Вяртанне да сябе

Непрыязныя адносіны да Жураўскай у Ірыны на гэтым вечары толькі ўзмацніліся. Бясспрэчна, жанчына яна была прывабная: высокая, па-дзявочы стройная, добра складзеная, з цвёрдым сухаватым тварам і ўмела падмаляванымі шэрымі вачыма, над якімі ўздымаліся паўкружжы тоненька вышчыпаных чорных броваў. Доўгая, аж да кончыкаў лакірак на высокіх абцасах, вячэрняя сукенка з чорнага бліскучага панаксаміту з глыбокім выразам на грудзях падкрэслівала прыгожыя формы, белую, яшчэ не пабітую маршчынкамі скуру, вільготны бляск белых, як зубчыкі часнаку, зубоў. Але ва ўсёй яе паставе, у тым, як яна размаўляла, крышку схіляючы да правага пляча галаву,— коратка, безапеляцыйным тонам, які не дапускаў пярэчанняў; як ішла — быццам сама сабе, крыштальную, фарфоравую несла на падносе; як смяялася — гучна і ненатуральна, каб прыцягнуць да сябе ўвагу,— ва ўсім адчувалася натура жорсткая, мэтанакіраваная і эгаістычная, якая прывыкла камандаваць, кіраваць, быць у цэнтры ўсіх падзей, лічыцца толькі са сваімі думкамі і жаданнямі альбо, у крайнім выпадку, з думкамі і жаданнямі тых, хто на службовай лесвіцы стаяў хоць на адну прыступку вышэй за яе. Яна была прыгожая, але халодная, як лядыш, і Ірыне раптам стала шкада нязграбнага крываносага чорта, які пражыў з гэтым ледышом цэлае жыццё, больш за дваццаць гадоў: божа літасцівы, якое ж гэта было, напэўна, няўтульнае і бязрадаснае жыццё! Нездарма ён ходзіць такі абшарпаны. Вось хто, напэўна, эмансіпіраваны дык эмансіпіраваны! Цікава, на якое ліха ёй патрэбен муж, ды яшчэ такі няўклюдны? Каб мець статус замужняй жанчыны? Для такіх жанчын страшэнна важна — мець статус! Ну і ну…

Абедзве рабілі выгляд, што даўно забыліся на тую даўнюю сутычку з-за Маргарыты Паўлаўны. Каб госця не сумавала, Ірына загаварыла пра школу. Валянціна Іванаўна з радасцю падхапіла. Гэта была адзіная тэма, якая цікавіла яе. Увесь доўгі перапынак, пакуль мужчыны размаўлялі, а моладзь танцавала, Жураўская расказвала пра сваю школу, пра тое, як цяжка і складана цяпер у школе працаваць, як яе любяць дзеці і бацькі і паважае начальства і як дрэнна, што ў настаўнікі ўсё меней ідуць мужчыны, з жанчынамі немагчыма працаваць, толькі і глядзяць як бы ўцячы да сваіх пялёнак і каструляў… Фемінізацыя, акселерацыя, сацыяльная няспеласць, небяспечны ўзрост, ранняя цікаўнасць да сексу, разбэшчанасць сучаснай моладзі, шкодны ўплыў замежных фільмаў і тэлебачання…— словы сыпаліся з яе, як гарох з дзіравага мяшка, яны складаліся ў жалезныя фармуліроўкі, за якімі адчувалася самаўпэўненае ўсёведанне, а не пакутлівы роздум над тым, што ж на самой справе адбываецца з дзецьмі, якіх яна вучыць, з настаўніцамі, якія пакідаюць школу і ўцякаюць на заводы і будоўлі, з мужчынамі, якія не хочуць туды ісці. Ірына ўмела слухаць, але нават яна стамілася ад гэтага славеснага патопу, увесь сэнс якога заключаўся ў самавыхваленні. «Я… мне… мяне… мною… пра мяне…» — кожны яе сказ так і стракацеў гэтым асабовым займеннікам ва ўсіх склонах, хаця па тым энтузіязме, з якім Валянціна Іванаўма гаварыла, па фанатычным бляску вачэй адчувалася, што яна сапраўды апантана, самааддана любіць сваю нялёгкую работу і бачыць у ёй галоўны сэнс свайго жыцця. Ірыне аж прыкра стала ад гэтай апантанасці, яна раптам адчула сябе здрадніцай, што некалі кінула школу, шукальніцай лёгкага хлеба, абывацелькай — і з палёгкай уздыхнула, калі ўсіх зноў паклікалі да стала і падышлі Аляксей Пятровіч з Арсенам Міхайлавічам.

«А яна ж таксама цецярук ці як там… цяцерка. Цяцерка на такавішчы. Не, глупства, цяцеркі не такуюць, значыць, цецярук,— думала Ірына, скоса назіраючы, як па-гаспадарску — не чакаць жа, пакуль да гэтага датумкаюць мужчыны,— Валянціна Іванаўна паклала сабе на талерку заліўной рыбы, вяндліны, яшчэ нейкіх закусак, наліла ў бакал халоднай мінеральнай вады і пачала з апетытам есці.— Два цецерукі, пэўна, чорт не адну пару лапцей стаптаў, пакуль падабраў такіх мужа і жонку. Толькі ў яе свая песня, а ў яго — свая, абое спяваюць і не чуюць адзін аднаго. А можа, чуюць, што я пра іх ведаю?.. Чужыя далёкія людзі, як зоркі на небе, што мне да іх? Вось закончыцца вечар, і мы будзем сустракацца гады ў рады: добры дзень… як справы?.. як здароўе?.. ну, да новай… I з ім гэтак жа, хоць мы і бачымся амаль кожны дзень. Нічога я пра іх не ведаю і ведаць не хачу, проста не падабаецца яна мне, а Жураўскага чамусьці шкада. Сучасная дзелавая жанчына, хіба яна адна такая?.. Колькі я іх бачыла, сучасных дзелавых жанчын: спачатку справы, потым усё іншае, калі, вядома, на іншае застануцца час і сілы… а іх звычайна не застаецца,— чаму яны так не падабаюцца мне? Можа, я зайздрошчу ім, іхняй энергіі, іхняй грамадскай значнасці, пачуццю ўласнай годнасці, што аж перапаўняе іх, ненатоленай празе камандаваць, вырашаць пытанні, лёсы, выносіць прысуды, фармуляваць канцэпцыі… Я ж сапраўды побач з ёю — звычайная мяшчаначка: дом, сям’я, цікавая кніжка, часам кіно, тэатр, а найбольш тэлевізар, працую «ад» і «да» і не бачу ніякай патрэбы фетышызаваць сваю працу, уносіць у яе залішні энтузіязм, фанатычную апантанасць. Так, звычайная мяшчанка, але не хацела б я працаваць з такім дырэктарам, ой не хацела б! Бедныя настаўнікі, якімі яна камандуе, колькі ж яна крыві з іх высмактала… I Жураўскі бедны, і бедны іх сын Андрэй. Ён, напэўна, вырас без маткі, у яе ж дзве з паловай тысячы вучняў, дзве з паловай тысячы дзяцей, дзе ж ты за імі выбераш часу на аднаго…»

Вечар удаўся на славу: размаўлялі, спявалі, танцавалі. Валянціна Іванаўна выйшда да аркестра і праспявала некалькі беларускіх народных песень, усе доўга ёй апладзіравалі. Ірына назірала за Жураўскім, ён сядзеў бокам да яе і глядзеў на жонку, задзёршы сваю бародку; выраз твару ў яго памякчэў, стаў нейкі задуменны, летуценны. Арсен Міхайлавіч шчыра любаваўся жонкай, асветленай пражэктарамі, сапраўды падобнай на оперную спявачку, і ў яго бязгучна рухаліся чырвоныя вусны. I Ірына раптам убачыла тое, чаго не бачыла раней, у што не верыла, калі ёй гаварылі: Жураўскі не проста непрыгожы, ён абаяльна непрыгожы. Той драўляны чорт у музеі — ён жа таксама быў абаяльны, нездарма з яго ніхто не смяяўся, з другіх рагаталі, а ім любаваліся. «Вечар маленькіх адкрыццяў»,— паблажліва падумала яна, яшчэ не ведаючы, не ўяўляючы, чым абернецца для яе гэта адкрыццё праз нейкі час.

Развітваліся доўга, запісалі адрасы, тэлефоны: Жураўскія жылі побач, у суседнім доме, абяцалі хадзіць у госці, разам сустракаць святы. Ірына ведала — не пойдзе, ніколі не пойдзе, хай ходзіць Аляксей, яго справа, вунь яны аж абдымаюцца з Арсенам Міхайлавічам, нажлукціліся абодва, як цуцыкі. Аказваецца, Жураўскі таксама з’ехаў з глузду на акварыумных рыбках, і гэтага ім было дастаткова, каб прагаварыць цэлы вечар, пасябраваць і ўжо сёння дамаўляцца, каб заўтра сустрэцца!

Домоў прыехалі на таксі. Сярожка і Аленка ўжо спалі.

— Цудоўны мужык,— гаварыў Аляксей Пятровіч, распранаючыся,— ну проста цудоўны, скажу я табе, мужык гэты ваш Арсен Міхайлавіч. Чаму ты мне ніколі пра яго не расказвала, пра розных эскімосаў расказвала, а пра яго не. Каб ты ведала, як мы хораша пагаварылі! Даўно я не сустракаў людзей, якія так багата ведаюць, так багата бачылі. Уяўляеш: ён быў на Камчатцы і Чукотцы, падымаўся на дзеючыя вулканы і ледзь не ўтапіўся з рыбакамі ў Ціхім акіяне…

— А як табе яго жонка? — спытала Ірына.

— Жонка? — Аляксей Пятровіч разгублена паляпаў сябе па кішэнях, шукаючы запалкі: Ірына зразумела, што ён не звярнуў на Валянціну Іванаўну ўвагі.— Ну, што табе сказаць… Прыгожая. I спявае хораша. Але як на мой густ, дык ты лепшая. Звары, калі ласка, моцнай кавы.

Шчасліва засмяяўся, цмокнуў Ірыну ў шчаку і пайшоў у ванную, пад халодны душ.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ

1

Ірына нервова паглядзела на гадзіннік: Жураўскі позніўся. Можа, сустрэў Лаўрыновіча і загаварыўся з ім... Не так і цяжка паверыць. Гэта толькі лічыцца, што жанчыны — балбатухі, сярод мужыкоў балбатуноў куды больш. Хлебам не кармі, а дай абмеркаваць вынікі чэмпіянату свету па хакеі ў Мюнхене або шанцы нашых футбалістаў трапіць на Алімпійскія гульні ў Манрэаль. А што жанчына чакае, нервуецца… ну, што ж, не ўпершыню жанчыне чакаць.

Чайнік ужо быў халодны, і яна зноў запаліла газ. На нізенькім часопісным століку талерачка з бутэрбродамі з «Рамонку» — з кілбасой, з вяндлінай і нават — далікатэс! — з асятрынай. А яна ўжо думала, што адзіная рыба, якая засталася на свеце,— гэта марожаны хек, аказваецца, яшчэ і асятры дзе-нідзе водзяцца. Праўда, і кошт адпаведны, але ж для такога выпадку… Што там яшчэ? Два кубкі з Алаччынага кафейнага сервіза — даруй, сяброўка, пастараемся не разбіць! — растваральная кава, цукар у цукарніцы, цыгарэты, попельніца. Што яшчэ? Віно? Кветкі? Як у лепшых публічных дамах Лондана і Парыжа… Толькі гэтага мне і не хапала.

Што гэта са мной, падумала яна, села ў крэсла і прыаснула рукі да скроняў. Божа літасцівы, мне ж не пятнаццаць год, я наперад ведаю ўсё, што мяне чакае, я сама заварыла гэтую кашу — навошта? Усе ў выдавецтве лічаць мяне яго каханкай, нават Алачка, а ў мяне ж ніколі не было ад яе сакрэтаў. Нават яна не паверыла, што паміж намі ніколі нічога не было. Ну, цалаваліся, як цалуюцца добрыя сябры пасля доўгай разлукі,— хіба так цалуюцца мужчына і жанчына, якія кахаюць адно аднаго, якія адно без аднаго жыць не могуць?.. Мы ж увесь час на людзях, як за вітрынай універмага, куды ні паглядзі, усюды людзі, людзі, людзі… Нават у лесе; ліха яго ведае, хіба толькі дзе ў Сібіры, у глухой тайзе знойдзеш мясцінку, дзе можна не баяцца, што з-за суседняй сасны або елкі вытыркне нос няўрымслівы грыбнік: а што гэта вы тут робіце, людзі добрыя? — у нас такіх мясцін няма. Ды і часу мы не мелі для далекіх паездак. Ждановічы, Вяча, Мінскае мора… ілюзія адзіноты. Нават у дождж паўсюдна туляюцца нейкія цікаўныя. Вядома, даўно можна было папрасіць ключы ў той жа Алачкі, ледзь не кожны тыдзень яна ездзіць у вёску да дачкі і з ахвотай пусціла б мяне, але ў мяне чамусьці ніколі не хапала на гэта рашучасці. Раней, да Арсена, я не была такой баязлівай, але ж раней мне і ў галаву не прыходзіла, што гэта так сур’ёзна. Жарт, гульня, прыгода, кампенсацыя за нуднаватае служэнне Чумакову — было пра што думаць! Толькі з Арсенам я зразумела, што каханне не жарт і не гульня, а лёс. Пэўна, таму я і не адважылася раней папрасіць у Алачкі ключы ад яе кватэры — не хацела, каб Арсен думаў пра мяне як пра чарговую палюбоўніцу. Кахання хацела, чысціні, наіўнай, рамантычнай дзяўчынкай сябе адчуваць хацела. Вось чаму нешта агіднае, пошлае бачылася мне ў такіх просьбах — як холадна абдуманае і спланаванае забойства. Відаць, адна справа — забіць у стане афекту, а другая — абдумана, хаця забойства і ёсць забойства, у якім бы стане ты на яго ні пайшоў, гэтаму няма апраўдання. А ўсё ж такі і людскі суд, і закон ацэньваюць іх па-рознаму. Папрасіць на два дні ключы — і гаварыць, і думаць пра каханне. А папрасіць на месяц — якая розніца? Але я і не прасіла! Алачка сама прапанавала мне паліваць час ад часу яе гартэнзіі, я проста з радасцю згадзілася, зразумеўшы, як цудоўна нам з Арсенам будзе ў яе кватэры; відаць, мая радасць і выдала мяне. Але ж і платанічнае каханне — гэта глупства, вогнішча тухне, калі ў яго не падкідаць дровы. Я адчувала, што яно дагарае, маё вогнішча, і хацела раздзьмухаць агонь, вось што мяне сюды прывяло. Напэўна, ён сам павінен быў паклапаціцца пра гэта, мужчыну заўсёды прасцей, але ён і пальцам не варухнуў, каб знайсці нейкае выйсце, відаць, яго ў пэўнай ступені задавальнялі нашы адносіны. Як быццам нешта ёсць і ў той жа час нічога няма. Зручна, нічога не скажаш.

У Алачкі быў нейкі навамодны чайнік — са свістком. Закіпеўшы, ён гучным свістам паведамляў пра гэта гаспадыні. Вельмі зручна, падумала Ірына і павярнула ручку газу, трэба будзе і мне гэткі ж купіць.

Яна наліла сабе кубачак кавы, села ў глыбокае ўтульнае крэсла… і апынулася ў аўтобусе, які ў канцы жніўня мінулага года вёз іх у Дудары.

Ірына ледзь не спазнілася — залезла ў аўтобус, калі шафёр ужо нецярпліва сігналіў. Жураўскі трымаў ёй месца наперадзе і весела крыкнуў: «Сюды, Ірына Мікалаеўна!» Яна паставіла сумку ў праходзе і плюхнулася побач з ім.

— А я ўжо думаў, што вы не прыйдзеце.— Жураўскі пагладзіў сваю бародку.— I так нешта сумна стала…

— Няўжо? — усміхнулася яна.

— Праўда, праўда. Не ведаю, што гэта такое, але даўно ўжо я не адчуваў сябе такім шчаслівым.

— I я таксама,— ціха адказала яна і адчула, што чырванее.— Можа, вы пусціце мяне да акна?

— Калі ласка.

Яны памяняліся месцамі, а аўтобус ужо бег па вуліцах, прабіраўся праз бясконцыя святлафоры да Слуцкай шашы.

3 другіх выдавецтваў ехала найобольш моладзь. Ірына з Жураўскім ды яшчэ Пятро Гудкоўскі былі намнога старэйшыя за ўсіх. Моладзь дурэла, рагатала, расказвала анекдоты. А потым, як выехалі за горад, Алесь Захарэвіч, прыгожы чарнявы хлопец з рэдакцыі літаратуры на замежных мовах, дастаў з чахла гітару і заспяваў з’едлівую песню Высоцкага пра тую самую бульбу, на якую яны ехалі:

Товарищи ученые, доценты с кандидатами,

Замучились вы с иксами, запутались в нулях,

Сидите там и разлагаете молекулы на атомы,

Забыв, что разлагается картофель на полях.

Жураўскі яшчэ не чуў гэтай песні, яна ўразіла яго сваім гумарам і дасціпнасцю, і ён прагна лавіў кожнае слова. Калгаснікі заклікалі вучоных ратаваць бульбу. Годзе рэзаць сабак, час узброіцца рыдлёўкамі і паказаць сапраўдны патрыятызм…

Товарищи ученые, кончайте поножовщину,

Бросайте ваши опыты, едрит и ангидрит,

Садитесь-ка в автобусы и валяйте к нам в Тамбовщину,

А гамма-излученне денек повременит.

Гэта была песня пра іх. Яны таксама кінулі сваю работу, як кінулі яе дзесяткі тысяч гараджан: рабочыя, інжынеры, будаўнікі, студэнты: «денек повременит!» А што, і праўда «повременит», хоць колькі металу, вугалю, квадратных метраў жылля, кніжак не атрымае дзяржава. Але нічога, без гэтага можна жыць, а вось прыхопіць бульбу маразамі — і загіне, а гэта ж другі хлеб і для чалавека, і для жывёлы… Тым больш што песня абяцала поўную ўзаемавыручку і дапамогу:

Товарищи ученые, не сумлевайтесь, милые,

Коль что у вас не ладится, ну, там, не тот аффект,

Мы мигом к вам эаявимся с лопатами и вилами,

Денечек покумекаем и выправим дефект.

Пацешная, а дакладней, горкая і злосная была песенька, усе адразу вывучылі яе, і спявалі хорам усю дарогу, і рагаталі так, што ў аўтобусе дрыжалі шыбы, а стары сіваваты шафёр адно галавой круціў: спявайце, спявайце, вось пойдуць дажджы, развязе гразь, пахаладае, як вы тады заспяваеце, «едрит и ангидрит»…

Жураўскі рабіў выгляд, што пазірае ў акно, а сам прагна глядзеў на яе, і Ірыне было ніякавата пад яго па-дзіцячы шчырым, поўным захаплення позіркам. Так, ён захапляўся ёю і не хаваў гэтага. Яна ведала, што сёння і сапраўды прыгожая як ніколі: вельмі пасавалі ёй блакітны спартыўны касцюм з шырокімі белымі палосамі і чырвоная касынка, вузельчыкам завязаная ззаду. Трошкі ўжо забытае адчуванне бязмежнай улады над мужчынам прыемна ўзбуджала. Было такое адчуванне, быццам стаіш на высокаЙ гары і цябе з усіх бакоў абвявае свежы вецер: і прыемна, і да прастуды недалёка.

Дудары, Дударыкі, брыгада калгаса «Старасельскі»... Маленечкая вёсачка, тры дзесяткі старых гарбатых хат у шнур каля чыстай, як сляза, Пцічы, берагі якой густа параслі вербалозам. Некаторыя хаты ўжо забітыя дошкамі, з выдранымі вокнамі, гнілымі паваленымі платамі, з пахілымі, быццам ім хрыбты паламалі, дахамі, з панадворкамі, дзе раскашуюць лебяда і крапіва. Нечакана шыкоўны клуб у прыгожым недагледжаным парку; парк захаваўся яшчэ з панскіх часоў, некалі тут быў маёнтак, ад якога цяпер і друзу не засталося. Блакітны фінскі домік на краі прасторнага, як вокам ахапіць, выгану; там для шэфаў абсталявалі сталоўку. Старыя занядбаныя могілкі на ўзлессі, на высокім пясчаным грудку, засмечаныя, неабгароджаныя, з шэрымі, зарослымі мохам магільнымі плітамі, з чорнымі пахілымі крыжамі, трухлявымі пірамідкамі і такім нечаканым, такім чужым усяму гэтаму беласнежным мармуровым помнікам, што аж сэрца заходзіцца ад болю. Парэзаная трактарамі і цяжкімі машынамі дарога, непралазная ў дажджы, і вузенькія сцежачкі абапал…

П’яненькі брыгадзір з чырвоным носікам-журавінкай, як качка, куляючыся з боку на бок, развёў шэфаў па хатах. Ірыну і карэктарку Наташу Смялкоўскую ўзялі на пастой дзве старыя кабеты, што жылі на самым краі вёскі; іх суседзі, жвавая, бойкая на язык даярка Аўгіння і яе маўклівы пануры Цімох, які даглядаў калгасных коней, далі прытулак Жураўскаму і Алесю Захарэвічу.

Першы дзень так і пратапталіся: уладкоўваліся, хадзілі адзін да аднаго ў госці. Потым сабраліся ў сталоўцы, пазносілі ўсе свае прыпасы, разам паабедалі, моладзь села гуляць у карты і ў даміно, а Ірына з Жураўскім пайшлі знаёміцца з наваколлем. Глядзець асабліва не было чаго — збажыну з палёў ужо ўбралі, і яны былі голыя, сумныя, з вялізнымі сціртамі саломы на ускрайках, сям-там заараныя пад зябліва; па пожні, яшчэ не кранутай плугам, хадзілі каровы; тры буслы, як пастухі, бядзяліся між імі, высока падымаючы чырвоныя ногі, і раз-пораз коратка клекаталі.

Яны паназіралі за бусламі, а потым пайшлі на могілкі — прыгожы мармуровы помнік ціха свяціўся ў густой зеляніне дрэў і кустоўя, у ім была нейкая згадка, таямніца, яна непакоіла Ірыну. Жураўскі нешта гаварыў пра людскую пыху і безгустоўшчыну — хіба можна ставіць такі помнік сярод сіроцкіх крыжоў? — але Ірына не слухала яго. Яны прайшлі па сцежцы паміж закінутых магілак — ад некаторых засталіся толькі грудкі пяску, парослага травой забыцця, і падняліся на гару, і ўбачылі вялікую жалезную агароджу, адкрытыя веснічкі і дзвюх старых, якія сядзелі на лавачцы там, унутры агароджы. Ірына пазнала сваіх гаспадынь, цётку Мальвіну і цётку Рахілю. Вечаровае сонца асвятляла іх твары, дробныя, маршчыністыя, аднолькавыя чорныя хусцінкі на іх галовах, цёплыя шарсцяныя кофты і доўгія спадніцы. Кабеты сядзелі, склаўшы на каленях чорныя парэпаныя рукі, і думалі нейкія свае думы, і, відаць, звыкла ім было тут сядзець і глядзець, як сонечныя промні лашчаць белы мармур і ён ружавее, цяплее, быццам адагрэты чалавечым дыханнем. На помніку золатам было ў слупок напісана:

Тут пахаваны:

Апанас Мікітавіч Ткачук, 48 гадоў.

Роза Восіпаўна Ткачук, 19 гадоў.

Ларыса Ткачук, 4 месяцы.

Загінулі ад рук фашысцкіх катаў

28 кастрычніка 1941 г.

За агароджай ляжала горка пустазелля, відаць, старыя прапалолі кветкі. За кветкамі не было відаць зямлі, толькі вузенькая сцежачка да лавачкі. Ружы, вяргіні, гладыёлусы, шорсткая лістота півоняў… Божа мой, падумала Ірына, гэта ж колькі трэба папацягаць сюды вады, каб усё гэта жыло, расло, квітнела… Бедныя цёткі, гэта магіла, відаць, адзінае, што ў іх засталося, яна нейкім чынам і злучыла, знітавала дзве іхнія жыткі.

Ірына прыклала палец да вуснаў і пацягнула Жураўскага за рукаў. Ціхенька, каб не патрывожыць жанчын, яны спусціліся з узгорка і пайшлі ў вёску.

А вечарам цётка Мальвіна частавала іх сопкай бульбай з халодным малаком, а цётка Рахіля, седзячы каля стала і падпёршы галаву рукою, расказвала, час ад часу спыняючыся, каб перавесці дыханне, гісторыю гэтага помніка.

…Перад самай вайной адзіны сын Мальвіны і Панаса Лявон Ткачук прывёз у Дудары, да бацькоў, жонку Розу, з выгляду зусім яшчэ дзяўчо, дробненькую, з вялікім жыватом: Роза ўжо чакала дзіця. Матка і бацька не маглі даўмецца, чым узяла іх прыгожага белагаловага асілка-сына гэтая чарнявая пігаліца. Хіба чорнымі як смоль валасамі — цяжкая тоўстая каса адцягвала Розе галаву, і маладзіца выкладвала яе высокай каронай. Ці то вейкамі, доўгімі і пяшчотнымі, як крылы матылька? Ці вялізнымі вачыма, чорнымі і глыбокімі? 3 ціхай тугой глядзелі тыя вочы на свет, быццам прадчувалі горкую долю сваю. Хто яго ведае, толькі кахаў сваю жонку Лявон без памяці. Возьме на рукі, як дзіця, і носіць, а яна пакладзе яму галоўку на плячо, прыціснецца і смяецца — быццам срэбраны званочак звініць.

Лявон быў лётчыкам, лейтэнантам, служыў на Далёкім Усходзе, недзе на краі свету. Там ён і знайшоў сабе жонку, і прывёз на тыдзень да бацькоў, пагасціць. На вяселяе бацькі не ездзілі, хоць і запрашалі іх, дужа ж далёка, ды і гаспадарку не было на каго пакінуць. Вось маладыя і пагасцявалі чатыры дні, а на пяты пачалася вайна, і Панас адвёз на кані Лявона ў Пухавічы, да цягніка, каб той мог як найхутчэй дабрацца ў сваю часць, а Роза засталася. Намнога раней часу ў яе пачаліся роды, куды ж яе было везці.

— Не хвалюйся, сынок,— сказала Мальвіна і пацалавала Лявона на дарогу.— Няхай народзіць, трошкі ажыве, акрэпне, а там мы з бацькам яе самі адправім. Ёй у нас будзе добра.

Роды былі цяжкія, Панас з мястэчка фельчарку прывёз, ледзь яны ўдзвюх з Мальвінай далі рады. Дзіцятка нарадзілася слабенькае, неданошанае, у Розы пачалася пасляродавая гарачка — сербанулі Панас і Мальвіна ліха. Нават не заўважылі, як немцы прыйшлі. Праўда, у Дударах іх не бачылі. Жылі людзі як жылі. Адно што калгаса не стала, але на работу хадзілі, і збажыну зжалі, і бульбу выбіраць пачалі…

На пачатку кастрычніка даляцела ў Дудары жудасная вестка: немцы і паліцаі сагналі з усіх навакольных мястэчак яўрэяў і пастралялі ў закінутым гліняным кар’еры. Панас прывёз з Пухавіч лістоўку. Тым, хто хаваў яўрэяў, яна пагражала расстрэлам і канфіскацыяй маёмасці, тым, хто паказваў уладам, дзе хто яшчэ хаваецца, абяцалі ўзнагароду: два фунты солі за галаву, хоць за дарослага, хоць за дзіцёнка,— з соллю ў вёсках было кепска…

У хляве ў Панаса быў глыбокі склеп, там ён і схаваў нявестку з унучкай. Зрабіў палок, каб было дзе спаць, нанасілі старых кажухоў і падушак, запалілі ліхтар. Завалілі века сенам — як і не было. Пацярпі, дачушка, пэўна ж, хутка прагоняць гэтых вылюдкаў. А па вёсцы пусцілі чутку, нібыта Роза забрала дзіцятка і падалася ў Мінск — недзе там жыла яе родная цётка.

Некалькі разоў на дзень Мальвіна, зачыніўшы на зашчапку вароты, спускалася ў склеп, насіла нявестцы паесці, бутэлькі з гарачай вадой: памыцца, абагрэцца… У склепе было сыра і холадна, яна з жахам думала, што будзе зімой: замерзнуць абедзве. У Розы ўваліліся вочы, косы свае яна абрэзала, каб не завяліся вошы; змарнелая, знясіленая, сама яшчэ дзіця, яна гушкала на руках сваю Ларысу — Лявон, ад’язджаючы, сказаў: калі будзе дзяўчынка, назаві Ларысай, а хлопчык Віцем, быў у яго ў эскадрыллі сардэчны сябар Віктар Шумілін, і Мальвіна сплывала слязьмі, гледзячы на іх і думаючы пра іхні лёс.

Дваццаць восьмага кастрычніка гэта было… 3 раніцы Мальвіне наказалі, што ў яе стрыечнай сястры Зосі вялікае гора: дзесяцігадовы сын падарваўся на міне, і яна пабегла за сем вёрст на хутар Расцерабы, дзе жыла Зося, і амаль цэлы дзень пратаўклася там, а душа ў яе разрывалася ад болю, але яна не ведала, адкуль той боль, думала, гэтак Зосю шкада.

…Тыя прыехалі раніцай утрох на матацыкле: два паліцаі з мясцовых — адзін, Грышка Варывончык, некалі вучыўся з іхнім Лявонам, яны нават сябравалі і разам марылі паступіць у лётнае вучылішча, але Грышка не прайшоў медыцынскую камісію, у яго сохла левая нага; другі Антон Казлоўскі — былы калгасны шафёр; у саракавым ён прапіў машыну жыта, і яго засудзілі; відаць, немцы выпусцілі, вось ён і стараўся ім аддзячыць,— і нейкі немчык, дохленькі, дробненькі, паўтара метра з шапкай. Мундзір вісеў на ім, як на пудзіле, тонкія ножкі боўталіся ў шырокіх халявах. Нічога страшнага не было ў тым немчыку, хіба што аўтамат і вялізная аўчарка, шэрая, з белай грудзінай, пры ім. Паліцаі вывалаклі Панаса на падворак і доўга білі — дапытваліся, дзе хавае яўрэйку з яе выблядкам, а немчык курыў убаку, пасцёбваў сябе дубчыкам па боце і з цікавасцю азіраўся.

Скрываўлены Панас маўчаў. Тады немчык пусціў аўчарку. Відаць, яна была натрэніраваная шукаць людзей — ужо праз якую хвіліну суседзі, што збегліся да сядзібы Ткачукоў, пачулі з хлява яе шалёны брэх.

Грышка вывалак Розу на двор, штурхнуў да Піліпа, вырваўшы з рук дзіця, ударыў яго галоўкай аб шула. Нема закрычала Роза і кінулася да паліцая, але немчык павёў аўтаматам, і яна ўпала як падкошаная, а Антон стрэліў у Панаса. Затым яны загадалі суседзям выгнаць з хлява карову, кабанчыка, палавіць курэй і ўсё гэта даставіць у мястэчка, аблілі хату газай, падпалілі і паехалі на сваім матацыкле: Антон за рулём, Грышка ззаду, немчык з аўчаркай у калясцы.

А нехта з вёскі атрымаў ва ўправе чатыры фунты солі — шэрай, скамянелай: новыя ўлады сваё слова трымалі. Вось толькі так і не даведаліся людзі — хто…

Калі Мальвіна вярнулася дамоў, яе хата ўжо пайшла дымам у неба, толькі чорная печ засталася, і ў той печы за засланкай стаялі гарачая капуста і вялікі чыіун з бульбай. А ў двары пад яблыняй ляжалі яе Панас, і Роза, і скрываўленая коўдрачка, у якую было захутана дзіцятка.

Відаць, ад жаху Мальвіна страціла розум, бо нічога не помніла: як пахавалі іх, што там далей было. Зося забрала яе да сябе, і яна жыла, як у сне, і жыла, і не жыла, нешта рабіла, а больш сядзела ў кутку з заплюшчанымі вачыма і ціхенька пяяла адну і тую ж песню:

А пад гаем, гаем,

Гаем зеляненькім,

Там арала дзяўчыніца

Канём вараненькім.

Арала, арала

У тры баразёнкі,

Засеяла, запахала

Траякія зёлкі…

У ліпені сорак першага цётка Рахіля атрымала ад Лявона пісьмо. Ён пісаў, што Роза засталася ў яго бацькоў, прасіў яе не турбавацца: старыя палюбілі нявестку, неяк прыгледзяць. Беларусь ужо захапілі немцы, і страх за дачку сціскаў яе сэрца. Праз тры гады, ужо аплакаўшы і лётчыка-зяця, і пехацінца-мужа, і старэйшага сына, таксама лётчыка, яна паехала шукаць вёсачку Дудары, і адна толькі думка валодала ёю: а раптам дачка ацалела?.. У Дударах яе надзея памерла. Яна знайшла Мальвіну, выклапатала ёй пенсію за сына, адвезла ў бальніцу. Пакуль яе лячылі, цётка Рахіля выпісала ў сельсавеце лесу і пабудавала хату на старым, парослым дзядоўнікам і палыном пажарышчы, каб да скону быць каля дарагой магілы. Больш не было ў яе магіл, дзе можна паплакаць, аблегчыць душу,— на ўсіх трох лістах, што Рахіля атрымала, значылася: «прапаў без вестак»: хто тады ведаў, дзе магілы лётчыкаў, якія згаралі ў небе, уразаліся са сваімі падбітымі самалётамі глыбока ў зямлю, хто іх хаваў, а муж яе склаў галаву недзе пад Масквой, калі не да жывых было, не тое што да загінуўшых.

У Хабараўску Рахіля прадала вялікі дом, грошы ў яе былі. Хапіла і на хату, і на нязвыклы для гэтых мясцін помнік. Гадоў пяць яна шукала бела-ружовы мармур, але знайшла. I людзей знайшла, якія паставілі яго, і агароджу зрабілі, пасадзіла кветкі. Даўно вярнулася з бальніцы Мальвіна, хадзіла на ферму, а Рахіля — у бухгалтэрыю, яна была рахункаводам, так яны ўдзвюх і датоптвалі свой век. Трымалі карову, падсвінка, дзесятак курэй, садзілі гарод, быў пры хаце і сад. Днём працавалі, а ўвечары ішлі на могілкі. Летам даглядалі кветкі, зімой змяталі з магільнай пліты снег. Жылі… Цяпер вось на пенсіі, але ў калгас яшчэ ходзяць. Як не хадзіць, зусім жа няма людзей…

…Астыла бульба на стале ў глінянай місцы, ужо не курылася духмянай парай, некранутае стаяла ў тоўстых белых кубках малако,— Ірына, Арсен, Алесь Захарэвіч і Наташа Смялкоўская слухалі гаротную споведзь жанчыны, і кавалак не лез ім у горла. I Мальвіна, седзячы на ўслончыку каля печы, слухала Рахілю, і ківала сівой галавой у хустачцы, і моўчкі варушыла губамі. Яна не плакала, і цётка Рахіля не плакала, толькі ўздыхала цяжка і коўтала, коўтала нешта, што не давала ёй дыхаць, і пракаўтнуць не магла. Ужо добра сцямнела, але запальваць святло не хацелася; так яны і сядзелі ў прыцемках, пакуль мужчыны не пайшлі да сябе.

Капаць бульбу яшчэ не пачыналі, і брыгадзір не ведаў, што рабіць з такой процьмай народу — вечнае наша бязладдзе, імкненне як найхутчэй адрапартаваць, а там хоць трава не расці. Паслаў выбіраць гуркі, памідоры — абы з вачэй далоў. I гуркі, і памідоры буйна зараслі пустазеллем, але і жоўтых пераспелых гуркоў і чырвоных памідораў было многа, куды болей, чым на дагледжаных дачных градах, відаць, ім лацвей было ў траве. Дзень стаяў сонечны, ясны, любата, а не работа. Праўда, Ірына к вечару разагнуцца не магла, так балела паясніца, але стома не прыгнятала, тым больш што побач увесь час быў Жураўскі,— мужчыны падносілі пустыя скрынкі і адносілі да дарогі поўныя, і на ўсё поле скавытаў транзістарны прыёмнік Пятра Гудкоўскага — ах, як добра, як хораша было Ірыне, як яна радавалася, што не адмовілася ад гэтай паездкі.

У абед Жураўскі на выгане знайшоў шампіньёны. Палікаў усю каманду, і за якія паўгадзіны набралі два кашы белых крэпенькіх грыбоў, пачысцілі, натушылі з бульбай і смятанай; з поля прынеслі гуркоў, памідораў — курорт. А вечарам Арсен з Ірынай пайшлі на прырэчную лугавіну.

…Ірына ўспомніла асклізлую кладку — два бярвенцы, перакінутыя цераз раку. Месяц яшчэ не ўзышоў, было цёмна, над рэчкай слаўся туман. Недзе пад нагамі глуха шумела вада: перад вайной тут быў млын, немцы спалілі яго, узарвалі запруду, засталіся толькі абгарэлыя па́лі, яны тырчалі з вады, як зубы ў нейкага страшыдлы; па́лі абраслі доўгімі бародамі водарасцей, зялёных, нябачных цяпер; днём Ірына бачыла, як яны сцелюцца па вадзе, як між імі сноўдаюць маленькія рыбкі. Пасярэдзіне ракі ёй раптам стала млосна, яна загайдалася, Жураўскі схапіў яе за руку і хуценька вывеў на бераг. Рука ў яго была дужая, цёплая, і Ірына супакоілася.

Яны выйшлі на луг, мокры ад расы («А? Што? Я ж табе сказаў абуць гумавыя боцікі»,— сказаў Арсен, і яна сцепанулася: калі гэта мы перайшлі на «ты, але змаўчала). 3-за хмары вынырнуў месячык, буйна высыпалі зоркі, стала святлей. Недзе каля сталоўкі шугала ў небе зыркае полымя, ледзь чутна звінела гітара Алеся Захарэвіча, чуліся вясёлыя галасы, а тут, на лузе, было ціха. Туман звіваўся ў дзівосныя кольцы, яны плавалі ў паветры, сваімі абрысамі нагадваючы фантастычныя талеркі, а паміж імі была чыстая прастора, падсвечаная месяцам, але ўсё роўна цёмная, і зусім чорныя ўзвышаліся стагі. Яны пайшлі да гэтых стагоў, і Арсен не выпускаў яе руку са сваёй і чытаў вершы пра гэту ноч, і пра луг, і пра вечнае неба, што распасцерлася над іх галовамі. Чытаў ён ціха, як быццам сабе, не жэстыкуляваў, нібы спавядаўся ў каханні ахрыплым ад хвалявання голасам, і ёй перадалося яго хваляванне, яна адчула гэта па тым, як халадок прабег па спіне, і раптам так вусцішна стала, і нейкая струнка зазвінела ў грудзях водгукам на тое, што ён чытаў. Ён ведаў на памяць безліч вершаў, можа, сотні. Пушкін і Блок, Багдановіч і Купала, і Ахматава і Пастарнак, Лорка і Элюар… Што ж, падумала Ірына, калі гэта праўда, што жанчына кахае не вачыма, а вушамі, дык яго нельга не пакахаць.

Калі яны вярнуліся, каля хаты Жураўскі слыніўся і пацалаваў ёй руку. I шпарка пайшоў да сябе.

«Стары рамантык,— бязгучна засмяялася Ірына, паціраючы руку, да якой ён дакрануўся сваімі вуснамі.— Я лічыла, што ён пашляк, а ён стары кніжны рамантык, закаханы, як падлетак, і гэткі ж бездапаможны».

Яна соладка пазяхнула і пайшла ў чысціню і цеплыню ўтульнага пакойчыка, дзе іх з Наташай пасялілі цёткі Мальвіна і Рахіля. Старыя ўжо, пэўна, даўно спалі, Наташы яшчэ не было: моладзь дурэла, вырваўшыся на волю.

2

Яна часта ўспамінала гэты шчаслівы час: два тыдні ў канцы жніўня і на пачатку верасня, і доўга не магла зразумець, у чым яно было, тое шчасце.

Сябры і знаёмыя лічылі сям’ю Чумаковых узорнай, зайздросцілі ім і ўсім ставілі ў прыклад. Жывуць жа людзі: ні сварак, ні брыдкай лаянкі, усім задаволеныя, ніколі ні на што не скардзяцца. I з макам, як кажуць, добра, і з такам добра. Дзеці выхаваныя, ветлівыя, у хаце заўсёды парадак. I як ім гэта ўдаецца?

А Ірына і сапраўды не магла прыгадаць выпадку, калі б яна пасварылася з мужам. Праўда, быў час — Аляксей Пятровіч якраз тады махнуў рукой на сваю доктарскую дысертацыю, згроб з пісьмовага стала ўсе паперы, над якімі праседжваў ночы навылёт, і запіхнуў іх у самую ніжнюю шуфляду, каб ужо адтуль ніколі не даставаць,— калі яна моцна ўзлавалася на яго за гэта і дапякала як магла: надта ж крыўдна было, што іншыя, менш здольныя і цягавітыя, робяць кар’еру на яго ж матэрыялах. Але Чумакоў толькі пацепваў плячыма ў адказ на ўсе яе шпількі, сноўдаўся вакол сваіх акварыумаў, хмурыў калматыя бровы, і Ірына зразумела, што стукацца ў глухія вароты яго душы — занятак бессэнсоўны і небяспечны. Ён быў зусім пазбаўлены самалюбства, прагі да славы і пашаны, яго цікавіла работа і толькі работа, а не чыны, не пасады, не тыя даброты, якія яна дае, націскаць на яго — толькі жыццё сабе сапсуеш.

Калі разабрацца, дык ён быў ідэальным мужам: шчыра паважаў Ірыну і лічыўся з яе думкай; нягледзячы на сваю занятасць, заўсёды вымяркоўваў гадзінку, каб пабыць з дзецьмі, пацікавіцца іх школьнымі справамі, памагчы рашыць задачу або даказаць тэарэму; ён аддаваў усю зарплату, пакідаючы сабе якую дзесятку на курыва, і ніколі не патрабаваў ад яе справаздачы, як і на што яна выдаткуе грошы, нават не цікавіўся гэтым. Сям’я мела ўсё неабходнае для жыцця, Ірына ніколі не скардзілася, што не можа звязаць канцы з канцамі — гэта яго задавальняла. У той жа час ён не адчуваў сябе кватарантам — чалавекам, ад якога нічога не залежыць, якому ўсё, як гавораць, да лямпачкі: Ірына неўпрыкметку, але досыць настойліва ўцягвала яго ў сямейныя справы. Яна не лезла да Аляксея Пятровіча з дробязамі, ён гэтага не любіў, але і не рабіла ніводнай значнай пакупкі, не параіўшыся з ім, не пачуўшы яго думкі. Купіць новы тэлевізар ці больш прыгожую люстру, змяніць шпалеры на сценах, бо старыя ўжо выгаралі, пашыць яму паліто ці Сярожку касцюм, набыць кніжныя стэлажы — кнігі ўжо няма куды ставіць,— на ўсё, лічыла яна, трэба атрымаць яго згоду. Гэта можна было назваць пустой фармальнасцю, усё роўна яна зрабіла б так, як хацела: ты-то галава, а я — шыя, і не хочаш, а следамі за мной павернешся; але Ірына ведала, што гэта не фармальнасць. Яна хацела, каб Чумакоў адчуваў сябе гаспадаром. Гэта праўда, што на мужыку трымаецца толькі адзін вугал хаты, а на жонцы — тры астатнія, але Ірына разумела, што на трох вуглах, якія б трывалыя яны ні былі, хата — не хата. Няма і не можа быць моцнай сям’і там, дзе мужчына — не гаспадар, не галава, не чалавек, на якога самой прыродай ускладзена адказнасць за працяг свайго роду, за яго дабрабыт і ўстойлівасць, а падкаблучнік, прыгодны толькі на тое, каб выбіваць пыл з дываноў і зарабляць грошы; няшчасныя тыя жанчыны, хто не разумее гэтага.

Сяброўкі дапытваліся ў Ірыны, якім сакрэтам яна валодае, што ў яе такая добрая сям’я, а ў яе не было ніякіх сакрэтаў. Проста кожнае слова Чумакова для яе і для дзяцей было законам і ніколі не аспрэчвалася; пазней яна магла спакойна пераканаць яго, што ён памыляецца, але — пазней, не даводзячы да спрэчак і ўзаемных папрокаў. Спрачацца з ім, ды яшчэ пры дзецях — гэтага яна ніколі сабе не дазваляла. Яе павага, гатоўнасць лічыцца з ім узвышала яго ва ўласных вачах, у вачах дзяцей, надавала дробным, у параўнанні з тым, чым ён займаўся на рабоце, хатнім клопатам значнасць і павагу — і не мела ніякага значэння, што цяжкі сямейны воз, практычна, валакла яна адна.

Чаго ж мне не хапала, пакутліва думала Ірына, маленькімі глыточкамі смакуючы каву і паглядаючы ў акно, за якім вось-вось павінен быў з’явіцца Жураўскі. Спакойнае забяспечанае жыццё, тысячы жанчын пра такое толькі мараць. А-а, вось чаго — галавакружэння. Вельмі спакойна я жыла за ім з самага пачатку. Побач з ім у мяне ніколі не кружылася галава, ніколі не білася мацней сэрца, як побач з Арсенам, не прылівала да твару кроў. Пэўна, недзе ў падсвядомасці я так і не здолела дараваць яму, што ён адмовіў мне ў прытулку, як і яго бяздушныя суседзі; каб я не бразнулася на падлогу, ён са спакойным сумленнем выкінуў 6ы мяне з Сярожкам на вуліцу, пад дождж, як бяздомнае кацяня. Тым, што я засталася, што мы сталі жонкай і мужам, я абавязана не яму, а чуламу, міласэрнаму сэрцу Галіны Аўдзееўны, для яго я доўга была, што жаба для кошкі — і з’есці гідка, і кінуць шкода,— аж да самай смерці маці. Смерць маці, адзінота, што на яго абрынулася, прымусілі Чумакова прапанаваць мне застацца. Я разумела гэта з самага пачатку і згадзілася, 6о ў мяне не было іншага выйсця. Нічога ў мяне не было… Відаць, я ўсё жыццё, усе гэтыя гады хавала недзе на самым донцы, у самым чорным куточку сваёй душы, куды не прабіцца вокам, колькі ні ўглядайся, крыўду і боль. Вось чаму я так і не здолела пакахаць яго, як ён таго варты; вось чаму побач з ім у мяне ніколі не закружылася галава. Я шанавала яго як мужа, як бацьку сваіх дзяцей, як вернага сябра, за шырокай спіной якога можна схавацца ад усіх жыццёвых трывог, я больш-менш сумленна выконвала свае абавязкі жонкі і маці, але не болей. А для шчасця гэтага недастаткова — вось што я адчула, зразумела там, на бульбе, у вёсцы Дудары.

Я не была распутніцай, але і манашкай не была. Пэўна, мне ўсё-такі карцела хоць калі-небудзь адчуць, як ірвецца з-пад ног у чорную бездань зямля, як салодкі хмель дурманіць галаву, як за спінай растуць трапяткія. няхай сабе і папяровыя, крылы. Але ніхто, з кім мне даводзілася сустракацца, не высек з крэменю майго сэрца агню — спорт, гімнастыка, «у здаровым целе — здаровы дух»; целы то былі здаровыя, што праўда, то праўда, здаровыя і нястомныя, прагныя да асалоды, а вось духу, відаць, бракавала. Ды і скуль яму было ўзяцца, таму духу, у тлуме гасцініц, экскурсій: «павярніце галовы налева, павярніце галовы направа»,— вечаровых вогнішчаў, вершаў, турысцкіх песень пад гітару, магнітафонаў, у вечнай спешцы, як на канец свету: хутчэй, хутчэй, пуцёўка гарыць ясным полымем, тэрмін канчаецца, толькі пазнаёміліся, а ўжо трэба раз’язджацца навекі. I ты ведаеш, чаго ён ад цябе хоча, і яму вядома, што ў цябе наўме: гадзіцца — маліцца, не — гаршкі накрываць. Усё проста, без залішніх эмоцый, як выпіць шклянку вады: некалі нават тэорыя такая была — шклянкі вады… Чорт яго ведае, што з намі часам робіцца, сама сабе не вытлумачыш, сама з сябе дзівішся. Ці то шалёны страх, што маладосць мінае, а ты нічога не паспееш ад яе ўхапіць, каб хоць было што ўспомніць у старасці, ці гэта тое агіднае, што тоіцца ў нас і часам нахабна паказвае кіпцюры — ні людзей не баімся, ні бога… I смех і грэх… Немаладая ўжо жанчына, гадоў за сорак, праводзіла свайго кавалера, у яго пуцёўка скончылася на тыдзень раней, і так яна галасіла, прыпаўшы да яго грудзей, так абдымала, цалавала на вачах у людзей, якія разам чакалі аўтобуса, быццам роднага мужа на фронт праводзіла і ўжо не спадзявалася калі-небудзь убачыць яго жывым. Бедны мужчына стаяў чырвоны як рак, не ведаў, куды вочы схаваць ад сораму, і толькі сіпеў глуха: «Ну, Света, супакойся… Ну, Света…» Як жа ён, пэўна, ненавідзеў яе, гэту Свету, пудоў на шэсць кабеціну з пацёкамі фарбы на шчоках, а можа, і шкадаваў; я дык пашкадавала ў душы: бедная ты, бедная, якое ж ты гаротнае жыццё пражыла, калі вось так, кляшчом, учапілася ў мужыка, што пашкадаваў цябе, прыгарнуў, абагрэў, і ты адгукнулася на ласку яго ўсімі сваімі непатрачанымі пачуццямі; як жа табе цяпер без яго жыць, якім пустым і халодным стане свет… А ўжо вечарам гэта «гаротніца» прывалаклася на танцы з новенькім, і скакала так, што аж дрыжала падлога, і рагатала, а потым яны зніклі ў густым кустоўі пад гуллівыя ўсмешкі… каб ты спрахла, такое каханне! У кожным з нас сядзіць жывёліна, усё залежыць толькі ад даўжыні ланцуга, да якога яна прыкутая. У тае кабеты ланцуг быў, відаць, доўгі, а ў мяне — карацейшы: хто без граху — кінь у яе камень. Я не кідала, я наогул не люблю кідацца камянямі, надта ж балюча яны раняць. Мой ланцуг быў карацейшы, вось і ўсё, чым я адрознівалася ад Светы і іншых, падобных на яе. I я выкрэслівала людзей, з якімі мяне зводзілі сум і легкадумнасць, з сэрца і памяці ўжо на прыступках аўтобуса або цягніка. Проста ў іх кружыліся галовы, а ў мяне — не, і, можа, гэта яшчэ больш агідна і брыдка. Плоць грэшная і слабая, толькі дух уздымае яе над цемрай, толькі дух ператварае сляпы інстынкт у каханне, у прыгажосць, якая адна і валодае светам і вызначае сэнс чалавечага жыцця. «Бог ёсць любоў» — дзе і ў каго я гэта вычытала? Не памятаю, але гэта, відаць, адзіная рэлігія, адзіны бог, якому сапраўды варта маліцца.

Калі не лічыць таго блудлівага аспіранціка, які задурыў мне галаву ў мае дурныя васемнаццаць — а што і каго там было лічыць, ён уцёк, як шкадлівы шчанюк, даведаўшыся, што я зацяжарала, з’ехаў некуды на край свету ад страху, дык Арсен — першы мужчына, якога я пакахала. Чаму яго? Не ведаю. Можа, таму, што ён так доўга не звяртаў на мяне ўвагі, быццам дражніў маю цікаўнасць? А можа, таму, што ўгадала ў ім адзінокую непрыкаяную душу, якой гэтак жа пуста і холадна жывецца на свеце, як і мне? Чумакоў — моцны, цэльны чалавек, ён цвёрда стаіць на зямлі абедзвюма нагамі, яму не страшныя ніякія вятры і віхуры, а Жураўскі — слабы і бездапаможны, ён балюча адчувае няспыннасць часу і нязбыўнасць жаданняў. Жыццё прайшло, і ты нічога вартага ў ім не зрабіў і ўжо не зробіш, і няма каго ў гэтым вінаваціць, акрамя сябе. Ён шукаў не каханку, не забаву на гадзіну, а жывую душу, чалавека, якому можна паспавядацца ў цяжкую хвіліну і які зразумее цябе і моўчкі падзеліць твой боль. I я чакала такога чалавека, усё жыццё чакала. Можа, адзіноту сваю, якая штурхнула нас адно да аднаго, мы і палічылі за каханне? Нездарма ж нашы адносіны э самага пачатку былі вольныя ад нецярплівага тамлення плоці, нездарма мы не хавалі іх ад чужых вачэй — нам не было чаго хаваць. Нават грубым дотыкам мы баяліся абразіць чыстае пачуццё, што нараджалася ў нашых сэрцах.

Брудная, захапаная рукамі шклянка вады… Смешна… Толькі жывая крыніца, што прабіваецца на свет праз векавечныя пласты зямлі, магла наталіць нашу смагу — вось чаму ў мяне закружылася галава.

3

Бульбу пачалі выбіраць толькі на пачатку верасня, першы тыдзень работы амаль не было, і бедны брыгадзір аж са скуры вылузваўся, каб хоць чым-небудзь заняць дваццаць пяць дармаедаў, што зваліліся на яго галаву. На поле выходзілі ў дзевяць, гадзіну разварушваліся, дзве — абедалі, к шасці цягнуліся дадому. Два дні выбіралі гуркі і памідоры, не хапала скрынак, звальвалі іх горамі ў траву каля дарогі — лепей бы ўжо на кустах былі; чатыры дні абіралі яблыкі. Калгасны сад быў вялізны, стары і занядбаны: шмат дрэў высахла, на некаторых абадралі кару, і яны дажывалі свой век. Сям-там пад цяжарам пладоў паламаліся вялізныя сукі, звісалі на лубе, як на сухажыллі. Год выдаўся яблычны, асабліва ўдалася антонаўка: буйныя, чыстыя, да масляной жаўцізны выспелыя яблыкі свяціліся на сонцы, як маленькія сонцы, у іх пяшчотнай глыбіні ўгадваліся чорныя зярняткі. Прыціснеш пальцам, і застаецца ўмяцінка, яна на вачах чарнее. Гэтыя яблыкі здымаць бы па адным, кожнае загортваць у паперку — праз тры-чатыры месяцы ім бы цаны не было. Брыгадзір махнуў рукой: трасіце, адзін чорт, павязём у Пухавічы на вінзавод, добра, калі прымуць хоць па дзесяць капеек на «чарніла», а не, дык давядзецца свінням скарміць. Жураўскі лаяўся: гэта ж марнатраўства, безгаспадарлівасць, дайце аб’яву ў «Вячорцы», прыедуць тысячы людзей, акуратна здымуць, забяруць па дваццаць, па трыццаць капеек, зімой будзем завозіць польскія і плаціць па рублю за кіло, няўжо немагчыма захаваць свае… Ад багацця жабракамі станем, ад багацця… Брыгадзір пакруціў пальцам каля скроні: вар’ят, не паложана… Гудкоўскі зарагатаў, борздзенька залез на дрэва, гэпнуўся раз-другі — сто дваццаць кіло нездаровага тлушчу пры поўнай адсутнасці шэрага рэчыва — і пасыпаўся на траву дождж. Яблыкі біліся аб сукі, мячыкамі падскоквалі на зямлі, іх збіралі ў вёдры і ссыпалі, як каменне, як бульбу, у вялізныя кучы; глядзець на гэты здзек, на гэты глум, прымаць у ім удзел было агідна і страшна, як прымаць удзел у забойстве.

Арсен узлаваўся, пабег шукаць старшыню. Ірына паспрабавала спыніць яго, схапіла за руку, але ён ашчэрыўся, як воўк, і яна адышлася: бяжы! Да Парэчча, дзе кантора, тры кіламетры, пакуль дабяжыш, астынеш.

…Старшыня, яшчэ малады, гадоў пад трыццаць, інтэлігентны з выгляду хлопец у акулярах і пацёртым скураным пінжачку, моўчкі выслухаў яго і вяла паціснуў плячыма:

— Думаеце, вы адзін такі разумны, а ўсе навокал дурныя? Ну што я магу зрабіць? Спажыўкааперацыя не бярэ, запрасіць людзей з горада і гандляваць, як вы прапануеце, не маю права. Пасадзяць гады на тры, а мне, ведаеце, не хочацца. Закласці на захаванне, а зімой атрымаць сотню тысяч? Ох, як яна спатрэбілася б нам, тая сотня тысяч! Дык у меня ж ні тары няма, ні халадзільнікаў, дзе я іх буду захоўваць? У дзіравым гумне? Пагніюць, не праз тыдзень, дык праз два. Ды і захаваю — рэалізаваць не змагу, не паложана. Задужа шмат трэба ламаць, каб нейкі парадак навесці, а што мне тыя яблыкі?.. 3 мяне за бульбу галаву здымуць, чорт вас прынёс на цэлы тыдзень раней, а за яблыкі… На вінзавод здаць за бясцэнак — гэта яшчэ добра трэба прыёмшчыка падмазаць, бо не прыме, і ніхто яму не ўказ, ды і машыны ў горадзе не выпрасіць, а сваіх няма, больш важным заняты. Так што трасіц — і ліха з імі. Сабе вось навыбірайце кіло па сто, я распараджуся, каб выпісалі, можа, неяк вывезеце, дык і за гэта мне рэвізоры кухталёў надаюць.

Жураўскі адчуваў, што старшыні і самому было брыдка гэта бязладдзе, што ён сапраўды звязаны па руках і нагах бязглуздымі інструкцыямі, быццам спецыяльна прыдуманымі нейкімі прыдуркамі, адарванымі, адгароджанымі рознымі спецмагазінамі і размеркавальнікамі ад жыцця народа, ад яго патрэб і цяжкасцей. Пайшоў назад, пакепліваючы з сябе, з нечаканай сваёй гарачнасці — пэўна, перад Ірынай захацелася пакрасавацца… Успомніў Лаўрыновіча: «Наша дзела цехнічаскае — выпіць і закусіць!» Не бяскрыўдны жарт — сімвал веры, філасофія жыцця, кодэкс паводзін на ўсе выпадкі,— і твой, дарэчы, так, не круці галавой, і твой… I ты маліўся гэтаму богу абыякавасці і безадказнасці, калі працаваў у газеце; бач, яблыкі цябе ўзрушылі, загінуць могуць… А памятаеш горы імпартнага абсталявання на двары суперфасфатнага завода? Пад снегам, пад дажджом, яно гніло, «раскулачвалася», раскрадалася не адзін год — мільёны рублёў золатам; абсталяванне завезлі, а цэхі для яго яшчэ і не пачыналі будаваць, і складоў не было, і павецяў… А ты напісаў лірычны нарыс пра гранулы пладароддзя, пра рэкі фосфару, што памогуць нашым бедным палеткам набраць былую сілу і славу. Табе сказалі: не лезь! Пралікі праектантаў і будаўнікоў — не твая справа. А што — твая? «Выпіць і закусіць…» Вось так, брат, калі глядзець праўдзе ў вочы.

Усе ўжо збіраліся на абед, цэлы рад дрэў агаліўся, яблыні, пазбавіўшыся цяжару, з палёгкай распрамлялі голле. Ірына чакала яго на дарозе, і яны пайшлі да ракі, селі Ў траву на высокім беразе, дзе некалі была запруда, і доўга моўчкі глядзелі, як пялёхаюцца вясковыя гусі і качкі, як тугія струменьчыкі вады расчэсваюць шаўковыя бароды водарасцяў на палях. Прыпякала сонца, але ва ўсім ужо адчувалася набліжэнне восені: вада стала чыстая, цёмная нават каля берага і прыкметна халаднейшая, і неба блякла, губляла сваю сіняву, быццам выгарала за гарачае лета, і далягляды зацягвала смуга. Туман доўга і ўпарта чапляўся за кустаўё, неахвотна сцякаў у лагчыны. На бярозах пракінуліся першыя жоўтыя лісточкі, сіроцкія медзякі, і лес ужо не поўніўся птушынымі галасамі. Не кувала зязюля, не высвіствалі свае вясёлыя песні шпакі; збіўшыся ў вялізныя чароды, яны зляталіся на пожні сілкавацца перад далёкай дарогай; адно жаўрукі яшчэ звінелі, амаль нябачныя ў вышыні чорныя кропелькі, ды хрыпла крычалі сойкі, вышукваючы спажыву. Сям-там на пажухлай траве, на галінках дрэў і кустоў ужо пяшчотна срабрылася павуцінне. Адвечная цішыня і спакой павольна агортвалі зямлю і ўсё жывое на ёй, акрамя чалавека.

— Мы з Алесем днямі ішлі праз сад, сарвалі з дзесятак яблыкаў,— пакусваючы травінку, глуха гаварыў Жураўскі.— Прынеслі дамоў, паспыталі: цвёрдыя, кіслыя, аж у роце вяжуць. Зімовыя. Гаспадыня смяецца: спачатку папыталі б, а потым бралі. У нас нават дзеці ведаюць, дзе што расце. Запамінайце: у другім радзе — чацвёртая яблыня, у трэцім — другая, у пятым — восьмая, у сёмым — першая… Усе рады пералічыла: дзе малінаўка, дзе антонаўка, дзе штрыфель… Што сёння браць, а што ў канцы верасня. Даярка на ферме, ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга за работу мае, дэпутат райсавета. Мілая працавітая жанчына, у суседзяў з двара трэскі не возьме, апошнім падзеліцца. А ідзе з работы — і торбу валачэ. Што ж ты, кажу, робіш, Аўгіння, у цябе ж сваіх яблык свінні не ядуць. А чорт яго, Арсенка, ведае, кажа. I праўда ж, непатрэбныя яны мне, гэтыя яблыкі, але ж і ўтрымацца не магу. Усе цягнуць, і я цягну, што ж я — дурнейшая за ўсіх? Скажы ёй, што гэта — крадзеж, пакрыўдзіцца: ты што, звар’яцеў, міленькі? Усё роўна ж зглуміцца, пагніе, пойдзе пад снег, добра, калі скормяць жывёле, які ж гэта крадзеж? Вось што такое безгаспадарлівасць: знішчэнне чалавечага сумлення. Утвараюцца дзве маралі, адно і тое ж пачынае называцца рознымі словамі…

У пятніцу вечарам апошнім рэйсам з’ехалася да бацькоў нядаўняя вясковая моладзь. Ажылі старыя хаты, загула, зашумела ціхая вуліца. Бадзяліся п’яныя, чапляліся да дзяўчат, ледзь не дайшло да бойкі.

У клубе ішоў фільм «Ляцяць журавы». Ірына бачыла яго ўжо некалькі разоў. Светлая і шчымлівая гісторыя кахання, якое абарвала вайна, глыбока кранала яе, падабаліся маладыя Баталаў і Самойлава — Вераніка, і яна ўгаварыла Жураўскага (а ўрэшце, яго і ўгаворваць не прыйшлося) схадзіць у кіно.

Сеанс быў прызначаны на восем, але і на пачатку дзевятай вакол клуба не было ні душы. Толькі некалькі падшыванцаў бегалі па парку, гулялі ў казакоў-разбойнікаў. Вокны цёмныя, дзверы замкнёныя. Арсен і Ірына пастаялі на ганку і хацелі ўжо ісці да сталоўкі, дзе весялілася выдавецкая моладзь, калі з’явілася дзяўчына-кінамеханік. Відаць, служба адарвала яе ад стала, бо дзяўчына далікатна закрывала рот далонькай, каб не дыхаць на іх, але Жураўскі ўсё роўна адчуў востры пах «Яблычнага», і нешта балюча сціснула яму сэрца. Што ж гэта робіцца, калі вось такое дзяўчо, учарашняя школьніца, ужо назюзюкалася, куды ідзём і куды прыйдзем?

Убачыўшы, што іх толькі двое, дзяўчына ўзрадавалася. Вось каб было пяць чалавек, тады сеанс можна пускаць, а двое… Білет каштаваў дваццаць капеек, Жураўскі даў ёй два рублі: лічы, што ў цябе не пяць гледачоў, а дзесяць. Дзядзька, узмалілася дзяўчына, я сама вам пяцёрку дам, ідзіце спаць, га?! Ну, што вам гэта кіно, вы ж яго, напэўна, сто разоў бачылі, і па тэліку паказвалі. Каб гэта была «Анжэліка» або «Бадзяга», а то знайшлі што глядзець… Вой, як жа ёй, беднай, не хацелася лезці ў сваю будку! Ірына пасмейвалася, Арсен быў няўмольны. Каб ён быў свой, вясковы, паслала б яго дзяўчына, надта не саромеючыся, але Жураўскі быў чужы, прыезджы, яшчэ напіша скаргу, выганяць з работы, і яна, ледзь не з плачам, адчыніла клуб.

У клубе было надзіва чыста і ўтульна: ведама ж, тыднямі стаіць на замку. Патухла святло — і зноў чужое жыццё стала іхнім жыццём і чужыя пакуты — іхнімі. Спяваў, галасіў, скакаў, граў на гармоніках, курчыўся ад болю і тугі вялізны натоўп на пероне, праводзіў сваіх сыноў, бацькоў, каханых на фронт, і бегла паўз жалезную агароджу Вераніка, сэрцам адчуўшы, што больш ніколі, ніколі, ніколі… і, у журботнай жалобе звесіўшы галіны, кружыліся бярозы ў шырока расплюшчаных вачах маладога хлопца, і прадчуванне канца ўжо засцілала іх смяротнай тугой.

Каля сталоўкі яшчэ зыркала вясёлае полымя вогнішча, у начной цішыні адтуль даляталі пераборы гітары Алеся Захарэвіча. Ён спяваў песню Булата Акуджавы, і яна так адпавядала іхняму настрою, што Жураўскі сціснуў Ірыніну руку, і яны замерлі на высокім ганку клуба. «Ах, война, что ж ты, подлая, сделала…» — жаліўся, прыгаворваў чысты хлапечы голас; Алесю было столькі ж гадоў, колькі таму, хто застаўся ляжаць у бярозавым гаі, хто сам стаў зямлёй: «И лишь земля пребывает вовеки…»

Аж да трэціх пеўняў Арсен і Ірына бадзяліся па ваколіцах аціхлай, соннай вёскі, не сказаўшы адно аднаму і дзесятка слоў, і ім было добра хадзіць і маўчаць: што словы ў параўнанні з бязгучнай гаворкай сэрцаў?! Буйная раса лягла на траву, і зоркі засеялі неба, быццам яго прастрэлілі кулямі з буйнакалібернага кулямёта, і акрайчык месяца чаўночкам плыў у недасягальнай вышыні, заліваючы зямлю халодным трапяткім святлом, і ляніва брахалі сабакі: пэўна, нешта нядобрае снілася ім. I ўдзячнасць за гэта маўчанне, пяшчота і салодкі боль перапаўнялі Ірыну. Яна ведала: мінуць гады, няўмольны лёс можа раскідаць іх па розных кутках, ператварыць каханне ў абыякавасць і нават варожасць, але назаўсёды ў душы, у памяці яе застанецца чароўнасць гэтай ночы, адчуванне прыгажосці і паўнаты жыцця, вера, што шчасце — не прыдумка дзівакоў.

Што ёй яшчэ запомнілася з тых двух тыдняў? Як Арсен з Алесем у суботу напалілі лазню: у іхняй гаспадыні Аўгінні на панадворку была невялічкая лазенька. Палілася яна па-чорнаму, клубы дыму валілі праз дзірку ў страсе, праз амбразуру-акенца, з якога на гэты час вынялі шкло. У печы быў умураваны вялікі кацёл для гарачай вады, у куце стаяла бочка для халоднай. Лазню палілі гадзіны тры, па чарзе ныраючы ў дымнае пекла, потым залілі жар, праверылі, усё чысценька памылі і прыбралі. Запарылі кіпенем у вядзерцы жменю мяты і чабору, каб паддаваць на каменне, наламалі свежых венікаў. Спярша пайшлі жанчыны. Ірына расхрабрылася — лінула на каменку конаўку вады з вядзерца, і камяні зашыпелі, засквірчэлі, дыхнулі ў твар такім салодкім духам, такой сухой гарачынёй, што яна аж войкнула і прысела да падлогі.

Ах, якая гэта была асалода — сцёбацца на палку мяккім шаўкавістмм венікам і адчуваць, як усё цела ахоплівае шчаслівая млявасць і легкасць, а потым плёхаць на сябе гарачую ваду, шчодра, не шкадуючы, бо яе ўсім хопіць і яшчэ застанецца. Чыстай, знясіленай вываліцца ў прылазнік, захутацца ў прасціну і сядзець, адкінуўшыся да цёплаЙ сцяны і заплюшчыўшы вочы, і ляніва думаць, як, урэшце, мала трэба, каб чалавек адчуў сябе шчаслівым.

А ў нядзелю раніцой Арсен злавіў на спінінг вялізнага, кілаграмы на тры, шчупака і ўрачыста прынёс яго ў вёску.

Цётка Рахіля ад захаплення ажно рукамі пляснула.

— Ну, дзеці мае, — ззяючы добрай усмешкай, сказала яна,— сёння на абед я пачастую вас рыбай-фіш. I не пасміхайцеся, калі ласка, не рабіце выгляду, быццам вы ўжо даўно ведаеце, што гэта такое. Нічога вы не ведаеце, паверце мне, а я ж ужо шмат пажыла на белым свеце. Мальвіна, а Мальвіна? Памятаеш, якую смакату я прыгатавала летась, калі Пятрок прывёз нам вялікіх тлустых карпаў? Чамусьці ўсе лічаць, што рыба-фіш — гэта фаршырованы шчупак. Гэта глупства, дзеці мае, глупства і прафанацыя. У шчупака цвёрдае драўлянае мяса, яно не мае сакавітасці судака або карпа. Найлепшая рыба для фаршыроўкі — люстраны карп. Чаму вы не злавілі замест гэтай акулы некалькі карпаў, Арсен? Я сама ведаю, што ў нашай рэчцы яны не водзяцца, але ж… Ну, добра, добра, не будзем пераборлівыя. Як кажуць, лепш кепскія скокі, чым добрыя хаўтуры.

Ну, а вы хоць уяўляеце сабе, што гэта такое — рыба-фіш? Не, не, гэта не страва. Гэта свята. Ні адзін рэцэпт вам нічога не дасць. Што там напісана, у гэтых рэцэптах? Вазьміце рыбу, і кавалак булкі, і моркву, і бурачок, і цыбулю, і яйцо, і фефер… гэта значыць перац, і падрыхтуйце фарш… Адкрылі Амерыку!.. Вядома, без фаршу рыбу не зафаршыруеш, будзь ты хоць разумны, як цар Саламон. Але гэтага мала, дзеці мае, каб я так жыва і здарова была і вы таксама. Рыба-фіш — гэта калі ты прачнулася ранічкан, а ў твае вокны свеціць сонейка, і дзеткі твае здаровенькія і вясёлыя, і мужык цвярозы і добры, і ўсё яшчэ кахае цябе, хоць вы пражылі разам уга колькі, і не трэба пазычаць да зарплаты, і на душы у цябе шчабечуць ластаўкі — вось тады борздзенька ўставай, мый рукі і распальвай пліту. I ты зварыш такую рыбу-фіш, што ўсе пальчыкі абліжуць і талеркі выліжуць. А калі ты прачнулася, а за акном імжыць дождж, і ў цябе ныюць рукі і ногі, і плача хворае дзіця, і на душы нудна і мутарна,— не тлумі сабе галавы. Парэж рыбу на кавалкі, абмакні ў муку і падсмаж на алеі — таксама смаката, і сям’я паснедае ці паабедае і пахваліць цябе, і сумленне тваё будзе чыстае, бо ты не зробіш злачынства. Так, так, сапсаваць рыбу-фіш — гэта злачынства, недаравальнае для добрай гаспадыні. У Хабараўску, дзе я некалі жыла,— вой, колькі там на базары самай рознай рыбы! — у мяне была суседка Двойра. Дык што, вы сабе думаеце, яна рабіла? Яна купляла вялікую рыбіну, рэзала яе на кавалкі, здзірала скуру, выбірала ўсе косці, а потым напіхвала фарш у скуру, як у панчоху, і называла гэта паскудства рыбай-фіш. Таму што яе мужык, вялікі пан, майстар па гадзінніках, некалі падавіўся косткай і з таго часу не еў рыбы з касцямі. А які ж гэта смак, я ў вас пытаюся, калі не пакінуць хрыбціну, што вам дасць навар булка? Адным словам, давайце сюды вашага шчупака, і калі ад яго ў абед застанецца хоць што-кольвечы, акрамя ўспаміну, дык я, напэўна, памру ад сораму. Ды пазавіце сваіх сяброў, адным нам не з’есці яго і за тыдзень.

I праўда, рыба ўдалася на славу. Смачная, духмяная, сакавітая. 3 галавы і хваста яшчэ згатавалі юшку, а на «дэсерт» Ірына і Наташа напяклі цэлую гару дранікаў. Сабралася ўся група, дзесяць чалавек. Намурзаліся так, што ледзьве з-за стала вылезлі. Гаспадыні маглі быць задаволеныя, на талерках, у місках і знаку не засталося.

У панядзелак нарэшце пачалі выбіраць бульбу. Частку людзей паставілі на камбайны, частку — на сартаванне. Палеткі былі засмечаны камянямі, толькі паспявай выкідаць, пакуль бульба паўзе па транспарцёры, ды выбіраць траву. Гэта была ўжо работа — не жартачкі, за дзень так наломішся, ледзь дахаты дабрыдзеш. Каменне кідалі на поле — калі разабрацца, дзікунства, на той год зноў давядзецца з ім мучыцца. Вечарам Жураўскі пайшоў на машынны двор, там зварылі вялікую скрыню, неяк умацаваля яе на камбайне, сталі вывозіць каменне на ўзмежкі. Работы паболела: нагрузі, выгрузі, але Жураўскі радаваўся — хоць нейкая карысць. Ён ненавідзеў пустую, бессэнсоўную працу, яна прыніжала яго; кучы яблыкаў, што так і дагнівалі ў садзе, бо ніхто па іх не прыехаў, нават вінзавод, прыводзілі яго ў шаленства. Гэта гарачнасць, неабыякавасць Арсена падабаліся Ірыне — жывы чалавек.

Цяпер яны ўжо зусім мала гулялі вечарамі: нязвыклая да цяжкай работы, Ірына вельмі стамлялася. А тут яшчэ дажджы пайшлі, нудныя, асеннія, гразюку развезла — нагі не выцягнеш. Адзін за адным пачалі ламацца камбайны, на поле пусцілі капалкі, а за імі падбіраць бульбу куды цяжэй. «Курорт» скончыўся, усе з нецярплівасцю чакалі змены.

Некалькі разоў за гэтыя два тыдні Ірына бегала ў абед на пошту, у Парэчча, званіла дадому. Жураўскі хадзіў разам з ёю, але не званіў. Яна папікала яго: там жа трывожацца, няўжо цяжка пазваніць, хіба цябе не цікавіць, як там сын, жонка… Арсен хмура адмоўчваўся: ніхто пра мяне не думае, нікому я не патрэбен. Валянціна радуецца, што няма, пачатак навучальнага года, работы — не перарабіць; пэўна, днюе і начуе ў сваёй школе. У Андрэя хапае сваіх турбот… абыдзецца. Але яна адчувала, што ён толькі характар паказвае, а сам сумуе па іх: панылы стаў, засяроджаны. Узяўся памагаць цёткам Мальвіне і Рахілі: разам з Алесем у вольны час накасіў добры стажок атавы, папрасіў у брыгадзіра каня і разагнаў бульбу, падрамантаваў пахілены плот…

Ірына шкадавала яго і сябе шкадавала: не кахай жанатага. Шчасце як бліскавіца, мільганула — і няма, а гора — як асенняя ноч…

Ёй раптам так нясцерпна захацелася туды, у Дудары, усхапілася б, і пабегла на аўтавакзал, і ўбілася ў перапоўнены аўтобус, але яна ведала, што няма дарогі нззад, што не уваскрасіць мінулага, як не ўвайсці двойчы у адну і тую ж раку. Амаль год мінуў з таго часу, як яны вярнудіся з бульбы, амаль год яны неяк падтрымлівалі цяпельца, што так абагрэла іх тады, але Ірына адчувала, што яно тухне, што вуголле паціху пакрываецца шэрым попелам, Штучнасць, ненатуральнасць іх адносін: не каханне і не сяброўства — колькі гэта магло цягнуцца? Калі гэта каханне, значыць, трэба разводзіцца і на руінах дзвюх сем’яў ствараць трэцюю, калі сяброўства — дык навошта гэтае глупства, гэтая чужая кватэра, гэтыя пацалункі і абдымкі, з якіх пацяшаецца ўсё выдавецтва? Паглядзі праўдзе ў вочы: сітуацыя безнадзейная, як неаперабельны рак. Ты здолела б кінуць Сярожку, Аленку і Чумакова дзеля Жураўскага? Баюся, што не. Не таму, што не адважылася 6 памяняць спакойнае, наладжанае і сытае жыццё на беспрытульнае цыганскае — якраз гэта мяне і не палохае. I не людская пагарда, не людское асуджэнне. Дзеці… Як падзяліць дзяцей? Чумакоў усё зразумее, зразумее і даруе, такі ён чалавек, але як растлумачыць гэта Сярожку і Аленцы? А Арсен? Я ж ведаю: ён ніколі не кіне сваю жонку. Ён прыкуты да яе нябачнымі ланцугамі, о, як добра я зразумела гэта; ён ненавідзіць свае ланцугі, як іх ненавідзяць усе рабы на свеце, і ўсё жыццё будзе імкнуцца іх парваць, але ратуй божа, каб гэта яму некалі ўдалося. Ён вельмі доўга пражыў у рабстве ўласных пачуццяў; раб, адпушчаны на волю, не ведае, што з ёю, з воляй, рабіць; праходзіць нейкі час, зусім невялікі, і ён пачынае люта сумаваць па сваім ашыйніку, і жалезныя ланцугі ўжо здаюцца яму шаўковымі стужкамі.

Навошта мне ўсё гэта, божухна, навошта? Абнясі нас абаіх гэтай горкай чашай, не дай адпіць з яе, уратуй нашы душы ад тугі па незваротным…

Пачуўся званок. Ірына скаланулася, абудзіўшыся ад сваіх думак. На пальчыках прайшла ў калідор, зірнула ў вочка. Арсен. Нарэшце… Павярнула ў замку ключ.

— Заходзь хутчэй, дзе ты так доўга бадзяешся?

— А куды спяшацца? — легкадумна адказаў ён і крануўся халоднымі губамі яе шчакі.— Ты ж сказала, што твой на дзяжурстве.

— Але, акрамя яго, у мяне есць дзеці,— разцражнённа адказала Ірына, прапускаючы яго ў пакой.

Жураўскі зайшоў, спыніўся каля дзвярэй і ўбачыў за шклом кніжнай паліцы партрэт маладога Блока. Ён пазнаў бы гэты партрэт з соцень такік жа: колькі бясконца доўгіх гадзін праляжаў ён некалі на Алаччынай тахце, углядаючыся ў тонкія рысы твару паэта, у яго ледзь прыжмураныя задумлівыя вочы. Пад левым вокам была глыбокая драпіна, Алачка ўсё збіралася занесці партрэт мастакам, каб партрэт падрэтушыравалі, ды так, відаць, і не выбралася. Вось гэтая белая драпінка, яна перакрэсліла скроню і губляецца за вухам, у густых і кудлатых валасах. Неяк стала пуста і зябка, і халадок папоўз, папоўз па целе, толькі не знізу ўверх, як бывае, калі заходзіш у халодную ваду, а зверху ўніз.

— Гэта кватэра Чмялёвай? — глуха спытаў Арсен, не адводзячы вачэй ад партрэта.

Ірына пачырванела.

— Адкуль ты…— Усё зразумела і аж сцялася ад нечаканага болю.— Ты…

— Я жыў з ёю,— адказаў ён, і на доўгай шыі яго, пад задранай бародкай, таргануўся востры кадык.— Даўно. Пяць… не, шэсць гадоў назад. Мы нават думалі пажаніцца. Але ў нас нічога не атрымалася…

Аглушаная, Ірына моўчкі глядзела на яго. Арсена быццам падмянілі. Перад ёю, звесіўшы рукі, стаяў панылы разгублены стары з шэрым, у глыбокіх маршчынах тварам, з невідушчымі бельмамі-вачыма і недарэчнай пярэстай бародкай. Яе быццам варам абліло ад агіды, і яна здагадалася чаму. Яна яшчэ нічога не ведала, толькі здагадалася, але праз імгненне яе здагадка перайшла ва ўпэўненасць, Шэсць гадоў назад… Ну, так, шэсць…

Яна выпрасталася, быццам нябачны цяжар зваліла з плячэй, з сэрца, і ўздыхнула лёгка і вольна, на поўныя грудзі.

— Няпраўда, Арсен, што ў вас нічога не атрымалася. У вас атрымалася дачка.— Узяла з пісьмовага стала каляровы фотаздымак Наташы, падала яму.— Паглядзі, якое прыгожае дзіцятка, толькі цяпер я ўбачыла, як яна падобная на цябе. Тваю дачку завуць Наташа, яна жыве ў Алаччынай маці, у вёсцы Навасёлкі. Калі не памыляюся, гэта недзе пад Ракавам.

Яна гаварыла і не зводзіла з яго вачэй. I па тым, як у Арсена задрыжалі пальцы, калі ён узяў здымак, як ён правёў рукой па твары, быццам праціраючы вочы, як ухапіўся за спінку крэсла, Ірына ўсё зразумела.

— Ты нічога не ведаў? Так, на Алачку гэта падобна. Калі ты яе кінуў?

— У чэ… у ліпені шэсцьдзесят дзевятага. Мы прабылі разам амаль два месяцы.

— У ліпені шэсцьдзесят дзевятага… А Наташа нарадзілася ў сакавіку сямідзесятага. Я віншую цябе, Арсен Міхайлавіч. А цяпер — ідзі. Ідзі, мне трэба замкнуць кватэру, нам не варта выходзіць разам.

— Добра,— прамармытаў ён, паклаў фотаздымак у запісную кніжку, узяў свой «дыпламат» і выйшаў, увабраўшы галаву ў плечы і па-старэчы шоргаючы нагамі. Дзверы пругка зашчоўкнуліся за ім.

Ірына прыбрала са стала, падфарбавала перад люстэркам губы.

— Вось і ўсё,— з палёгкай усміхнулася яна свайму адлюстраванню.— Бедная Алачка, як яна мяне ненавідзіць!.. Абдымала, цалавала, лашчылася, як кацяня, а сама, відаць, захлыналася ад злосці і рэўнасці. Ну што ж, з гэтым скончана. Назаўсёды.

3 люстэрка на яе глядзела яшчэ маладжавая і прывабная жанчына. Вочы прыжмураныя, вусны падціснутыя, адно чырвоныя плямы на твары ды на шыі выдаюць, чаго гэта ўсё ёй каштавала. Але гэта пройдзе. Усё пройдзе, няма нічога вечнага на зямлі, апроч пакут. Сказана ж у адной мудрай кнізе, што чалавек нараджаецца на пакуты, як іскра, каб ляцець угору.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ

1

Жалезны гараж Акімава нагрэўся на сонцы так, што ў ім не было чым дыхаць. Сам Акімаў спаў на варштаце, надклаўшы пад галаву скамечаны выхадны пінжак. Калашыны штаноў задраліся, і было відаць пратэзы: тоўстая карычневая скура, бліскучае жалеза шарніраў.

Акімаў хроп, і па шырокім потным твары яго поўзала муха. Час ад часу ён круціў галавой, каб прагнаць назолу, злосна чмыхаў, і тады муха спалохана ўзлятала, але амаль адразу ж вярталася зноў: відаць, яе прывабліваў пах вермуту за рубель сорак сем капеек,— а Акімаў не меў сілы падняць руку і прыбіць яе. Дзве пустыя пляшкі з-пад тага самага вермуту валяліся пад варштатам і сведчылі, што прачнецца ён не хутка.

Акімава чакала тэрміновая работа. У нядзелю пасля абеду ён павінен быў здаць кліенту поўнасцю адрамантаваную і пафарбаваную машыну. Клопату з ёю яшчэ была процьма, а Мікалай Сцяпанавіч прывык даражыць сваім словам і ніколі нікога не падманваў. Тым больш што аванс за работу ўжо быў атрыманы і выдаткаваны да апошняй капейчыны, і ён вельмі спадзяваўся на разлік.

Сярожка Чумакоў ведаў усё гэта і здагадваўся, што нажлукціцца сярод белага дня, пры такой запарцы, Акімава прымусілі нейкія выключныя абставіны. Заставалася толькі шкадаваць, што ён пайшоў у школу і не ведаў якія, Сярожка быў упэўнены: каб ён прыйшоў у гараж з раніцы, гэтага не здарылася б.

Ён стаяў на зэдлічку ў глыбіні гаража і наждачкай-нулёўкай, накручанай на драўляны брусок, здымаў з даху чырвоных «Жыгулёў» (колер «карыда») лішнюю шпаклёўку. Час ад часу ён мачаў свой брусок у слоік з газай, і тады Андрэй Жураўскі, які сядзеў каля адчыненых варот з падручнікам па гісторыі, адрываўся ад кнігі і круціў носам: ну і водар! Як ты там працуеш, у гэткім пекле! Ён усё яшчэ спадзяваўся ўгаварыць Сярожку кінуць работу і разам паехаць на Камсамольскае возера, а пакуль што ляніва гартаў падручнік і пазяхаў ад суму.

Чырвонымі «Жыгулі» можна было назваць толькі ўмоўна: увесь левы бок, капот і частка даху былі ў шэрых плямах шпаклёўкі. Шэрага было столькі, што на даху плямамі ўжо глядзелася чырвонае.

Сяргей працаваў у плаўках і в’етнамках на босую нагу. Пот заліваў яго твар, доўгія бялявыя валасы пацямнелі і збіліся ў кудлатую шапку. Дужае трэніраванае цела вільготна паблісквала, пад тонкай скурай, ужо кранутай першым вясновым загарам, у такт яго рухам перакочваліся тугія шары мускулаў. Андрэй раз-пораз скоса паглядаў на сябра і з зайздрасцю ўздыхаў: Апалон! Зімой ён сам скінуў каля дзесяці кілаграмаў лішняй вагі — і адзін толькі бог ведаў, якіх пакут гэта яму каштавала. А ў Сярожкі — ні грама тлушчу. Косці, мышцы, сухажыллі… Ведама, спартсмен. Ды яшчэ гараж… Папрацуй тут з тыдзень, усю лішнюю вагу згоніш…

— Дзе гэту тачку так знявечыла? — пацікавіўся Андрэй і закрыў падручнік.

Сяргей выцер анучкай рукі, выйшаў да адчыненых варот і шумна, глыбока задыхаў, выганяючы з лёгкіх атрутны пах газы і нітрашпаклёўкі.

— На Ракаўскай шашы, каля павароту на Тарасава. Гаспадар — лапух, рэзка тармазнуў на мокрым асфальце: сабака на дарогу выбег. А хуткасць — за сотню. Вось і загрымеў у кювет. А ты ж памятаеш, якія там кюветы… Метраў пад дваццаць! Як сам жывы застаўся…

— Сапраўды лапух! — усміхнуўся Андрэй.— Сабаку пашкадаваў… А помніш, у майго бацкі быў аналагічны выпадак? Толькі ўмяціна на бамперы засталася…

— Арсен Міхайлавіч яго не ўбачыў, інакш таксама тармазнуў бы. Ты не ведаеш, што гэта такое, калі табе пад колы кідаецца жывая істота. Тут не розум дзейнічае, а інстынкт. Страшнае адчуванне: зараз ты заб’еш… Ты не думаеш, што можаш сам загінуць, што могуць загінуць людзі, якіх ты вязеш, што ўшчэнт паб’ецца машына. Думаць пра гэта няма часу — імгненні… Нага цісне на тормаз — і з гэтым нічога не зробіш… Іншая справа: сіла, з якой ты ціснеш. Тут галоўнае — вопыт і разлік. Каб не заблакіраваць колы, бо тады машынай ужо немагчыма кіраваць. А гэты шафярок… Ён тыдзень назад атрымаў правы, які ў яго вопыт… А пёр, як аўтагоншчык на дыстанцыі.

— Я не верыў, што вы зробіце што-небудзь людскае з гэтай гары металалому, чэснае слова.

— Ды я і сам спачатку не верыў. Папацець давялося — будзь здароў. Асабліва дах. Адрыхтаваць скамечаны, сплюснуты дах, каб на ім нават блікаў не засталося,— гэта, брат, умее толькі Мікалай Сцяпанавіч. Я ўжо колькі часу за ім назіраю — нічога не магу зразумець. Ну, расцягнем дамкратамі — гэта проста, а вось умяціны… Здаецца, пастукай знізу рыхтовачным малатком, пагрэй газазваркай, і выправіцца. Чорта лысага! Трэба знайсці нейкую кропку, пункцік… часам зусім у іншым месцы, на рабры… Б’е або грэе там, а раўнуецца тут. Я ў яго колькі пытаў: як вы яе знаходзіце? Кажа: не ведаю.

— Маніць,— усміхнуўся Андрэй.— Усе яны, такія майстры, скрытныя, у кожнага свае сакрэты. Абцугамі не выцягнеш…

— Не маніць. Ад мяне ў яго сакрэтаў няма. Я ж бачу, як ён шукае. Ён праўда не ведае. Глядзіць, глядзіць, пальцамі гладзіць, нешта сабе пад нос мармыча… А потым раз — і гатова. Быццам у яго не пальцы, а рэнтгенаўскі апарат.

— Ты з гэтай тачкай зусім псрастаў вучыцца. Хутка экзамены, а ты…

— Неяк здам,— адмахнуўся Сяргей.— Лідка падкажа, Генка Мароз, а дзе і настаўнікі… Няма ім сэнсу двойкі ставіць. Выпхнуць. А тут… Не ведаю, што з Мікалаем Сцяпанавічам здарылася, ён жа звычайна пры такой рабоце ў рот не бярэ.

Андрэй паглядзеў у глыб гаража, дзе хроп на варштаце Акімаў.

— Харошы мужык, а прападае ні за грош. Дзікунства нейкае!

— Ніку шкада,— з горыччу сказаў Сяргей.— Яна ж таму і школу кінула, і працаваць пайшла, каб ад яго не залежаць. Паскуднае ў яе жыццё… Нам з табою і не снілася, што яна зведала.

— Ты ж не вінаваты. Нахапаеш троек, сярэдні бал — цю-цю… Паспрабуй куды-небудзь прабіцца…

— Там, куды я збіраюся прабівацца, на сярэдні бал не глядзяць. Глядзяць на рукі.— Сяргей выставіў вялікія дужыя рукі з абламанымі пазногцямі, у драпінах, у плямах ад шпаклёўкі і газы; на левай на вялікім пальцы пад пазногцем запяклася кроў: відаць, пацэліў малатком. Андрэй паглядзеў на іх, потым на свае, белыя, пульхныя, і перасмыкнуў плячыма.— Не ўсміхайся. Праз пяць год ты закончыш інстытут і пойдзеш праціраць джынсы ў якую-небудзь нудную кантору. А я куплю сабе вось такога «жыгулёнка». Шостую мадэль, суперлюкс. Тады мы і паглядзім, што больш важыць: твой залаты медаль ці мае рукі.

— Добра, добра,— згадзіўся Андрэй,— не будзем спрачацца. Як сабе хочаш. Толькі глядзі не спіся праз пяць год, як Мікалай Сцяпанавіч. Ён жа мог купіць ужо дзесяць «жыгулёнкаў», а ездзіць на «Антылопе-Гну».

— Мне гэта не пагражае,— упэўнена адказаў Сяргей.— Ты ж ведаеш, я нават піва не п’ю. Прынцыпова. Наглядзеўся на Акімава… Не хачу. А «Антылопа»… Навошта ж яму купляць «Жыгулі», калі «Запарожца» даюць бясплатна?! Кожныя сем гадоў новага. Добрая машына, асабліва ў яго руках. Лялечка…

3 пад’езда выйшла Аленка. Убачыла хлопцаў у варотах гаража, падбегла.

— Вось вы дзе! Сярожка, мама званіла, ідзі дадому.

— Хутка прыйду. Урокі зрабіла?

— Ага.

— Ну, тады пагуляй.

— Я хачу з табой.

— Тут брудна, запэцкаешся. Бяжы, я яшчэ трошкі памудрую.

Аленка пайшла да арэляў. Андрэй падняўся.

— Ну і пячэ. Можа, праўда, хопіць, Сярога? Плюнь ты на гэту самадзейнасць, давай з’ездзім на возера.

— Едзь, відаць, сам, дзед. Не магу, ты ж бачыш… Трэба да нядзелі ўсё закончыць. Грошы во як натрэбны.

— Многа?

— Многа.

— Навошта?

— Дваццаць сёмага ў Нікі дзень нараджэння. Разумееш, мы неяк гулялі па горадзе і зайшлі ў ювелірны. Там ляжалі завушніцы з бурштынам. Прыгожыя. У яе аж вочы загарэліся… Праўда, дарагавата, але… Толькі гэта між намі.

— Завушніцы з бурштынам? — У Андрэя ад здзіўлення бровы палезлі на лоб.— Слухай, Сярога, а яна цябе часам не пераблытала з Жоркам-мясніком са свайго магазіна? Гэта яму па кішэні такія падарункі, а не табе!

— Чаму ж? — усміхнуўся Сяргей.— Мая доля за гэту тачку дзве сотні. Яшчэ і застанецца..

— Усё роўна гэта праціўна.— Андрэй абцягнуў на сабе кашулю, паправіў гузікі.— Я падарыў Лідачцы Нячай на дзень нараджэння кніжку. Томік вершаў Верхарна за рубель трыццаць сем капеек. Яна была на сёмым небе ад шчасця. Залатыя завушніцы дораць жонцы або каханцы, а не дзяўчыне. Ты што… спіш з ёю? .

— Заткніся! — пабялеў Сяргей.— Чуеш?

— Мая маці яе ненавідзіць. I твая, здаецца, таксама. Каб ты толькі пачуў, што пра яе гавораць…

— Твая маці… Твая маці ненавідзіць усіх, акрамя круглых выдатнікаў і камсамольскіх актывістаў. Мяне не цікавіць, што гаворыць твая маці пра Ніку. I мая таксама: я ведаю яе лепей. I не ўздумай паўтараць мне іх словы — сапсую ўсю фотакартку.

— 3 тваімі кулакамі і першым разрадам па боксе гэта зусім нескладана, — адказаў Андрэй і пайшоў цераз двор да свайго дома, глыбока пакрыўджаны і абражаны: ніколі яшчэ Сярожка з ім гэтак не гаварыў. А той моўчкі паглядзеў яму ўслед, злосна плюнуў і зноў нырнуў у жалезнае пекла гаража.

Акімаў парушыў цвёрдае правіла ніколі не піць у час работы таму, што нечакана-негадана сустрэўся са сваім юнацтвам. Рэч гэта цяжкая і небяспечная, не кожны вытрывае. Не вытрываў, сарваўся і ён.

Учора раніцай, калі Мікалай Сцяпанавіч поркаўся ў гаражы, да яго прыехаў Арнольд Уладзіслававіч Левус, былы выкладчык фізкультуры і трэнер Веранікі: некалі, яшчэ ў школе, яна займалася гімнастыкай. Да нядаўняга часу Левус быў у іх частым, нават занадта частым госцем, што дало Акімаву падставу лічыць яго не толькі трэнерам, а і хахалем сваёй цялушкі-дачкі. Потым знік — ці пасварыўся з Веранікай, ці так кінуў, ліха іх ведае. Трошкі паплакаўшы і паперажываўшы, Вераніка пачала гуляць з Сярожкам Чумаковым. Вядома, гэта падабалася Мікалаю Сцяпанавічу куды болей, хоць ён даўно даў дачцэ поўную волю і не лез у яе справы: як пасцелеш, так і выспішся. Акімаў не любіў Левуса, а за што — і сам не разумеў: той не зрабіў яму нічога благога. Наадварот, ніколі не прыязджаў без бутэлькі, даставаў сякія-такія запасныя часткі, неабходныя Мікалаю Сцяпанавічу для работы, прывозіў кліентаў. Але ён адчуваў, бачыў, што Арнольд Уладзіслававіч разбэшчвае Вераніку, што нічога людскага ў іх не будзе, і шкадаваў яе: знайшла з кім скруціцца, дурніца безгаловая! Фанабэрысты барбос, фарцоўшчык, дзялок, ды і старэйшы за Ніку гадоў на дзесяць… Парачка: воўк ды ярачка, ведама, што ў іх там за трэніроўкі! Сярожка — іншая справа, добры хлопец, сціплы, сарамяжлівы, і рукі ў яго залатыя… Воля воляй, але ж трэба і нейкі розум мець!

Дык вось, прыехаў Левус, пра якога Мікалай Сцяпанавіч ужо і думаць забыўся, і папрасіў аб сяброўскай паслузе. Набліжаўся дзень нараджэння яго маці, і ўдзячны сын надумаў падарыць ёй дублёнку. А паспрабуй яе купіць, нават калі маеш грошы! Праблема, ды яшчэ якая! Ды аказалася, што вырашыць яе можна. У ЦУМ завезлі партыю фінскіх дублёнак, вельмі прыгожых, але даюць іх толькі інвалідам вайны. Левус і папрасіў, каб Акімаў заўтра падскочыў з імі ў ЦУМ. Там усё дамоўлена, скажа, што жонцы, запішуць нумар яго пасведчання — і ўсе клопаты. За турботы — паўсотні або скрынку «Вермудскага трохкутніка» (так Акімаў і яго сябры называлі малдаўскі вермут).

Мікалай Сцяпанавіч ведаў пра розныя льготы для інвалідаў вайны, але сам імі ніколі не карыстаўся. Неяк Вераніка папрасіла купіць залаты ланцужок (якая «разумная» галава ўключыла залатыя ланцужкі ў спіс дэфіцытных тавараў для інвалідаў, сказаць цяжка, але ёй, гэтай галаве, смела можна было прысудзіць першынства ў рэспубліканскім спаборніцтве бюракратаў, калі б такія спаборніцтвы праводзіліся), дык ён паслаў яе так далёка, што яна больш да яго не чаплялася. А тут, стары дурань, згадзіўся. Скрынка «чарніла» спакусіла — ніколі яшчэ не даводзілася Мікалаю Сцяпанавічу зарабляць грошы так лёгка: паехаў — прыехаў — і маеш.

— А як жа хоць завуць маю жонку? — паклаў ён на варштат рыхтовачны малаток і дастаў з кішэні пакамечаны пачак «Прымы».— А то папытаюць, а я і не ведаю. Во будзе смеху…

— Аксана Фёдараўна,— адказаў Левус.— Заўтра ў дзесяць мы з ёю заедзем па вас. Дамоўлена?

— Са скрынкай,— удакладніў Акімаў і падміргнуў.— Сам ведаеш: час, які мы маем, гэта грошы, якіх мы не маем.

Ён мог яшчэ ўчора пра ўсё здагадацца, варта было толькі трошкі паварушыць мазгаўнёй. Але яго галава была занятая знявечанай машынай: адрыхтаваць яе аказалася куды больш складана, чым яму падалося напачатку. А здагадацца ж было так проста… Арнольд Уладзіслававіч Левус. Уладзіслаў Левус… Уладзік Левус, лейтэнант узвода хімабароны. I Аксана… Ён не ведаў, як звалі Аксану па бацьку, ды гэта і непатрэбна было. Хапіла б таго, што Акімаў добра ведаў Уладзіка Левуса і Аксану Касцюк. Заставалася толькі ўспомніць, што Уладзік — мінчанін, а ён павінен быў гэта ўспомніць: яны ж так часта ўспаміналі разам родны горад! Акімаў павінен быў усё гэта ўспомніць, параўнаць і рашуча адмовіцца ад просьбы Арнольда Уладзіслававіча. I цяпер ён не валяўся б удрызг п’яны на варштаце ў выхадным касцюме, а працаваў: разам з Сярожкам шпакляваў бы, шліфаваў чужую машыну, рыхтаваў яе да афарбоўкі, каб у нядзелю, як і абяцаў, здаць гатовую гаспадару. Але ён, дурань, нічога не ўспомніў, не замкнуў ланцужок з імёнаў і прозвішчаў і ўліп, як муха ў патаку.

А навошта, навошта?.. Каму гэта трэба…

Яны прыехалі роўна ў дзесяць, як і дамаўдяліея. Пакуль Арнольд Уладзіслававіч даставаў з багажніка і адносіў у гараж скрынку вермуту, Акімаў глядзеў на жанчыну, якая сядзела на заднім сядзенні жоўценькага, як кураня, Левусавага «жыгуля». Ён адразу ж, хоць прайшло з таго часу, як апошні раз бачыў, трыццаць год, пазнаў яе. Пазнаў не вачыма, сэрцам: ніякія вочы не ўгледзелі б у выпеставанай кабеціне, шыкоўна апранутай і прычасанай, абчаплянай залатымі ланцужкамі, пярсцёнкамі і бранзалетамі, як навагодняя ёлка цацкамі, тоненькую чарнявую дзяўчыну ў белым халаце, цяжкіх кірзавых ботах і зухаватым берэціку. Нічога не засталося ў ёй ад тае дзяўчыны, кухаркі палявога шпіталя, дзе Акімаў лячыўся пасля кантузіі, хіба што прыпудраная карычневая радзімка над пераноссем,— доўга снілася некалі Мікалаю Сцяпанавічу гэтая пяшчотная радзімка… Ён пазнаў яе, і Аксана Фёдараўна пазнала: Акімаў зразумеў гэта па тым, як сцяўся і акамянеў яе твар, а вочы пацямнелі і звузіліся. Яна вылезла з машыны, ускінула галаву.

— Ты?

— Я,— адказаў ён і неяк дурнавата ўсміхнуўся, не ведаючы, куды падзець свае чорныя парэпаныя рукі, якія нават бензінам ужо немагчыма было адмыць.

— Мне сказалі, што ты загінуў.

— Як бачыш, жыву.

— Так…— прамовіла яна.— Вось дык сустрэча…

— Бывае,— быццам прабачэння просячы, хоць і не ведаў, за што, сказаў ён.— Ну як ты жывеш?

— Добра. А ты?

— I я…

Гаварыць больш не было пра што.

На яго шчасце, з гаража выйшаў Арнольд Уладзіслававіч. Энергічна пацёр руку аб руку.

— Ну што, па конях? — паглядзеў на іх, і вузкі твар яго яшчэ больш выцягнуўся.— Вы… знаёмыя?

— Знаёмыя… Некалі на адным сонцы анучы сушылі,— уздыхнуў Акімаў, узяў свой кіёк і палез у машыну.— Паехалі, у мяне няма часу.

— А можа… не трэба? — няпэўна сказала Аксана Фёдараўна.— Ліха з ёю, з той дублёнкай…

— Чаго там… паехалі,— азваўся Акімаў.— Жартачкі: скрынка вермуту… Трэба адрабляць.

Праз гадзіну Левус прывёз яго назад у гараж. Забыўшыся пераапрануцца, Акімаў замяшаў шпаклёўкі, узяў шпатэль. Мазнуў разы два ці тры па крыле машыны, загладжваючы ледзь прыкметныя пасля рыхтоўкі хвалі, кінуў шпатэль. Адкаркаваў пляшку «барматухі» — яшчэ і так называлі пойла, што прывёз Левус,— і паныла пабрыў па мінным полі ўспамінаў…

Сляпы выпадак зруйнаваў яго жыццё, яго лёс 9 мая 1945 года, якраз у той самы першы дзень доўгачаканага міру, калі для ўсяго астатняга чалавецтва яно, жыццё, толькі-толькі пачыналася.

Ясным сонечным ранкам гвардыі капітан Мікалай Сцяпанавіч Акімаў паехаў праз увесь Дрэздэн, недалёка ад якога закончыў вайну яго аўтабат, купацца на Эльбу — славутую нямецкую раку.

Аўтабат атабарыўся за горадам, у вялікім двухпавярховым доме-палацы, які стаяў у глыбіні старога парку. Дом быў пусты, яго гаспадары, відаць, збеглі да амерыканцаў ці да англічан. Яны так спяшаліся, бедныя, што ўсё засталося некранутае: шыкоўная мэбля, карціны на сценах у багатых залатых рамах, дываны на падлозе, тоўстыя кнігі ў зашклёных шафах… На чорным раялі з паднятым вечкам ляжалі разгорнутыя ноты; на вялізнай кухні, на паліцах, як салдаты на парадзе, стаяў разнастайны посуд… А можа, гаспадары яшчэ спадзяваліся вярнуцца?..

У двары быў гараж на тры боксы. Два былі пустыя, у трэцім хлопцы знайшлі новенькі «ролс-ройс». У баку машыны не было ні кроплі бензіну, вось чаму яе пакінулі.

«Ролс-ройс» выкацілі на сонца, і ўвесь аўтабат на чале са сваім камандзірам стоўпіўся вакол яго: большасць шафёраў і механікаў не бачылі такога цуду нават на малюнках.

Машына і сапраўды была прыгожая. Вялікая, як трамвай, яна зіхацела нікелем і чорным лакам, быццам толькі што сышла з канвеера. Магутны рухавік, пяць пярэдніх і адна задняя перадачы, шыкоўныя сядзенні, абабітыя чырвонай скурай, попельніцы ў дзверцах, радыёпрыёмнік, белыя каўчукавыя колы… Побач са старэнькімі ЗІСамі і «студабекерамі» аўтабата, якія зведалі і нашу бездараж, і асколкі нямецкіх бомб ды снарадаў, гэты легкавік здаваўся нечым казачным, несапраўдным, неверагодным. Вось на ім і ехаў Акімаў са сваімі хлопцамі на раку.

Салдат у «ролс-ройс» набілася, што пчол у вулей. Яны весела рагаталі, згадвалі розныя смешныя гісторыі,— маладыя, здаровыя, шчаслівыя — апошняе папаўненне, якое капітан Акімаў прыняў у красавіку, і яму было радасна думаць, што ўжо на гэтых падпісваць пахавальныя лісты не давядзецца.

Усё!

Кропка!

Вайна скончылася!

Мы перамаглі!

Нягледзячы на перагрузку, матор гудзеў роўна і мякка, цешыў вуха Акімава, які прывык да скрыгату і рову сваіх рухавікоў. Машына слухалася руля, як дзіця, якое вядзеш за руку. Праз апушчанае шкло ў твар біў вецер, пахла пажарышчам і квітнеючым бэзам — сям-там на ўскраіне Альштадта — старога горада — ён захаваўся, не выгараў.

Дрэздэн ушчэнт зруйнавалі «лятучыя крэпасці» незадоўга да канца вайны. Зруйнавалі толькі таму, што ведалі — горад адыходзіць у нашу акупацыйную зону. 3 ваеннага боку ў «дывановай» бамбардзіроўцы, калі амерыканскія і англійскія лётчыкі метадычна засыпалі бомбамі квартал за кварталам, знішчаючы старажытныя палацы, шэдэўры гатычнай архітэктуры — кірхі і масты цераз Эльбу, славутыя на ўвесь свет музеі і гістарычныя помнікі, жылыя дамы, пад руінамі якіх загінулі дзесяткі тысяч жанчын, дзяцей, старых, ніякага сэнсу не мелася. Гэта быў акт вандалізму, такі ж жорсткі і бессэнсоўны, як атамная бамбардзіроўка Хірасімы і Нагасакі: больш-менш значна паўплываць на ход падзей ён ужо не мог. Позна ўступіўшы ў вайну, саюзнікі спяшаліся паказаць нам сваю сілу, і ўсе гэта разумелі.

Вуліцы, па якіх Акімаў прабіраўся ў лясную цішыню і прахалоду, да чыстай, шырокай і магутнай ракі, былі пераараны бомбамі. Іх загрувашчвалі друз і цэгла разбураных дамоў, клубкі пераблытанага дроту, асколкі шкла, уздыбленыя і пакарэжаныя трамвайныя рэйкі, пакручаныя і абгарэлыя ліхтарныя слупы. Відовішча было звыклае, не жахала, не палохала — колькі такіх гарадоў засталося на нашай зямлі, колькі іх пабачыў Акімаў за чатыры гады вайны — прывык. Немцы, цывільныя і ваеннапалонныя, ужо разбіралі завалы, пракладвалі пакуль што вузкія тунелі праездаў.

Акімаў любіў хуткую язду, але сёння вёў машыну асцярожна, беражна. Ён разумеў, што праз дзень-два «ролс-ройс» забяруць: такая раскоша па чыну хіба што генералу, ды ўжо ніяк не сціпламу камбату,— і думаў пра гэта спакойна, з усмешкай, але разбіць або нават падрапаць аб вострыя камяні такую прыгажосць было шкада. Ён свае ЗІСы і «студабекеры» шкадаваў, як малых дзяцей, бялявы і сінявокі капітан, кожны знявечаны санарадам або мінай рухавік, пасечаны асколкамі кузаў, абгарэлую кабіну, што ўжо гаварыць пра нябачны дасюль дзівосна прыгожы легкавік… I Акімаў засяроджана круціў баранку, абмінаючы завалы, і не адгукаўся на жарты. Выбіраў дарогу раўнейшую, шырэйшую і кожны раз, калі іх падкідала на яме або церла днішчам аб друз, крывіўся, быццам у яго балелі зубы.

На скрыжаваннях дзяўчаты-рэгуліроўшчыцы, памлелыя ад спёкі, ляніва махалі чырвонымі сцяжкамі. Акімаў тармазіў, распытваў, як хутчэй выехаць за горад, зваў з сабой купацца. Дзяўчаты ўсміхаліся: служба, не паложана, хіба што вечарам, калі зменяць… Але яго вечары і ночы былі занятыя Аксанай Касцюк, прыгожай чарнабровай і чарнавокай кухаркай з палявога шпіталя, дзе Акімаў адлежваўся пасля кантузіі. У Аксану быў закаханы яго сябар і зямляк Уладзік Левус, камандзір узвода хімабароны; Левус іх і пазнаёміў, калі прыехаў яго адведаць.

Вядома, не дужа прыгожа і сумленна — адбіваць дзяўчыну ў блізкага сябра, але Акімаў пра гэта і не падумаў, так уразіла яго прыгажосць Аксаны. Тым больш што і сама Аксана пра гэта, відаць, не думала: выправадзіўшы свайго кавалера, яна павяла Міколу ў цесны закутак пры кухні, дзе жыла… Уладзік ледзь не застрэліў іх абаіх, калі неяк ноччу прыехаў у шпіталь і ўбачыў Акімава ў тым закутку: яны з Аксанай цалаваліся, нават не накінуўшы на дзверы зашчапку.

— Страляй,— сказала Аксана, засланіўшы сабою Акімава.— Сам ведаеш: сэрцу не загадаеш. А мне без яго не жыць, вось і ўся гаворка.

Уладзік разгублена паправіў акуляры і схаваў свой пісталет: задужа інтэлігентны ён быў, каб страляць. Акімаў падумаў, што сам, напэўна, стрэліў бы, не стрымаўся…

Левус знік уначы, моцна бразнуўшы дзвярыма, а яны засталіся. I як жа Аксана абдымала, цалавала, лашчыла Акімава… Быццам сапраўды смерці ў вочы зазірнула і ўсё не верыла, што засталася жывая.

Ніколі і нікога яшчэ ў сваім нядоўгім жыцці не кахаў Акімаў так, як сваю хахлушачку. Ды і калі яму было паспець каго пакахаць? Адразу пасля аўтамеханічнага тэхнікума ён трапіў на фронт, а вайна, што б там ні казалі і ні пісалі, не самы лепшы час для кахання. Хіба можна было назваць гэтым высокім словам тое, што часам адбывалася паміж Акімавым і жанчынамі, якія дзялілі з ім ложак, капу сена ў хляве або зашморганае сядзенне ў кабіне яго машыны? Адны рабілі гэта ад шкадобы — такі маладзенькі, а ці ўдасца яму, беднаму, дажыць хоць да заўтрашняга вечара; другія — ад тугі і адзіноты, з голаду… Яны з’яўляліся і знікалі, губляліся на доўгіх і пакручастых дарогах вайны, а яму хацелася кахання светлага і прыгожага — на ўсё жыццё.

Ён быў надзіва ўдачлівы, гвардыі капітан Мікалай Сцяпанавіч Акімаў, сябры нездарма называлі яго шчасліўчыкам. Праваяваў усю вайну, пачаўшы радавым і закончыўшы камандзірам аўтабата, і ні разу яго нават не драпнула, а ў якім толькі пекле ён ні пабыў са сваімі машынамі. Нагружаныя боезапасам, харчамі, бочкамі з гаручым, яны прабіваліся на перадавыя пазіцыі пад Масквой і Сталінградам, пад Курскам і Арлом, на Вісле і Одэры… Дзве палутаркі і тры ЗІСы, у якіх ён круціў баранку, страціў Акімаў за вайну, чатыры машыны згарэлі пад варожымі бомбамі, а пятая патанула ў Дняпры, калі немцы разбамбілі пераправу. I заўсёды ён паспяваў выскачыць, адбегчы, а ў апошні раз — выплысці. Толькі ў сакавіку сорак пятага яго кантузіла: цяжкі снарад узарваўся так блізка, што выкінула з кабіны і моцна выцяла аб мёрзлую зямлю,— якраз тады ў шпіталі ён і ўбачыў Аксану і закахаўся ў яе,— але праз нейкі месяц Акімаў ужо зноў сядзеў за рулём, здабываў запчасткі, гаручае, сачыў за пагрузкай, удакладняў з шафёрамі маршруты.

Шчасліўчык… Дваццаць два гады, добры тузін ордэнаў і медалёў на кіцелі, і Аксана, і немцы так і не адлілі кулю або снарад, каб назаўсёды выкрасліць цябе з жыцця, і ніякіх хваляванняў пра будучыню, пра заўтрашні дзень: у палявой сумцы дыплом аўтамеханіка, цудоўная, усюды патрэбная прафесія — што яшчэ чалавеку трэба? Яны з Аксанай ужо даўно дамовіліся: дачакаемся Перамогі, дэмабілізуемся, распішамся і паедзем у Мінск. I зажывём, як усе добрыя людзі.

…Акімаў круціў баранку «ролс-ройса», ледзь кратаючы нагой акселератар, і бестурботна насвістваў нейкую песеньку. Вузкая вуліца, на якую ён неўзабаве звярнуў, вяла проста ў поле. На гарызонце сінеў у смузе прырэчны лес, недзе там лёгка выбраць на беразе ўтульную палянку, і салдаты за яго спінай загаманілі, заварушыліся, самыя нецярплівыя пачалі скідаць гімнасцёркі. Акімаў таксама расшпіліў верхнія гузікі на кіцелі, каб распаранае цела абвеяў свежы ветрык…

…Трынаццацігадовы хлапчук, галодны і брудны, у падранай на локцях куртачцы, вызірнуў з руін і зручней перахапіў фаустпатрон. Ён яшчэ здалёк убачыў вялізную чорную машыну з варожымі генераламі — хлопчык ведаў, што салдаты не ездзяць у такіх шыкоўных машынах, і цяпер кусаў тонкія шэрыя вусны, каб неяк суняць страх і хваляванне. Хлапчука проста калаціла ад страху, у яго зуб на зуб не трапляў, і ён падсвядома разумеў, што гэта дрэнна, што гэта можа пашкодзіць яму, але нічога не мог з сабою зрабіць. Ён быў адзін на ўсім белым свеце, ён — і гэтая машына, якая павольна набліжалася да таго месца, дзе ён стаяў. Яго бацька злажыў галаву недзе на Усходнім фронце яшчэ ў ліпені сорак трэцяга, маці, бабуля і сястрычкі Марта і Ірма загінулі ў канцы лютага пры налёце амерыканскай і англійскай авіяцыі. Цяжкая бомба трапіла якраз у іхні дом, і ад яго засталіся толькі высокі цагляны падмурак, запоўнены галавешкамі, ды чорны комін. Хлопчык уратаваўся выпадкова — маці якраз паслала яго ў склеп па бульбу. Склеп быў у двары, глыбокі, зроблены з бетону, там адседжвалася ўся сям’я, калі абвяшчалі паветраную трывогу, але ў той дзень трывогі не абвясцілі… Ён набраў вядзерца бульбы і ўжо падымаўся наверх, як раптам зараўло, загрымела, быццам настаў канец свету. Відаць, яго кантузіла выбуховай хваляй, адкінула назад, у склеп, бо ачуняў ён толькі ноччу. Іхні дом ужо дагараў, але вакол як згледзець вокам яшчэ бушавала мора агню, у якім плавіліся жалеза і цэгла.

Праз некалькі дзён, калі пажары трошкі аціхлі, хлопчык нацягаў у склеп нейкага рыззя і зрабіў там сабе пасцель. Ён жыў, як ваўчаня, варыў на цяпельцы бульбу, запіваў яе слівавым кампотам на сахарыне — слоікі з гэтым кампотам займалі цэлую палічку ў склепе, цягаўся па зруйнаваных вуліцах. Дні за два да таго, як савецкія войскі ўвайшлі ў горад, кульгавы стары, падобны на шэрага пацука, якіх так багата было ў склепе,— іхні колішні квартальны, даў хлопчыку фаустпатрон і паказаў, што трэба рабіць, каб адпомсціць крыважэрным ворагам за бацьку, за маці, за спалены, знішчаны, зруйнаваны фатэрлянд.

Ён доўга чакаў свайго часу. I — дачакаўся.

Гул матора ўсё набліжаўся, набліжаўся. Хлопчык скурчыўся за сцяной, напалам рассечанай бомбай, прыціснуўся локцем да халоднай цагліны, каб не здрыганулася рука, і, калі ў прагале з’явілася машына, павольна націснуў на спускавы кручок.

Страляў ён амаль ва ўпор, прамахнуцца было немагчыма.

Машыну адарвала ад зямлі і падкінула ў неба, белыя каўчукавыя колы шалёна закруціліся ў паветры. Ахопленая полымем, яна перавярнулася і бразнулася на камяні брукаванай дарогі.

Праз гадзіну пасля гэтага ваенны хірург, горка лаючыся ад жалю і бездапаможнасці, ампутаваў капітану Акімаву ступні абедзвюх ног. Пры жаданні можна было лічыць, што яму і на гэты раз пашанцавала: усе салдаты, якія ехалі з ім у «ролс-ройсе», загінулі. Іх пахавалі ў брацкай магіле, і гэта, можа, была апошняя наша брацкая магіла на нямецкай зямлі.

Акімаў трапіў не ў той шпіталь, дзе служыла Аксана,— у наваколлі Дрэздэна іх стаяла больш за дзесятак. Гэта і радавала і засмучала. Найперш была радасць: не ўбачыць знявечанага, няхай лепей лічыць, што загінуў. Потым прыйшла, навалілася туга: да болю захацелася яе ўбачыць. Некалькі дзён ён са страхам і хваляваннем чакаў: вось-вось прыбяжыць. Даведаецца, дзе ён — а не так гэта і складана! — і прыбяжыць, не можа такога быць, каб не прыбегла. Было ж паміж імі нешта такое, чаго ніколі не было ў Акімава з іншымі жанчынамі, што не выкажаш словамі, што яму наканавана насіць у сваім сэрцы доўга-доўга, можа, аж да самага скону. Хаця ўсё зразумела: яшчэ не жонка, не сястра, асабліва спадзявацца няма на што. На якое ліха маладой ды прыгожай калека, хіба здаровых мала? Той жа Левус… Прыйдзе, толькі пальчыкам яна кіўне, усё даруе і не папікне ніколі… Дык жа Акімаў і сам не захацеў бы звязваць яе па руках і нагах сваім калецтвам. Жыві як зможаш і будзь шчаслівая, якое ўжо тут каханне, хіба я не разумею… Якое тут каханне, а шкадавання твайго мне не трэба, як кажуць, бог падасць, неяк абыдзецца. Але ж прыйдзі, адзін толькі раз прыйдзі, моўчкі пасядзі на ложку, правядзі халоднай далонькай па шчацэ, крані чырвонымі пульхнымі вуснамі мае скусаныя ад болю губы… «придите и примите последнее целование»… Дзе, калі, ад каго я чуў гэтыя словы, дзіўныя словы, што выціскаюць слёзы з вачэй: «апошняе цалаванне»… Напэўна, ад Уладзіка Левуса, начытаны хлопец, тры курсы хіміка-тэхналагічнага інстытута скончыў, гэта не мой аўтамеханічны тэхнікум… Вось яна і вернецца да цябе, землячок, і страляць не трэба, і пад трыбунал ісці. Галоўнае ў жыцці — умець чакаць: гэта ж падумаць толькі, у якія брыдкія гульні часам гуляе з чалавекам лёс!

Прыйдзі, бязгучна маліў ён, прыкуты да ложка, прыйдзі, пабудзь пяць хвілін і ідзі. Ідзі навекі, я больш ніколі не стану на тваёй дарозе, ніколі ні словам, ні позіркам не парушу твой спакой, але цяпер — прыйдзі. Бо вельмі ж цяжка мне будзе жыць на свеце, ведаючы, што ты не прыйшла, не раз я пашкадую, што не загінуў разам са сваімі хлопцамі ў тым богам ці д’яблам праклятым «ролс-ройсе».

Аксана не прыйшла. Не таму, што пабаялася ўбачыць скалечанага чалавека, якога кахала, за якога збіралася замуж, каб разам жыць, гадаваць дзяцей… Левус сказаў ёй, што Акімаў загінуў. Ён быў пануры і разгублены, ён шчыра шкадаваў свайго нядаўняга саперніка і нядаўняга сябра. Яны разам паехалі за Эльбу на могілкі і адшукалі свежую магілу з драўлянай пірамідкай і зорачкай, і Аксана прачытала прозвішча Акімава, напісанае на бляшанцы белай фарбай, і яшчэ адзінаццаць прозвішчаў, і паклала букет бэзу на жоўты грудок, і ўволю наплакалася там. Што ж ты зробіш, значыцца, не лёс… I калі праз нейкі час Уладзіслаў Францавіч прапанаваў ёй руку і сэрца, згадзілася без ваганняў. Ніхто не чакаў Аксану ў спаленай фашыстамі разам з жыхарамі вёсцы на Чарнігаўшчыне, адкуль яна была родам, а жыццё неяк уладкоўваць трэба. Левус кахаў яе, і хоць быў ён маленькі, несамавіты,— ніякага параўнання з прыгажуном капітанам,— Аксану гэта не бянтэжыла. Як не бянтэжыла і тое, што Уладзік ведаў пра яе адносіны з Акімавым. Ён кахаў, а калі кахаеш, дык шмат на што заплюшчваеш вочы. Тым больш што лейтэнант быў бесхарактарны і мяккі, як воск, і Аксана ведала, што вылепіць з яго такога можа, які ёй патрэбен.

Восенню сорак пятага, перад дэмабілізацыяй, яны пажаніліся, затым паехалі ў Мінск, на радзіму Уладзіслава Францавіча.

2

Акімаў таксама быў з Мінска. Там, у Лодачным завулку, над Свіслаччу, у старой драўлянай хаце жылі яго маці, бацька і старэйшая сястра Таццяна. Пасля таго як Мінск вызвалілі ад немцаў, Акімаў напісаў сваім з-пад Львова, дзе тады ваяваў, і неўзабаве атрымаў адказ. Маці і сястра яго былі жывыя, а вось бацька, Сцяпан Міронавіч, памёр зімой сорак чацвёртага ад тыфу, не дачакаўся вызвалення. «I хата наша стаіць,— пісала яму Таццяна,— і старыя яблыні, і падручнікі твае цэлыя… А касцюм твой і куртку скураную мы прадалі на Камароўцы, ты ўжо даруй нам, брацік, не было за што тату лекаў купіць…» Ён і раз, і другі перачытаў лісток са школьнага сшытка, дробненька спісаны сястрой, уявіў, як ім жылося ў галодным і халодным горадзе, захопленым ворагам, і адно галавой пахітаў: знайшла пра што гаварыць — пра куртку, пра касцюм… Былі б жывыя, усё нажывём.

Пасля аперацыі, уведаўшы аб тым, якая страшная бяда яго напаткала, Акімаў угаварыў свайго суседа па палаце, танкіста, скалечанага гэтак жа, як ён сам, напісаць у Мінск, нібыта ён загінуў смерцю героя ў баях з нямецка-фашысцкімі захопнікамі 8 мая 1945 года — адзін дзень не дажыў да перамогі: дадому Мікалай Сцяпанавіч вырашыў не вяртацца. Нікога яму не хацелася бачыць — ні сястру, ні былых сяброў. Ды і жыць болей не хацелася. Адно па маці сэрца шчымела…

Праз нейкі час Акімава разам з іншымі цяжкапараненымі перавезлі ў шпіталь інвалідаў Айчыннай вайны ў Ташкент. Там ён далечваўся пасля аперацыі. У тым шпіталі было многа гэткіх жа, як ён, знявечаных вайной людзей: бязногіх, бязрукіх, сляпых… Былі і такія, што гарзлі ў танках, былі прыкутыя да ложкаў… Некаторыя не мелі блізкіх, хто мог бы іх дагледзець, ад некаторых адмовіліся жонкі, а такія, як Акімаў, самі ад усіх адракліся, замкнуліся ў сваім горы, каб нікому не быць у цяжар. Нікому… Радзіме ў цяжар яны не былі, яны аддалі ёй усё, што маглі, і мелі права на яе клопат.

Пасля снедання тыя, хто мог хадзіць, ішлі ў горад. Швэндаліся па базарах, ігралі на трафейных акардэонах, гулялі ў карты, гандлявалі казённай бялізнай і коўдрамі. Вечарамі пілі гарэлку, спявалі, успаміналі мінулае, плакалі, часам біліся. Нізавошта, ад нудзьбы і беспрасветнасці жыцця.

Пры шпіталі стварылі майстэрні, запрасілі спецыялістаў, яны павінны былі навучыць знявечаных людзей нешта рабіць: шыць боты, вопратку, працаваць на станках… Толькі работа, няхай сабе самая нескладаная, магла памагчы большасці з іх знайсці сваё месца ў жыцці. Але якраз для большасці жыццё скончылася. Майстэрні пуставалі: рэдка-рэдка туды хто-небудзь заглядваў ад цікаўнасці.

Акімаў у горад не хадзіў, саромеўся. Ды і цяжкія яму былі б такія паходы. Большую частку дня сядзеў у шпітальным двары на лавачцы пад высокім платанам, успамінаў прыгожую Аксану, блакітны і зялёны дзень, калі чорт яго падбіў паехаць на бліскучым «ролс-ройсе» купацца на Эльбу. Успамінаў горад свой, школу, аўтатэхнікум, разбітыя гразкія франтавыя дарогі, на якіх буксавалі, тапіліся, нявечыліся яго машыны,— мінулае. Толькі мінулае, сучаснае не цікавіла, а будучыні не было. Кармілі ў шпіталі па тым часе нядрэнна, рухаўся Акімаў мала, растаўсцеў, азыз, заплыў нездаровым тлушчам. Хто б мог назнаць у ім маладога, няўрымслівага і вясёлага хлопца, поўнага жыцця і надзей, якім ён быў пад самы канец вайны.

Міналі гады. Акімаў не лічыў іх. Жыў як у сне. І быў той сон глыбокі, як смерць.

У шпіталі было некалькі машын, дабітых, зношаных, яны больш стаялі ў гаражы, чым ездзілі. Шафёры, два вольнанаёммыя хлопцы, важдаліся з імі з раніцы да вечара, але не маглі даць рады. Запчастак не было, а неяк аднавіць і прыстасаваць тое ламачча мог бы хіба што франтавы шафёр, які, здаралася, ездзіў і не на гэтакіх карчах.

Акімаў сядзеў на сваёй лавачцы і час ад часу пазіраў у цёмную глыбіню гаража. Знаёмы пах бензіну і масла казытаў у носе, абуджаў успаміны. Ён доўга гнаў іх ад сябе, але да гаража цягнула, як магнітам, і праз нейкі час Акімаў неўпрыкметку пачаў думаць пра гэтыя машыны, як пра свае. Не, думаў ён, я не важдаўся б з гэтым металаломам, я паспрабаваў бы з трох машын сабраць адну, але яна б хадзіла. Базавым пакінуць «Захара» — ЗІС-5, рама ў яго, здаецца, цэлая, не цячэ радыятар і не грыміць задні мост. 3 дзвюх астатніх зняць бензапомпу, карданны вал, тармазныя калодкі, перабраць каробку перадач… Рухавік трэба растачыць, інакш нічога не будзе. Выразаць новыя пракладкі, праз гэтыя гоніць масла…

Аднойчы ён не вытрымаў: абапіраючыся на мыліцы. паклыпаў у цёмную прахалоду бокса. Хлопцы курылі, адзін сядзеў на запасным коле, другі ляжаў на прамасленай ватоўцы.

— Вось што,— сказаў Акімаў,— канчайце прыдурвацца. Слухаць маю каманду!

— Гуляй, нябога,— ляніва адгукнуўся той, што ляжаў на ватоўцы,— У нас сваіх камандзіраў хапае.

Акімаў падняў мыліцу, выгляд у яго быў такі, што хлопец падхапіўся на ногі.

— Цяпер у вас адзін камандзір… я! — цяжка дыхаючы, сказаў Акімаў,— Пытанні ёсць? Няма. Ну, а тэльфер? Пад’ёмнік які-небудзь ёсць? Дзякуй богу… Значыць, так: пачнём «распранаць» гэты ЗІС. Даставайце рухавік, каробку, здыміце задні мост. Рысоры таксама дрэнь. Адным словам, пакінуць раму, кабіну і кузаў — усё гэта больш-менш прыстойнае, астатняе выкінуць.

Хлопцы, пацепваючы плячыма і незадаволена чмыхаючы, пасунуліся да машыны: рашучы, упэўнены тон інваліда выклікаў павагу. Ды і абрыдла ім бадзяцца па гаражы, кожны дзень слухаць крыўдныя, з’едлівыя кпіны начальніка шпіталя. А тут адразу было зразумела: чалавек ведае, што гаворыць.

Яны разбіралі машыну, а Акімаў сядзеў на зэдліку, курыў, маўчаў. Калі хлопцы знялі задні мост, ён папрасіў ключы. Знаёмы халадок жалеза апёк рукі, соладка заныла сэрца. Заржаўленыя гайкі быццам прыкіпелі, але ён ведаў, што яны пойдуць, пойдуць, куды падзенуцца, і жыццё набудзе нейкі сэнс. У канцы цёмнага доўгага тунеля, па якім ён бяздумна брыў, пакуль што ледзь прыкметна, але паказалася святло…

Два тыдні Акімаў не выходзіў з гаража. Хлопцы прыносілі яму туды паесці, там ён і спаў, паслаўшы старэнькі шынель на варштат. Яго рукі, белыя і мяккія, як у жанчыны, бо дужа доўга не трымалі нічога, акрамя нажа, відэльца і шклянкі, рукі, якія ён ненавідзеў ціхай і лютай нянавісцю, зноў сталі чорныя і парэпаныя, іх упрыгожылі сінякі і драпіны, пад абламанымі пазногцямі запяклася кроў. Але рукі набывалі ранейшую сілу і спрыт, яны зноў станавіліся рукамі мужчыны, механіка, для якога лыжка — не самая галоўная, а дакладней — не адзіная прылада ў жыцці.

Калі ЗІС-5, пафарбаваны вясёлай зялёнай фарбай, перабраны да апошняй гайкі, укамплектаваны дэталямі, знятымі з іншых машын, адрамантаванымі або зробленымі Акімавым на такарным станку, бадзёра чмыхнуў рухавіком і выкаціўся з гаража, Акімаў заплакаў. Ён плакаў доўга і соладка і не саромеўся сваіх слёз, хоць не плакаў нават у дзяцінстве, нават тады, калі шпітальны ўрач прынёс яму на прымерку два нязграбныя пратэзы. Нылі рукі, нылі куксы, намуляныя гэтымі пратэзамі, сэрца ныла, але неяк па-новаму, не так, як раней,— у ім нараджалася надзея.

Вечарам ён выпісаўся са шпіталя, закінуў за плечы рукзак з небагатым сваім пажыткам, узяў пад пахі мыліцы і выйшаў на ганак. Адрамантаваны ЗІС ужо чакаў яго. Хлопцы памаглі залезці ў кабіну, адвезлі на станцыю, узялі білет, пасадзілі ў вагон, на адзінаццатыя суткі скалечаны капітан прыехаў у Мінск да маці. Маці — не жонка, не каханка. Маці прыме… Але нават не гэта галоўнае. Ён і раней не сумняваўся, што маці прыме. Сам у сабе сумняваўся. Што здолее неяк прыстасавацца да жыцця, нешта рабіць, стаць такім, як усе.

Цяпер ён у гэтым не сумняваўся.

Крыху адпачыўшы дома, Акімаў уладкаваўся на аўтабазу загадчыкам рамонтных майстэрняў. Дырэктар, сам былы франтавік, загадаў, каб кожную раніцу па яго прыязджала дзяжурная лятучка, яна ж вечарам адвозіла Мікалая Сцяпанавіча дадому.

Машыны на базе былі старыя, дабітыя, амаль як тыя, шпітальныя, і Акімаў са сваімі слесарамі праяўляў цуды вынаходлівасці, каб яны кожны дзень неяк выходзілі на лінію і працавалі. Хлопцы палюбілі яго. Інвалід, мог жа сядзець дома на сваю пенсію ды паплёўваць у столь, дык жа не: поркаецца ў рухавіках, адклаўшы мыліцы, лезе пад машыну, каб памагчы слесару зняць задні мост ці памяняць рысоры, шкандыбае па суседніх базах, каб купіць, абмяняць, выцыганіць бабіну, бензапомпу ці пракладкі, якіх днём з агнём не знайсці, хоць і цана ім грош у базарны дзень. Яны і не здагадваліся, што для Акімава ўсё гэта: пракладкі, трамблёры, ступіцы, тармазныя барабаны — і было жыццём.

К таму часу, як ён вярнуўся дадому, Таццяна выйшла замуж за нейкага маёра і з’ехала з ім аж на Камчатку. Маці, як і перад вайной, працавала штампоўшчыцай на заводзе імя Кірава. Толькі ўбачыўшы яе, сівую, заўчасна састарэлую і нямоглую, Акімаў зразумеў, як гэта было жорстка і бесчалавечна — пасылаць ёй са шпіталя тое пісьмо, дзе гаварылася аб яго смерці, раней ён пра гэта не думаў. А ён жа ледзь не забіў яе тым пісьмом, як жа яна, бедная, усё гэта перажыла?.. I перажыла, і даравала, і радавалася ціхай і светлай радасцю, што ён падмануў яе, падмануў, і гладзіла яго па галаве, як малога, сухой шурпатай рукой, і плакала, і не верыла ў сваё шчасце…

Якія жорсткія, бязлітасныя мы бываем да тых, хто любіць нас больш за жыццё, любіць прыгожых і брыдкіх, добрых і злосных, здаровых і знявечаных, удалых і нягеглых, разумных і дурных,— да сваіх маці: як позна, як непапраўна позна мы пачынаем гэта разумець… Сцісне сэрца болем і жалем, а нічога ўжо не вярнуць і нічога не паправіць, хіба што раз у год, на радаўніцу, выплакацца над сухім грудком зямлі са святой верай у тое, што яна пачуе цябе і даруе табе, як даравала ўсё сваё гаротнае жыццё…

У Акімава быў асобны пакойчык, цесны і вузкі, як школьны пенал, з рыпучым жалезным ложкам, старэнькім пісьмовым столікам і палічкай з кнігамі па аўтасправе і тэхнікумаўскімі падручнікамі. Невялікае акенца глядзела на Свіслач. Яе левы, нізкі бераг зарос старымі пахілымі вербамі і густым вербалозам, на правым, высокім стаялі гмахі завода імя Кірава. Часам у нядзелю Акімаў браў посцілку і валяўся пад кустом на траве, гартаў свае кнігі і ўсміхаўся сам сабе, бо ведаў машыны лепш за тых, хто пра іх пісаў. Зрэдку ён думаў пра Аксану і Уладзіка Левуса. Думаў спакойна, як пра нешта далёкае і выпадковае — даўно адбалела і зарубцавалася, хоць крыўда недзе на донцы душы яшчэ жыла. Не на іх крыўда, што яны,— на лёс: гэта ж трэба, каб так не пашанцавала?! А яны… Яны, напэўна, жывуць недзе ў Мінску, можа, на Даўгінаўскім тракце, Уладзік жа расказваў, што перад вайной ён з бацькамі жыў на Даўгінаўскім тракце, у раёне Камсамольскага возера, якраз у сорак першым тое возера і зрабілі… Ён, пэўна, ужо скончыў свой інстытут, стаў вялікім начальнікам, Аксана таксама недзе працуе… А магчыма, сядзіць дома, глядзіць дзяцей. Вядома, у іх ужо ёсць дзеці, колькі часу прайшло… Ну што ж, горад вялікі, ад Лодачнага завулка да Даўгінаўскага тракта далёка, дасць бога усё жыццё пражывём і не сутыкнёмся нават выпадкова. Ну, а калі дзе і сустрэнемся, дык якое гэта мае значэнне! У кожнага сваё жыццё, свой клопат, а чужыя слёзы ў чужыя рэкі цякуць…

Звычайна Акімаў позна затрымліваўся на рабоце — што яму было рабіць дома? Прыязджалі з далёкіх рэйсаў шафёры, збіраліся ў яго катушку ў майстэрні. Прыносілі пляшку, кілбасы, сала… Сядзелі, гаманілі. Пра запчасткі, якіх вечна не хапала, пра дарожныя здарэнні… Успаміналі вайну — амаль усім давялося сербануць ваеннага ліха. Акімаў пра сябе не расказваў, слухаў іншых, але твар яго камянеў, а вочы, як слязьмі, наліваліся такой тугой, што хлопцы ўздыхалі і мянялі гаворку, нібы адчувалі сябе вінаватымі, што засталіся жывыя і здаровыя, а ён калека. Адна толькі Верка, якую ўсе між сабой называлі не інакш як Верка-дзяшоўка — не было на базе шафёра або слесара, нават самага няўклюднага і смаркатага, хто, падпіўшы, не выхваляўся, што спаў з ёю,— не хавала, не адводзіла ад Акімава вачэй. Верка глядзела яму ў твар, трымаючы аберуч шклянку з гарэлкай, маўклівая, засяроджаная, як лісіца на паляванні, і не знаходзіў Акімаў ні цікаўнасці, ні спачування, ні шкадобы ў хмурым паглядзе цьмяных прыжмураных вочак. Быццам яна сама перажыла нешта такое, што немагчыма было нават параўнаць з ягонай бядой, што яго пакуты побач з яе горам — дзіцячая забаўка.

Верка працавала запраўшчыцай. Ніхто на аўтабазе не ведаў, як яе прозвішча, колькі ёй гадоў, замужам яна ці не, ці мае дзяцей,— хіба што аддзел кадраў. Астатніх гэта не цікавіла. Латаныя мужчынскія штаны у масленых плямах, падперазаныя дзягай прамаслены ватнік, стаптаныя кірзавыя боты, нізка на лоб насунутая хустка… Спадылба недаверліва глядзяць мутныя вочкі, нос кірпаты, у залацістых кропельках рабаціння, рукі чорныя, парэпаныя, з абкусанымі пазногцямі… Гарэлку яна піла, як ваду, не п’янеючы, адно з твару бляднела, а лаялася — толькі паспрабуй зачапіць! — так, што нават брыгадзір слесараў-рамонтнікаў Корзун, які ў вайну служыў боцманам на Паўночным флоце і ўмеў пры выпадку ўспомніць не толькі бога з багародзіцай і анёлаў з архангеламі, але і кожную галінку на генеалагічным дрэве субяседніка, пачціва здымаў перад ёю шапку, а дзяўчаты з бухгалтэрыі, пачуўшы яе голас, шчыльна зачынялі вокны летам і форткі зімой.

3 лёгкай рукі бухгалтарскіх дзяўчат і прыліпла да Веркі брыдкая мянушка: «дзяшоўка». Чысценькія, ружовашчокія, модна апранутыя, яны ненавідзелі вечна мурзатую запраўшчыцу, якая была запанібрата з усёй шафярнёй, лютай, можна нават сказаць, класавай нянавісцю. Верка плаціла ім тым жа.

Неяк вечарам Акімаў і Верка затрымаліся ў майстэрні пазней звычайнага. Хлопцы, пасядзеўшы, неўпрыкметку разышліся. За акном шалела завіруха, а ў пакойчыку Акімава было цёпла і нават утульна. Верка драмала, прываліўшыся спінай да батарэі паравога ацяплення, Мікалай Сцяпанавіч сядзеў за сталом, прыводзіў у парадак свае паперы. Нарэшце ён скончыў, пазяхнуў, зірнуў на гадзіннік.

— Ого! Без чвэрці дзесяць! Засядзеліся мы з табой, Верка.

Яна расплюшчыла вочы.

— Няўжо без чвэрці? От халера, на цягнік спазнілася. Цяпер да гадзіны ночы загараць…

— Куды гэта ты едзеш?— здзівіўся Акімаў.

— Ды ў Ждановічы.— Верка паглядзела ў замураванае лёдам акно.— Я там пакойчык здымаю.

— Што ж ты — кожны дзень ездзіш на работу і з работы?

— А што рабіць? У Мінску кватэры не па маёй кішэні. Ды я ўжо прывыкла. Летам і наогул добра, а вось зімой… Асабліва як на цягнік спознішся…

— Хоць ад вакзала блізка?

— Кіламетры два. Тае бяды… Абы сцежку не замяло. А то дужа ж цяжка ісці… Брыдзеш, брыдзеш…

— I не баішся? — Ён уявіў сабе голае поле ў завіруху, цераз поле ледзяную, выкаўзаную нагамі і прыцярушаную снегам сцежку, і яму зрабілася холадна.

— А каго мне баяцца? — Яна шмыгнула кірпатым носам.— Каму я патрэбна?..

Акімаў пацёр шчаку.

— Гісторыя… Што ж рабіць?

— А чорт яго ведае,— квола ўсміхнулася Верка.— Ехаць апошнім цягніком, а заўтра ў шэсць гадзін раніцы зноў перціся на вакзал — няма сэнсу. Будзеш потым увесь дзень як сонная муха соўгацца. Тым больш — такая мяцеліца… Відаць, перасплю ў дзяжурцы. Я, як спазнюся або закруціць, як сёння, там заўсёды начую. У мяне і накрыцца ёсць чым, і пад галаву пакласці… Толькі вы, Мікалай Сцяпанавіч, начальству не кажыце, забароняць. Прапала я тады.