Вяртанне да сябе

Верцы было цёпла і ўтульна каля батарэі, у якой нешта гучна пашчоўквала; яна расшпіліла сваю нязменную ватоўку і скінула хустку. Голая лямпачка пад столлю асвятляла яе твар, і Акімаў раптам убачыў, што Верка — яшчэ зусім дзяўчо, маленькае, нязграбнае, з тонкай дзіцячай шыйкай, на якой хутка-хутка торгалася сіняя жылка. Ёя не мог вачэй адарваць ад гэтай кволай, бездапаможнай жылкі, а кроў тугімі штуршкамі біла яму ў скроні.

— Навошта табе тая дзяжурка? — хрыпла сказаў ён.— Паехалі да мяне, у мяне асобны пакой.

Яна не здзівілася, не збянтэжылася. Зірнула на яго спадылба, зашпіліла ватоўку, насунула на галаву хустку, адказала, быццам даўно чакала такой прапановы:

— Паехалі, калі хочаш.

…Абамлелы ад нечаканасці, ён прагна курыў, седзячы на краі ложка, і баяўся азірнуцца назад, дзе пад коўдрай, скруціўшыся абаранчыкам, шмыгала носам Верка.

— Чаму ты мне нічога не сказала, дурнічка? — нарэшце збянтэжана буркнуў ён.

— А што я табе магла сказаць? — уздыхнула Верка.— Што я не дзяшоўка, як пра мяне плявузгаюць на базе? Што мне не трыццаць пяць, а дваццаць адзін? Надта ж многа прыйшлося б расказваць. Як нас у сорак чацвёртым, напрадвесні, карнікі расстрэльвалі: бацьку, маму, мяне, траіх меншых. Як я ноччу з ямы выпаўзла… пясок разграбаю рукамі, разграбаю, а ён мокры… ад крыві мокры… На мяне і цяпер часам навальваецца: карнікі, аўтаматы, аўчаркі рвуцца з павадкоў, пашчы чырвоныя, ашчэраныя… Бягу ў лес без памяці, павалюся пад якую хваіну, ляжу, плачу, калачуся ад жаху… Адляжуся — зноў можна жыць.— Яна асцярожна кранула Акімава за руку.— Ты… ты пра мяне не думай. Я сама гэтага хацела… Я зараз апрануся і пайду. Яшчэ некалькі гадзін у дзяжурцы пакімару…

— Ляжы,— сказаў ён.— Нікуды ты не пойдзеш, ляжы.

Назаўтра перад работай Акімаў сабраў сваіх слесараў і сказаў:

— Хлопцы, мы з Верай пажаніліся. Зразумелі? Мы — муж і жонка. Памятайце самі і скажыце іншым: калі яе хто-небудзь абразіць або пакрыўдзіць, будзе мець справу са мной. I ўсё, і больш ніякіх размоў на гэту тэму.

Размовы, вядома, былі: на чужы рот замок не навесіш. Акімава шкадавалі: звязаўся з Поскуддзю, алкагалічкай, атруціць яна яму жыццё. Ці мала вакол адзінокіх жанчын, сур’ёзных, самастойных… Але калі нехта паспрабаваў спачувальна загаварыць з ім пра гэта, ён моўчкі схапіў манціроўку, і твар у яго быў такі, што ўсе перапалохаліся — заб’е! Больш у гаражы спачувальнікаў не знайшлося.

А між тым Вера аказалася добрай жонкай: клапатлівай, увішнай, спагадлівай. Акімаў неяк вельмі хутка, нават сам гэтага не прыкмеціў, адтаяў каля яе, адагрэўся душой. Тое, чаго ён больш за ўсё баяўся, што прымушала яго трымацца як мага далей ад жанчын,— неабходнасць кожны дзень важдацца з пратэзамі на вачах у чужога чалавека, саромецца, што ў цябе замест ног абрубкі,— нічога не значыла. Нават ад маці сваёй ён хаваўся, а вось ад Веры — не. Звычайная справа. Як гавораць: пакахала жабрака, палюбі і яго торбу…

Хто быў сапраўды шчаслівы, дык гэта маці Акімава, Настасся Адамаўна. Старая нацешыцца не магла са сваёй нявесткі. Яна ўжо пайшла на пенсію і не раз з болем думала, што будзе з Міколам, калі не стане яе, і пякучыя думкі гэтыя атручвалі ёй жыццё. Сап’ецца, прападзе ні за грош без жаночай рукі, без чулага і спагадлівага жаночага сэрца… I як жа яна радавалася, што сын знайшоў сабе пару, што скончылася яго адзінота…

Больш Акімаву не хацелася затрымлівацца ў майстэрні на аўтабазе; ледзь дачакаўшыся шасці гадзін вечара, ён спяшаўся дадому. Вера перайшла працаваць дыспетчарам у домакіраўніцтва, каб ніхто не балбатаў пра яе абы-што, не калоў вочы. Яна прыходзіла з работы трошкі раней за яго, памагала маці прыбрацца, згатаваць абед: без яго да стала не сядалі. І яму было добра і ўтульна і смачна есці разам з імі, з маці і жонкай, на кухні, і расказваць пра свае клопаты, і ведаць, што яго разумеюць.

Ні раней, ні пазней Акімаў ужо не сустракаў жанчыны, якой трэба было б так мала, як Веры. Яна заўсёды была задаволеная тым, што мела, нікому не зайздросціла, нічога не патрабавала. 3 першай палучкі, якую Мікалай Сцяпанавіч ёй прынёс, яна купіла Настассі Адамаўне цёплую кофту, а яму — карычневы капялюш з вялізнымі палямі і шыкоўны гальштук з намаляванай малпай. Акімаў рагатаў з яе пакупак, аж пакуль Вера не заплакала ад крыўды; толькі тады ён схамянуўся. «На чорта мне гэты капялюш, дзівачка, ён жа сядзіць на мне як на карове сядло, купіла б лепш сабе якую сукенку».— «Ты ж начальнік,— слаба адбівалася Вера,— а ўсе начальнікі носяць капялюшы. Няможна табе — горш за ўсіх».

Акімаў зусім кінуў піць, каб не ўводзіць Веру ў спакусу. А яна быццам і не піла ніколі з шафёрамі, быццам і смаку гэтай атруты не ведала. «Я раней на ўсё забыцца хацела,— неяк сказала яна.— Усё думала: вось бы заснуць аднойчы і не прачнуцца! А цяпер… Цяпер мне жыць хочацца, дзіцятка табе нарадзіць, выгадаваць — навошта ж мне піць?..»

Нарадзілася дачка. Назвалі яе Веранікай — адразу і па маці, і бацьку, каб была з доўгім векам ды добрай доляй.

Так яны і жылі: Мікалай Сцяпанавіч з Верай і Веранікай і маці. Настасся Адамаўна хадзіла ў магазіны, на базар, вяла хатнюю гаспадарку, глядзела Вераніку. Вера любіла і паважала свякруху, у доме ніколі не было спрэчак, гвалту. Жылі ціха і непрыкметна: звычайная працоўная сям’я. Радаваліся абновам, у выхадныя хадзілі ў кіно, на святы запрашалі гасцей, а то самі хадзілі ў госці… На пачатку сямідзесятых гадоў іх хатку ў Лодачным завулку знеслі, Акімавы атрымалі прасторную кватэру ў новым мікрараёне. Як інваліду вайны Мікалаю Сцяпанавічу далі «Запарожца» з ручным кіраваннем і дазволілі паставіць каля дома металічны гараж. Гэта было вельмі зручна. Больш ён не прасіў на базе машыну, каб прыехаць на работу або вярнуцца дадому, ездзіў на сваёй. Хоць Акімаў хадзіў цяпер і без мыліц, з кійком, але далёкія адлегласці былі не для яго. Паспяваў так натупацца за дзень у сваёй майстэрні, на базе, што ледзь не кожны тыдзень даводзілася рамантаваць пратэзы — жалеза не вытрымлівала. Вера працавала ў сваёй дыспетчарскай, дачка хадзіла ў садзік, а потым у школу, маці ціха сноўдалася па кватэры — жылі…

Пасля родаў Вера расцвіла. Змянілася непазнавальна, нават стала нібы вышэйшая ростам. Рухі зрабіліся плаўныя, нетаропкія, голас цвёрды, упэўнены. Акімаў наглядзецца на яе не мог. «Якое шчасце, што я яе сустрэў»,— думаў ён, употай назіраючы за жонкай, калі яна купала дзіця, страчыла нешта на ручной машынцы або проста сядзела ў крэсле, падпёршы падбародак вострым кулачком, і слухала музыку — свайго любімага Уцёсава, і ў яго ад пяшчоты абмірала сэрца. Усё хацелася яе ад некага або ад нечага абараніць, засланіць, невядома, ад каго і ад чаго, але абавязкова засланіць, такой бездапаможнай, кволай перад гэтым светам яна яму здавалася.

Не абараніў…

Іх звяла адзінота, туга па жывым чалавечым цяпле. Той нямецкі хлапчук з фаустпатронам, ён не толькі скалечыў цела Акімава, ён скалечыў яго душу. Дужа доўга малады, у самым росквіце сіл, мужчына быў без жанчыны: у каханне не верыў, а шкадавання баяўся. Часам ён думаў, што ў той зімовы вечар на месцы Веры магла апынуцца іншая жанчына і ён пазваў бы яе. Можа, ужо назаўтра іх шляхі разышліся б назаўсёды, але тады — пазваў бы. Трэба было, відаць, перажыць тое, што перажыла Вера, каб наталіць не толькі голад яго плоці, але і душэўны голад. Ён нават сам сабе не мог сказаць, калі пакахаў яе,— толькі ўжо раніцай, прачнуўшыся і ўбачыўшы хударлявае знясіленае дзяўчо ў сваёй пасцелі, зразумеў, што гэта — назаўсёды, што душа яго не загінула, жыве і зусім нямнога ёй трэба, каб выпрастацца на ўвесь рост.

Не абараніў…

Адзначалі дзень нараджэння Веранікі — пятнаццаць год. Вечарам чакалі гасцей: некалькі прыяцеляў-шафёраў з жонкамі, жанчын з домакіраўніцтва, дзе працавала Вера.

У апошні момант ёй здалося, што стол выглядае беднавата, што трэба дакупіць кілбасы, шпротаў, сыру…

I хоць Акімаў угаворваў яе, што нагатавана на добрую роту салдат, Вера схапіла сумку, пабегла цераз дарогу ў магазін… і трапіла пад самазвал.

Яна пражыла яшчэ чацвёра сутак; чатыры дні і чатыры начы Акімаў не адыходзіў ад яе ложка. Урачы ведалі, што выратаваць жанчыну не ўдасца, і дазволілі яму сядзець каля яе ў маленькай асобнай палаце, куды яе паклалі пасля аперацыі. Яна ляжала, уся забінтаваная, як кокан шаўкапрада, адно вочы пранізліва гарэлі на снежнай белі бінтоў. Апрытомнела Вера толькі ў самы апошні момант. Відаць, неяк падсвядома яна адчула, што гэты момант апошні. Вера не здзівілася, убачыўшы Акімава, які схіліўся над яе ложкам, толькі хрыпла ўздыхнула і прашаптала:

— Міколка, родненькі, калі ж ты гэтак пасівеў?

А ён і не ведаў, што пасівеў, ён не мыўся, і не галіўся гэтыя чатыры страшныя дні, і не глядзеўся ў люстэрка; ён схіліўся над ёю і глытаў, глытаў слёзы, а яны цяклі і цяклі по яго шчоках, па сівым шчэцці, але ён не адчуваў гэтага.

— Не плач,— сказала Вера,— не плач, родненькі мой. Мне ўжо не баліць, нічога не баліць. Беражы Ніку, Хрыстом богам прашу — не пі. Загінеш, і Ніка загіне. а мне ж так хочацца, каб вы жылі…

Гэта былі яе апошнія словы.

Пасля смерці Веры дома не знайшлося ніводнай яе фотакарткі. Толькі тая, што была ў пашпарце, маленькая, цьмяная, Вера там была зусім непадобная на сябе, асабліва калі фотакартку адрэтушавалі і павялічылі: чужая, незнаёмая жанчына. Акімаў доўга не мог сабе дараваць, што так і не схадзіў з Верай сфатаграфавацца, усё ёй часу не было.

Пакуль жыла маці, усё, здавалася, ішло сваім парадкам: дачка дагледжана, у кватэры чыста, абед згатаваны… Акімаў не піў. Не піў і не жыў. Усё выгарала ў ім, усё дазвання, нават попелу не засталося. Ён ездзіў на сваю аўтабазу, нешта там рабіў, вяртаўся дамоў, еў, спаў… Дзень за днём. I месяц за месяцам, не чалавек — машына, якой суджана рухацца, пакуль не сядуць акумулятары. Дачка жыла недзе побач, не толькі ў другім пакоі, але і ў другім вымярэнні. Ён бачыў, што жывецца ёй нармальна, што ў яе ёсць усё, што маюць другія дзеці, хіба акрамя матчынай ласкі, але даць ёй новую маці ён не мог, ды і Вераніка была ўжо досыць вялікая, каб не прыняць яе. Ён зноў адчуў сябе калекам, глядзеў на адзінокіх жанчын, якія спрабавалі пазнаёміцца, зблізіцца з ім, з варожай падазронасцю, міжвольна параўноўваў іх з Верай і адчуваў, што такой яму ўжо не знайсці.

Вераніка пабойвалася яго, хмурага, маўклівага, злоснага. Часам, праз дзвярную шыбіну ў яго пакой, яна бачыла, як бацька плача, паклаўшы галаву на белы абрус, а бабуля гаворыць яму нешта добрае, ласкавае і гладзіць сухой, як птушыная лапка, рукой па ўскудлачаных валасах,— і тады ёй таксама хацелася плакаць, немаведама чаму, і яна зашывалася ў цёмны куток і, здаралася, засыпала там, наплакаўшыся да знямогі, але назаўтра зноў свяціла сонейка, і тата глядзеў на яе сумнымі вінаватымі вачыма, а бабулька завіхалася ля пліты на кухні… Звычайныя клопаты, звычайнае чалавечае жыццё.

Настасся Адамаўна памерла ціха, непрыкметна, як і жыла: заснула і не прачнулася. I адразу ўсё рухнула. Гэта быў апошні ўдар. якога Акімаў ужо не вытрымаў. Ён запіў. Спачатку дома, па вечарах, закрыўшыся на ключ у сваім пакоі, а потым і на рабоце.

На аўтабазе доўга шкадавалі яго, прасілі, угаворвалі. Усе разумелі: выгані — так і загрыміць, не ўтрымаецца. Пра заслугі ягоныя памяталі, пра тое, як у самы цяжкі час не даваў машынам стаяць, чорт ведае з чаго ляпіў, выпускаў на лінію… Але ўсё гэта не ратавала: варта было запіць начальніку майстэрні, як запілі рамонтнікі, з-за іх недагляду адбылося некалькі аварый з чалавечымі ахвярамі, і ўрэшце Акімаву прапанавалі звольніцца па ўласным жаданні.

3

Аднае пенсіі на гарэлку не хапала. А яшчэ ж была Ніка, яна ўжо вучылася ў восьмым класе, яе трэба было апранаць, сачыць за тым, каб у дзяўчынкі былі грошы на ўсё неабходнае. I Акімаў пачаў паціху халтурыць. Яго гараж неўзабаве ператварыўся ў сапраўдны аўтаклуб. Туды з’язджаліся аўтааматары з усяго горада. Аднаму трэба было адрэгуляваць клапаны, другому — запальванне, трэцяму выправіць пабітае крыло… Грошы пацяклі ракой. Мікалай Сцяпанавіч, не лічачы, даваў іх дачцэ: рабі што хочаш, вялікая ўжо.

Гатаваць Вераніка ленавалася, ды Акімаў і не патрабаваў ад яе гэтага, яму хапала кавалка хлеба, кілбасы або бляшанкі кансерваў, а яна абедала ў школьнай сталоўцы, а вячэрала ў суседнім кафэ. На зайздрасць прыяцелькам, якіх бацькі трымалі, што называецца, у яжовых рукавіцах, Вераніка была сама сабе гаспадыня. Сама купляла дарагія і модныя сукенкі, спадніцы, курткі і туфелькі, прыносіла ў школу поўную сумку цукерак, першая сярод дзяўчынак пачала ўжываць касметыку.

У школе яе лёс трывогі не выклікаў: дзяўчынка рослая, самастойная, добра апранутая, вучыцца без двоек, заняткі не прапускае, ходзіць у гімнастычную секцыю,— што яшчэ трэба? Канечне, расце без маці, і бацька як быццам злоўжывае гарэлкай, але ж на дачцэ гэтага не адбіваецца. Ёсць куды горшыя сем’і. Не так ён, відаць, і п’е, гэты Акімаў, калі Вераніку не трэба бясплатна карміць у школьнай сталоўцы. Ну, а што яна трошкі распешчаная ды разбэшчаная, што ранавата пачала злоўжываць памадай, лакам і ценямі, дык усе яны цяпер такія — акселераты…

3 чацвёртага класа Вераніка займалася гімнастыкай. Паспяхова выступала на раённых і гарадскіх спаборніцтвах, нейкі час нават была кандыдатам у зборную школьнікаў рэспублікі. Яна любіла спорт, марыла стаць чэмпіёнкай, паездзіць па свеце. Лондан, Парыж, Мехіка — казачнае шыкоўнае жыццё! Каб так пажыць, варта было не шкадаваць сябе, і Вераніка магла прапусціць урок, экскурсію, культпаход у тэатр або музей, але толькі не трэніроўку. Добрыя адносіны склаліся ў яе з трэнерам, мілай і чулай жанчынай, якая ведала, што Вераніка жыве без маці і як магла падтрымлівала яе. Але потым, калі Вераніка ўжо перайшла ў дзевяты клас, у секцыю прыйшоў новы трэнер, Арнольд Уладзіслававіч Левус, малады, з дробным і вострым, як у тхара, тварам і пукатымі вачыма. Ужо на першых занятках ён залічыў Ніку ў «бесперспектыўныя»: у жаночай гімнастыцы Вольгай Корбут пачалася эра маленькіх, тоненькіх, як сцяблінкі, дзяўчынак, а Ніка ў свае шаснаццаць год была высокай і дужай, з доўгімі мускулістымі нагамі, па-жаночы шырокімі клубамі і налітымі грудзямі. Ёй не хапала лёгкасці, зграбнасці і спрыту яе маленькіх хударлявых сябровак, ад практыкаванняў, што яна выконвала, за вярсту патыхала потам і працай, а для гімнастыкі, якую называюць не толькі спортам, але і мастацтвам, гэта пагібель. Левус раіў ёй заняцца веласіпедам, штурханнем ядра або кіданнем дыска — тымі відамі спорту, што патрабуюць сілы і вынослівасці, але Ніка баялася, што тады яе зусім разнясе. Ды і шкада было кідаць гімнастыку, дзе яна ўжо многа чаго ўмела. Дзяўчынцы здавалася, што патрэбна нейкая дробязь і яе рухі набудуць плаўнасць і імклівасць, але гэтай дробязі ёй і не хапала, і Ніка адчувала, што адной толькі працай, адным стараннем яе не набудзеш.

Левус бязлітасна выганяў з секцыі ўсіх «бесперспектыўных», яму патрэбны былі будучыя чэмпіёнкі, больш нічога, справу сваю ён ведаў, і ўжо праз нейкі час пра яго выхаванак загаварылі: яны пачалі займаць першыя месцы на ўсіх мясцовых спаборніцтвах. Ніку ў каманду ён не ўключаў, але і не выганяў, і яна доўга не магла зразумець чаму. Наадварот, ён займаўся з ёю, можа, нават болей, чым з іншымі, пакідаў пасля трэніровак, каб адпрацаваць той ці іншы рух. Яго доўгія рукі бессаромна абмацвалі яе; спачатку Ніка ўздрыгвала ад грубых дотыкаў, а потым прывыкла — што ж яму рабіць, калі яна такая няўклюдная! Не падтрымаць — зваліцца, сарвецца з брусоў або бервяна, ці далёка да траўмы, а яму потым за цябе адказваць… Неўпрыкметку Ніка прывыкла да яго вільготных ад поту далоняў, і калі Левус моцна сціскаў яе грудзі або няўлоўнымі рухамі лашчыў яе, адчувала, што ёй гэта нават прыемна.

Неяк пасля трэніроўкі, калі яны затрымаліся пазней звычайнага — Ніцы ўпарта не даваўся саскок з паваротам на трыста шэсцьдзесят градусаў, Арнольд Уладзіслававіч прапанаваў ёй паехаць пакатацца — «зняць напружанне». Яна ахвотна згадзілася. У яго былі «Жыгулі», праз некалькі мінут порсткая жоўценькая машына вынесла іх за горад.

На дачы ў Крыжоўцы Левус напаіў Ніку шампанскім і на руках аднёс на тахту. А ў яе не было ні сіл, ні жадання адштурхнуць яго, закрычаць, паклікаць на дапамогу — адна толькі п’яная дзіцячая цікаўнасць: а што далей?..

Больш яна ў секцыю не хадзіла. Чакала Арнольда дзе-небудзь на дамоўленым месцы, ён пад’язджаў, адчыняў дзверцы машыны. Ехалі на дачу або ў лес, вечарамі бадзяліся па рэстаранах і танцавальных верандах. Левус пазнаёміў яе са сваімі сябрамі, гэткімі ж разбэшчанымі і спустошанымі бэйбусамі, каля якіх заўсёды круціліся маладзенькія дзяўчаткі — «зондэркаманда», як іх называлі, і Ніка закружылася ў карагодзе гульбішчаў.

Яна страшэнна баялася зацяжараць, варта было ёй падумаць, што такое можа здарыцца, і станавілася млосна, і больш нічога не хацелася — ні шампанскага, ні абдымкаў, ні танцулек… Але Левус яшчэ ў першы вечар прымусіў яе праглынуць нейкую пілюлю і даў цэлы пачак такіх жа, наказаўшы прымаць іх кожны дзень. Ніка паслухалася і праз некаторы час пераканалася, што яны дзейнічаюць бездакорна. Страх знік, а разам з ім знікла і адчуванне бяды, што з ёю здарылася, сораму і болю. Усё стала проста і ўсё дазволена, рабі што хочаш, жыві як хочаш, якая каму да цябе справа!

Левус умела лашчыў яе, распальваў у ёй юрлівасць; за адно лета рослая, не па гадах фізічна развітая дзяўчына ператварылася ў спрактыкаваную жанчыну, для якой у каханні больш не было ні таямніцы, ні чароўнасці, і самога кахання не было — адна толькі забава, ненатольная прага блізкасці.

Першага верасня Вераніка прыйшла ў свой 10 «Б». Ёй вельмі не хацелася ісці ў школу, за парту, пасля ўсяго, што адбылося летам, сядзець за падручнікамі, рыхтаваць урокі… Але і кідаць было шкада, што там засталося, адзін год, неяк перакантуюся, затое атэстат атрымаю, на дарозе не валяецца. Ды і бацька нешта заўважыў, пачаў скоса паглядаць на частыя візіты Левуса, на познія вяртанні дамоў. Некалькі разоў ён спрабаваў пагаварыць з дачкой, але Ніка толькі выскалялася, і Акімаў махнуў на яе рукой: рабі што хочаш, але калі кінеш школу, выганю. Выганю і капейкі не дам, запамятай. Яна запамятала: сказанае нават пад п’яную руку слова бацька трымаў, а перспектыва апынуцца без грошай у той кампаніі, да якой яна ўжо прывыкла, палохала — без грошай, без фірменных трантаў там ты была нішто, цябе і за чалавека не лічылі.

Тыдні за два да пачатку навучальнага года бацька даў ёй трыста пяцьдзесят рублёў — трапілася добрая халтура, грошай у Акімава былі поўныя кішэні. 3 дапамогай Левуса і яго сяброў-фарцоўшчыкаў яна набыла чэкі «Знешпасылгандлю» і купіла сабе ў «Бярозцы» модную джынсавую сукенку, заходнегерманскія басаножкі, італьянскія люстраныя акуляры і пласцікавую англійскую сумку. Коратка, на французскі манер, падстрыглася, падфарбавала павекі і зрабіла манікюр «божая кароўка». Так і з’явілася ў школу. Дзяўчаты абступілі яе, быццам яна была замежнай кіназоркай, і аж вішчалі ад захаплення — «балдзелі». Большасць прыйшла ў школьных карычневых сукенках і белых фартуках, дзёрзкасць Веранікі і прываблівала, і бянтэжыла: усё-такі не маладзёжнае кафэ, не дыскатэка — школа…

Вераніка таксама адчула, што трошкі перайграла, і села за апошнюю парту, каб не так кідацца настаўнікам у вочы.

Быў урок рускай літаратуры, у 10 «Б» яе вяла Валянціна Іванаўна. Першы дзень новага навучальнага года заўсёды быў адным з самых урачыстых і хвалюючых дзён яе жыцця. Прыгожа прычэсаная, у строгім шэрым баваўняным касцюме і белай блузцы, у чорных туфлях, паружавелая ад хвалявання, яна імкліва ўвайшла ў клас, і ўсе ўсталі, вітаючы яе.

— Божа, як вы выраслі! — сказала Валянціна Іванауна, падышла да стала, паглядзела на кветкі ў керамічнай вазе, з удзячнасцю ўсміхнулася.— Сядайце, сядайце, калі ласка. Каб вы толькі ведалі, як я сумавала па вас, як мне вас не хапала!

Яе вочы любоўна пераходзілі з твару на твар, і 10 «Б» адгукаўся шчырымі ўсмешкамі на яе ўсмешку — яны ведалі, адчувалі, што яна сапраўды любіць іх, што яна сапраўды сумавала па іх, што гэта — не проста словы, а шчырае пачуццё, і плацілі любоўю за яе любоў. Нарэшце Валянціна Іванаўна дабралася да «камчаткі» і ажно спляснула рукамі:

— Вераніка, радасць мая, дзе ты расстаралася такой дзіўнай памады?!

Вераніка збянтэжылася і ўстала з-за парты. Памада і праўда была дзівосная, густа-вішнёвая, аж чорная, перламутравая, вусны ад яе цьмяна паблісквалі, быццам на іх запяклася кроў.

— Сакрэт фірмы, Валянціна Іванаўна,— адказала яна, неяк узяўшы сябе ў рукі — а каго і чаго гэта я павінна баяцца! — Магу падарыць, вам будзе да твару.

— Ну, ну, падары! — Валянціна Іванаўна ўсё яшчэ ўсміхалася, але ў класе зрабілася ціха, як перад навальніцай у полі: усе разумелі, што зараз нешта адбудзецца, нейкі выбух.— Цікава-а!

Вераніка дастала з парты сваю сумку, пакорпалася ў ёй і выцягнула касметычку — невялікую пярэстую сумачку для розных касметычных прычындалаў. Разам з касметычкай выслізнуў і ўпаў на падлогу нейкі прадаўгаваты пачак. Валянціна Іванаўна імгненна нахілілася, падняла яго, і ў яе стала цёмна ў вачах: гэта былі супрацьцяжарныя пілюлі.

Вераніка заўважыла сваю прамашку, але ўжо было позна.

— Аддайце.— У Веранікі нават шыя пачырванела і зрабілася млосна, яна ледзьве ўтрымалася на нагах.— Вазьміце памаду, а гэта аддайце.

— Што? Што гэта? — праляцеў па класе недаўменны шэпт і сціх пад спакойным паглядам Валянціны Іванаўны.

— Нічога,— абыякава сказала яна, паклаўшы пачак у кішэню жакета.— Накладныя вейкі. А ў нашай Веранікі свае такія прыгожыя, што гэтыя ёй проста непатрэбны. Зойдзеш на перапынку да мяне ў кабінет, я табе іх аддам. А зараз схавай сваю касметычку і сядай. Не будзем траціць дарагі час. Вы ведаеце мае адносіны да касметыкі і сучаснай моды, яны не змяніліся, хоць вы ўжо выпускнікі і людзі амаль дарослыя. Але пакуль вы ў школе — вы школьнікі. Я згодна на сёе-тое заплюшчыць вочы, але ва ўсім патрэбна мера. Калі б я прыйшла на ўрокі ў доўгай вячэрняй сукенцы, вы першыя з мяне пасмяяліся б. Мера, густ, адпаведнасць — прашу вас памятаць пра гэта. А цяпер пяройдзем да ўрока.

Неўзабаве ў класе ўсталявалася спакойная рабочая атмасфера, якая заўсёды панавала на ўроках Валянціны Іванаўмы, і ўсе нават думаць забыліся пра нешта дробязнае, нязначнае, што адбылося паміж Веранікай і дырэктарам. Толькі Вераніка сядзела ні жывая ні мёртвая і пакутліва думала, што цяпер будзе. Вось ужо паматае душу! Скажу, што знайшла… гдупства… што адна сяброўка папрасіла перадаць другой… Вось гэта ўжо нешта: папрасіла перадаць, а што гэта такое — ліха яго ведае. Можа, ад галавы?..

Гэта быў самы доўгі ўрок у яе жыцці. Калі нарэшце празвінеў званок, Вераніка ўстала, узяла сваю сумку, быццам ведала, адчувала, што больш ніколі сюды не вернецца, і, незалежна ўскінуўшы галаву, выйшла з класа.

Яны моўчкі ішлі побач па шырокім калідоры, і школьнікі, што, як гарох, высыпалі са сваіх класаў, пачціва расступаліся перад імі. У канцылярыі, адкуль вялі дзверы ў яе кабінет, Валянціна Іванаўна коратка кінула Тэрэзе Восіпаўне: «Да мяне — нікога!» — прапусціла Вераніку і, відаць, на ўсялякі выпадак павярнула ключ.

— Сядай!

Вераніка панура села за доўгі стол. Ад яе фанабэрыстасці не засталося і следу: у кабінеце дырэктара сядзела разгубленае дзяўчо, якое з хваляваннем чакала, што з ёю зараз будзе. Але, ахопленая гневам і агідай, Валянціна Іванаўна не бачыла гэтага. Перад ёю былі сама разбэшчанасць, атрута, ракавая пухліна, што пагражала знішчыць усё тое, чаму яна аддала сваё жыццё, і адзінае, пра што яна думала: ці паспела гэта пухліна пусціць метастазы, ці закранулі яны душы іншых дзяўчынак з 10 «Б».

— Дастань ручку, паперу. Дастала? Пішы. Дырэктару школы Жураўскай В. I. Так. 3 другога радка. Вучаніцы дзесятага класа «Б» Акімавай В. М. Заява. У сувязі з цяжкім матэрыяльным становішчам… Пішы, пішы! Напісала? …прашу памагчы мне ўладкавацца на работу і перайсці вучыцца ў вячэрнюю школу. Кропка. Подпіс.

— Я не буду гэтага пісаць,— ціха, амаль бязгучна, сказала Вераніка.— Я… Я хачу вучыцца тут. Вы не маеце права! Я — дарослы чалавек, у мяне ёсць пашпарт…

Валянціна Іванаўна ўздыхнула.

— Так, ты — дарослы чалавек. Зусім дарослы. А тут вучацца дзеці. Хоць у іх таксама ёсць пашпарты. Разумееш? I табе няма чаго сярод іх рабіць. Ім нельга дыхаць адным з табою паветрам, а не тое што разам вучыцца.

— Што ж я такога зрабіла? — Вераніка ўзняла вочы і сустрэлася позіркам з Валянцінай Іванаўнай. Дырэктар глядзела на яе з такой агідай, што яна ўзлавалася.— Што я такога зрабіла, што вы гоніце мяне са школы? Забіла, украла, абразіла? Чаму вы не пацікавіліся: можа, яны не мае, гэтыя пілюлі?

— Мяне гэта не цікавіць. Твае, не твае — якая ўрэшце розніца? Я не збіраюся з табою спрачацца — у мяне няма для гэтага ні жадання, ні часу. У цябе няма выйсця, ты напішаш гэту заяву, і ўсё, што адбылося, застанецца паміж намі, даю табе слова. Больш таго, я сёння ж дамоўлюся ў камісіі па справах непаўналетніх, каб цябе ўладкавалі на работу, і перадам у вячэрнюю школу твае дакументы. Калі ж ты адмовішся пакінуць нашу школу, так сказаць, добраахвотна, я вымушана буду паставіць пытанне пра цябе на педсавеце і цябе выключаць за амаральныя паводзіны. I тут ужо пазбегнуць розных непрыемных размоў не ўдасца. Вядома ж, яны дойдуць і да тваіх аднакласнікаў, і да твайго бацькі. Не думаю, што гэта якраз тое, чаго ты сама хочаш. Урэшце, мая прапанова прадыктавана клопатам пра тваю будучыню.

— Ах, якая вы клапатлівая! — з’едліва ўсміхнулася Вераніка: зразумеўшы, што ўсё скончана, што са школы так ці інакш яе выпруць, яна супакоілася.— Якая вы добрая і спагадлівая… Доўга я буду памятаць вашу дабрату. Між іншым, шчыра кажучы, мне даўно ўжо абрыдала ў вашым куратніку.— Яна падпісала заяву і ўстала з-за стала.— Але дарэмна вы лічаце наш дзесяты «Б» дзецьмі. Вы ведаеце пра нас толькі тое, што самі хочаце ведаць, а мы ўжо даўно выраслі з кароценькіх спаднічак і штонікаў. А цяпер — аддайце мае пілюлі. Ці, можа, яны вам самой патрэбны? Дык іх у нашай аптэцы навалам, рубель пачак.

Валянціна Іванаўна паклала заяву ў сейф, дастала з кішэні пачак і грэбліва кінула на стол.

— Заўтра ў тры гадзіны прыйдзеш на пасяджэнне камісіі ў райвыканком. Толькі знімі гэтыя транты, для «цяжкага матэрыяльнага становішча» яны занадта шыкоўныя і дарагія.— Яна адамкнула дзверы.— Ідзі дамоў, у класе табе больш няма чаго рабіць.

Праз тыдзень Вераніка ўжо працавала вучаніцай прадаўца ва універсаме і хадзіла ў вячэрнюю школу. У 10 «Б» так ніхто і не ведаў, што адбылося паміж ёю і Валянцінай Іванаўнай, чаму яна раптам кінула школу. А Вераніка, каб не гаварыць пра гэта, старанна пазбягала сваіх былых сяброў і сябровак.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ

1

Валянціна Іванаўна вярнулася на Юбілейную плошчу, дачакалася свайго аўтобуса. Было шэсць гадзін, пікавы час, аўтобус прыйшоў перапоўнены, але натоўп падхапіў яе, занёс у адчыненыя дзверы, а ўжо там нейкі немалады мужчына далікатна саступіў ёй месца. «Добра ж, відаць, я выглядаю, калі мне даюць месца, як якой-небудзь бабульцы»,— падумала яна, але падзякавала і села. Заходзілі і выходзілі пасажыры, вадзіцель называў у мікрафон прыпынкі, над самай галавой суха шчоўкаў кампосцер, абсыпаючы яе дробным дожджыкам канфеці,— яна нічога не бачыла і нічога не чула. Чамусьці гагрынская набярэжная мроілася ёй, з натапыранымі мяцёлкамі пальмаў і вялізнымі белымі кветкамі магнолій, і яна з Арсенам ішла па гэтай набярэжнай і смяялася, смяялася… 3 каго або чаго?..

На сваім прыпынку яна ачомалася, сышла, і зноў аднекуль узяліся сілы: дамоў яна ішла лёгка і спорна, тут быў яе раён, яе ўладанні, тут ніхто — ні дзеці, ні іх бацькі — не павінен быў убачыць яе стомленай, знясіленай, ніхто не павінен быў здагадацца, што ёй дрэнна. Вышэй галаву, выпрамі спіну, крок упэўнены, цвёрды — раз-два, раз-два… Валянціна Іванаўна ніколі не блытала асабістае з грамадскім. Гэта быў адзін з яе галоўных прынцыпаў.

У пакоі Андрэя шалеў магнітафон, чулася нейкая валтузня. Валянціна Іванаўна пастукала, прачыніла дзверы. Андрэй і Ліда Нячай сядзелі на канапе чырвоныя, разгубленыя, Ліда нервова папраўляла на грудзях блузку. «Куды конь з капытом, туды і рак з клюшняй»,— падумала яна, кіўком павіталася і зачыніла дзверы. Прайшла ў ванную, распранулася і стала пад душ.

Цёплая вада ліўнем абрынулася на яе, змываючы пыл, і пот, і стому сённяшняга дня, і Валянціна Іванаўна стаяла пад гэтым выратавальным ліўнем, звесіўшы рукі. Добра, ах як добра! А цяпер яшчэ трошкі халоднай. Яшчэ халоднай. Ну і хопіць, ужо ідзе толькі халодная, чаго добрага, захварэю. Закрыла краны, вылезла, да чырвані расцерлася каляным шурпатым ручніком, захуталася ў купальны халат, абкруціла галаву, каб высахлі валасы, і прайшла ў спальню. Разабрала ложак, нырнула пад коўдру і стаілася, як мышка ў норцы.

Праз няшчыльна прычыненыя дзверы яна чула, як Андрэй праводзіў Ліду. Патаптаўся нечага ў прыхожай, потым пастукаўся да яе.

— Заходзь,— дазволіла Валянціна Іванаўна.

Андрэй вучыўся ў другой школе. Валянціна Іванаўна не магла дазволіць, каб нехта гаварыў, што яе сыну ставяць добрыя адзнакі толькі таму, што яго маці — дырэктар. Не магла дазволіць, каб і ставілі — падхалімаў хапае. Таму ён з першага класа ездзіў за пяць прыпынкаў на аўтобусе ў спецыялізавацую англійскую школу і свае пяцёркі зарабляў сам, чым нямала ганарыўся і перад бацькамі, і перад сябрамі ў двары.

Практычна ні яна, ні Арсен сынам не займаліся, не хапала часу. Але ён рос надзіва самастойны і мэтанакіраваны. Сам рабіў урокі, разаграваў сабе абед, прыбіраў у сваім пакоі. Гадоў у пяць ён цяжка перахварэў адзёрам, парушыўся тлушчавы абмен, хлопчык пачаў таўсцець. Ужо ў восьмым класе бацькавы кашулі не сыходзіліся ў яго на жываце. У дзевятым Андрэй спахапіўся — ці то закахаўся, ці то мянушкі абрыдлі, але ён пачаў бегаць, плаваць, адмовіўся ад вячэры, ад булачак і цукерак і даволі хутка скінуў дзесяць кіло: воля і характар у яго былі матчыны, жалезныя. Цяпер перад Валянцінай стаяў прыгожы семнаццацігадовы хлапчына, не худы, але і не надта перакормлены, з шэрымі, як у яе, дапытлівымі вачыма і цяжкаватым бацькавым падбародкам, апрануты ў джынсы і венгерскую кашулю з металічнымі гузікамі, на каўнер якой спадалі доўгія, мяккія, як чэсаны лён, валасы. Кандыдат на залаты медаль, у ліку дзесяці лепшых мінскіх школьнікаў Андрэй шэсць месяцаў вучыўся ў Англіі, у Кембрыджы,— такім сынам можна было ганарыцца, і Валянціна Іванаўна ў душы ганарылася, хоць выгляду перад ім не паказвала.

Ён сеў на пуфік, закінуў нагу за нагу, сашчапіў на калене рукі. Збянтэжана ўсміхнуўся:

— Не падумай благога… мы займаліся і слухалі музыку.

— Разумею.— Валянціна Іванаўна прыўзнялася вышэй на падушцы.— Гэтыя заняткі… яны не скончацца тым, што Ліда прынясе ў прыполе? Сваёй маці ці нам?

— Што ты, мама,— засмяяўся Андрэй.— Цяпер толькі цёмныя дурніцы прыносяць у прыполе, а Ліда — чувіха разумная, ёй гэта не пагражае. Не бойся, у бліжэйшыя пяць-сем гадоў ніякіх глупстваў са мной не здарыцца.

— «Чувіха»… Ты кахаеш яе?

Андрэй таргануў плячом.

_ Мама, гэта дзевятнаццатае стагоддзе. А мы жывёі у дваццатым. Каханне — атавізм, перажытак мінулага. Мы — партнёры, нам разам добра, весела, цікава. Абрыдзее — я знайду другую і яна знойдзе другога, вось і ўся праблема.

Ёй аж холадна зрабілася ад гэтага адкрытага цынізму і яна вышэй нацягнула коўдру.

— Мы з бацькам разводзімся.

— Я чую пра гэта ўсё сваё жыццё,— абыякава адказаў ён.— То бацька разводзіцца з табой, то ты з ім. Разышліся б ужо нарэшце і скончылі мучыць адно аднаго.

— Для цябе гэта так проста?

— А што тут складанага? Даруй, але калі б у мяне была такая жонка, як ты, я кінуў бы яе праз месяц пасля вяселля. Такім, як ты, наогул нельга выходзіць замуж, раджаць дзяцей. Ты — фанатычка, ты служыш аднаму богу — сваёй школе. Некалі гэтым займаліся манахіні, і гэта правільна. Школа і сям’я, калі працаваць у школе, як ты, не спалучаюцца. Таму ўсё ваша жыццё нічога не вартае: ты цягнула ў свой бок, а бацька ў свой.

У яе зашчымела сэрца, востра-востра, аж халодны пот выступіў на лбе, але Андрэй не заўважыў гэтага. Пагойдваючы нагой і пазіраючы на насок свайго чаравіка, ён кідаў у яе словы-камяні, цяжкія і вострыя, і яна сцякала крывёй ад болю.

— Ты — няўдачніца, мілая мама. Ты магла стаць вядомай спявачкай — і не стала ёю. Магла выбіцца ў буйныя дзяржаўныя або грамадскія дзеячы — я ж памятаю вашы спрэчкі, калі табе прапанавалі стаць загадчыцай райана, потым — намеснікам старшыні райвыканкома… Тата ўгаворваў: ідзі, табе столькі дадзена, чаго ты трымаешся за сваю школу, як тапелец за саломіну… Ты адмовілася. А дырэктрыса семдзесят шостай пайшла — і цяпер яна першы намеснік міністра асветы, а ты ж не дурнейшая за яе. Ты нічога ў жыцці не хацела, акрамя сваёй работы, на іншае ў цябе проста не хапала фантазіі. Ты аднабаковая, як флюс,— вось твая бяда. А аднабаковасць, фанатызм робяць людзей абмежаванымі. I наш бацька няўдачнік. Ну, чаго ён дасягнуў у жыцці? Выдатны журналіст, а праседжвае штаны за сто пяцьдзесят рублёў у месяц. Цудоўны знаўца экалагічных катастроф — увесь кабінет завалены папкамі з матэрыяламі, а апрацоўвае чужыя кніжачкі, бо лянуецца ці не можа напісаць сваю. Каб яму тваю энергію, магчыма, ён нечага і дабіўся б, але энергіі ў яго і няма. Ты ж сама гаварыла: сузіральнік. А вінаватая ў гэтым ты. Ты падмяла яго пад сябе, прымусіла займацца тым, чым звычайна займаюцца жанчыны, вось ён і бунтуе. Але раней гэта быў бунт на каленях, можа, цяпер… не ведаю. Я ўжо дарослы, праз два месяцы я паеду ў Маскву, паступлю ў інстытут… Што мне ад вас трэба? Пяцьдзесят — сто рублёў? Дык вы мне іх і так прышляце, разведзяцеся вы ці будзеце жыць разам.

3 усяе яго прамовы яна пачула толькі адно слова: «Масква» — і схамянулася.

— Чаму ў Маскву? Чым табе дрэнны наш інстытут?

— Не той прэстыж, не тыя магчымасці.— Андрэй соладка пацягнуўся.— Масква — гэта Масква, што тут гаварыць. Мне, мілая мамачка, трэба пачынаць з нуля, вы мне не памочнікі. Гэта ў Ліды бацькі — дыпламаты, яны ёй дарожку ў інстытут міжнародных адносін дыванамі высцелюць, я ж павінен разлічваць толькі на свае сілы і на свае здольнасці. Але я прарвуся, не сумнявайся, зубамі прагрызу. Пасля першага курса пайду ў армію. Зямлю буду есці, а ў партыю ўступлю, у арміі гэта няцяжка. Няхай потым хто паспрабуе мяне ўтрымаць!

— А як жа я? — спытала яна.— Я ж разлічвала, што ты будзеш яшчэ пяць гадоў жыць са мной… Няўжо ты пакінеш мяне зусім адну?

— Чаму адну? Ах, я і забыўся, вы ж разводзіцеся. Вось што, мама, калі будзеце дзяліць маёмасць, машыну — мне. Я ж таксама маю права на нейкую частку нашай маёмасці. Прадам, грошы спатрэбяцца. Ну, добра, адпачывай, я пайду займацца.

Андрэй выйшаў, а яна ляжала ў ложку, як у труне, ужо памёршая, пахаваная ўжо, ужо засыпаная цяжкай гарой зямлі, і слёзы тачыліся з яе вачэй. Каго я нарадзіла, божа, бязгучна шаптала яна,— каго я карміла сваімі грудзямі, каго насіла на руках ночы навылёт, кім ганарылася перад людзьмі… Жорсткі эгаіст, бяздушны і цынічны, як яго бацька, толькі, у адрозненне ад бацькі, мэтанакіраваны і дзейсны. Так, ён прагрызе сабе дарогу зубамі і «партнёршу» знойдзе адпаведную, з вострымі зубкамі і вострымі локцямі, ён зойме сваё месца пад сонцам і нікому не дазволіць, каб на яго падаў цень, але ці будзе ён ад гэтага шчаслівы?

Божа, божа, жорсткі, няўмольны божа, ты забраў у мяне мужа, навошта ж ты забраў і сына, а ты ж забраў яго. Як я магла праглядзець яго, чаго варты ўвесь мой педагагічны вопыт, калі я не здолела заўважыць, убачыць, што мілы добры хлопчык паціху, неўпрыкметку ператвараецца ў халоднага нягодніка. «Я ж таксама маю права на нейкую частку нашай маёмасці…» Гэтак ён адказаў на маю мальбу не кідаць мяне ў самы горкі час майго жыцця: што яму я, што Арсен, што нашы лёсы… Мы ж для яго толькі няўдачнікі, не маці і бацька, а няўдачнікі, якія не назапасілі для яго ні грошай, ні патрэбных сувязей.

Вось яна — расплата за маё сумленнае жыццё, за мой, як яны абодва гавораць, «фанатызм». Што ж ён даў тысячам дзяцей, якіх я вучыла? Я ж вучыла іх дабру і сумленнасці і вывучыла — колькі цудоўных людзей вырасла з тае малечы, якой я адцавала ўсё сваё жыццё, два дзесяткі гадоў! Шавец ходзіць без ботаў, катэгарычны імператыў, вечны, як сама зямля. Я зрабіла людзьмі тысячы дзяцей, а свой сын вырас вылюдкам. Дык навошта яно, усё маё жыццё?..

2

Алачка ехала ў аэрапорт. Новы аэрадромны комплекс каля Смалявіч яшчэ толькі будаваўся, і Мінск быў, бадай, адзіным горадам у краіне, дзе сучасныя рэактыўныя і турбавінтавыя самалёты ўзляталі і садзіліся ледзь не ў цэнтры — да плошчы Леніна дзесяць мінут на тралейбусе. Жылыя кварталы ўжо даўно абступілі аэрапорт з усіх бакоў і пакрочылі далей, да кальцавой дарогі. Жыць у гэтым раёне было цяжка, ад рову магутных рухавікоў, што не сціхаў ні днём ні ўначы, у навакольных дамах звінелі шыбы, жыхары пакутавалі, клялі авіяцыю, цывілізацыю і гарвыканком і цярпліва чакалі густых асенніх і вясенніх туманоў, адзінага часу, калі аэрапорт аціхаў. Затое тым, хто прылятаў і адлятаў з Мінска, было зручна: каб даехаць дадому, патрабавалася куды меней часу, чым на тое, каб дачакацца з самалёта сваіх рэчаў.

Таму Алачка не спяшалася. Выехала, каб быць у аэрапорце, як і патрабавалася, за гадзіну да адлёту.

Яна ехала ў тралейбусе, паклаўшы невялікі чамаданчык на калені, і паглядала ў акно. Шалёная злосць, крыўда, ад якой муціўся розум, даўно прайшла, скруцілася клубочкам на донцы душы, як сыты сабака. Ёй ужо шкада было і Ірыну, і Чумакова, і Жураўскага, і яго жонку — усіх, чыё жыццё, чые лёсы яна сёння так бязлітасна паламала. Яна ведала нястрыманы характар Валянціны Іванаўны, Арсен у свой час багата расказаў Алачцы пра яе, і нібы бачыла, як тая бяжыць на пачатку сёмай на вуліцу Дзімітрава, у яе кватэру, каб застукаць іх. Чумакоў не пабяжыць, усё-такі мужчына, ён так сябе не зняважыць, а вось жанчына, звар’яцелая ад рэўнасці, прыбяжыць,— і што там будзе, божа літасцівы, што там будзе!..

Бедная Ірына, з халоднай яснасцю падумала Алачка,— я сама справакавала яе і сама прадала, а чым жа яна вінаватая, што пакахала гэтага нягодніка? Яна была мне добрай сяброўкай, шчырай, спагадлівай, сапраўды ж, калі я захварэла, яна з месяц не адыходзіла ад мяне, як маці, а ў яе ж не менш клопату, чым у маіх дзяўчат. I хоць для кожнай з іх я зрабіла куды болей, чым для Ірыны, ніхто не няньчыўся са мною, як яна. Я прадала яе, хоць бы я не званіла Чумакову, дрэнь гэтакая, навошта я яму пазваніла, я ж хацела насаліць толькі Жураўскаму, а для гэтага дастаткова было пазваніць яго жонцы. Дык жа не, мне хацелася выпэцкаць у гразі іх абаіх, яе шчасце стала мне ўпоперак горла, і я не змагла з ім змірыцца. Чаму яна, а не я, чым яна ўжо гэтак лепшая за мяне? Ну, ростам вышэйшая, але ж каханне на метры не мераюць, ну, можа, трошкі прыгажэйшая з твару, дык жа і з твару, гавораць, не ваду піць. Яна ж таўсцейшая за мяне, раскармілася за апошнія гады, і вочы касаватыя, і ногі як бутэлькі. Можа, больш начытаная, больш інтэлігентная? Не ведаю, не ведаю, я ніколі не адчувала сябе побач з ёю дурніцай, пра што ні ўзнікала б гаворка: пра новыя работы Глазунова і Савіцкага, Плісецкай і Абразцовай, Свірыдава і Рыхтэра, Айтматава, Быкава, Вазнясенскага…

За што наогул мужчына кахае жанчыну? За нейкія пэўныя якасці? Глупства, за якасці жэняцца — гаспадарлівая, працавітая, ласкавая… Вядома, калі жэняцца без кахання, калі іх, гэтыя якасці, ацэньваюць, як халадзільнік у магазіне. Лепш набыць ЗІЛ, чым «Юрызань», ён надзейны ў рабоце, вялікі, ціха працуе… А вось за што кахаюць? Няўжо каханне — вечны самападман, чароўная казачка, прыдуманая пісьменнікамі і паэтамі? Не, я сама кахаю, я ведаю, што гэта не выдумка, што гэта дзівоснае пачуццё, калі хочацца смяяцца і плакаць адначасова. За што людзі любяць кветкі, сонца, лес, зоркі ў небе… За тое, што яны ёсць, за тое, што яны ўпрыгожваюць наша жыццё, надаюць яму нейкі сэнс, якога мы і самі часам не можам зразумець. Відаць, тое ж і з каханнем. Кахаюць не за што, не за нешта, каханне — гэта стан душы, а не стан разважлівага розуму, гэта душа, якой раптам адчыняецца ўсё хараство, уся прыгажосць сусвету.

Вось такой стала мая душа, калі я адчула, што кахаю Ареена.

Гэты таўстун Лаўрыновіч… Гэта ж яму я ўрэшце павінна дзякаваць за тое, што хоць нядоўга, але адчувала сябе шчаслівай,— а колькі на свеце жанчын, што і жыццё пражывуць, а так і не зведаюць, з чым яго, тое шчасце, ядуць... І я ж пашкадавала яму сёння раніцай дзесятку! Божа, божа, якая нізасць, якое свінства, я ж ніколі не была сквапнай, няўжо мала таго мярзотнага, агіднага, што жыве ўва мне? Не, пэўна, не, мяне ўжо трэсла ліхаманка, як яна трасе, відаць, кожнага, хто рыхтуецца да забойства, я ўжо адчувала сябе забойцам, ужо пераступіла ў душы цераз нейкую рысу, пасля якой чалавек перастае быць чалавекам,— вось чаму я не дала яму грошай…

За акном тралейбуса мільгалі старыя дамы МаскоўскаЙ вуліцы, брудныя, абшарпаныя. Вось тут, на рагу, кадя гастранома, яна сустрэла Лаўрыновіча, потнага, заклалочанага, з пластыкавай сумкай у руках і нязменнай цыгаркай у роце.

— Дрэнь справы, старая,— сказаў ён, пыхкаючы дымам і выціраючы лоб бруднай пакамечанай насоўкай: Лаўрыновіч усіх называў «старымі», нават сваіх дзяцей.— Жураўскі з жонкай распляваўся, а сам захварэў, ляжыць у бальніцы адзін, як сабака, а мяне, як на тое, у камандзіроўку выперлі, праз гадзіну трэба ў Брэст ехаць на тыдзень. Схадзіла б хоць ты да яго, га, старая?.. Ты ж яго ведаеш, цудоўны чалавек, а жыццё нейкае нягеглае, ліха яго матары.

Яшчэ нічога не вырашыўшы, яна спытала, у якой бальніцы, у якой палаце ляжыць Жураўскі, і нават забылася на тую размову, а ранічкай яе нібыта чорт падхапіў з пасцелі. і яна кінулася на кухню варыць булён: якраз учора купіла свежую курыцу.

…Алачка ведала, адчувала, што Жураўскі абыякавы да яе,— жыве з ёю, бо яму гэта зручна, бо няма куды падзецца: нават самыя гарачыя абдымкі не ашукаюць жанчыну, якая кахае. Але ёй дастаткова было і таго, што кахала яна. Недзе тлела ў душы кволая надзея, што яе каханне абудзіць яго, сэрца ж не камень… Нездарма ж гавораць, што кожны сам каваль свайго шчасця. Але Алачка, відаць, была кепскім кавалём, ёй так і не ўдалося распаліць яго сэрца ў горне сваіх пачуццяў, каб яно стала мяккім і падатлівым, яе молат біў не па жалезе, а па накавальні. I калі яна зразумела гэта, яна сама спакавала яго чамадан: едзь і будзь шчаслівы.

Яна не раўнавала яго да жонкі, ён належаў ёй не толькі па праву, азначанаму штампам у пашпарце, але і па праву кахання, дык чаго ж тут было раўнаваць; калі паквапіўся на чужое, дык трэба заўсёды быць гатовым да таго, што яго аднойчы забяруць. Але дараваць яму Ірыны яна не магла. Асабліва калі зразумела, што гэта — не распуста, а, відаць, сапраўды каханне. Амаль год яна збірала ў душы здосць і боль, каб сёння выліць, выплюхнуць усё і ачысціцца, але ачышчэнне не прыйшло. Наадварот, стала яшчэ горш.

Калі Алачка нарэшце прыехала, рэгістрацыя пасажыраў толькі-толькі пачалася. Часу яшчэ было шмат, яна стала ў доўгую чаргу і паволі пасунулася да білетнай стойкі. Перад ёю стаяў каржакаваты, гадоў трыццаці пяці-сарака мужчына ў светла-шэрым, у чырвоную іскарку касцюме, з вялікай спартыўнай сумкай на плячы. Мужчына азірнуўся і прыязна ўсміхнуўся Алачцы, як добрай старой знаёмай, і яна не стрымалася, усміхнулася яму ў адказ. У яго быў чыста паголены грубаваты твар — цвёрдыя абветраныя скулы, квадратны, раздвоены глыбокай ямкай падбародак, прамы, з добрую храпку нос, тоўстыя губы. Густыя каштанавыя валасы, ледзь кранутыя сівізной, закрывалі лоб, грывай звісалі над халоднымі вачыма. А ўсмешка нечакана шырокая, па-дзіцячы непасрэдная і шчырая. Асветлены гэтай усмешкай, жорсткі твар яго падаўся Алачцы добрым і нават прыгожым, не прытарна-саладжавай, а строгай мужчынскай прыгажосцю, і шчымліва знаёмым. Яна, безумоўна, недзе бачыла гэтага чалавека, але не магла прыгадаць, дзе і калі, і гэта яшчэ больш распальвала яе цікаўнасць.

Між тым яны наблізіліся да стойкі, і мужчына адступіў, прапускаючы яе наперад, і — «Дазвольце?» — паставіў яе чамаданчык на вагі. Алачка кіўком падзякавала яму, зарэгістравала білет і адышла. Праз якую хвіліну мужчына падышоў да яе.

— Не палічыце за нахабства, але да пасадкі яшчэ дваццаць мінут. Ці не выпіць нам па кубачку кавы?

«Ну і зух! — падумала Алачка.— А ён часу не марнуе!» — і нечакана для сябе згадзілася.

— Тады давайце, можа, пазнаёмімся? Мяне завуць іван Уладзіміравіч. Можна проста іван.

— Можна,— згадзілася Алачка.— А прозвішча ваша Раманоўскі, так? — Вось чаму ёй падалося, што яна недзе бачыла ўжо гэтага чалавека, ён жа выліты Раманоўскі, начальнік аддзела кадраў выдавецтва, Уладзімір Аляксандравіч, усе кропелькі пабраў. Толькі той стрыжэццц коратка, пад «вожыка», а гэты грыву на вочы напусціў, вось і ўся розніца.

Іван Уладзіміравіч разгубіўся.

— Вы часам не тэлепат?

— Не. Я добра ведаю вашага бацьку, а вы — бацькаў сын. Мы з Уладзімірам Аляксандравічам разам працуем. Ён у вас цудоўны стары, яго ўсе вельмі любяць. Дарэчы, мяне завуць Ала Барысаўна Чмялёва, можна проста Ала.

Вузенькая далонька Алачкі з доўгімі тонкімі пальцамі схавалася ў яго шырокай, як рыдлёўка, руцэ, Іван Уладзіміравіч асцярожна паціснуў яе, і яна міжвольна адзначыла, што далонь у яго сухая, халодная.

— Так, дзед у нас цудоўны.— Раманоўскі крануў яе за локаць і павёў да стойкі кавярні.— Старая гвардыя, тры вайны прайшоў, лічы, усё жыццё ў страі. I кім, калі не сакрэт, вы там, у сваім выдавецтве, працуеце?

— Галоўным рэдактарам,— адказала яна, убачыла, што вочы ў яго зрабіліся сумныя, быццам на іх цень упаў і засмяялася.— Жартую, жартую, я машыністка.

Раманоўскі шумна выдыхнуў паветра з грудзей.

— Гэта лягчэй. А то вы мяне ледзь не да смерці напалохалі. Страшэнна баюся рэдактараў, асабліва галоўных. Бацька расказваў, што яны ўсе такія разумныя, такія вучоныя, што побач з імі звычайны чалавек адчувае сябе дурнем і нікчэмнасцю.

— Ён перабольшвае, ваш бацька.— Алачка разлічылася за каву, Іван Уладзіміравіч палез быў у кішэню, але яна так паглядзела на яго, што ён паспешліва выхапіў руку.— Людзі як людзі. Ёсць разумныя, адукаваныя, начытаныя, а ёсць і не вельмі… Ну, а вы хто, што так баіцеся адчуць сябе нікчэмнасцю?

— Я? — Раманоўскі памяшаў лыжачкай у кубку.— Ведаеце такую казачку: было ў бацькі тры сыны — два разумныя, а трэці… Дык я якраз трэці, самы малодшы. У нас Сцяпан — генерал, ракетчык, дзве акадэміі скончыў, разумнік, якіх мала. Міхась — доктар біялагічных навук, вучоны, кніжак напісаў навуковых цэлую паліцу. А я — шафёр, як часам гавораць — шафяруга.— Ён паціснуў плячыма, быццам сам дзівіўся, што гэтак непадобны на сваіх выдатных братоў.— Ліха яго ведае чаму, але за парту мяне і калом было не загнаць. Браты грыэлі навуку, як арэхі, іхнімі граматамі і дыпломамі можна кватэру паклеіць замест шпалераў, а мяне ледзь выпхнулі з восьмага класа. Скажу вам па шчырасці, што я і восьмы не агораў бы, каб настаўнікам не абрыдла са мной важдацца. Колькі я з іх крыві папіў, успомніць страшна.— Ён выцер папяровай сурвэткай губы, таргануў за вузел гальштука.— Ну, не ведаю… Я ж ужо ладны кавалак жыцця пражыў, і не дэбіл які і не дурань, не горшы за іншых людзей, але што ж ты са мной зробіш, калі не лезе навука ў маю галаву, хоць ты яе гвалтам пхай. 3 маленства больш цягнула нешта рукамі зрабіць, вечна ў гаражы ды ў школьнай майстэрні ашываўся. Я самы складаны рухавік з заплюшчанымі вачыма разбяру і збяру, я на слых чую, што з ім робіцца, дзе яму што баліць, да мяне нашы інжынеры кансультавацца ходзяць, не саромеюцца, а тэарэма Піфагора яшчэ і сёння — вышыня недасягальная. А шафёр я добры, вы не думайце, машына ў мяне заўсёды як лялечка, і фотакартка на Дошцы гонару вісіць, аж выгарала. Дальнабойшчык, так нас называюць. У мяне чэшская «Алка» — вялізная такая фура, вось я і катаюся на ёй па ўсёй краіне.

— А цяпер у адпачынак?

— Ага,— кіўнуў ён.— Ведаеце, якое дзіва: дзе мяне толькі чэрці не насілі! I ў Арктыцы быў, і ў Сібіры, і на Далёкім Усходзе, і на Мангышлаку, куды ваду на верталётах прывозяць, а на Чорным моры — ніколі ў жыцці. Вось першы раз выправадзілі. Наш Міхась, ну, каторы біёлаг, жыве ў Гурзуфе, а працуе ў Нікіцкім батанічным садзе. Прыехаў з сям’ёй да бацькоў на месяц, а мне ключы ад сваёй кватэры аддаў: едзь, браце, хоць пабачыш, якая прыгажосць ёсць на свеце. Адным словам, як абселі мяне — угаварылі, хоць я і ўпіраўся, як бык. Што мне там рабіць, на тым моры, калі я плаваю, як калун? Ды і сумна аднаму…

— Чаго ж вы ляціце без жонкі, без дзяцей? Такія ўмовы — асобная кватэра ў Гурзуфе, а вы… Толькі не кажыце, што вы халасцяк, я проста перастану вас паважаць.

Раманоўскі паставіў свой кубак на сподачак і правёў рукой па твары, быццам сціраючы з яго ўсмешку, і Алачка ўбачыла, як ён зноў акамянеў, стаў жорсткі і суровы.

— Мая жонка памерла тры гады назад.— Іван Уладзіміравіч паляпаў сябе па кішэнях, дастаў цыгарэты, закурыў, прагна глынуў дыму. I раз, і другі…— Я вельмі кахаў яе, ажаніўся васемнаццацігадовым, перад арміяй, а ёй яшчэ і семнаццаці не было, нас ледзьве распісалі. Толькі таму, што яна ўжо чакала дзіця. А дзіця памерла на чацвёртым месяцы, я ўжо служыў, дзяўчынка, Галінкай назвалі, Галачкай. Крупознае запаленне лёгкіх… У такога немаўляці крупознае запаленне…— Ён адвярнуўся, пэўна, каб Алачка не бачыла яго твару,— Мяне адпусцілі на дзесяць дзён, а што тыя дзесяць дзён… Тамара пластом ляжала, як яна сама выжыла, як я тую армію даслужыў… Не ведаю. Відаць, маладосць… толькі маладосць… Цяпер дык я сам звар’яцеў бы ад гора.— Раманоўскі дасмактаў сваю цыгарку і прыкурыў ад яе новую.— Не ведаю, чаму я вамі усё гэта расказваю, я нікому пра гэта не расказваў, відаць, чалавеку трэба некалі паспавядацца, аблегчыць душу. Папы і ксяндзы разумелі людзей куды больш за нашых гарлапанаў-агітатараў. Яны адно ведаюць: давай, шуруй-укалвай! А што ў цябе на душы, каму якая справа, абы паказчыкі высокія: тона-кіламетры, эканомія гаручага, мотарасурсу…

Ён прынёс свежай кавы, паставіў кубкі на столік.

— Потым у нас доўга не было дзяцей. Тамара цяжка захварэла. Панкрэатыт… паскудная штука. Лекі, дыета, дыета, лекі… Гадоў дзесяць я кожнае лета вазіў яе ў Жалезнаводск, баяўся адну адпускаць, вельмі яна была слабенькая, кволая. Там ёй рабілася трохі лепш, вада памагала, ванны, гразі, але… Урачы забаранілі ёй радзіць, баяліся, што не вытрывае. А яна нарадзіла мне сына, Валодзю,— мы ўсіх сваіх першынцаў назвалі Валодзямі, у гонар бацькі,— і Сцяпан, і Міхась, і я. Усё гаварыла: не стане мяне, дзіця застанецца, усё табе не так горка будзе. Ну, вось і ўсё. Валодзьку ўжо сёмы год, сёлета пойдзе ў першы клас. Мужык… Я вельмі хацеў узяць яго з сабой на мора, маці не дала. Яна мне яго наогул не давярае, баіцца, што сапсую хлопца, распешчу; вельмі я яго люблю. Кажа: пройдзе час, ажэнішся, пабачу, што добрую жанчыну ўзяў, здолее яму матку замяніць,— аддам, а не — сама буду глядзець, пакуль жывая.— Іван Уладзіміравіч зноў усміхнуўся.— Яна ў нас — камандзірша, з ёю не паспрачаешся.

— Даруйце,— сказала Алачка.— Даруйце, што растрывожыла вас.

— Ды што там…— Іван Уладзіміравіч адкінуў з вачэй сваю грыву.— А вы куды ляціце, прабачце за нясціпласць? Таксама ў адпачынак?

— Ага. У Ялту.

— Па пуцёўцы?

Алачка засмяялася.

— Ці багата вы бачылі машыністак, якія адпачываюць па пуцёўках? Дзікуном, вядома. Нічога, неяк уладкуюся.

— Тады…— Ён сумеўся.— Тады чаму ж вы адна?

— I мне мама дачку не аддала, лічыць, што ў вёсцы ёй будзе лепей. А муж… А муж заняты: сабакам сена косіць. Хадземце, Іван Уладзіміравіч, на наш рэйс ужо абвясцілі пасадку.

Яны прайшлі на кантроль, мінулі жалезныя варотцы, на якіх запальваліся і гаслі рознакаляровыя лямпачкі,— Раманоўскаму давялося прайсці праз іх двойчы, бо, калі ён ступіў першы раз, пранізліва зазвінеў званок, і маладзенькі міліцыянер прапанаваў яму дастаць з кішэняў металічныя прадметы. Іван Уладзіміравіч засмяяўся і выягнуў цэлую вязку ключоў — гэта яны нарабілі такога перапалоху. Потым маладая жанчына ў форменным сінім касцюме з залатымі крылцамі на рукавах праводзіла іх у вялікі аўтобус, і ўжо аўтобус падвёз да самалёта.

На трапе, на вышыні двухпавярховага дома, стаяла сцюардэса, прыгожая, як усе сцюардэсы грамадзянскай авіяцыі — непрыгожых туды, напэўна, проста не бяруць. Яна ветліва сказала:

— Не спяшайцеся, таварышы, нікога ў Мінску не пакінем. Першымі праходзяць жанчыны з дзецьмі, інваліды, людзі старэйшага ўзросту. Усе займаюць месца строга ў адпаведнасці з білетамі.

У Алачкі было другое месца «А». Іван Уладзіміравіч цераз плячо зазірнуў у яе білет, потым у свой і прыкра зморшчыўся. Алачка з прыемнасцю заўважыла гэта.

«Ту-134» стаяў на бетоннай паласе. Параўноўваць са срабрыстай птушкай гэтую вялізную шматтонную махіну з шырока распасцёртымі над зямлёй крыламі не хацелася — якая ж гэта птушка?! Птушка — гэта нешта хоць і прыгожае, але слабенькае, кволае, бездапаможнае, а тут… Лайнер — слова не зусім зразумелае, больш марское, чым нябеснае, але ўзнёслае, высокае пасавала яму куды болей: і мора, і неба — стыхія, і лайнер быў родным сынам гэтай стыхіі. І хоць птушкі таксама былі ёй родныя дзеці, нават самыя вялікія і дужыя з іх даводзіліся яму толькі сёмай вадой на кісялі.

Самалёт быў прыгожы, як прыгожа ўсё, што стварае чалавечы геній на сваім пакутлівым шляху да вышыняў цывілізацыі.

Побач з Алачкай на крэсла «два «Б» плюхнуўся нейкі джынсавы хлопец з гітарай, і тут жа над ім гарой нахіліўся Іван Уладзіміравіч і сказаў:

— Хлопча, будзь чалавекам, давай памяняемся месцамі. Маё шостае «Д», каля ілюмінатара, паглядзі, якая маладзенькая ды прыгожанькая ў цябе будзе суседка, дай нам з Алай Барысаўнай пагаманіць, мы з ёю сто гадоў не бачыліся. Прашу цябе…

Хлопец азірнуўся на шосты рад, будучая суседка, відаць, спадабалася яму, яны памяняліся месцамі, і Івані Уладзіміравіч, шчасліва ўсміхаючыся, запхнуў сваю сумку пад крэсла. Сеў, апусціў гальштук, расшпіліў верхні гузік на кашулі, па-змоўніцку падміргнуў Алачцы:

— Вельмі баяўся, што побач з вамі сядзе якая-небудзь грымза, паспрабуй яе ўгаварыць…

Яна не адказала. Было і смешна і ніякавата, нешта соладка млела ўсярэдзіне, як бывае заўсёды, калі мужчына твайго веку, сур’ёзны, самастойны, звяртае на цябе ўвагу, калі адчуваеш, што падабаешся яму, зацікавіла яго і яму хочацца быць каля цябе. Вечны і непазбыўны голас крыві, тое, што самой прыродай закладзена ў храмасомы і гены, ва ўсю тваю існасць і сутнасць, што робіць цябе жанчынай. Праз тоўстае шкло ілюмінатара ёй было відаць, як грузавая машына пацягнула самалёт на прычэпе да ўзлётнайі паласы — слон і Моська. У дынаміку перад ёю нешта шчоўкнула, і мяккі жаночы голас сказаў:

— Грамадзяне пасажыры! Наш самалёт ляціць па маршруце Мінск — Сімферопаль. Рэйс выконвае экіпаж Беларускага ўпраўлення грамадзянскай авіяцыі. Камандзір карабля пілот першага класа Міхаіл Дзям’янавіч Каламійцаў і экіпаж вітаюць вас. Наш палёт будзе праходзіць на вышыні дзесяць тысяч дзвесце метраў. Хуткасць — дзевяцьсот кіламетраў у гадзіну, разліковы час палёту — дзве гадзіны пятнаццаць мінут. Жадаем вам прыемнага падарожжа. А цяпер просім усіх зашпіліць прывязныя рамяні і на ўвесь час палёту ўстрымацца ад курэння.

Загулі рухавікі. Спачатку ціха, потым усё мацней і мацней. Самалёт павольна пакаціўся па ўзлётнай паласе, у самым канцы яе развярнуўся і на нейкае імгненне спыніўся. Мацней загулі рухавікі, усё вышэй і вышэй, пераходзячы ў пранізлівы свіст, узлятаў іх роў, самалёт задрыжаў, быццам збіраў у кулак усе свае сілы, і пабег, набіраючы хуткасць,— замільгацелі, зліваючыся, аэрадромныя пабудовы, зялёныя дрэвы ў далёкім скверы,— а затым неяк лёгка, быццам і не важыў сотні тон, быццам і не нёс у сваім металічным чэраве больш за восемдзесят чалавек і іхні багаж, узняў нос, нібы прынюхваючыся да неба, і ўзляцеў, адарваўся ад зямлі.

Ён ішоў, ішоў угору, крута набіраючы вышыню,— у сіняе неба, у белыя аблокі, і сонца ліўнем лінула ў ілюмінатары, такое нясцерпна яркае і блізкае, што Алачка аж зажмурылася.

Раманоўскі вывалак з-пад крэсла і расшпіліў сваю сумку, дастаў адтуль ладны пакунак з харчамі.

— Можа, перакусім? Смешна, але я вельмі многа ем, асабліва калі хвалююся.— Падаў ёй бутэрброд з кілбасой.— А сёння наогул так спяшаўся, што не паспеў паабедаць.

— Дзякуй, я паспела,— адмовілася Алачка; яна сапраўды не хацела ёсці.

— Тады вазьміце хоць яблык.— Іван Уладзіміравіч дастаў прыгожы — і як толькі захаваўся да гэтага часу, аж да канца мая! — цёмна-чырвоны яблык.— Называецца «цыган», з бацькавай яблыні. Дзіва, а не яблыкі, да новых ляжаць, а выгляд і смак — быццам толькі што з дрэва. Бярыце, бярыце, ён чысты, мама памыла.

Алачка ўзяла яблык, надкусіла. Хрумсткі, салодкі, сакавіты: сапраўды быццам толькі з дрэва. Ну і «цыган», яна пра такія і не чула.

Яна грызла яблык і глядзела ў ілюмінатар. Самалёт адвярнуўся ад сонца, неба было празрыстае і яснае, бачнасць — мільён на мільён кіламетраў, як у такіх выпадках гавораць лётчыкі, і Алачка бачыла, як далёка ўнізе марудна праплываюць роўныя квадраты палёў, вузенькія стужкі дарог, як пятляюць рэкі ў зялёных зарасніках і сінеюць у смузе лясы. Нават не верылася, што самалёт ляціць з такой вялізнай хуткасцю, здагадацца пра гэта можна было толькі па ценю яго, што накрываў то лес, то поле, то россып белых домікаў якой вёскі ці гарадка.

Час ад часу яна кідала позірк на суседа, які распраўляўся са смажанай курыцай. Ёй падабалася, як Іван Уладзіміравіч еў — нетаропка, не прагна, акуратна; ёй усё ў ім падабалася, і яна з цікавасцю чакала, пакуль ён перакусіць і зноў загаворыць, бо ўжо ведала, наперад ведала ўсё, што ён ёй скажа. Напружаная работа думкі жыла ў яго засяроджаных вачах, у глыбокай маршчынцы над носам, у задуменнай усмешцы, што асвятляла яго твар. Алачка не толькі ведала, што ён скажа, але і ведала, што адкажа на яго словы, і ад гэтага ведання ёй рабілася горача і млосна, бо не таннай прыгодай, не курортным раманчыкам усё гэта магло павярнуцца, а жыццём, нечаканым і шчодрым падарункам лёсу, які ты, можа, і заслужыла, выгаравала, а можа, ён проста так, за нішто, ідзе табе Ў рукі.

Між тым Іван Уладзіміравіч засунуў свой пакунак з рэшткамі ежы ў сумку і асцярожна крануў яе за локаць.

— Ала Барысаўна, паслухайце, што я вам скажу. Я — нармальны чалавек, не хам, не нахабнік і не сексуальны маньяк. Я амаль не ведаю вас, але стаўлюся да вас з глыбокай павагай. На якое ліха вам тая Ялта, там жа цяпер такі гармідар, такая таўкатня, што за людзьмі і мора не відаць. У Міхася вялізная кватэра — чатыры асобныя пакоі, за дзесяць крокаў ад пляжа, у парку. Паехалі са мною, га? У вас будзе асобны пакой і ўсё, што трэба для жыцця і для адпачынку, і нават кампанія ў маёй асобе, калі вы ёю не пагрэбуеце. Я ніколі не пастаўлю вас у няёмкае становішча, а ўрэшце вы ж у любы момант зможаце ўзяць свой чамаданчык і паехаць у Ялту — хто вас там чакае… Не спяшайцеся сказаць мне «не», я не веру ў каханне з першага погляду, хто яго ведае, можа, яно ёсць, а можа, яго і няма, але я веру, што кожнаму чалавеку лёс дае свой шанц, адзін-адзіны. Мы знаёмыя нейкія дзве гадзіны, але я адчуваю, што вы — мой шанц, і мне было б вельмі прыкра вось так упусціць яго. Я не дужа высокай думкі пра сябе, але, магчыма, і я ваш шанц, не адштурхоўвайце мяне, прашу вас.

Ён пачырванеў, як хлапчук, як Кузьменка, калі той раніцай аддаваў ёй грошы за работу, Алачцы аж няёмка зрабілася. Яна паклала сваю руку на ягоную і ціха адказала:

— Іван Уладзіміравіч, навошта столькі слоў? Дзякуй вам за прапанову, гэта ж цудоўна — мець асобны пакой на беразе мора, я нават марыць пра гэта не магла. Я разумею, што грошай з мяне вы не возьмеце,— ён спалохана пахітаў галавой,— ну што ж, я буду вас карміць, калі вы не супроць, шчыра кажучы, ваш апетыт мяне не палохае, і мыць вашы кашулі, каб вы заўсёды былі гэткі ж чысценькі і адпрасаваны, як сёння. Ну, а што тычыцца нашых шанцаў… Пажывём — пабачым. У нас жа яшчэ доўгае жыццё наперадзе, праўда? Калі крышачку пакрывіць душой, дык мы ж яшчэ зусім маладыя.

— Ну вядома! — усклікнуў Раманоўскі, паднёс яе руку да губ і пяшчотна пацалаваў.

I хто, акрамя бога, якога няма, як сцвярджаюць атэісты, і ў якога, нягледзячы ні на што, вераць мільёны людзей ва ўсім свеце, мог ведаць, што жыць ёй засталося роўна сорак дзве мінуты…

3

Вестка, што ў яго ёсць дачка, і ўжо даволі вялікая, прагучала для Жураўскага быццам гром з яснага неба.

У глыбокім роздуме ён падняўся да Юбілейнай плошчы, стаў пераходзіць вуліцу. 3 задумлівасці яго вывела пранізлівае віскатанне тармазоў. У нейкае апошняе імгненне Жураўскі інстынктыўна адскочыў ад вялізнага ЗІЛа, які няўмольна насоўваўся на яго, але машына ўсё-такі зачапіла Арсена бамперам, і ён упаў, адкаціўся да тратуара і пры гэтым моцна выцяў нагу.

3 кабіны выскачыў збялелы шафёр, і Жураўскі пачуў яго шалёны крык:

— Куды ты прэшся на чырвоны, маць тваю ператак! Ці ты сляпы, сволач, я ж з-за цябе ледзь у турму не загрымеў, а ў мяне двое дзяцей дома. Ты іх будзеш карміць, казёл бязрогі? Хоць бы галаву павярнуў, падла! Гэта ж дзякаваць богу, што ў мяне тармазы добрыя, размазаў бы я цябе па асфальце…

Ён крычаў і цягнуў, падымаў Жураўскага на ногі і абмацваў яго, быццам усё яшчэ не верыў, што той жывы-здаровы, і абтрасаў з яго пыл, а сам аж калаціўся ад перажытага.

— Уставай, браток, уставай, родны, нічога ж не здарылася, ну, трошкі штурхнула, ты ж сам вінаваты…

Вакол іх гусцеў натоўп. Жураўскі падняў свой «дыпламат», буркнуў шафёру: «Даруй, брат»,— і ледзь не подбегам пайшоў да аўтобуснага прыпынку. Левую нагу пякло як агнём, аднекуль знутры зялёнай каламутай падымаўся страх. Люты страх перад тым, што магло адбыцца, каб у шафера аказаліся няспраўныя тармазы. «Размазаў бы я цябе па асфальце…» Яму аж моташна зрабілася.

Людзей на прыпынку было густа, яны штурмавалі аўтобусы і тралейбусы; лезці ў таўкатню з пабітай нагой Жураўскі не адважыўся. Сеў на лавачку перачакаць.

Ён сядэеў, гладзіў нагу і, каб не думаць пра тое жахлівае, што з ім ледзь не здарылася, назіраў за мітуснёй на прыпынку: «Жыццё — тэатр, а людзі — акторы ў ім». Вось нейкая тоўстая кабеціна з тортам палезла на пярэднюю пляцоўку аўтобуса; дзверы ляснулі, і бела-ружовае месіва папаўзло па іх знадворку і пэўна ж унутры. Бедная жанчына загаласіла, пляцоўка ўзарвалася лаянкаЙ, дзверы зноў адчыніліся, і нейкі раз’юшаны мужчына ў модным сінім пінжаку, шчодра запэцканым крэмам, пад рогвт пасажыраў выштурхнуў таўстуху на тратуар. А вунь малады хлопец убіўся ў тралейбус, а спартыўная сумка засталася за дзвярыма на раменьчыку, так і паехалі. А во яшчэ — пэўна, муж і жонка. Мужчына неяк залез у аўтобус, а перад носам у жанчыны дзверы зачыніліся, і яна засталася з вялізным пакункам і доўга лаялася і махала ўслед аўтобусу кулаком.

Жураўскаму цікава і смешна было назіраць усё гэта. Толькі што ён ледзь не загінуў над коламі грузавіка; толькі што яго выгнала Ірына — яшчэ раніцай ён палічыў бы гэта за катастрофу; у кішэні пінжака ляжала фатаграфія дачкі, пра само існаванне якой ён да сённяшняга дня нічога не ведаў, нават не здагадваўся, але Жураўскі не думаў пра гэта. Ён успрымаў навакольны свет праз прызму затуманенай свядомасці: відаць, мозг сам уключыў абмрончы механізм, каб даць яму магчымасць ачомацца.

Патрэбен быў нейкі знешні штуршок, каб выбіць яго з гэтага стану. I такім штуршком стала дзяўчынка гадоў пяці, у белай сукеначцы і белых сандаліках, з палымянымі чырвонымі бантамі ў бялявых косках. Трымаючы маці за руку, яна скакала на адной ножцы і звонка смяялася, і Арсена апаліў гэты шчаслівы смех. Якраз такая мая дачка, падумаў ён, устаў і паплёўся па сонечнай вуліцы, пакульгваючы на левую, пабітую нагу. Ну і гісторыя!.. Аказваецца, у мяне ёсць дачка, яе завуць Наташа. Бялявае дзяўчо з чырвонымі бантамі ў косках, яна вырасла без мяне, ужо вырасла… Я ніколі не гушкаў яе на руках, як Андрэя, ніколі не купляў ёй цацак і не расказваў казак, не сядзеў над ёю начамі, калі ў яе рэзаліся зубкі або калі яна прастуджвалася, не карміў з лыжачкі… Сарока, варона, кашку варыла, Наташку карміла… Нічога не сказаць… Ні слова, ні паўслова… Які характар! Гавораць: слабы пол. Слабы… У мяне хрыбет зламаўся б, каб я шэсць гадоў хаваў у душы такое. Цікава, што яна сказала Наташцы? Дзіця ж ужо вялікае, яно павінна было пытацца пра бацьку, абавязкова павінна… Сказала, што ён быў лётчыкам і загінуў пры выпрабаванні новага самалёта? Жанчыны ў такіх выпадках любяць выдумляць шчымлівыя гісторыі. А што рабіць? Сказаць, што твой бацька — падонак і кінуў цябе? 3 першых крокаў разбурыць душу, забіць веру ў людзей, пафарбаваць увесь свет у чорны колер? Рамантычныя высакародныя гісторыі ўздымаюць дзіця, памагаюць яму жыць, жорсткая праўда калечыць яго. «Ложь во спасение…» — ці не гэта меў на ўвазе вялікі мысліцель не такога і далёкага мінулага? Відаць, для дачкі я даўно загінуў смерцю героя, і няма ніякай патрэбы ажыўляць нябожчыка. Няхай спачывае вечным сном, і пухам яму зямля. Але Алачка, Алачка… Няўжо яна сапраўды кахае мяне? Чым яшчэ растлумачыць, што яна маўчала? Каб не кахала, пра гэта ведаў бы ўвесь горад, з якой нагоды яна стала б трымаць усё ў тайне? У газеце ніхто не ведаў, што яна чакае дзіця, інакш пра гэта ведаў бы і я — на што іншае, а на плёткі мае калегі здатныя. Яна звольнілася і паехала да маці ў вёску, гэта мне зразумела. I вярнулася, калі Наташцы быў ужо годзік, а можа, і трохі болей. Але навошта яна пайшла да нас? Карэктарам або машыністкай яна магла ўладкавацца і ў іншым месцы, спецыяльнасці патрэбныя, дэфіцытныя. Але яна пайшла да нас. Можа, яна спадзявалася, што я ўсё-такі развядуся з Валянцінай, і чакала свайго часу? Глупства. Яна не зрабіла ніводнага кроку, каб зноў неяк зблізіцца са мной, нават позіркам не нагадала пра мінулае. Мы былі чужэйшыя за чужых, звычайныя супрацоўнікі, члены аднаго прафсаюза — не болей. «Добры дзень!» — «Добры дзень!» «Як жыццё?» — «Дзякуй богу»,— вось і ўсё, што мы гаварылі адно аднаму за чатыры гады сумеснай працы, дакладней, працы ў адной установе. Тады чаму ж, чаму ж… Калі не каханне, то нянавісць, сярэдзіны тут няма, не можа быць. Што за радасць — амаль кожны дзень сутыкацца ў калідоры з чалавекам, які некалі быў блізкі табе, а потым подла здрадзіў, пакінуў цяжарнай. Што гэта? Вытанчаная форма мазахізму, патрэба адчуваць няспынны душэўны боль, каб жыць? Звар’яцець можна. I наогул усё не так. Я вельмі лёгка раскідаюся словамі «здрада», «подласць». Не, я не апраўдваю сябе, але мая віна, відаць, глыбейшая, чым гэта здаецца на першы погляд, да яе яшчэ трэба дакапацца. Яна свядома пайшла на гэта. Свядома… Я нічога не абяцаў ёй. Праўда, я гаварыў, што не магу жыць з Валянцінай, што развядуся і паспрабую неяк уладкаваць сваё жыццё,— што было, тое было. Але ёй я нічога не абяцаў. Я не гаварыў ёй пра каханне, нават калі дарыў кветкі, бо скурай адчуваў, што гэта не каханне, а толькі часовы прытулак, толькі спроба ўцячы з таго іпадрома, дзе я адчуваў сябе сабакам, які гоніцца за механічным зайцам. Ёй самой патрэбна было гэта дзіця, для сябе, а зусім не для таго, каб прывязаць, утрымаць мяне; яна магла тысячу разоў пазбавіцца ад яго, калі б яно было ёй непатрэбна, магла тысячу разоў схапіць мяне за горла — і нікуды б я не падзеўся: развёўся б і ажаніўся як міленькі, ад страху перад скандалам — я ж толькі сам сабе здаюся смелым, у душы я баязлівец. Гэта ж баязлівасць, страх перад непазбежнымі складанасцямі жыцця, а не толькі сляпое каханне трымалі мяне больш за дваццаць гадоў каля Валянціны; мяне трэба браць за горла, толькі тады я здольны на нейкі ўчынак. Але Алачка не зрабіла гэтага. Чаму? Яна ж кахала мяне, я гэта ведаю, яна жыла гэтым каханнем. А менавіта таму і не ўзяла. Бо не хацела ні шкадавання майго, ні нянавісці — а ўсё ж гэта было б, каб мы засталіся разам, усё, апрача кахання, было б, вось чаму яна адпусціла мяне, вось чаму ні слова не сказала пра дачку: хацела або ўсё, або нічога. Які цэласны характар, якая высакародная душа… I нічога гэтага я не бачыў за той час, што жыў з ёю, нічога не зразумеў, таму што кожная клетачка ва мне была запоўненая болем па Валянціне…

Сонца напякло яму патыліцу, трашчала, расколвалася, хоць абруч набівай, галава, балела пабітая нага. Кожны крок як электрычным разрадам працінаў цела, аддаваўся ў скронях. Трошкі збоку ад тратуара стаяла калонка, Арсен падкульгаў, націснуў на рычаг, падставіў галаву пад пругкі струмень. Вада сцякала яму на твар, лілася за каўнер, за пазуху, выратавальна свежая, халодная, ён хапаў яе засмяглымі губамі і не мог напіцца.

Прайшла нейкая цётка, паглядзела на яго, жаласціва паківала галавой: «Божа, божа, што гэта чортава гарэлка з людзьмі робіць…» Сяк-так выцерся хустачкай, выкінуў яе, мокрую і брудную, і азірнуўся, каб зразумець, дзе знаходзіцца, куды яго занеслі ногі. Убачыў драўляныя домікі, трамвайную лінію між імі і шматпавярховыя будыніны на другім баку вуліцы,— якраз з-за павароту са скрыгатам вывернуўся чырвоны трамвай,— круты схіл і густыя зялёныя купы дрэў; зразумеў, што забрыў на Даўгінаўскі тракт, у раён Камсамольскага возера,— вунь яно, віднеецца праз дрэвы; і вечарэе ўжо, а людзей, людзей на пляжы… Другі тыдзень стаіць спёка, вада, відаць, прагрэлася; эх, добра б цяпер даць нырца і паплысці сажонкамі туды, дзе няма ні гора, ні тугі, дзе ўсе роўныя і ніхто-ніхто не пакутуе ад згрызот сумлення. Бо за якія словы ні хавайся, як ні выкручвайся, а ўжо нішто на свеце не ўратуе цябе ад пякучых думак пра зло, што ты так шчодра сеяў навокал.

Вось і надышоў час збіраць ураджай у засекі тваёй душы, і фотакартка кволенькай дзяўчынкі з пышнымі капронавымі бантамі і мілым рабаціннем на кірпатым носіку — плоць ад плоці тваёй, крывінка твая — гэта толькі зажынкі. Уся работа яшчэ наперадзе, і ніхто за цябе яе не зробіць

Ой, я маладзенька дый жыта жала,

Ой, маладзенька дый жыта жала,

Ой, жыта жала дый шчыравала,

Ой, вочкі потам дый залівала…

Найлепш было б паехаць на дачу, пасядзець на ганку ў вечаровай цішы, падумаць пра сваё жыццё-быццё, але ён даў сабе слова, што болей ніколі не сядзе за руль машыны, а ісці на самазвалы ўжо было позна. У канцы вуліцы паказалася таксі з зялёным агеньчыкам, Жураўскі спыніў яго і паехаў дахаты.

Валянціна ўжо была дома, яна спала, абкруціўшы галаву махровым ручніком,— пэўна, прымала душ, і ён ціхенька зачыніў дзверы ў спальню і пайшоў у свой кабінет. Распрануўся — адзенне было сырое, вільготнае, намокла каля калонкі,— улез у мяккі халат, падышоў да стала. На стале бялеў ліст паперы, спісаны буйным жончыным почыркам. Жураўскі закурыў, сеў у крэсла, пасунуў паперу бліжэй, начапіў акуляры.

«Арсен,— пісала Валянціна,— я ўсё ведаю пра твае адносіны з Чумаковай. Нават ведаю, дзе вы сустракаецеся: Дзімітрава, 11, кватэра 3. 3 мяне дастаткова, Арсен, я сытая па горла. Больш так нельга. Заўтра ж я падам на развод. У мяне знаёмы суддзя, я яму ўжо званіла, ён сказаў, што пры агульнай згодзе ўсё гэта можна правярнуць за два-тры дні. Мы не жылі як людзі, цяпер няма ніякага сэнсу дакапвацца, чыя ў гэтым віна, давай хоць як людзі разыдземся. Можаш пакінуць сабе дачу, кнігі — усё што хочаш, акрамя кватэры і машыны; кватэра патрэбна мне, на машыну заявіў свае правы Андрэй. Яму трэба вучыцца, няхай прадасць, на пяць год па сто рублёў у месяц да стыпендыі хопіць. У нас доўг Карповічам, яшчэ дзве тысячы, выплацім напалам. Вось і ўсё. Дарэчы, табе нават не трэба прыходзіць у суд. Пакінь на стале заяву, што ты згодны на развод, бо пакахаў другую жанчыну і хочаш жыць з ёю, і што ніякіх маёмасных спрэчак між намі няма. Гэтага дастаткова.

Прашу цябе, хоць з заўтрашняга дня збавіць мяне ад неабходнасці цябе бачыць».

Арсен дакурыў цыгарэту, патушыў яе, дастаў паперу, ручку. Напісаў усё, што ад яго патрабавалася, у суд. Затым напісаў заяву на імя сакратара партарганізацыі яе школы, Ён ведаў, што райком абавязкова разглядае кожную справу аб скасаванні шлюбу, калі гэта датычыцца члена партыі, і не хацеў, каб у Валянціны былі непрыемнасці па партыйнай лініі. Таму напісаў, што ў распадзе сям'і вінаваты толькі ён адзін, што ён вымушаны дамагацца скасавання шлюбу з Валянцінай Іванаўнай Жураўскай, бо жанчына, якую ён пакахаў, чакае ад яго дзіця; што ніякіх прэтэнзій, ні маральных, ні матэрыяльных, да сваёй былой жонкі не мае. Спаліў яе запіску ў попельніцы, паклаў абедзве паперчыны на стол і лег на канапу.

Прыйшоў Андрэй, патаптаўся на кухні, відаць, перахапіў што-кольвечы, зазірнуў да яго.

— Соннае царства… Што гэта з вамі сёння? Футбольны агляд глядзець будзеш?

— Не хочацца.— адказаў Арсен.— Глядзі сам. Толькі не ўключай моцна, не разбудзі маму, хай паспіць.

Андрэй пайшоў. Неўзабаве за сцяной глуха забубнеў тэлевізар.

Паеду ў веску,— думаў Арсен.— У Дудары, да цётак Мальвіны і Рахілі, да таго маладога сімпатычнага старшыні, што б’ецца там як рыба аб лёд. У меня яшчэ з арміі шафёрскія правы, машыну я ведаю, сяду на грузавік, буду працаваць. Або замяню таго п’янчужку-брыгадзіра, зраблю гаспадарчую кар’еру. Не, Дудары адпадаюць, падшэфны калгас выдавецтва, будуць ездзіць, ездзіць, і аднойчы прышлюць Ірыну. А я больш нікога не хачу бачыць, асабліва яе. Ды і наогул… Хто гэта сказаў: ніколі не вяртайцеся ў тыя мясціны, дзе вы некалі былі шчаслівыя… У Дударах я быў шчаслівы, прынамсі, адчуваў сябе шчаслівым, туды я не вярнуся. Чаму гэта ўсё так груба абарвалася? 3-за Алачкі? Няпраўда. Ірына добра ведала, што я не бязгрзшны хлапчук, ды і яна — не дзяўчынка. Паміж намі ўвесь час стаяў Чумакоў. Каб я не пазнаёміўся з ім на тым першамайскім вечары, відаць, усё было б інакш. Проста і натуральна. Аляксей Пятровіч Чумакоў… Я так і не здолеў пераступіць цераз яго, і яна не здолела, хоць я-то ведаю, што між імі каханне і не начавала. А між намі? Яно ж сляпое і безразважлівае, а тут былі і зрок, і развага, няхай сабе падсвядома, але былі. Агонь патух, не паспеўшы як след разгарэцца: не хапіла паліва. Ну, а каб хапіла? Сёння табе было б яшчэ горш. Зразумела адно: у выдавецтве я больш не застануся і дня; дзве жанчыны, з якімі мяне так ці інакш там звёў і развёў лёс,— гэта замнога нават для мяне. Ёсць выдатная сінекура: уладкавацца вартаўніком на дачі. Сто дваццаць у месяц, адчыніў вароты раніцай, замкнуў увечары — і паплёўвай сабе ў столь. Колькі мне трэба? Трыццатку пашлю Андрэю, трыццатку Наташцы, а на астатнія пражыву, як кароль. Для вартаўніка пабудавалі цёплую рубленую хатку, і печка там ёсць, і дровы завозяць, і святло электрычнае, і калонка, каб зімой ваду браць. Ад вясны да позняй восені наогул няма чаго рабіць і вартаваць няма чаго, народу на сотках аж кішыць, ды і ўзімку… Наша дзялянка ад электрычкі далекавата, лыжнікі не дабіраюцца, ломяць і крадуць у Зялёным, у Крыжоўцы, вось там вартаўніку праўда нельга спаць у шапку. А ў нас… Сабаку завяду, аўчарку або баксёра, змалку марыў мець сабаку і ўвесь час шкадаваў: як яму, беднаму, жыць у цесным калідорчыку і пакутліва чакаць гаспадара, каб гадзінку пагуляць, пабегаць, хоць у намордніку… Не хапала сумлення пасадзіць на ланцуг чужое, хай сабе і сабачае, жыццё. А на дачы яму будзе добра, вольна, ды і мне весялей. Божа мой, колькі кніжак можна перачытаць доўгімі зімовымі вечарамі! А ў грубцы дровы патрэскваюць, на пліце чайнік булькае, цёпла, утульна, сабака на дзяружцы скруціўся ў клубочак, час ад часу пазірае на цябе круглым жоўтым вокам, а за акном шалее мяцеліца, перамятае шляхі-дарогі… Прачнешся ранічкай, раскідаеш снег, станеш на лыжы, свіснеш сабаку — і пайшоў вакол агароджы аглядаць свае ўладанні, сінічак ды вераб’ёў карміць, гаіць душу цішынёй і чысцінёй. Кавалак хлеба, скрылёк сала, пачак макаронаў, вядро бульбы, блок цыгарэт — і нічога мне больш не трэба. Заўтра ж падам заяву на звальненне, кнігу Кузьменкі-Лаўрыновіча забяру, дараблю на дачы, ніхто, апроч мяне, яе не зробіць, а Васіля шкада: урэшце, гэта апошняе, што я змагу для яго зрабіць… Пагавару са старшынёй праўлення, папрашу пакінуць за мной месца, пакуль яго не заняў які пенсіянер. Старшыня ў нас разумны, здзівіцца ён, вядома, страшэнна: журналіст, рэдактар — і ў вартаўнікі, але можна спаслацца, што здаюць нервы, сёе-тое расказаць. Калі ён паверыць, што я там буду жыць і зімой, таму што больш жыць мне няма дзе, усё ўпарадкуецца. Нашы вартаўнікі, колькі іх ні было, ніколі не жылі на дачы зімой, прыязджалі на суботу — нядзелю, калі заносаў не было, каб паказацца дачнікам на вочы, і адседжваліся дома, толькі грошы атрымлівалі. А я… Ну, падскочу калі ў горад, у магазін, і ўсё. Што тая журналістыка, што тая рэдактура, смешная пыха, прэстыж — чаго яны варты? Яны не зрабілі мяне шчаслівым, выматалі душу, ператварылі ў прыстасаванца і слімака…

Жураўскі прыгадаў сваё юнацтва, яшчэ не факультэт — аддзяленне журналістыкі філфака універсітэта, сваіх выкладчыкаў: прафесара Буйніцкага, маленькага, лысенькага, вёрткага, шапялявага, і дацэнта кафедры журналістыкі Гарлацкага (студэнты называлі яго Гарлахвацкім). Той быў высокі, плячысты, з бычыным каркам і пустымі вырачанымі вачыма, заўсёды вадзіў свайго шэфа пад ручку і нешта нашэптваў яму на вуха, аж пераломваўся над ім.

3 якога нафталіну, з якога музея мадам Цюсо вылезлі гэтыя васковыя ёлупні, хто і чаму даверыў ім навучаць моладзь адной з самых грамадскіх прафесій? За ўсё сваё жыццё яны не напісалі ніводнага цікавага радка: ні нарыса, ні жывога рэпартажа, ні нават змястоўнай інфармацыі, нічога, акрамя тоўстых дысертацый, цікавых хіба што для бібліятэчных мышэй, ды нудных, нашпігаваных цытатамі артыкулаў перад святамі ў студэнцкую шматтыражку. Што яны даследавалі ў сваіх дысертацыях? Уплыў месяца на рост тэлеграфных слупоў, як жартавалі студэнты? Спосабы механізаванай паліроўкі сонца? Ролю друкарскага станка ва ўзмацненні зямнога прыцягнення? Гэтага ніхто не ведаў. Але, аднойчы неяк абараніўшыся, яны разам з дыпломамі аб прысваенні званняў доктара ці кандыдата нейкіх там навук атрымалі і пажыццёвую рэнту. Больш ім не трэба было кожны дзень даводзіць працай, талентам, навуковымі адкрыццямі сваё права на высокую зарплату, на павагу грамадства. Яны стрыглі купоны і душылі студэнтаў сумнымі і шэрымі, як асенні дождж, лекцыямі, на якіх дзяўчаты ўпотай вязалі, а хлопцы, каб не заснуць ад нуды, гулялі ў «балду» і «марскі бой», і зуброжкай: «Які часопіс рэдагаваў Шаумян?» А ліха яго ведае, марксісцкі, вядома, але выйшаў толькі адзін нумар, другі канфіскавала паліцыя ці нават першы, і на гэтым часопіс спыніў сваё існаванне, дзе ж ты запомніш яго назву? Іх жа дзесяткі былі, няўжо назва часопіса, які выходзіў на пачатку стагоддзя,— самае важнае, што павінен ведаць будучы журналіст? Так, самае важнае. «Ідзі, два!» Калі б не бібліятэкі, не кнігі, не рэдакцыі, дзе будучыя журналісты прападалі кожную вольную хвіліну, з радасцю робячы ўсё, што ім даручалі,— правілі пісьмы чытачоў і адказвалі на іх, збіралі па горадзе інфармацыю, пісалі справаздачы з розных сходаў, рэпартажы, замалёўкі, не грэбавалі ніякай работай, каб толькі нечаму навучыцца ў старэйшых, вопытных калег, а там — каму якія здольнасці бог даў,— пяць гадоў на аддзяленні журналістыкі можна было б лічыць выкрасленымі з жыцця, выкінутымі на сметнік; нічога, апрача «корачак», яны не далі.

Жураўскі пісаў лёгка і бойка. Як добра было напачатку, пакуль не надта задумваўся над тым, пра што пішаш! Ды і калі было задумвацца, газета выходзіла кожны дзень, і так прыемна бачыць у ёй сваё прозвішча, надрукаванае тлустым чорным шрыфтам. Чаго жадаеце? Ён быў майстар на ўсе рукі! Закляйміць жрацоў буржуазнай ілжэнавукі кібернетыкі, што акапаліся на фізмаце універсітэта? Зроблена! Распяць на крыжы друкаванага слова травапольшчыкаў, якія выступаюць эа канюшыну, супроць «каралевы палёў»? Калі ласка! Уславіць меліяратараў, што ператвараюць палескія балоты ў квітнеючыя палі? Услаўляць ён любіў. Самае лёгкае, прыемнае і бяспечнае. Выдумляй пра чалавека што хочаш — толькі хвалі, і ніхто не прышле ў рэдакцыю скаргі, што ты нешта наблытаў або проста наманіў: добрае слова і кошцы прыемнае. Пісаў апантана, у рэдакцыі, дома, у гасцініцы, у цягніку. Потым налаўчыўся, пачаў дыктаваць рэдакцыйнай стэнаграфістцы. А што тут складанага? Дзесяць прозвішчаў у блакноце, набор блокаў у галаве — дыктуй. Надрукавалі, адзначылі на лятучцы, выпісалі павышаны ганарар… А што «каралеву» задушылі пустазелле і халады і калгасныя каровы засталіся на зіму без корму, дык каго гэта цікавіла?

Ах, як лёгка, як весела было жыць і ні пра што не думаць! Што ў калгасе-мільянеры старшыня пабудаваў сваёй дачцэ сапраўдны палац, а партызанскія ўдовы жывуць у хатках-развалюхах. Што меліяратары ператвараюць багну не ў квітнеючыя палі, а ў пустыню, дзе шалеюць пылавыя буры. Што «караблі палёў», пра якія ты напісаў з такім паэтычным уздымам, губляюць на полі да шасці-васьмі цэнтнераў збожжа… Што некаторыя калгасы ператвармлі дзяржаву ў дойную карову…

«Чаго жадаеце?!»

А ён ведаў, чаго ад яго жадалі і чакалі…

Які цяжкі грэх за ўсё наша бяэладдзе, безгаспадарлівасць, за сацыяльны і эканамічны эастой сямідзесятых гадоў ляжыць на душах жураўскіх і тых, хто камандаваў імі, хто ператварыў многіх здольных журналістаў у танных прастытутак, што служылі не партыі і народу, а карыту, з якога іх, дарэчы, не так ужо і багата, разнастайна кармілі. Зразумеўшы раз і назаўсёды, што пісаць праўду, змагацца за праўда куды цяжэй, куды больш небяспечна, чым ілгаць, яны пакорліва прынялі «правілы гульні», не імі прыдуманай, і ператварыліся ў паслухмяных чыноўнікаў па «дэпартаменце» друку, і жылі сабе ціхенька да самай пенсіі, уносячы свой важкі ўклад у разбурэнне чалавечых душ, чалавечага сумлення, а ўрэшце, і сваёй краіны, якую яны так зацята «ўслаўлялі»…

Ужо гады праз тры-чатыры Жураўскаму сталі даручаць самыя важныя і адказныя заданні. Яго творчая актыўнасць заахвочвалася камандзіроўкамі ў цікавыя і экзатычныя мясціны: на Поўнач, у Сібір, на Далёкі Усход. Пасля серыі нарысаў пра новабудоўлі камунізму яго прызнзчылі загадчыкам сельскагаспадарчага аддзела, увялі ў рэдкалегію. Гэта ўжо была вышыня, з якой можна смела стартаваць у будучыню.

Але тут ён і зламаў сабе шыю.

Жураўскі не любіў сядзець у рэдакцыі: нават стаўшы загадчыкам аддзела, шмат ездзіў і пісаў. У дарогу яго гнала не толькі і не столькі творчае натхненне, колькі бясконцыя нудныя сваркі з Валянцінай і вечная няхватка грошай: колькі ні зарабляй, усё мала. Ён сам напрасіўся напісаць у святочны, майскі нумар нарыс пра старшыню калгаса Героя Сацыялістычнай Працы дэпутата Вярхоўнага Савета рэспублікі і на пачатку красавіка паехаў у вёску.

Па зводках Арсен ведаў, што калгас сярэдні, вось толькі па малаку ён у апошнія гады вырваўся наперад. За «вялікае малако» і атрымалі свае высокія ўзнагароды старшыня, заатэхнікі, даяркі. Пра гэта ён і вырашыў напісаць, нават ужо і назву прыдумаў: «Дзе нараджаюцца малочныя рэкі».

Арсена напаткала няўдача: старшыня ляжаў у Мінску, у бальніцы, з сэрцам. Намеснік, яшчэ малады дзябёлы мужчына ў скураной куртцы, сустрэў яго ветліва, прыязна, запрасіў жыць да сябе: вялікі асобны пакой, ды і з харчаваннем праблем не будзе, усё-такі вёска — не горад, рэстаранаў пакуль што няма. Жураўскі ўжо гатовы быў згадзіцца, але ў праўленне зайшоў яго былы аднакашнік па філфаку, цяпер дырэктар мясцовай школы Цімох Цярэшка. Абняліся, расцалаваліся, і Цімох пацягнуў яго да сябе. За добрай чаркай і скваркай прагаварылі да трэціх пеўняў. Цімох хваліў старшыню: сіла! Такую хату даў, школу памог адрамантаваць, а бачыў, як мы будуемся?! Сёлета вуліцу асфальтам зальюць, паліклініку пачнуць будаваць, плавальны басейн. Жураўскі слухаў і радаваўся — гатовыя дэталі самі прасіліся ў святочны нарыс.

Раніцай намеснік павёз яго на ферму. Ферма была новая, цёплая, з механізаванай уборкай гною і механізаванай раздачай кармоў, з утульным пакоем адпачынку. Жураўскі пагаварыў з даяркамі, з загадчыцай, спісаў увесь блакнот лічбамі і падумаў, што заўтра можна спакойна вяртацца дадому. Але чорт яго пацягнуў за язык: тут толькі дзвесце кароў, а ў вас жа іх восемсот, давайце праскочым на іншыя фермы. Намеснік зніякавеў, выйшаў, вярнуўся — сапсавалася машына. Жураўскі быў верабей стрэляны, здагадаўся, што гэта такое. Ну і пайсці б у вёску, пагаманіць у бухгалтэрыі з дзяўчатамі, пераначаваць у Цімоха, дык жа не — хачу паглядзець… А чаго ён там не бачыў? Старых, счачнелых сцен, падпёртых бярвеннямі, каб не абваліліся? Худых кароў, што тапіліся ў гнаі? Мёрзлага гнілога сіласу ў кармушках? Цяжкай ручной працы ад світання да ночы? Усё гэта ён бачыў сотні разоў, ён ужо здагадаўся, што ферма, на якую яго прывёз намеснік, «гасцявая», «узорна-паказальная», інакш не паламалася б так нечакана машына, ды і ці мала ў калгасе іншых машын… Пацёгся пешшу, праявіў прынцыповасць: глядзець дык глядзець.

Каб ведаў, дзе ўпадзеш, саломкі падаслаў бы…

Нешта тут было нячыста. «Вялікае малако» давалі лішнія, нідзе не ўлічаныя «хвасты». Ну і што? Ты будзеш пра гэта пісаць у святочным нарысе? А яшчэ ж даказаць трэба. Пахадзі, пералічы… А новыя чэшскія туфлі можна выкідаць, вунь як вывадзгаў у гразь ды гной…

Каля вёскі яму стрэлася нейкая жанчына. Хутаючыся ў хустку, так, што Жураўскі нават не разгледзеў яе твару, сунула яму ў рукі вучнёўскі сшытак і пайшла, пайшла сваёй дарогай, толькі гумовыя боцікі замільгалі. «Вясковы дэтэктыў»,— брыдучы па лужынах і пасмейваючыся, думаў ён. Разгарнуў сшытак, учытаўся ў першыя радкі — і смяяцца расхацелася. «Вялікае малако» стваралася не толькі за кошт лішніх «хвастоў», якіх было больш за сотню, а зусім інакш. Галоўным спецыялістам, некаторым даяркам і іншым «давераным асобам» старшыні выплачваліся ліпавыя прэміі, закрываліся ліпавыя нарады. На гэтыя грошы ў Мінску, Віцебску, Вільнюсе куплялася масла і здавалася на малаказавод. Узамен атрымлівалі даведкі нібыта за здадзенае дзяржаве малако.

Пісаў чалавек дасведчаны. У сшытку былі пазначаны нумары накладных, пералічваліся ліпавыя нарады, адрасы баз, дзе куплялася масла, прозвішчы загадчыкаў гэтых баз, шафёраў, што вазілі масла, нумары іх машын, нават дні, калі ажыццяўляліся гэтыя «аперацыі» на працягу апошніх год. Гэта быў бясцэнны дакумент, які ўскрываў цэлы гнайнік.

Жураўскі адчуў, што прабіў яго час. У паветры запахла паленым. Сенсацыя, ды яшчэ якая! Вядома, у сваёй газеце гэта не надрукуеш, хіба што ў «Правде». Толькі трэба сёе-тое праверыць, знайсці гэту жанчыну. Такі матэрыял, калі ён будзе надрукаваны, заўважаць на самым высокім узроўні. А нават калі не надрукуюць, а проста перададуць у пракуратуру?.. Хто раскапаў? Загадчык сельгасаддзела рэдакцыі Жураўскі. А ці не засядзеўся ён у загадчыках, гэты яшчэ малады, здольны і, галоўнае, мужны, прынцыповы журналіст? У іх там рэдактар — стары грыб, спіць за сталом ды адно красворды разгадвае, гнаць яго на пенсію к чортавай матары, а Жураўскага — у яго крэсла… Вось чым запахла ў веснавым паветры, і Жураўскі ўбачыў прасторны кабінет галоўнага рэдактара і паўтузіна тэлефонаў на століку і зразумеў, што лёс дае яму шанц. Парыж каштуе месы, як сказаў адзін не самы дурны ў свеце чалавек. А што рэдактар некалі падабраў яго, галоднага студэнта, і даў работу і першы ў яго жыцці невялікі пакой у бараку, а потым, пазней, як ужо стаў загадчыкам аддзела — і трохпакаёвую кватэру, што гэта ён падпісваў камандзіроўкі, дзякуючы якім Жураўскі стаў вядомым чалавекам у журналісцкім асяроддзі,— напляваць і расцерці. Гэта быў яго абавязак — клапаціцца пра маладых, рыхтаваць сабе змену. Падрыхтаваў — ідзі прэч, дай пажыць іншым. Дай дзяржаўную дачу, дай машыну з шафёрам, дай высокія ганарары за перадавыя артыкулы, скроеныя з пазалеташніх цытат, дай размеркавальнік, лечкамісію, пуцёўкі ў прэстыжныя санаторыі, замежныя паездкі… Дай, дай, дай, я ўсё здольны заглынуць, усё пераварыць, у мяне выдатны апетыт, цудоўны страўнік і жалезныя сківіцы, я нюхам чую, што надышоў мой час…

Раніцай ён паехаў на малаказавод. Дырэктар, ружовы, укормлены — за шчокамі вушэй не відаць, памог яму нацягнуць белы халат, павадзіў па цэхах, з энтузіязмам сыпаў лічбамі: столькі малака прымаем, столькі перапрацоўваем, такую прадукцыю выпускаем… Пасля знаёмства з прадпрыемствам ён у сваім кабінеце частаваў Жураўскага «прадукцыяй»: свежай смятанкай, закваскай, сырам… Настаўлена ўсяго было — на роту галодных салдат. Жураўскі каштаваў, хваліў. «А можа, чаго мацнейшага? — падміргнуў дырэктар.— Дык гэта мы мігам!» Арсен катэгарычна адмовіўся: якое мацнейшае, калі пахне паленым! — і папрасіў дазволу пагартаць у бухгалтэрыі дакументы. «Навошта гэта вам? — добразычлівая ўсмешка спаўзла з ружовага твару дырэктара.— Я адказваю за кожнае сваё слова перад партыяй дзяржавай, няўжо вы мне не верыце?» Дырэктар аж пакрыўдзіўся на яго: якая няўдзячнасць! — і не хаваў сваёй крыўды. I тут Жураўскі зрабіў першую памылку, недаравальную для такога вопытнага журналіста, якім ён сябе лічыў. «Да мяне дайшлі чуткі, што некаторыя калгасы здаюць вам замест малака масла, якое купляюць у дзяржаўных магазінах»,— сказаў ён. Дырэктар зачырванеўся, як бурак, Жураўскі аж спалохаўся, што яго вось-вось хопіць апаплексічны ўдар. «Гэта агідныя плёткі! — закрычаў ён.— Ніякіх дакументаў я вам не дам, у нас хапае сваіх рэвізораў. Даруйце, але я заняты».

Жураўскі пайшоў у райком. Райком быў недалёка, за адзін квартал, але дырэктар апярэдзіў яго: вядома ж, па тэлефоне пазваніць лягчэй і хутчэй. Ён здагадаўся пра гэта, ледзь толькі адчыніў дзверы ў кабінет першага сакратара: той не адказаў на яго «добры дзень», не падаў рукі, не запрасіў сесці. Стаяў над сваім сталом, вялікі і дужы, як мядзведзь, і вочы яго гарэлі гневам і непрыяззю.

— Я пазваніў вашаму рэдактару,— не даўшы Жураўскаму і слова сказаць, прагаварыў сакратар.— Вас сюды прыслалі напісаць нарыс пра аднаго з лепшых нашых старшынь у святочны нумар газеты. А вы поўзаеце па памыйках, нешта вынюхваеце, шукаеце злодзеяў і падманшчыкаў…

І тут Жураўскі зрабіў другую непапраўную памылку. Ён дастаў з сумкі сшытак падаў цераз стол.

— Што гэта? — сакратар гідліва ўзяў сшытак у рукі.

— Лічбы і факты. Вас сапраўды падманваюць. I падманваюць дзяржаву. Гэта…

Сакратар кінуў сшытак у свой сейф, павярнуў ключ і паклаў у кішэню.

— Вон з майго раёна,— прасіпеў ён, захліпаючыся ад шаленай злосці.— Каб тут і не смярдзела табою! Во-он! — грукнуў кулаком па стале.

У кабінет зазірнула напалоханая сакратарка. Жураўскі ўвачавідкі ўбачыў, як рэдактарскае крэсла сплывае ад яго ў завоблачныя вышыні.

Што было рабіць? Сілком забраць у сакратара ключы, адкрыць сейф, узяць свой сшытак? Гэта было б горш за самазабойства: журналіст распачаў бойку з сакратаром райкома. Ды і той быў не ўломак, звяжыся з такім мядзведзем… Кулакі, што качаны капусты, дасць раз — і дух з цябе вон.

Ён вярнуўся ў калгас, усю дарогу яго калаціла, душыла нянавісць. Адна шайка-лейка, кругавая парука — вось што гэта такое; вядома ж, усё тут робіцца з яго ведама і блаславемня! Нічога, мы яшчэ паваюем! Я яшчэ знайду тую жанчыну, не так і цяжка яе знайсці, вёска — не мільённы горад, і пагавару з людзьмі, і аднаўлю ўсе факты, і раскапаю сведкаў… Ты яшчэ ў мяне пакруцішся, як карась на патэльні, ты яшчэ аддасі гэты сшытак, на цырлах прынясеш, калі за цябе возьмуцца хлопцы з «Правды»!

Дома яго сустрэў збянтэжаны, разгублены Цярэшка.

— Арсен, едзь адсюль! Зараз жа едзь, праз гадзіну твой аўтобус. Ах, дурань, дурань, што ты нарабіў…

Жураўскі з пагардай паглядзеў на свайго былога аднакашніка: ужо дзейнічаў тэлефонны тэрор, ужо ламаў людзям душы.

— Я застаюся. Мне яшчэ трэба добра пакапацца ў гэтым балоце.

Цярэшка ўздыхнуў:

— Тады даруй, браце, але ідзі ад нас. Сёння з Мінска прыязджае дачка, ёй патрэбен пакой.

Цімох пачырванеў і адвярнуўся, і Жураўскаму стала шкада яго. Узяў свой партфель і пайшоў. Абышоў з дзесятак хат — людзі глядзелі на яго, як на вар’ята, і катэгарычна адмаўляліся здаць на тыдзень пакой нават за дваццатку. Прабадзяўшыся да вечара, ён зразумеў, што нічога тут не даб’ецца, нават калі знойдзе тую жанчыну: пасля ўсяго, што стала вядома, яна пабаіцца з ім гаварыць. Плюнуў і паехаў дадому. Пачынаць трэба было адтуль, з Мінска.

Ад перажытага ён прыхварнуў, тры дні праляжаў дома, у пасцелі, з бюлетэнем, а калі прыйшоў у рэдакцыю, яго ўжо чакаў галоўны рэдактар.

— Да мяне — нікога,— кінуў ён сакратарцы, і ў Жураўскага ад прадчування бяды сціснулася сэрца. Адчуў, што размова будзе сур’ёзная і непрыемная.

Рэдактар дастаў з шуфляды стала некалькі старонак машынапісу, падколатых да канверта, і начапіў акуляры.

— Глядзі сюды: гэта заява. Вось подпісы: намеснік старшыні калгаса, сакратар партарганізацыі, старшыня прафкома, два галоўных спецыялісты, дырэктар школы, трактарыст, шафёр, тры даяркі і ўчастковы ўпаўнаважаны лейтэнант міліцыі Крупадзёраў. Усяго дванаццаць чалавек. Яны пішуць, што ты тры дні беспрабудна піў, чапляўся да жанчын з бруднымі намерамі, наладзіў бойку, так што давялося выклікаць міліцыянера, каб неяк утаймаваць цябе, у нецвярозым выглядзе дапускаў рэзкія выказванні пра палітыку партыі ў галіне сельскай гаспадаркі і наогул паводзіў сябе ганебна, амаральна і скампраметаваў тым самым высокае званне савецкага журналіста.— Рэдактар зняў акуляры і кінуў лісткі ў адчыненую шуфляду.— Дарэчы, яны, усе дванаццаць, гатовы прыехаць да нас на партыйны сход і выказаць табе ўсё гэта ў вочы. Што там здарылася на самай справе?

Жураўскі расказаў. Рэдактар стаяў каля акна, спіной да яго.

— Навошта ты палез у гэтае балота? Гэтым павінны займацца следчыя, пракуратура, а не журналісты. Не чакаў я ад цябе такой легкадумнасці, і, шчыра кажучы, мне цябе не шкада: дурні нікому не патрэбны. Ты прапаў, Арсен. Яны прыедуць і ўсё пацвердзяць, і ні я, ніхто на свеце не здолее цябе абараніць. Ёсць толькі адно выйсце: вось табе ручка, папера, напішы заяву па ўласным жаданні… Яны не зацікаўлены ў скандале, гэта супакоіць іх, і я неяк спушчу ўсю справу на тармазах.

— Я напішу ў «Правду»,— сказаў Арсен.— Гэта — злачынства, і я так проста не здамся.

— Пакуль сонца ўзыдзе, раса вочы выесць.— Рэдактар пачаў злавацца.— Ужо сёння я буду вымушаны даць гэтай паперы ход, з такімі рэчамі не жартуюць. Цябе выключаць з партыі, выкінуць з рэдакцыі… Баюся, што нават падмятаць вуліцы ты доўга не зможаш уладкавацца. Ты ўвесь заляпаны граззю, ніхто не будзе займацца справай, усе будуць займацца толькі табой. Ты вырас у мяне на вачах, інакш я і размаўляць бы з табою не стаў. Слухай: учора вечарам я сустрэў дырэктара выдавецтва, мы з ім даўнія сябры… У іх у рэдакцыі мемуарнай літаратуры ёсць месца рэдактара. Вядома, гэта не галоўны аддзел у газеце, але… Але табе больш нічога не свеціць, скажы дзякуй і за гэта. Пішы заяву, Арсен, і не гавары мне высокіх слоў; ты яшчэ поўзаў пад сталом і выціраў кулаком соплі, калі я іх ведаў.

Жураўскі пасунуў да сябе паперу. Што ж, гульня прайграна, ён добра разумеў гэта. Вядома, можна запатрабаваць, каб склалі камісію, праверылі гэты дзікі нагавор. Няхай паедуць у вёску, ёсць жа там сумленныя людзі, не ўсе ж такія, як яго аднакашнік Цярэшка і лейтэнант міліцыі Крупадзёраў, яны пацвердзяць, што ён і не піў, і не лез да жанчын, і не біўся, і не гаварыў дурнога… А раптам не пацвердзяць, а паслухмяна ўсё паўтораць — там жа, пэўна, вядзецца адпаведная работа, дужа вялікая стаўка ў гэтай брыдкай гульні: чалавечыя лёсы! Пацвердзяць, а сумленныя проста прамаўчаць, пакажуць дулю ў кішэні: хто ты такі, чужы, прыезджы, а нам тут жыць і працаваць, на якое ж ліха браць цябе пад абарону, сабе даражэй. I яго стопчуць і выкінуць на сметнік. Таму што перад ім — мафія, арганізаваная сіла, гатовая на ўсё. Яна абараняе сваё права і надалей падманваць і рабаваць дзяржаву, атрымліваць узнагароды і грэбці грошы, яна абараняе права на само сваё існаванне і перагрызе горла кожнаму, хто на яе замахнецца. Зламаць яе, парваць ланцуг кругавой парукі зможа толькі большая сіла, але ты з-за ўласнага глупства трапіў у такую сітуацыю, што і гэта большая сіла не паверыць табе, не возьмецца бараніць і шукаць праўды. А калі ты нават адважышся палезці ў бойку, заплюшчыўшы вочы і забыўшыся на тое, што адзін у полі не воін, і калі ты нават даможашся ў гэтай бойцы перамогі — няпраўда, нехта знойдзецца, абавязкова знойдзецца тут ці ў Маскве, хто паверыць табе і праверыць, а іхняе махлярства — яно ж ляжыць на самай паверхні, толькі капні — і высуне вушы,— калі нават такія людзі знойдуцца і стануць на твой бок, пройдзе столькі часу, што сапраўды, як гаворыць рэдактар, раса вочы выесць. Каб гуляць у такія гульні, трэба мець характар змагара, а ты дужа доўга, практычна ўсё жыццё ішоў на кампраміс з уласным сумленнем, усё жыццё шукаў не праўды, а выгады, папулярнасці; ты і ў гэту пастку трапіў, бо не праўду бараніў, а вунь на тое крэсла цэліўся, глыбокае, утульнае, і на гэты прасторны, з прыгожай мэбляй кабінет, і дзякуй богу, што галоўнаму рэдактару не дадзена чытаць твае думкі. «Наша дзела цехнічаскае — выпіць і закусіць»,— ты адступіў ад гэтага святога прынцыпу прыстасаванцаў, якому так доўга служыў, вось і атрымлівай…

Жураўскі напісаў заяву.

— Прыйдзе час,— глуха сказаў ён, падсунуўшы цераз стол паперу рэдактару,— і вы яшчэ пашкадуеце пра гэта. I я пашкадую. Бо гэта — здрада. Здрада партыі, дзяржаве, народу, якому мы служым. Мы з вамі — здраднікі. У вайну мы пайшлі б не ў партызаны, а ў паліцаі або выпускалі б фашысцкую газетку.

Рэдактар, які вярнуўся з вайны на пратэзе, схапіўся рукой за сэрца. Твар у яго стаў шэры, як палас, што засцілаў падлогу кабінета.

— А ты — сволач,— сказаў ён.— Я і не здагадваўся нават, якая ты сволач. Шкада…

Жураўскі даволі хутка прыжыўся ў рэдакцыі мемуарнай літаратуры.

У адрозненне ад газеты там падмалёўвалі ружовымі фарбамі не жыццё, а гісторыю. 3 навукі, намаганнямі аўтараў і рэдактараў, яна ператваралася ў паслухмяную служанку людской пыхі і самалюбства.

I ўсё-такі ў рэдакцыі мемуарнай літаратуры працаваць было спакайней, чым у газеце. Прыдумкі, што не пацвярджаліся дакументамі, бясспрэчнымі сведчаннямі тае пары, адмяталіся ў рэцэнзіях Інстытута гісторыі партыі, Інстытута гісторыі Акадэміі навук. Гэта дапамагала рэдактарам неяк ачышчаць кнігі ветэранаў вайны ад нясціпласці, ад перабольшвання ўласнай ролі ў гісторыі — асаблівасць чыста чалавечая, што ж ты з ёю зробіш! — выбіраць са смецця слоў чыстыя зярняткі праўды, каб захаваць яе ў друкаваным слове для нашчадкаў. Колькі цікавых людзей — ад салдата да маршала, ад радавога партызана да кіраўніка буйнога злучэння — сустрэў Жураўскі ў рэдакцыі, як неверагодна цікава было слухаць іх успаміны пра бессмяротны подзвіг народа, дапамагаць ім ствараць дакументальны летапіс Вялікай Айчыннай вайны. I няхай у гэтых кнігах часам сарамліва замоўчваліся нашы паражэнні, няўдачы, бязладдзе (быццам паражэнні сорак першага не рыхтавалі перамогу ў сорак пятым, быццам яны маглі неяк прынізіць яе!), Жураўскі адчуваў, што робіць ён справу добрую і патрэбную. I яшчэ яго грэла, што ўспаміны непасрэдных удзельнікаў гістарычных падзей, няхай сабе сям-там і паабскубаныя, падмаляваныя, некалі трапяць у рукі не толькі гісторыку, а і таленаватаму мастаку і хоць у нечым дапамогуць яму стварыць вялікую кнігу пра вайну і мір, нешта накшталт бессмяротнага рамана Талстога.

…У прыхожай зазвінеў тэлефон. Уставашь не хацелася; відаць, звоняць Андрэю, рашыў Жураўскі, хто мне можа ў такі час пазваніць? Андрэй і падышоў: Арсен пачуў яго голас. Затым ён адчыніў дзверы.

— Тата, цябе.— I пайшоў да тэлевізара.

Арсен узяў трубку.

— Слухаю.

— Арсен Міхайлавіч,— ён пазнаў голас Раманоўскага,— бяда, брат. Загінула Алачка Чмялёва.

— Як? — не зразумеў ён.— Што вы гаворыце?

— Дакладна не ведаю. Мне пазваніў сын, яны ляцелі адным рэйсам, нават побач сядзелі. Нешта здарылася з самалётам, сам ведаеш, пра такія рэчы па тэлефоне не гавораць. Але ўсе пасажыры застяліся жывыя, загінула толькі яна адна. Сын паўтарыў гэта разоў дзесяць, ён плакаў і крычаў, што загінула яна адна, быццам гэта ён яе забіў…

— Які жах! — прагаварыў Жураўскі, адчуваючы млявасць ва ўсім целе.— Які жах...

— Ты… Ты хоць ведаеш, чаму я званю менавіта табе? — Голас у старога быў глухі, бясколерны.

— Ведаю. Я даведаўся пра гэта толькі сёння… толькі сёння вечарам… але цяпер я ўсё ведаю.

— Так… Заўтра ў шэсць нуль пяць ляціць самалёт у Сімферопаль. Я ўжо забраніраваў табе білет. Там цябе чакае Іван. Зрабіце ўсё што трэба і прывязіце яе, я паклапачуся пра астатняе. У цябе грошы ёсць?

— Ёсць.

— Тады будзь здаровы, Арсен. Даруй, што ўскладаю на цябе такі цяжкі абавязак. Па-мойму, ты павінен гэта зрабіць.

— Так, так…— пакорліва азваўся Жураўскі.— Я зраблю гэта, гэта мой абавязак…— I паклаў трубку.

…Празрыстыя сняжынкі, якія асядаюць матылямі на павекі, на плечы, не маюць вагі: дзьмухнуў — і зляцелі. Дзень за днём асядаючы на стромкія схілы гор, яны важаць сотні тысяч тон. Снег ляжыць на гарах у стане няўстойлівай раўнавагі, часам дастаткова чалавечага крыку, каб рэха, адбіўшыся ад вяршынь, парушыла гэту раўнавагу. I тады ўніз абрынаецца снегавая лавіна. Яна захоплівае па дарозе ўсё новыя і новыя тоны снегу, вялізныя валуны, выдзірае з зямлі дрэвы… Белая смерць са страшэнным грукатам і свістам ляціць уніз, у даліны, з хуткасцю кур’ерскага цягніка, і гора таму, хто стрэнецца на яе шляху.

Ірына, фотакартка дачкі, сіні ЗІЛ, што ледзь не адправіў яго на той свет, пакутлівы роздум апошніх дзён пра сябе і пра Валянціну, пра сваё недарэчнае жыццё,— усё гэта былі сняжынкі на кручы яго душы, яны асядалі, асядалі, нябачным, але шматтонным цяжарам прыгінаючы яго да зямлі. Вестка пра смерць Алачкі ператварыла іх у лавіну, і яна абрушылася на Жураўскага, ломячы яму рукі і ногі, забіраючы зрок і слых, і ён грымнуўся на падлогу, раздушаны, знішчаны ёю.

РАЗДЗЕЛ АДЗІНАЦЦАТЫ

1

Ноч у клініцы прайшла спакойна, Чумакоў пад раніцу нават гадзіны тры паспаў: у шафе ў ардынатарскай для такога выпадку была чыстая пасцель. Да восьмі гадзін, калі пачынаўся рабочы дзень, ён ужо памыўся і пагаліўся, змяніў халат, абышоў усе пасты, праверыў, як выконваюцца прызначэнні.

У самым канцы калідора, перад дванаццатай палатай, яго прыпыніў нечы тоненькі жаласны плач. Падалося, што плача дзіця, хоць Чумакоў дакладна ведаў, што дзяцей тут няма і быць не можа.

Ён адчыніў дзверы, зайшоў. Вялікая, на восем чалавек, палата. Два нямытыя з апошняга суботніка акны (дзякуй богу за суботнікі, а то зусім закарэлі б!), казённы пейзаж на сцяне, даўно няспраўныя пульты выкліку сясцёр, разводка для падачы кіслароду… Затхлае, не прадыхнуць, пасля ночы паветра. Шчыльна зачыненыя фрамугі. Які дурань зрабіў у бальніцы замест фортак вялізныя фрамугі? Механізмы, што прыводзяць іх у дзеянне, адразу ж паламаліся, прачыніць нельга, адчыніш — цягне так, што і здаровы чалавек прастудзіцца. А тут жа хворыя, цяжкахворыя жанчыны! Ходзяць толькі трое… так, трое, вунь яны ўжо ўсталі. Адна прычэсваецца перад мутнаватым люстэркам; другая, сеўшы на кукішкі перад тумбачкай, нешта парадкуе там; трэцяя, зусім яшчэ маладая, у вясёлым хатнім халаціку, з накручанымі на пластмасавыя бігудзі валасамі (і ў бальніцы — жанчына!), прыладзілася каля падаконніка і гуляе сама з сабою ў шахматы. Астатнія ляжаць.

Плакала хворая, чый ложак стаяў каля дзвярэй, на праходзе. Яна накрылася з галавой тонкай коўдрай без чахла і ўздрыгвала пад ёю ўсім целам.

Ад нечаканай шкадобы ў Чумакова сціснулася сэрца. Які слабы, безабаронны чалавек перад хваробай… На тэмпературным лістку над ложкам (далёка за трыццаць дзевяць выпаўзла ломаная крывая!) ён прачытаў прозвішча: Мацкевіч Ванда Казіміраўна. Прафесійная памяць падказала астатняе. Высахлая, як бярозавы лісток, змучаная хваробай жанчына. Сорак два, а выглядае, бы старая бабуля. Шэры зямлісты твар, коратка падстрыжаныя рэдкія сівыя валасы, патухлыя, нібыта бельмамі зацягнутыя, вочы, у якіх ужо няма і ценю надзеі. Настаўніца з Турава. Патрэбна аперацыя, але рабіць нельга, такая яна нямоглая і слабая, гэта Ванда Казіміраўна. Спачатку яе трэба неяк падмацаваць, каб не памерла на стале, а ўжо затым думаць пра аперацыю.

— Што здарылася? — спытаў Чумакоў, ні да кога асабіста не звяртаючыся.

Шахматыстка завязала галаву пярэстай хусцінкай.

— Ёй ноччу кепска было. Тузала, ну і… іншае. Трэба пасцель памяняць.

— 3-за гэтага плакаць? — Чумакоў нахіліўся над Вандай Казіміраўнай, адхінуў ражок коўдры.— Сказалі б санітарцы, каб памяняла, тае і бяды.

— Вы што, Аляксей Пятровіч, з месяца зваліліся? — Шахматыстка з бразгатам ссунула з дошкі на падаконнік фігуры.— Каб наша Гэлька без часу памяняла бялізну, ёй трэба рубель даць, а яшчэ лепш — два. А Ванда Казіміраўна — чалавек прынцыповы, адукаваны. Пачала даводзіць, што ў нас медыцынскае абслугоўванне бясплатнае. Вось Гэлька яе і паслала, куды людзі пешшу не ходзяць. Таксама прынцыпова. А Ванда Казіміраўна пакрыўдзілася. Яе, бачыце, яшчэ ніколі не пасылалі…

— Так…— Чумакоў пацёр скроні: нечага забалела галава, ад цяжкога паветра, ці што? — Супакойцеся, Ванда Казіміраўна, я зараз распараджуся. Больш такога не будзе.

Паборы ў клініцы не былі для Чумакова нейкім адкрыццём. Ён ведаў: гардэробшчыцы бралі за халаты, дзяўчаты на прахадной — за тое, што прапускалі ў дні, калі наведванне хворых не дазвалялася, сёстры — каб занесці перадачу не пасля пяці гадзін, а раней. Санітаркі бралі за чысты ручнік, за свежую бялізну, за пададзенае судна і грэлку, за слоік цёплай вады, каб памыцца… Рубель, шакаладка, жменя цукерак… Атрута пабораў захапіла і ўрачоў. Там узровень іншы — дваццацьпятка ў канверце, французскія духі, крыштальная ваза, дарагія каньякі… Чумакоў успомніў нядаўні дзень нараджэння Карпенкі. Прафесар запрасіў дадому ўвесь аддзел. Стол аж угінаўся ад пітва. Чаго там толькі не было! «Напалеон» і «Матра», марачныя армянскія, грузінскія, малдаўскія каньякі, прыгожыя бутэлькі з англійскім і шатландскім віскі, з японскім сакэ… Не было, колькі Чумакоў ні ўглядаўся, толькі дзвюх аднолькавых бутэлек, хіба акрамя «Напалеона». Набор гэты красамоўна сведчыў сам за сябе…

Ну, добра, санітаркі атрымліваюць шэсцьдзесят пяць рублёў у месяц, сёстры — восемдзесят. Усім вядома: на такую зарплату не пражывеш. Таму ні санітарак, ні сясцёр не хапае, асабліва санітарак: перабіраючы паперкі ў любой канторы, можна атрымаць куды больш. А работа цяжкая, брудная, што гаварыць… Памыць з хлоркай забруджаны туалет — ніякіх грошай не захочаш. Выходзіць, што хворыя і іхнія родзічы даплачваюць са сваёй кішэні сёстрам і санітаркам тое, што недадае дзяржава. Але, скажам, той жа Карпенка атрымлівае амаль у дзесяць разоў больш за санітарку, мог бы, здаецца, і пагрэбаваць пляшкай каньяку, купіць за свае. Дык жа не, бярэ. Значыць, справа тут не зарплаце, у нечым іншым. Вунь прыязджаў аспірант з Тбілісі, смяяўся: «Усе вы тут жабракі. Вось у нас — парадак. На ўсё — цвёрдая такса. Апендыцыт — паўсотні, страўнік — сто пяцьдзесят, аперацыя на лёгкіх — пяцьсот. Усе ўсё ведаюць, ніякіх канфліктаў і непаразуменняў. Як на дзікім Захадзе: ёсць грошы — лячыся, плаці, няма — памірай!» Наш шэф побач з тымі хапугамі дзіцятка нявіннае. Вось вам і бясплатная медыцына, наш гонар, наша буйнейшая сацыяльная заваёва! А паборы, хабарніцтва — грымасы бясплатнасці. Гэтак жа, як раскладушкі ў калідорах, перапоўненыя палаты, сатлелая, ірваная бялізна, адсутнасць або недахоп самых неабходных лекаў… Бясплатная медыцына зрабілася пасынкам, утрыманцам грамадства — і жорстка помсціць за гэта. У першую чаргу тым, у каго няма лішняга рубля, каб купіць сабе «бясплатныя», неабходныя даброты. Ды яшчэ ідэалістам накшталт Ванды Казіміраўны, якая верыць кожнаму слову, надрукаванаму ў газетах, і не можа змірыцца з тым, што ад гэтых слоў да рэальнага жыцця — як ад зямлі да неба.

Так што абурыла Чумакова не тое, што санітарка Галя брала з хворых сваю даніну — ён ужо даўно стаміўся абурацца гэтым, а тое, што вымагала. Раней было так: даюць — бяры ціхенька, і ліха з табою; бессаромна, на вачах усёй палаты патрабаваць, браць за горла — гэта было нешта новенькае. Гэтаму «новенькаму» трэба было даць адпор, пакуль яно не паспела стаць практыкай, нормай, каб захаваць хоць нейкую бачнасць прыстойнасці.

Разгневаны, Чумакоў выйшаў з палаты.

На другім канцы калідора Галя Сідорчык мыла падлогу. Мілая дзяўчынка, гадоў васемнаццаці, з вясёлым рабаціннем на круглым прывабным твары. Не сквапная ведзьма, не крывасмок — дзяўчо. Бруднаваты халат, белая хусцінка, з-пад якой выбіваюцца пацямнелыя ад поту валасы, гумавыя боцікі. Накруціла на швабру вялізную мокрую анучу і шоргае ёю па ліноліуме падлогі…

Калі Чумакоў падышоў, Галя выкручвала сваю анучу над вядром з бруднай вадой. Маленькія чырвоныя рукі, тупаваты позірк смяротна стомленага чалавека. Аляксею Пятровічу расхацелася крычаць, тупаць нагамі. Увесь запал прайшоў, пуста зрабілася на душы.

— Змяні Вандзе Казіміраўне з дванаццатай палаты бялізну,— не запатрабаваў — папрасіў ён.

— Ужо наскардзілася? — Галя кінула анучу пад ногі і ваяўніча абаперлася на швабру.— Ну, жмінда! Нічога, не здохне і на брудным.

— Што ты гаворыш, Галя? Як табе не сорамна! — не стрымаўся Чумакоў.

Галя выцерла рукавом халата ўзмакрэлы твар.

— А чаго мне саромецца? Я, калі хочаце ведаць, з-за гэтых рублёў да вас і прыйшла г… лізаць. Мне ад гэтай работы кавалак у рот не лезе, у душы адмыцца не магу! А вы… А яны…

— Так,— пахітаў галавой Чумакоў,— работа твая цяжкая, мы гэта ведаем. Але ж ты падумай, родненькая мая,— вакол хворыя людзі. Цяжка, часам безнадзейна хворыя. Ім патрэбны твае рукі, твая дабрыня, тваё высакародства...

— А мне пляваць з сёмага паверха і на дабрыню, і на высакародства! — перабіла яго Галя.— Усё гэта балбатня, прыгожыя словы. Мне на кааператыў назбіраць трэба, інакш усё жыццё ў інтэрнаце пракантуюся, і замуж ніхто не возьме. Вы што думаеце, я толькі сабе тыя рублі бяру? Ого, як бы не так! Не падзяліся з кастэляншай, дасць яна табе бялізну… Адно рыззё, падлогу мыць… I яшчэ сяму-таму дай, калі хочаш жыць спакойна. А-а, няма пра што гаварыць. Хочаце, звальняйце, мяне ў любой клініцы з рукамі адарвуць.

Яна шпурнула швабру, перакуліла вядро з бруднай вадой і, уздзёршы галаву, пайшла да лесвіцы.

Чумакоў моўчкі паглядзеў ёй услед, асцярожна абышоў лужыну, паклікаў з аперацыйнай сваю сястру Таццяну Буславу.

— Танечка, не ў службу, а ў дружбу — прыбяры тут. I памяняй пасцель хворай Мацкевіч з дванаццатай палаты. Зусім наша Галя распусцілася…

— Заелася.— Таня паправіла акуляры, выкруціла анучу і пачала збіраць ваду з паддогі.— Усе яны тут пазаядаліся, сволачы, без рубля і пальцам не шавяльнуць.

— Ну, так ужо і ўсе…— Чумакоў не любіў абагульненняў.

— А то не,— бліснула шкельцамі Таня.— Чулі, да чаго дайшло: перадачы пачалі патрашыць. Выберуць што смачнейшае і жаруць, каровы бязрогія. Ні сораму, ні сумлення…