пасадачнай паласы і пацягнула па полі, пранізліва заскрыгатала жалеза — разбуралася левае крыло. Самалёт трэсла, кідала, быццам ён вось-вось разваліцца на кавалкі, па салоне ляталі сумкі, «дыпламаты», пакункі — усё, што ляжала на верхніх палічках. Галасілі жанчыны, жахліва крычалі дзеці… Сцюардэсы падалі, хаваліся за крэслы і таксама крычалі, каб трымаліся, не адшпільвалі рамяні. Помню, адна дзяўчынка разбіла твар, кроў залівала вочы, яна выціралася рукавом і крычала: «Толькі без панікі, таварышы, толькі без панікі!» Але гэта ўжо было потым, пазней… Я ўжо адшпіліў свой кляты рэмень, падхапіў Алачку з праходу і пасадзіў у крэсла, а сам наваліўся на яе і ўчапіўся за ручкі. А што я яшчэ мог зрабіць? Загарэўся левы рухавік, полымя шуганула ў ілюмінатары… Канец свету!.. Ды тут нарэшце самалёт спыніўся, падляцелі пажарныя машыны, затушылі пенай агонь. Адчынілі аварыйныя люкі, пачалася эвакуацыя. «Хуткіх дапамог» наехала… А ёй… ёй ужо нічога не трэба было… нічога.

Раманоўскі падняў вочы на Арсена, ні крывінкі не было ў яго твары. Увесь ён быццам развінціўся: торгаліся павекі, губы, дрыжалі вялікія дужыя рукі, што трымалі цыгарэту.

— Гэта я яе забіў, я…— змучана прагаварыў ён.— Каб мы не памяняліся месцамі… Каб не мая дурная цікаўнасць… Мяне б так не выкінула, паспрабуй выкінуць дзевяноста кіло, ну, гузак бы набіў… каб нават і без рэменя. А ў яе ж быў зашпілены рэмень, я дакладна помню, як яна адшпільвала яго, калі мы мяняліся месцамі. Я васемнаццаць год за рулём, нават курыцы не задушыў за сваё жыццё, а тут… забіў чалавека. Як цяпер жыць…

Жураўскі моўчкі глядзеў сабе пад ногі, жаль душыў яго, не даваў дыхаць.

— У яе засталіся дачка і старая хворая маці. Не ведаю… Я буду памагаць ім як змагу… Але калі не стане і старой…

— Не трэба,— папрасіў Жураўскі.— Гэта мая дачка, я сам пра яе паклапачуся.

Раманоўскі прыўстаў з-за стала.

— Значыць, гэта вы былі яе мужам?

Жураўскі прамаўчаў: што ў такой сітуацыі растлумачыш… Ды і каму гэта трэба?

— І вы кінулі яе? Такую жанчыну… Вы… Вы…

— Што вы пра нас ведаеце? Усё ў жыцці складаней, чым здаецца. На жаль, ад таго, што мы адзін аднаму нагаворым абразлівых слоў, нічога не зменіцца. На вялікі жаль…

— Даруйце…— Раманоўскі неяк абмяк і зноў цяжка сеў у крэсла.— Мы пазнаёміліся мінут за сорак да пасадкі, я сапраўды нічога не ведаю. Але ў мяне чамусьці такое адчуванне, што я ведаў яе даўно-даўно, што мы доўга былі разам. Магчыма, падсвядома, але пасля смерці жонкі я шукаў якраз такую жанчыну. Знайшоў і… страціў. Зноў прайсці праз увесь гэты жах пахавання…

— Навошта? — Жураўскі падняўся, зашпіліў пінжак: гаворка губляла сэнс.— Едзьце ў свой Гурзуф, вам сапраўды трэба адпачыць. Усё астатняе зраблю я сам.

— Чаго я там не бачыў? — паныла прамовіў Іван Уладзіміравіч.— Я лячу ў Мінск, і няхай яно ўсё гарыць ясным агнём.

Супрацоўнікі Аэрафлота памаглі ім выканаць усе неабходныя фармальнасці. Перадалі Жураўскаму чамадан з рэчамі Алачкі, сумку з дакументамі і грашыма. У трынаццаць гадзін пятнаццаць мінут, чорныя ад стомы і гора, яны з Раманоўскім вылецелі ў Мінск. Разам з імі — і асобна ад іх, недзе ў нетрах самалёта, ляцела труна. Ніхто з пасажыраў, акрамя іх, пра гэта не ведаў.

2

У дзесяць Ірына, як звычайна, паклала Аленку спаць. Цалуючы бацьку на ноч, дачка прыгарнулася да яго і шэптам папрасіла:

— Татачка, родненькі, толькі вы больш не сварыцеся. Ні самі, ні на Сярожку… Гэта так страшна… я нават не ведала, што гэта так страшна!

Тоненькая, як былінка, у доўгай, да пят, начной сарочцы, з пяшчотнай сіняй жылачкай на шыі і вялікімі, поўнымі зусім не дзіцячай тугі вачыма… Кволыя рукі, родны чысты пах, ад якога сціскае сэрца радасцю і смуткам. Дачушка мая, бездапаможнае птушаня маё, як жа мне абараніць цябе ад жорсткасці і слепаты самых блізкіх і родных табе людзей, ад нецярплівасці пустых і халодных сэрцаў?..

— Усё будзе добра,— прашаптаў ён у ружовае вушка, не верачы ўласным словам.— Ідзі спаць, Аленка. Добрай ночы.

— Добрай ночы, татачка.

Яна пайшла, а Ірына пачала прыбіраць са стала. Аляксей Пятровіч прайшоў за ёю на кухню і спыніўся ў дзвярах.

— Ты не думаеш, што нам трэба пагаварыць?

Ірына саставіла с падноса брудны посуд у мыйку, локцем паправіла валасы, выцерла аб фартух рукі. Твар яе быў спакойны, быццам яна даўно чакала гэтага пытання.

— Не трэба, Алёша. Нам няма пра што гаварыць. Нічога не было, павер мне. Нічога... Так, лёгкае галавакружэнне. Але яно прайшло. Я вельмі дорага заплаціла за яго, але яно прайшло і больш ніколі не вернецца, пра што ж нам гаварыць?

Чумакоў адчуў, што ў яго нешта пяршыць у горле.

— Я рады, што яно прайшло. Я шмат чаго зразумеў за гэты час, Ірына, павер мне. Прашу цябе… малю цябе… даруй мне.

— За што? — уздыхнула яна.— Ты самы добры, самы сумленны і самы чысты чалавек на свеце, табе няма ў чым сябе папракаць. Ідзі, Алёша, уключы тэлевізар, пакуль я тут прыбярусч. Будзем чакаць нашага жаніха.

Ён пайшоў, уключыў тэлевізар, сеў у крэсла. На экране мільгацелі нейкія стракатыя цені. Мякка свяціўся ў куце таршэр. Зямля вярталася на сваю арбіту, катаклізмы, што трэслі і рвалі яе на кавалкі, на гэты раз абмінулі яго дом. Праўда, у душы яшчэ нешта тоненька шчымела, быццам там гнаілася нябачная стрэмка, але ён ведаў, ён дакдадна ведаў, што гэта мройдте. Пройдзе, зарубцуецца, рубцуюцца і не такія раны. Проста трэба самому быць больл добрым. Больш добрым і спагадлівым. Ідуць вятры на захад, ідуць вятры на ўсход, ідуць, ідуць і вяртаюцца на кругі свае. Усё вяртаецца на свае кругі, трэба толькі не губляць надзеі, не даваць таму чорнаму, што тоіцца ў табе, браць над табой верх. Верыць у дабро і чысціню. Нават насуперак усяму — верыць.

Вярнулася Ірына, села на мяккі падлакотнік крэсла. Прытулілася да яго, правяла хададнаватай рукой па сівых валасах на патыліцы, тужліва ўсхліпнула. Чумакоў злавіў яе руку...

Вялікі гадзіннік у куце звонка прабіў адзінаццаць. Сярожкі не было. Праграма закончылася, Ірына ўстала і выключыла тэлевізар.

— Я больш не магу, Алёша, я паміраю ад страху. Хадзем пашукаем яго. Што я нарабіла, дурніца няшчасная, што я нарабіла… Калі з ім што-небудзь здарыцца, я налажу на сябе рукі, вось пабачыш. Я і аднаго дня не буду жыць…

— Не гавары глупства.— Чумакоў устаў і пайшоў у прыхожую апранацца.— Ён у нас рэаліст, а не рамантык, ты ж чула яго разважанні, гэта разважанні дарослага ўраўнаважага чалавека. А з рэалістамі ніколі нічога не здарыцца, у іх задужа тоўстая скура.

Яны выйшлі ў цемру лесвічнай пляцоўкі. Чумакоў націснуў на кнопку, запаліў святло.

Сярожка сядзеў на прыступках лесвіцы, звесіўшы галаву на калені. Выгляд у яго быў такі няшчасны, такі сіроцкі, што Ірына ледзь стрымалася, каб не закрычаць ад болю, ад шалёнай радасці, што ён жывы, жывы, што з ім не здарылася нічога страшнага.

Аляксей Пятровіч падышоў, сеў побач. Абняў сына, моцна прытуліў да сябе.

Кнопка шчоўкнула, святло на пляцоўцы патухла. I ніхто не бачыў, як горка плача Ірына, стоячы ў цёмным правале адчыненых дзвярэй.

3

Самалёт прызямліўся ў Мінску. Сцюардэса дала знак Жураўскаму і Раманоўскаму заставацца на сваіх месцах. Пасля таго як чырвоны аўтобус павёз у аэрапорт пасажыраў, спусціліся на зямлю і яны. Прагна закурылі. Праз некалькі хвілін цераз поле, нацянькі, да іхняга самалёта пад’ехаў невялікі аўтобусік з чорнай паласой на борце. 3 яго вылезлі Раманоўскі-старэйшы і некалькі заплаканых дзяўчат-машыністак. Моўчкі павіталіся.

— Што там адбылося? — спытаў Уладзімір Аляксандравіч.

Раманоўскі-малодшы коратка расказаў.

— Так…— уздыхнуў Уладзімір Аляксандравіч.— Паедзеце ў Навасёлкі, хаваць будуць там, так захацела Аўдоцця Рыгораўна, маці Алачкі. Гэта недалёка, кіламетраў сорак па Ракаўскай шашы. Мы прыедзем заўтра гадзін у адзінаццаць, не пазней. Аўтобус і аркестр я заказаў, вянкі і кветкі тут.— Памаўчаў, нібы ўспамінаючы яшчэ нешта, але не ўспомніў.— Хадзем на стаянку таксі, Іван, паедзем дахаты.

— Я паеду з імі.— Іван Уладзіміравіч аддаў бацьку сваю сумку.

— Як хочаш. Тады я сыду каля выдавецтва.

Грузчыкі, што прыехалі на электракары па багаж, пазвалі іх, адчынілі нейкі люк, памаглі паставіць труну ў аўтобусік. I неўзабаве ён ужо шпарка пабег па горадзе. Спыніўся на якую хвіліну на вуліцы Дзімітрава, быццам даючы Алачцы магчымасць развітацца з родным домам, потым — каля выдавецтва. Праз Паркавую магістраль і Пушкінскі праспект выехаў на Ракаўскую шашу і пабег у Навасёлкі.

Сонца яшчэ было высакавата, але на захадзе тоўпіліся хмары, абяцаючы перамену надвор’я. Жураўскі адчыніў акно, упусціў у салон свежы цёплы вецер з палёў — ад паху кветак, горамі наваленых на сядзенні, яго нудзіла. Даліся ў знакі мінулая ноч, пералёты, морг, дзе яны з Раманоўскім прабылі больш за гадзіну,— ён зноў нібы аслеп і аглух і не адчуваў нічога, апрача каменнай стомы. Папіць бы чаго халоднага, ледзянога, заліць агонь, што выпякае вантробы, і легчы. Легчы, заплюшчыць вочы і праваліцца ў сон, як у бездань, і доўга-доўга не прачынацца, каб усё гэта мінула само сабой. Яму ўявілася дарога, па якой яшчэ трэба было правалачы сваю скрываўленую душу, і ён аж застагнаў ад болю. Побач сядзела Каця, яна пачула гэты стогн і падала Жураўскаму таблетку валідолу і бутэльку ліманаду. Ад валідолу ён моўчкі адмовіўся, ліманад быў цёплы і салодкі, Жураўскі глынуў, і яму стала яшчэ горш.

Не даязджаючы да Ракава, яны звярнулі з шашы і паехалі па пыльнай пабітай гравійцы. Шафёр збавіў хуткасць. Усцяж дарогі, дакладна паўтараючы ўсе яе павароты, бегла добра ўтаптаная белая сцяжынка, да яе сцяной падступаў густы малады сасоннік; некалі Алачка расказвала Жураўскаму, як багата ў тым сасонніку маслякоў: пакуль дайду дахаты, цэлы кош нарэжу… У сасонніку было цёмна і сыра, відаць, днямі ўліў добры дождж, а ў прагалах, куды яшчэ зазірала сонца, суха і весела: высокая папараць, драцяны верас, пяшчотна зялёны мох… Звонка, на ўвесь лес, кувалі зязюлі, лічылі нечыя непражытыя гады.

А вунь, за ўзгоркам, і вёска: злева кароўнікі, воданапорная вежа, з правага боку машынны двор з кучай іржавага жалеза каля варот і доўгім будынкам майстэрні з вялікімі бруднымі вокнамі; гліністая, стракатая ад лужын дарога з глыбокімі каляінамі і густы натоўп людзей каля чацвёртай з краю хаты — нават пытаць ні ў кога не трэба, чакаюць…

Аўтобус спыніўся. Жанчыны ў натоўпе загаласілі. Шафёр адчыніў заднія дзверцы, разам з Жураўскім пасунуў труну. Нечыя дужыя рукі падхапілі яе, панеслі ў хату. Следам дзяўчаты перадалі вянкі, кветкі. Пайшлі самі.

Людзей набілася — не павярнуцца, але перад Жураўскім і Раманоўскім усе неяк расступіліся. Труна ўжо стаяла на табурэтках, засланых дываном. Арсен і Іван знялі вечка, паставілі побач.

Каля труны ўкленчыла маленькая жанчына ў чорнай спадніцы і чорнай кофце, чорная хустачка закрывала яе галаву. У жанчыны быў дробны твар, глыбока парэзаны маршчынамі, кірпаты Алаччын носік і сухія спрацаваныя рукі з вузламі жыл пад цёмнай скурай. Жураўскі здагадаўся, што гэта і ёсць Аўдоцця Рыгораўна, маці Алачкі. Яна прыпала да труны і тоненька галасіла:

Дзіцятка маё роднае,

Дзіцятка маё мілае,

Куды ж ты ад мяне адлятаеш?

I з кім жа ты мяне пакідаеш?..

Жураўекі скалануўся ад жаху, што зараз да галашэння старой, да слёз жанчын, што набіліся ў хату, далучыцца дзіцячы галасок, і агледзеўся, але дзяцей не было: пэўна, Наташку забраў нехта з суседзяў, і ў яго адлягло на душы: больш за ўсё ён цяпер баяўся ўбачыць або пачуць дачку.

Ён убачыў іншае: на сцяне паміж вокнамі вісеў вялікі каляровы здымак — ён і Алачка на карме экскурсійнага цеплахода. Яны стаялі, абняўшыся і прытуліўшыся адно да аднаго, вясёлыя, шчаслівыя, і вецер блытаў Алачцы валасы, і белая пена снежным сумётам кіпела за кармой, і белыя чайкі кружылі, цікуючы здабычу, і зялёныя стромкія горы паднімаліея з вады ў казачна сіняе неба… Жураўскі да драбніц успомніў той сонечны дзень, калі яны паплылі ў Феадосію і як Алачка шчоўкала, шчоўкала сваім ФЭДам, а потым папрасіла нейкага студэнта з магнітафонам сфатаграфаваць іх абаіх, і абняла яго, і прыціснулася да яго, уся прапахлая сонцам і морам, і ён чуў, як гучна тахкае яе сэрца. Ён глядзеў на гэты здымак, і выдавецкія машыністкі глядзелі на гэты здымак, і людзі, што былі ў хаце, ціхенька перашэптваліся за ягонай спіной,— не слыхам, скурай ён чуў гэты зацікаўлены шэпт. Толькі Аўдоцці Рыгораўне не было ніякай справы ні да яго, ні да здымка. Яна пяшчотна гладзіла сваю дачушку і ціхенька, быццам саромелася чужых людзей, галасіла-прыгаворвала над яе труной, быццам хацела выгаварыць увесь свой боль, усю сваю тугу, і адвечныя словы яе рвалі сэрца.

Яна не плакала: вочы былі сухія і твар сухі, відаць, ужо выплакала ўсе слёзы, якія мела, пакуль дачакалася іх з Сімферопаля, і не крычала, а быццам пяяла, схіліўшыся над труной, як некалі хілілася над калыскай, і верачы і, магчыма, яшчэ не верачы ў непапраўнасць таго, што адбылося.

А пайду я у зялёны лес.

Там кукулькі кукаваць будуць

I салавейкі шчабятаць будуць…

Вечарам людзі пачалі патроху разыходзіцца: у кожнага былі свае клопаты. Запалілі свечкі ў шклянках, у якіх было насыпана жыта, яны гарэлі цьмяна, патрэсквалі. Ад паху плаўленага воску і кветак — форткі не адчынялі — у Жураўскага страшэнна разбалелася галава. Ціснула скроні, свінцом налілася патыліца. Не хапала яшчэ, каб мазгавы спазм зноў шпурнуў на падлогу… Ён скоса зірнуў на Раманоўскага-малодшага. Той сядзеў на табурэтцы ў кутку ў сваёй прывычнай позе: згорбіўшыся, заціснуўшы паміж каленямі рукі, апусціўшы набрынялыя павекі,— дзе, на якіх абсягах блукалі яго думкі? Няўжо ён сапраўды паспеў закахацца ў жанчыну, ледзь толькі ўбачыў яе, ледзь пазнаёміўся з ёю, нічога пра яе не ведаючы. Ён жа сапраўды пакутуе, гэта відаць па яго твары… Каб гэта было не так, ён спакойна паехаў бы з Сімферопаля ў свой Гурзуф і цяпер гуляў па набярэжнай, у святочным натоўпе курортнікаў, слухаў плёскат мора і музыку, што ліецца з адчыненых вокнаў рэстаранаў, а не сядзеў тут у глыбокай скрусе. Няўжо такое палкае каханне сапраўды яшчэ магчыма ў наш жорсткі празаічны век, калі людзі, бывае, спачатку кладуцца разам у пасцель, а ўжо потым высвятляюць, як каго завуць?! А можа, яны даўно былі знаёмыя і блізкія. варухнулася ў душы подлая думка, што ты ведаў пра яе, пра тое, як яна жыла апошнія гады, ты нават ні разу не спытаў, са звычайнай чалавечай цікаўнасці не спытаў, ці добра ёй жывецца… Ты пакарыстаўся ёю, пакуль табе гэта было трэба, а потым выкінуў, як паламаную, абрыдлую, ні на што не прыгодную рэч, выкінуў са свайго жыцця, з сэрца, з памяці — што ты ведаеш пра яе, калі ты нават пра сябе нічога не ведаеш…

Жураўскі прыгадаў, як Іван Уладзіміравіч расказваў пра сваё знаёмства з Алачкай у аэрапорце,— навошта б ен хлусіў, прыдумляў, што гэта магло змяніць? Такія, як ён, наогул не ўмеюць хлусіць, у іх усё напісана на твары. Бедная Алачка, вось яна і дачакалася свайго маленькага ціхага шчасця; якая добрая сям’я магла атрымацца ў яе з гэтым ваўкаватым на першы погляд мужыком, які нейкім цудам захаваў у свае гады чыстую дзіцячую душу і незамутнёнае сумленне! Ці хоць адчула яна гэта за кароткія гадзіны іхняга знаёмства, ці паверыла, ці паспела парадавацца ў думках? А можа, і не адчула, і не паспела, і пайшла на той свет адзінокая, прыняўшы яго словы за звычайныя пошлыя заляцанні… Які прыкры лёс: знайсці і згубіць, згубіць усё дазвання ад сляпога выпадку, ад уласнай неасцярожнасці…

Не, відаць, не каханне прывяло сюды Раманоўскага-малодшага, не магло яно яшчэ пусціць такія глыбокія карані ў яго душу, нават калі і ўзнікла, нарадзілася, а пачуццё больш моцнае за каханне — пачуццё ўласнай віны перад ёю. Ён лічыць сябе вінаватым у яе смерці, сябе, і больш нішто і нікога; і не хутка пазбавіцца ён ад гэтага пачуцця, доўга яно будзе тачыць, атручваць яго, бо не людскі суд, а ўласнае сумленне — яго суддзя і няма на свеце суддзі больш бязлітаснага і непадкупнага.

Быццам адчуўшы яго позірк, Іван Уладзіміравіч падняў галаву, і Жураўскі кіўнуў яму: хадзем хіба пакурым. Яны выйшлі на двор, у халодную пасля цёплай і душнай хаты зорную ноч, спусціліся з трухлявага ганка на зялёную траўку панадворка і закурылі. Скрозь у вёсцы, як вокам акінуць, цвілі сады; бела-ружовыя кроны дрэў мякка свяціліся ў цемнаце, нібы запаленыя свечкі над труной Алачкі; пахла дымам з комінаў, сырадоем, смажаным салам; рыпелі вароты, ляніва брахалі сабакі, рыкалі каровы; недзе за аселіцай тарахцеў трактар,— цішыня і спакой паволі апускаліся на зямлю. Чыстае зорнае неба абяцала раніцай прымаразкі. Жураўскі падумаў, што, каб быў на дачы, расклаў бы перад досвіткам дымавыя кучы і цёплы густы дым ахутаў бы дрэвы, не даў сіверку пабіць пялёсткі. Тут яшчэ нічога, высока, і месца пясчанае, гліністае, а ў іх нізіна, тарфянікі, на іх веснавыя прымаразкі асабліва адчувальныя. Прачнешся раніцай, а трава белая, як на прадзімку, і ломкая, бульбоўнік колькі разоў вымярзаў, чарнеў, і яблынькі шкодзіла… Цвітуць — вачэй не адвесці, а потым асыпаюцца без завязі, пустацветам.

Выйшла Каця.

— Хлопцы, хадземце на кухню, я паесці сабрала, вы ж, пэўна, галодныя.

Яны сапраўды ўвесь дзень нічога не елі, нават не падумалі, а тут Жураўскі адчуў, што галодны як воўк. Каця завяла іх на кухню з прысадзістай вялікай печчу, пасадзіла за стол. Перакусілі. Раманоўскі еў сілком, яму нічога не лезла ў горла, папілі моцнай гарачай кавы з тэрмаса. Зайшлі ў пакой. Аўдоцця Рыгораўна сядзела каля труны, да паху кветак і свечак дабавіўся востры пах валакардзіну ці карвалолу — Каця прыхапіла з сабой цэлую аптэчку.

Гэта ноч была самая доўгая ў жыцці Жураўскага. Ён і спаў і не спаў, седзячы ў крэсле, думкі блыталіся, нешта мроілася яму, няпэўнае, неакрэсленае: быццам яго зноў заваліла снегавой лавінай і ён поўз, гробся па цёмнай штольні, увесь збіты на горкі яблык, а далёкай кропачкі святла, якая некалі служыла яму арыенцірам, цяпер не было. Густая цемра, ліпкая, як багна, стаяла вакол, і ён разграбаў гэту багну рукамі і не разумеў навошта: усё роўна ж канец, усё роўна ж задыхнецца, дык хутчэй бы, хутчэй, навошта яшчэ пакутаваць. Раптам ён зразумеў, што гэта за цемра, што за багна: гэта ж апошні, дзевяты крут Дантавага пекла, менавіта туды суровы геній Дантэ змясціў здраднікаў, у смярдзючае балота, дзе кішаць розныя гады. Не, яму ўжо не вырвацца адсюль, ніхто не ўратуе яго, ён асуджаны вечна поўзаць па гэтай гразі, тапіцца ў ёй і выбірацца, каб глытнуць паветра, і зноў тапіцца, і, як боскай літасці, як збавення, чакаць смерці. Валянціна, Алачка, Ірына Чумакова, светлыя ідэалы юнацтва, якім ён здраджваў доўгія гады, каб не адштурхнулі ад карыта, каб не абцяжарваць душу чужым болем,— усё гэта ўжо ніколі не дасць яму выбрацца адсюль. Дзевяты круг — для самых мярзотных злачынцаў, якіх ведае зямля. I так шкада яму раптам стала сябе — даўняга, маладога, чыстага, закаханага, народжанага дзеля дабра, радасці і прыгажосці, а зусім не дзеля нечалавечых пакут, што ён выбег як апантаны з хаты, прыпаў да мокрага ад расы дрэва і застагнаў, кусаючы сабе губы, каб не закрычаць уголас. Слёзы пырснулі з яго вачэй, і ён не стрымліваў іх, салёныя і салодкія слёзы пакаяння. Перад зорным небам, перад квітнеючымі яблынямі бязгучна каяўся ён у цяжкіх грахах сваіх, і, абмытая гэтымі шчырымі слязамі, душа яго паціху выкарасквалася з той багны, у якую ён залез самахоць, па сваёй волі, бо ніхто і нішто яго туды не штурхала. Выкарасквалася, адмывалася і ачышчалася, каб ён мог і далей неяк жыць на зямлі.

I надышла раніца, і дзень надышоў, і прыехаў аўтобус з выдавецкімі людзьмі, і зайграў аркестр, папудзіўшы варон на высачэзнай ліпе, што расла каля Алаччынай хаты, і труну з яе целам аднеслі на вясковыя могілкі за аселіцу, на высокі сухі грудок, пад зялёныя сосны, і паставілі чырвоную пірамідку з таблічкай, на якой былі пазначаны яе імя і прозвішча і кароткія гады жыцця.

Там, на могілках, калі ўсе развітваліся з нябожчыцай, Жураўскі ўпершыню ўбачыў сваю дачку, яе прывялі развітацца з мамай. Маленькая зарумзаная дзяўчынка з бялявымі коскамі, у джынсавым касцюмчыку; нехта і ёй завязаў чорную хусцінку, і Наташа ўвесь час сцягвала яе з галавы. Яе ўсё палохала тут: натоўп, аркестр, вянкі; яна вырывалася і хацела ўцячы, яна не верыла, не магла паверыць, што гэта застылая цёця ў труне, засыпаная кветкамі,— яе маці, а нейкая жанчына моцна трымала яе. Жураўскі падышоў, узяў Наташу на рукі, прытуліў да грудзей. Яна забілася, як падстрэленае птушаня, а потым неяк разам супакоілася, аціхла, даверліва абхапіла яго за шыю.

Так Арсен і прынёс яе назад, у вёску,— і вясковыя людзі ўжо не шапталіся за яго спіной, адшапталіся ўчора, пазнаўшы яго на партрэце; шапталіся выдавецкія,— ах, якое свята ім выпала: тут і Жураўскі, і Ірына, і дзяўчынка, пра якую ніхто не ведаў, што яна Арсенава дачка,— а яшчэ ж недзе ў горадзе і яго жонка, дырэктар школы, ці ведае яна, ці здагадваецца, які падарунак ёй прызапасіў мужанёк; і малодшы сын Раманоўскага, з якім Алачка ляцела ў Крым, ды так і не даляцела… Божа, божа, колькі падзей, як ажывяць яны нуднаватае жыццё выдавецкіх жанчын ды і некаторых мужчын таксама, на добры тыдзень хопіць размоў, здагадак, меркаванняў…

Быў падрыхтаваны ўжо жалобны стол з лыжачкай куцці на кожнай талерцы; першымі за яго пусцілі гасцей — іх чакаў аўтобус; вясковыя тоўпіліся пад адчыненымі вокнамі, на падворку. Калі ўсе паселі і стала ціха, Іван Уладзіміравіч падняўся і, паглядаючы на Аўдоццю Рыго-раўну, што сядзела, гаротна схіліўшыся, на куце, сказаў, як ён пазнаёміўся з Алачкай, як адчуў у ёй жывую спагадлівую душу, як горка і прыкра яму думаць, што гэта ён вінаваты ў яе гібелі. Некалькі добрых слоў сказала пра сяброўку Каця, а Ірына Мікалаеўна і гаварыць не змагла: устала, заплакала і моўчкі села на сваё месца. Затым яны развіталіся са старой, пакінулі ёй канверт з грашыма, што сабралі ў выдавецтве, і паехалі ў Мінск.

Суседкі Аўдоцці Рыгораўны ўзяліся парадкаваць на стале, а Жураўскі з Наташкай на руках пайшоў у лес. Ён вырашыў пажыць тут хоць тры дні, каб яшчэ раз схадзіць на могілкі, пагаварыць з Аўдоццяй Рыгораўнай і пабыць з дачкой.

На палянцы ў зацішку ён паслаў пінжак, пасадзіў Наташу, а сам лёг побач з ёю.

— Вы мой тата? — сказала яна.— Я вас адразу пазнала. У нас во-о колькі вашых фотакартак, цэлы альбом. Вернемся, я вам пакажу. Мне мама не дазваляла іх браць, а я ўсё роўна брала. Яна паедзе ў горад, а я дастану альбом з паліцы і гартаю… А чаму вы так доўга не прыязджалі? Я вас чакала, чакала… Мама часта прыязджала, а вы — не. Вы вельмі заняты, праўда? Мама гаварыла, што вы вельмі заняты. Мне таксама хочацца на мора. Толькі я плаваць не ўмею. Віцька Леўчык умее, а я не ўмею.

— Я абавязкова вазьму цябе на мора.— Жураўскі пагладзіў Наташу па галоўцы.— I навучу плаваць. Ты будзеш плаваць, як рыбка, куды лепш за Віцьку Леўчыка. Хочаш, я раскажу табе казку? Табе мама калі-небудзь расказвала казку пра брыдкае качаня?

— Расказвала. Але вы ўсё роўна раскажыце.

I Жураўскі расказаў ёй старую і мудрую казку пра брыдкае качаня, якое на самай справе было белым прыгожым лебедзем, толькі пра гэта доўга ніхто не здагадваўся. А вось Іван Уладзіміравіч здагадаўся, падумаў ён, бо глядзеў не вачыма, а сэрцам; сэрца ў такіх выпадках больш відушчае за вочы…

Калі яны вярнуліся дадому, там ужо было ціха. Людзі разышліся, некалькі суседак мылі, прыбіралі на кухні посуд. Аўдоцця Рыгораўна ляжала на канапцы, накрытая старым кажушком: пэўна, зусім выбілася з сілы. Паднялася яна вечарам, падаіла карову, напаіла Наташку малаком, прапанавалі Арсену паесці.

Ён адмовіўся.

— Пагаварыць трэба.

— А вось ухажуся, пакладу Наташку спаць, і пагаворым, Арсенка. Даруйце, што я вас так называю, не ведаю, як па бацьку.

— Добра будзе і так…

Не, яна не сказала ім, што я — лётчык-выпрабавальнік і загінуў пры выкананні баявога задання,— прыгадаў свае нядаўнія думкі Арсен. Яна нічога не прыдумляла: маці ведае маё імя, дачка ведала, што я жывы, але «вельмі заняты». Які цяжар яна з мяне зняла, як жахліва ўсё гэта выглядала б у вачах дзіцяці, каб я вярнуўся з «таго свету»! Маці паверыла б ці не паверыла, а Наташка паверыла б і вырвалася ад мяне там, на могілках, нават пазнаўшы па фотаздымках, яшчэ больш напалоханая. Дзякуй табе, Алачка, што не пахавала мяне раней часу, за дачку дзякуй. Бо калі нечага яшчэ варта маё жыццё, дык памагчы стаць на ногі Наташцы, не загубіцца ў вялікім свеце,— і гэта адзінае, чым я магу аддзячыць табе за тваю дабрату і цярплівасць.

— Вы ўсё ведаеце, Аўдоцця Рыгораўна,— сказаў Жураўскі, калі яны ўдваіх паселі за сталом, не запальваючы святла,— і гэта добра: мне лягчэй будзе гаварыць. Шэсць гадоў назад мы з Алачкай меркавалі ажаніцца, але я так і не здолеў кінуць сваю жонку, хоць збіраўся гэта зрабіць. Не буду паглыбляцца ў прычыны, цяпер яны не маюць ніякага значэння. Мы ўсё-такі разышліся, і я застаўся адзін: мой сын сёлета канчае школу і паедзе ў Маскву, у інстытут. Мне трэба некалькі месяцаў, каб упарадкаваць свае справы, размяняць кватэру, а тады… Аддайце мне Наташу, усё-такі яна мая дачка. Ёй будзе добра са мною, вось пабачыце. Пойдзе ў садзік, а потым у школу… Мы будзем прыязджаць да вас у госці, а вы да нас. А калі надумаеце… калі надумаеце, мы можам жыць разам. У мяне будзе пакой, кватэру Алачкі мы неяк паспрабуем замацаваць за Наташай, вы зможаце там жыць. Або выменяем агульную кватэру… Як бы там ні было, я буду паважаць вас, як родную маці, і клапаціцца аб вас. Я не п’яніца, не валацуга, раблю, зарабляю, на жыццё нам хопіць. Проста яно ў мяне нейкае гарбатае склалася, недарэчнае, я сам, відаць, у гэтым і вінаваты, ды што ж ты цяпер зробіш… Жывеш як жывецца, а не так, як хочацца.

Аўдоцця Рыгораўна падперла галаву кулачком, уздыхнула:

— Я вас ні ў чым не віню, Арсенка, вы не думайце. Пэўна ж, яна сама… Вельмі ж ганарлівая была, баялася вас дзіцем да сябе прывязаць, вашае ласкі не хацела. Я ёй колькі гаварыла: нядобра гэта. Ну, не зладзілася, не атрымалася, чым жа Наташка вінаватая? Чаму ты яе пры жывым бацьку асіраціла? Расказала б… Ну, непатрэбны табе яго грошы, ліха з імі, з грашыма, але ж каб ведаў, што недзе яго крывінка расце. Не паслухалася. Хто ж цяпер слухаецца дурных мацярок, дзе вы бачылі… Але Наташку…— Яна памыляла тонкімі губамі, быццам збіралася з думкамі, прымала цяжкае для сябе рашэнне,— Наташку я вам, Арсенка, не аддам. Круці не круці, а чужы вы ёй пакуль што чалавек, і яна вам чужая. Бацька ж не той, хто народзіць, самі ведаеце. Не, пакуль на вочы пяску не насыпалі, як беднай дачуньцы маёй, пакуль рукі неяк грабуць, а ногі ходзяць, нікому я яе не аддам. У мяне ж таксама больш нікога не засталося, адзіная мая ўцеха на старасць. Такая ж горкая доля, каб яна спарахнела, каб яе агнём выкаціла; і мужыка пахавала, і траіх дзетак. Лявонку, яшчэ маленькага, годзіка не было, дыфтэрыя задушыла: брыгадэір каня не даў, у Ракава, у бальніцу завезці. Віця, старэйшы, у арміі на манеўрах галоўку склаў. Мне за яго і пензію плоцяць, аж восемдзесят два рублі. Прыязджалі вось гэтак, як вы, з часці хаваць, гаварылі цішком, быдта ў Віці парашут не раскрыўся, мне потым бабы пераказалі. А цяпер вось Алачка… апошняя… Чым я бога ўгнявіла, за што ён гэтак люта карае мяне, не ведаю, Арсенка. Я і да царквы хадзіла, за дванаццаць вёрст пехатою, і малілася, і свечкі ставіла, і гаравала ўсё жыццё, як чорны вол, і на чужую нітку ніколі не паквапілася, і благога нікому не жадала… Лепш бы мяне маці скінула, чым на такое гора нарадзіць. Гаворыцца ж у святым пісанні: няхай дзеці хаваюць сваіх бацькоў, а я...— Яна выцерла рогам хусткі рот.— Далі б вы мне вады, Арсенка, нешта аж смыліць усярэдзіне, хоць бы там які рак хутчэй завёўся ды прыбраў мяне, гаротніцу, да маіх дзетак мілых, да майго Барыса Амяльянавіча, зямля ім усім пухам і вечны спакой…

Жураўскі прынёс з кухні вады, Аўдоцця Рыгораўна адпіла глыточак, паставіла на стол конаўку.

— Вы прыязджайце да нас, як на тое будзе ваша ласка. Дарога недалёкая, Алачка ледзь не кожны тыдзень прыязджала. Прыязджайце, мы з Наташкай будзем вам рады. Мне ўжо нядоўга зямельку таптаць, чуе маё сэрца, а тым часам і Наташка да вас прывыкне, прыгорнецца. Яно-то праўда, лягчэй мне паміраць будзе, ведаючы, што не ў дзетдом, не ў чужыя рукі яе, бедненькую, аддадуць, а роднаму бацьку. Родны — ён і ёсць родны: калі адлупцуе, а калі пашкадуе. Ну, а калі не прыедзеце,— бог вам суддзя.

— Прыеду,— паабяцаў Жураўскі.— Няхай будзе так, як вы кажаце, а там пабачым.

Аўдоцця Рыгораўна паслала яму ў маленькім пакоі, пэўна, на Алаччынай пасцелі. Побач, на канапцы, соладка спала Наташка, збіўшы нагамі коўдру. Ён накрыў яе, пацалаваў цёплую ружовую шчочку, лёг — і заснуў як забіты.

Праз тры дні яны ўсе разам схадзілі на могілкі, Жураўскі паабяцаў Аўдоцці Рыгораўне, што прыедзе на дзевяты дзень, і пайшоў да аўтобуса. Праз дзве гадзіны ён ужо адчыняў дзверы сваёй кватэры.

Дома, як звычайна ў гэты час, нікога не было. На стале ў сваім кабінеце Жураўскі ўбачыў нейкія грошы і паперку.

Выняу і працёр акуляры. Прачытаў:

Выпіска з рашэння суда

Народны суд Фрунзенскага раёна г. Мінска рашыў: шлюб паміж гр-ам Жураўскім Арсенам Міхайлавічам і гр-кай Жураўскай Валянцінай Іванаўнай скасаваць. Спагнаць з гр-на Жураўскага А. М. дзяржаўную пошліну за развод у суме 130 (сто трыццаць) рублёў.

Шэсцьдзесят пяць рублёў — палова гэтай сумы — і ляжала на стале.

Жураўскі паглядзеў на грошы і сумна ўсміхнуўся.

Трэба было неяк пачынаць новае жыццё.

Мастак А.С. Кульмар