Вяртанне да сябе

А я была яму верная, як сабака, хоць і мне сустракаліся людзі, якія кахалі мяне і якіх я магла б пакахаць. Цікавыя прыгожыя людзі, Арсен іх падноска не варты. Але я была яму верная, таму што словы для мяне не страцілі свой сэнс: каханне — гэта каханне, а здрада — гэта здрада, самае агіднае, на што здатны чалавек. Ну, што ж, цяпер буду дзейнічаць я. Мы разыдземся, размяняем кватэру. Не я першая, не я апошняя. Андрэй ужо вялікі… якое шчасце, што ў нас толькі адзін сын! Ён хацеў дзяцей, а я пасля Андрэя больш ніколі нікога не хацела. Не таму што дзеці, як ён гаварыў, не далі б мне дні навылёт сядзець у школе, а таму, што я ў душы, падсвядома, відаць, ніколі не спадзявалася на яго. Я ўвесь час ведала, адчувала, што аднойчы настане дзень, калі я больш не змагу з ім жыць. Смешна сказаць, але я чакала гэтага званка ўсе апошнія гады — і дачакалася.

Але дарэмна яны спадзяюцца, што я дазволю ім мілавацца. Не, няхай і яны паспытаюць майго болю. Я раскажу пра ўсё… Чумакову, вось каму я раскажу».

Валянціна Іванаўна прыгадала, як пяшчотна, закахана пазіраў на жонку Аляксей Пятровіч там, на выдавецкім вечары, дзе яны больш-менш блізка пазнаёміліся, і ў душы яе варухнулася спагада да гэтага чалавека, падманутага, ашуканага, як і яна сама. Ёй нават расхацелася яму званіць, гаварыць, але жаданне адпомсціць гэтай верціхвостцы, што разбурыла яе жыццё, было мацнейшае. Не, з Чумаковай яна гаварыць не будзе, да такога яна не прынізіцца. А вось пагаварыць з яе мужам, атруціць ёй жыццё, разбурыць яе сям’ю, як яна разбурыла… Не, гэта яна не даруе!

Валянціна Іванаўна ўстала, пераадзелася — у шафе ў кабінеце заўсёды вісела на плечыках некалькі сукенак, стаяў запасны абутак,— паправіла прычоску. Адчыніла дзверы. Тэрэза Восіпаўна ўжо вярнулася і перадрукоўвала на машынцы нейкія паперы. Валянціна Іванаўна ўзяла з шафы асабовую справу Сяргея Чумакова, знайшла там службовы тэлефон Чумакова, вярнулася ў свой кабінет і набрала нумар. Пачакала хвілінку, пакуль яго паклікалі, назвала сябе.

— Добры дзень. Што-небудзь з Сярожкам? — устрывожыўся ён.

— Не, з Сярожам усё ў парадку. Мне трэба тэрмінова сустрэцца з вамі па асабістай справе.

— Бачыце,— сумеўся Чумакоў,— я сёння дзяжуру і павінен увесь час быць у клініцы. Можа, заўтра? Гадзін у пяць я мог бы заехаць да вас у школу.

— Я сама да вас прыеду. Праз гадзіну. Мы зможам пагаварыць?

— Калі не здарыцца нічога непрадбачанага. Вы ж разумееце — бальніца, хворыя людзі, а я — хірург.

— Будзем спадзявацца, што нічога не здарыцца,— сказала Жураўская і паклала трубку.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ

1

Чумакоў ужо ведаў усё, што яму мелася сказаць Валянціна Іванаўна Жураўская, Алачка Чмялёва апярэдзіла яе.

Як і Жураўская, не розумам — сэрцам Аляксей Пятровіч адразу ж, без ваганняў, паверыў кожнаму слову, якія даляталі з тэлефоннай трубкі. Ён ужо даўно адчуваў, што з Ірынай нешта адбываецца, але не мог разабрашіа ў сваіх адчуваннях. Справа была не ў тым, што пасля паездкі на бульбу яна стала больш раздражнёнай, часцей чым звычайна пачала затрымлівацца на рабоце, беспрычынна плакала або смяялася, залішне мітусілася ці паглыблялася ў сябе, не заўважаючы нічога і нікога навокал. Усё гэта можна было вытлумачыць неўрозам, перагрузкай, урэшце, узростам: гады ідуць, усё цяжэй даюцца служба, дом, чэргі ў магазінах, двое дзяцей… Тлумачэнне было зручнае, і Чумакоў ухапіўся за яго, але бачыў, што яно неяк апраўдвае толькі чыста знешнія перамены, што ўсё куды больш глыбока і значна. Парвалася пупавіна, якая амаль семнаццаць гадоў звязвала два іхнія жыцці, ператвараючы іх у адно жыццё, з агульнымі клопатамі і радасцямі, трывогамі і надзеямі. Цяпер яны жылі побач, толькі побач, але не разам. Галоўнае, вядома, было ў гэтым, але ён чамусьці не думаў, не хацеў думаць, што нехта трэці можа ўмяшацца ў іх лёс. Здраджвалі, здаралася, чужыя жонкі, ад сваёй ён гэтага не чакаў. Ірына ніколі не давала падстаў для рэўнасці; жанчына яна была халодная, хутчэй фрыгідная, чым тэмпераментная; як урач ён добра разбіраўся ў такіх рэчах. Роўная і прыветлівая з усімі, на сямейных вечарынках і святочных вечарах яна не фліртавала з мужчынамі, аддаючы перавагу жаночым кампаніям, нікім асабліва не цікавілася і нікога не вылучала, хоць сярод тых, з кім яны час ад часу сустракаліся, былі па-сапраўднаму прыгожыя і цікавыя людзі.

Калі пасля размовы з Алачкай Чмялёвай Чумакоў паклаў трубку, выраз твару ў яго быў такі няшчасны і разгублены, што Жэня Тарасаў, які перабіраў у шафе нейкія паперы, спагадліва спытаў:

— Што здарылася, Аляксей Пятровіч? Можа, вам патрэбна якая дапамога?

Ён не пачуў пытання, зняў з галавы шапачку, скамячыў яе, засунуў у кішэню халата, моўчкі, унурыўшыся, прайшоў у куток, дзе была ракавіна з кранам, і пачаў мыць рукі. Намыльваў і цёр адна аб адну пад тугім струменем гарачай вады і зноў намыльваў, быццам хацеў адмыць увесь бруд, што выліўся на яго з тэлефоннай трубкі,— толькі перад аперацыяй ён гэтак доўга і старанна мыў рукі, і Жэня аж перапалохаўся за свайго шэфа: што там яму нагаварылі, што ён быццам ачмурэў?.. А Чумакоў раптам закруціў кран, выцер рукі ручніком і, цвёрда ступаючы, як ступаюць п’яныя, калі хочуць, каб ніхто не здагадаўся, што яны ледзь трымаюцца на нагах, пайшоў глядзець сваіх і Надзіных хворых.

Перш чым зайсці ў палату, ён выкурыў каля адчыненага акна ў калідоры цыгарэту. Гэта дало яму час адключыцца ад сваіх думак. Хворыя ў большасці былі цяжкія, глядзець іх і думаць пра нешта іншае, што не мела адносін да іх хваробы,— такой раскошы Чумакоў не мог сабе дазволіціь. Ён умеў адключацца поўнасцю: што б ні здарылася з ім асабіста або з яго блізкімі, усё на нейкі час было дробяззю ў параўнанні з тым, што здарылася з людзьмі, да акіх ён ішоў, якія бачылі ў ім сваю апошнюю надзею на выратаванне. Праўда, гавораць, што чужыя слёзы ў чужыя моры цякуць, але гэтыя людзі не былі Чумакову чужымі і боль іхні не быў чужы — доўгія гады працы ў клініцы так і не выпрацавалі ў ім імунітэту да чужога болю, ён адчуваў яго як свой, уласны, і ў душы радаваўся гэтаму; гэта лішні раз пераконвала яго, што ён не памыліўся, калі апрануў белы халат урача і даў урачыстую клятву Гіпакрата служыць хвораму чалавеку. А што чужы боль так заўчасна рана прарэзаў глыбокія маршчыны на яго твары, адвучыў бестурботна смяяцца і радавацца жыццю, заўчасна састарыў,— дык ці варта было пра гэта думаць.

Больш за гадзіну ён пераходзіў з палаты ў палату, ад аднаго ложка да другога, слухаў, мацаў, распытваў, правяраў назначэнні і рабіў новыя — працаваў. Але на гэты раз з галавы не ішоў тэлефонны званок: каму і навошта спатрэбілася ўсё гэта яму расказаць? Каму і навошта?

Калі ён вярнуўся ў ардынатарскую, знясілены, ледзь цягнучы ногі, там, акрамя Жэні Тарасава, ужо нікога не было.

2

Трэба было б схадзіць у буфет, пакуль не зачынілі, купіць на вечар бутэрбродаў, але есці не хацелася. Ды і наўрад ці захочацца, падумаў Чумакоў, лёг на вузкую канапу, засланую белай прасціной, закінуў за галаву рукі, заплюшчыў вочы. Канапа была цвёрдая, мулкая, але ён не заўважаў гэтага. Аднекуль выплыла чародка неонавых рыбак. Яны зіхацелі, пераліваліся ў празрыстай жаўтаватай вадзе, як россып каштоўных каменьчыкаў на вітрыне ювелірнага магазіна; Чумакоў усё хацеў пералічыць іх і збіваўся, а потым рыбкі зніклі, і ён убачыў Ірыну. Ледзь прыкметна раскосыя, блізка пасаджаныя вочы яе глядзеді на яго з ціхай тугой, і Чумакоў адчуў, што ў яго зашчымела ў горле. Вось і ўсё, падумаў ён, вось і ўсё… Да сённяшняга званка яшчэ можна было неяк гнаць ад сябе сумненні, прыкідвацца сляпым дурнем, яшчэ можна было гуляць у брыдкую гульню, ад якой часам рабілася так моташна на душы, што не хацелася жыць, хоць і не асмельваўся сам сабе прызнацца. Але цяпер ты пазбаўлены і гэтага. Далей так працягвацца не можа. Ты дужа доўга, амаль цэлы год, жыў падабенствам жыцця, і яно адпомсціла табе: жыццё не церпіць падабенстваў.

Пазванілі па службовым тэлефоне. Жэня Тарасаў зняў трубку.

— Аляксей Пятровіч, каля прыёмнага пакоя вас чакае нейкая жанчына. Жураўская, Валянціна Іванаўна.

«Ужо прыехала,— паныла падумаў ён.— Пэўна, на таксі». I папрасіў:

— Вазьмі ёй у гардэробе халат і правядзі, калі ласка, сюды.

— Будзе зроблена,— весела ўсміхнуўся Жэня: ён і сам не мог зразумець, адкуль у яго такі гуллівы настрой.— Сёння вам шанцуе на жанчын.

— Ах, які ты разумнік! — жорстка сказаў Чумакоў.— Ці не таму ты ніяк не можаш дабіць сваю няшчасную дысертацыю?

Жэня сумеўся і моўчкі знік за дзвярыма: калі ўжо шэф біў, дык наводмаш.

Чумакоў адхінуў штору і паглядзеў у акно. Жураўская сядзела на лаўцы зусім недалёка, але густы куст бэзу прыкрываў акно ардынатарскай, і Аляксей Пятровіч мог назіраць за ёю, не баючыся, што яна заўважыць яго.

Валянціна Іванаўна адкінулася на спінку лаўкі, падставіўшы сонцу прыгожы хударлявы твар, яшчэ амаль некрануты загарам, і выцягнуўшы доўгія стройныя ногі. Вочы заплюшчаны, ад густых веек пад імі ляжалі чорныя паўкружжы, густыя каштанавыя валасы, акуратна прычасаныя, адкрывалі высокі лоб. Апранута яна была па-настаўніцку строга: у шэры касцюм і белую кофтачку, на нагах панчохі і лакіраваныя туфлі на нізенькіх абцасах, у руках чорная лакіраваная сумачка. Чумакоў падумаў, што яна, відаць, гадоў на шэсць старэйшая за Ірыну, што ёй недзе сорак два — сорак тры, і для свайго ўзросту яна добра захавалася: зграбная, спартыўная, маладжавая жанчына; вось толькі твар надта стомлены, шэры і шэрыя вусны… можа, ад хвалявання? А Ірына ў апошнія гады пачала неяк ужо надта хутка паўнець — пэўна, даюць сябе знаць сядзячая работа і любоў да заварных пірожных. Прыгожая жанчына, што ж яшчэ трэба гэтаму сукіну сыну, яе мужу? Каб была якая старая качарэжка, а то ж… Ідзі зразумей, што шукае ў жанчыне чалавек, якому таксама добра за сорак, чым прывабіла яго менавіта Ірына і чым ён прывабіў яе… Нешта ж яны знайшлі адно ў адным, што не здолелі знайсці ў нас: той — у Валянціне Іванаўне, Ірына — ува мне.

Яму стала моташна ад гэтых думак, і ён сеў за свой стол і падсунуў да сябе некалькі гісторый хваробы, каб хоць выгляд зрабіць, што нечым заняты, і ўтаропіўся ў спісаную старонку, нічога не бачачы. А вушы яго чуйна лавілі цішыню, і калі ў гэтай цішыні дробна зацокалі абцасікі Жураўскай, Аляксей Пятровіч міжволі абцягнуў на сабе халат, прыкрыў лысіну накрухмаленай шапачкай і ўвесь напружыўся.

Яна пастукалася.

— Заходзьце,— сказаў Чумакоў і ўстаў ёй насустрач. На нейкае імгненне ў яго мільганула шалёная думка, што Жураўская нічога не ведае, што яна дамагалася сустрэчы з ім, каб параіцца аб сваім здароўі ці папрасіць за некага з блізкіх — усё ж такі знаёмыя! Ці мала прыходзіць сюды людзей, з якімі я знаёмы нават меней, чым з ёю, каб папрасіць за каго-небудзь,— гэта ж анкалогія, не жартачкі! За гарачае голай рукой схопішся… Можа, і яе прывяла сюды бяда або страх перад бядой? Але ўжо праз хвіліну, падсоўваючы Валянціне Іванаўне крэсла, ён зразумеў, што гэта не так. Не, ён беспамылкова адчуў, што прымусіла яе кінуць усе справы і на злом галавы фураваць на таксі ў Сасноўку. Каб гэта было звязана з хваробай, яна дамовілася б з ім па тэлефоне. Яны ж не проста знаёмыя. У яе школе вучацца Аленка і Сярожа, яна ведае, што ён ніколі не адмовіў бы ёй у дапамозе. Ды і твар яе не быў тварам чалавека, які прыйшоў да ўрача, каб папрасіць нават не за сябе, а за некага іншага: не страх, не разгубленасць, не спадзяванне, а халодная непрымірымая жорсткасць і варожасць былі ў паглядзе цёмна-шэрых, амаль чорных вачэй, у шчыльна падціснутых вуснах, у тым, як холадна яна кіўнула ў адказ на яго «добры дзень», нават не падаўшы рукі. Так прасіць не ходзяць, так ходзяць патрабаваць. Але што, божа мой, што яна можа ў мяне патрабаваць?

— Слухаю вас,— сказаў Чумакоў, калі Валянціна Іванаўна села і паклала на калені сумачку. «Хоць бы мяне выклікалі да каго з хворых,— падумаў ён,— божа мілы, злітуйся, зрабі, каб мяне тэрмінова выклікалі, я так не хачу гэтай гаворкі! За што ты караеш мяне, хіба мала таго, што я ўжо ведаю… ведаю, навошта мне яшчэ раз лезці ў гэты бруд!»

У яго яшчэ была кволая надзея, што яна не выпаліць усё адразу, пачне пятляць, шукаць падыходы да такой далікатнай тэмы і тады, можа, выратавальна зазвоніць тэлефон. Але яна не збіралася траціць часу ці мо проста не прывыкла.

— Аляксей Пятровіч,— Жураўская падняла галаву, паглядзела яму ў вочы, і ён аж скаланууся ад яе позірку. Адчуў, як пакутуе яна, як ёй балюча, брыдка, сорамна, і пашкадаваў яе, і сябе пашкадаваў: ах, як усё прыкра, як недарэчна…— Аляксей Пятровіч,— паўтарыла яна, як за саломінку хапаючыся за яго імя, і аблізнула засмяглыя вусны,— вы, напаўна, ведаеце, што ваша жонка і мой муж…

Валянціна Іванаўна пакруціла галавой, каўтнула, быццам ёй не хапала паветра, і змоўкла.

Чумакоў разумеў, што ёй цяжка, неймаверна цяжка выгаварыць слова «палюбоўнікі» ці нейкае іншае, якое азначала б тое, што адбылося паміж яе мужам і яго жонкай, але не спяшауся памагчы ёй, бо і сам не мог бы вымавіць гзтае слова. Ён проста адвёў вочы ад яе поўных пранізлівага болю вачэй: не, даражэнькая, выкручвайся сама, як ведаеш. Я не зваў цябе, не пачынаў гэтай гаворкі, тут я табе не памочнік. Але ж і абыякава глядзець на яе пакуты было нясцерпна, і ён не вытрымаў.

— I дзеля таго, каб мне гэта сказаць, вы прыехалі з горада сюды? — спытаў Чумакоў і не пазнаў свайго голасу: голас быў глухі. асіплы — чужы.

— Я вас не разумею.— Яна разгублена прыкусіла ніжнюю губу, зубы ў яе былі дробныя і вострыя, яны тах і ўпіліся ў скуру.

— А што тут разумець,— уздыхнуў ён і перагарнуў некалькі старонак гісторыі хваробы, што ляжала перад ім на стале, каб нечым заняць рукі.— Хто вам пра гэта сказаў? Ваш муж? Мая жонка, прынамсі, мне нічога не гаварыла.

Пакута і боль у яе вачах патухлі, быццам агеньчык, задзьмуты ветрам, і яны зрабіліся пустыя, як поле на перадзімку. Пагардлівая ўсмешка скрывіла сухі хударлявы твар. Чумакоў аж здзівіўся, з якой неймавернай хуткасцю гаротніца ператварылася ў раз’юшаную ведзьму.

— Вы сапраўды дурань ці толькі прыкідваецеся? Чакайце, можа, дачакаецеся, што яна вам скажа. Мне сказалі іншыя, дзіўна, што яны абмінулі вас. Вам нічога не гаворыць гэты адрас: Дзімітрава, адзінаццаць. кватэра тры? Можаце схадзіць пасля шасці палюбавацца, магчыма, вам гата будзе прыемна. Гэта пачалося яшчэ ў верасні мінулага года, калі яны разам паехалі на бульбу. Там яны і знюхаліся.— Чумакоў хацеў запратэставаць, але Валяншна Іванаўна не звярнула на гэта ніякай увагі.— I я прыехала да вас зусім не для таго, каб пра гэта сказаць. Упэўнена, што вы і самі даўно пра ўсё здагадаліся, а каб разам вырашыць, што з імі рабіць.

— Можа, атруцім? — нягледзячы на горыч, размова пачала забаўляць Аляксея Пятровіча: галоўнае было сказана, пачута, і неба не ўпала на зямлю, і зямля не сарвалася са сваёй арбіты, і бэз за акном цвіце, быццам нічога не здарылася, не адбылося: трагедыя ўвачавідкі ператварылася ў пошлы, агідны фарс.— Або зарэжам? А-а, здагадаўся: зальём ім вочы салянай кіслатой…

— I вы яшчэ жартуеце? — Жураўская збялела: чаго іншага, а жартаў яна не чакала.— Няўжо вы самі такі распуснік, што здрада жонкі выклікае ў вас толькі паблажлівую ўсмешку? Няўжо ў вас няма элементарнага пачуцця чалавечай годнасці?

— Відаць, няма.— Чумакоў устаў і паглядзеў на гадзіннік, даючы ёй зразўмець, што не мае часу на пустыя размовы.— Даруйце, але ў сітуацыях, падобных на нашу, кожны прымае рашэнне самастойна, калектыўныя дзеянні тут нічога не дадуць. Магчыма, яны кахаюць адно аднаго, а? Не знюхаліся, як вы сказалі, а пакахалі… Вам такі варыянт не прыходзіў у галаву? Ва ўсякім разе, я пакуль што абсалютна не ведаю, што з гэтым рабіць, хаця, на вялікі жаль, нешта рабіць, відаць, трэба…

— Затое я ведаю! — Валянціна Іванаўна стукнула кулаком па сухім калене, туга абцягнутым спадніцай.— Я зняслаўлю іх на ўвесь горад, я…

— I што,— рашуча перапыніў яе Чумакоў,— гэта верне вам мужа? Верне шчасце, якое вы страцілі? А ці было яно ў вас, шчасце?

Жураўская раптам усхліпнула і закрыла твар далонямі. Рукі ў яе былі шырокія і вялікія, маршчыністыя — старыя рукі, якія многа рознай работы перарабілі на сваім вяку, і Чумакову зноў стала да болю шкада яе і шкада сябе: за што караеш, божа?

— Я ніколі не была з ім шчаслівая,— прашаптала яна.— Мы пражылі разам больш за дваццаць год, а я так і не адчула, што гэта такое — быць шчаслівай.

— Чаму ж вы не развяліся з ім? Даўно, як толькі зразумелі, што ён не прынёс вам шчасця? Нашто гэта трэба было — пакутаваць больш за дваццаць год?

— Таму што я люблю яго.— Жураўская выцерла далонню твар.— Я спрабавала, але… Я не магу без яго жыць. Ён нягоднік і… але я не магу без яго жыць. Алякеей Пятровіч, зрабіце нешта, каб пакласці гэтаму канец. Я не перажыву гэтага. Вы — мужчына, вам прасцей, а я гэтага не перажыву…

«А я — перажыву? — спытаў ён у сябе.— Напэўна, перажыву. Бо я вінаваты ў тым, што ўсё гэта здарылася. Я адзін. Вось толькі Сярожку і Аленку шкада — які след усё гэта пакіне ў іх душах?! Але нічога, Сярожка ўжо амаль дарослы, хутка васемнаццаць, ён з гэтым справіцца. I Аленка неяк справіцца, што ж ты зробіш…»

Валянціна Іванаўна выцерла насоўкай твар. Вочы ў яе пачырванелі, але глядзелі цвёрда і рашуча.

— Я спадзявалася знайсці ў вашай асобе саюзніка,— сказала яна.— На вялікі жаль, відаць, я памылілася. Каб вы былі сапраўдны мужчына, вы хутка прызвалі б сваю распусніцу да парадку. Але вы не мужчына. Вы — ануча, мазгляк, слінявы інтэлігент. Набіце ёй морду, калі вы не можаце яе выкінуць, як блудлівую кошку. Набіце ёй морду, каб яна паўгода не магла паказацца на людзях, і яна пакіне майго мужа ў спакоі, інакш гэтым прыйдзецца заняцца мне, хоць я ўсяго толькі жанчына…

— Што ж,— сказаў Чумакоў,— баюся, вы маеце рацыю. Я, відаць, сапраўды ануча, мазгляк і нават гэты… слінявы інтэлігент. Я не буду біць ёй морду, гэта факт.— Чумакоў пакутліва ўсміхнуўся.— Я і вас не змагу ўдарыць, хоць, бачыць бог, вы гэтага заслужылі. Не змагу, і ўсё тут. Ніколі не біў людзей па твары. Давайце паспрабуем вырашыць нашы праблемы, як кажуць, мірным шляхам.

Яна ўжо зноў была спакойная і самаўпэўненая.

— Вельмі шкада. А я думала, што мы будзем дзейнічаць разам.

— О не! — спалохаўся ён.— Для гэтага я не такі злапамятны. Толькі не разам! Ідзіце, калі ласка, адсюль, а то спозніцеся на аўтобус.

3

Пакуль Валянціна Іванаўна дайшла ад хірургічнага корпуса, дзе сустрэлася з Чумаковым, да аўтобуснага прыпынку, яна двойчы спынялася, каб адпачыць. На шчасце, на прыпынку нікога не было, і аўтобус стаяў з гасцінна расчыненымі дзвярыма, зусім пусты — тут быў яго канцавы прыпынак. Яна села ў куток, на апошняе сядзенне, і выратавальнае забыццё падхапіла яе на свае крылы і панесла далёка-далёка, дзе і гора было не гора, і смутак не смутак. Валянціна Іванаўна ўбачыла вузкую доўгую актавую залу педвучылішча, ярка асветленую сцэну і сябе на гэтай сцэне ў доўгай чорнай сукенцы і бліскаўкамі — ах, як зайздросцілі дзяўчаты ў інтэрнаце гэтай яе сукенцы, ні ў кога не было такой шыкоўнай тэатральнай сукенкі, яна чарадзейна ператварала хударлявую вуглаватую дзяўчынку ў прыгажуню-актрысу, у жанчыну з нейкага іншага свету, дзе няма ні зуброжкі, ні экзаменаў, ні сіроцкіх галаднаватых абедаў у сталоўцы інструментальнага завода, дзе ўладараць каханне, пяшчота і прыгажосць, Выкладчыца спеваў Марыя Якаўлеўна з усмешкай кіўнула ёй з-за піяніна галавою, падбадзёрыла, кранула клавішы, і яна эаспявала «Салаўя» Аляб’ева, свой любімы раманс. Голас у яе быў моцны, прыгожы — каларатурнае сапрана, чыстае срэбра гукаў лілося вольна і шырока, ім было цесна ў гэтай вузкай зале, яны біліся ў вокны, як той самы салавей-салоўка, і сотні людзей, здавалася, дыхаць перасталі, каб ён мог закончыць свой чароўны палёт. I недзе там, у глыбіні залы — са сцэны не ўбачыць, сядзеў Арсен Жураўскі са сваім сябрам Васілём Лаўрыновічам; Васілёва дзяўчына, Тамара, вучылася ў іх групе, гэта Васіль прывёў Жураўскага на святочны вечар у педвучылішча і пазнаёміў іх, і Валянціна неяк адразу адчула, што вось гэта і ёсць яе лёс, што яна неўзабаве выйдзе замуж за гэтага даўгалыгага хлопца з насмешлівымі вачыма і вузкім тварам і будзе доўга пакутаваць з ім. Так, так, ужо тады, пры знаёмстве, пры першай сустрэчы, Валянціна ведала, адчувала кожнай клетачкай свайго цела, што асуджана на пакуты, але не адвярнулася ад яго, як ад іншых хлопцаў, з якімі яе знаёмілі, не ўцякла — куды ад уласнага лёсу ўцячэш, дзе схааваешся?..

Спяваць і дыхаць — яна не ведала паміж гэтым розніцы. Проста, натуральна, без аніякага напружання яна брала самыя верхнія ноты, касмічныя вышыні, дзе ўжо, здавалася, і паветра не было. Неяк на трэцім курсе Марыя Якаўлеўна адвяла яе ў кансерваторыю, там Валянціну слухаў добры тузін прафесараў і выкладчыкаў, яны былі ў захапленні ад яе голасу, пастаўленага самой прыродай, і абсалютнага музычнага слыху; ёй прапанавалі кінуць сваё няшчаснае педвучылішча і пайсці вучыцца ў кансерваторыю, хоць у яе і не было сярэдняй адукацыі, у педвучылішча паступіла пасля сямі класаў, але яна ўперлася на сваім — хачу быць настаўніцай, толькі настаўніцай і больш нікім, і яны з жалем адпусцілі яе. Эх, дурыла, дурыла, стала б даўно спявачкай, можа, нават вядомай, спявала б галоўныя партыі ў самых знакамітых операх, і ўсё было 6 у тваім жыцці, усё, пра што ты марыла,— кветкі, апладысменты, усеагульнае захапленне, і, магчыма, не давялося 6 табе спазнаць, што адчувае чалавек, якога пераехала паравьм катком.

Яна праспявала тады «Салаўя» і «Урачыстую песню» Дунаеўскага — дзве свае самыя любімыя рэчы: у педвучылішчы было багата спявачак, але ніхто не адважваўся спаборнічаць з Валянцінай, ніхто і не падступаўся да каларатуры Аляб’ева і Дунаеўскага,— і сышла са сцэны пад выбух воплескаў. Асабліва стараліся Арсен і Лаўрыновіч, у Арсена нават далоні апухлі, так ён пляскаў. А потым былі танцы, хлопцы адцягнулі да сцен крэслы; і яны танцавалі, танцавалі, аж пакуль дзяжурныя выкладчыкі не пачалі гасіць святло, і Арсен асцярожна падтрымліваў яе і дыхаў у вуха. Узбуджаны, зачараваны, ён нагадваў вераб’я ў веснавой лужыне, і Валянціне было смешна ад гэтага яго падабенства, але адначасова сэрца яе поўнілася пяшчотай і салодкім болем. А потым яны выйшлі ў дворык, густа абсаджаны дрэвамі; голыя дрэвы мерзлі пад халодным ветрам; дворык быў завалены пульхным бялюткім — ніводнага следу навокал — снегам: на дварэ мяло. Арсен крыху патаптаўся каля яе, пасля раптам прыгнуўся і пачаў выкалупліваць снег з чаравіка: падлога ў зале была няроўная, сукаватая, а ён, бедны, так стараўся, з такім імпэтам танцаваў, што пракруціў у падэшвах дзіркі, і заўважыў гэта толькі тады, калі на дварэ стала холадна ў ногі. Ах, як яна тады рагатала з яго, хоць Марыя Якаўлеўна катэгарычна забараняла ёй не тое што рагатаць, нават размаўляць на холадзе, ды што ёй у тую хвіліну была Марыя Якаўлеўна з яе забаронамі! — як яна рагатала, аж у сумёт павалілася ад смеху. Што ж ты будзеш рабіць, бедненькі, як ты даклыпаеш дадому, яшчэ схопіш праз мяне запаленне лёгкіх, пачакай, я папрашу ў нашых хлопцаў, можа, хто мае запасныя чаравікі, які ў цябе памер, відаць, сорак апошні, га? I ён паваліўся ў снег, і моцна абхапіў яе, і прыціснуўся гарачымі вуснамі да яе вуснаў, а яна падхапілася, адштурхнула яго і пабегла ў інтэрнат — у самім будынку педвучылішча пад інтэрнат адвялі чацвёрты паверх, вялізныя класныя пакоі, дзе стаяла па два дзесяткі ложкаў, як у казарме,— а снег кружыў, кружыў над зямлёй, белы і чысты, як мара. Навагодняя ноч… Лепш бы я нагу сабе зламала і праляжала гэту ноч адна ў пустым, як стадола, пакоі; гэта ж з яе, з тае ночы, пачаўся мой шлях на Галгофу. Больш за дваццаць гадоў я брыла па ім, адчуваючы на сваіх плячах, на сэрцы сваім смяротны цяжар крыжа, аж пакуль мяне сёння не распялі на ім.

Месяцаў пяць яны пражылі як у ліхаманцы. Кожны вечар спатканні, кіно, тэатры, бясконцыя, ледзь не да раніцы, размовы. Валянціна яшчэ больш схуднела, часам яна і спала на ўрокак з адкрытымі вачыма; Арсену таксама было нялёгка, ён вучыўся ва універсітэце, на журфаку, на трэцім курсе, не паспяваў рыхтавацца да семінараў, не здаў у тэрмін курсавую — абое ледзь не завалілі летнюю сесію.

Арсен ведаў, што Валіны бацькі загінулі ў Мінску ў вайну, што яна вырасла ў дзіцячым доме, некалькі разоў ён хадзіў з ёю ў той дом — шэрую панылую будыніну ў Сляпянцы; Валянціна вяла там харавы гурток, нешта памагала выхавацелькам. Яна і яго прымусіла расказаць дзецям, як робіцца газета, а потым Арсен нават нарыс у «Чырвоную змену» напісаў пра гэты знешне змрочны, але цёплы і ўтульны дом, дзе добрыя людзі, не шкадуючы сябе, стараліся вярнуць дзяцінства абяздоленым жахлівай вайной дзецям, неяк адагрэць іх зарана агрубелыя сэрцы,— і гэты нарыс яму залічылі за курсавую работу, якую ён так і не зрабіў.

Стыпендыя ў педвучылішчы была маленькая — сто восемдзесят рублёў, хапала іх хіба што на батоны з малаком ды на танныя абеды ў сталоўцы інструментальнага завода, але Арсен хутка заўважыў, што Валянціна даволі добра і апранаецца, хоць дзіцячы дом ужо нічым памагчы ёй не мог. Акрамя той шыкоўнай чорнай сукенкі з бліскаўкамі, у якой ён яе ўпершыню ўбачыў, былі ў яе яшчэ некалькі просценькіх, будзённых, і паліто зялёнае, зусім новае, праўда, «сямісезоннае», як яна сама жартавала, і нават лакіраваныя туфелькі — запаветная дзявочая мара пачатку пяцідзесятых гадоў.

— Як гэта табе ўдаецца жыць на такія капейкі? — неяк не ўтрымаўся, спытаў ён, хоць і разумеў, што пытанне гэта не дужа тактоўнае і можа пакрыўдзіць Валянціну.— У мяне стыпендыя — чатырыста, і ў газетах патроху халтуру, і на радыё, і маці сотню-дзве прысылае кожны месяц, а я ўсё роўна ў хлопцаў на абед страляю. А ты…

— Чаму ж на капейкі? — па ўсмешцы Арсен убачыў, што Валянціна не пакрыўдзілася, і з палёгкай уздыхнуў.— Я ўсе тры гады, як сем класаў скончыла, у рэстаране «Беларусь» вечарамі пасудамыйкай была. Аж пакуль з табою не скруцілася, вольных вечароў не стала. Там жонка матчынага стрыечнага брата галоўным адміністратарам працуе, Левус Аксана Фёдараўна. Вельмі яна мяне шкадуе. Аформіць мяне на работу афіцыйна яна не магла, гады не дазвалялі, ды і наогул — студэнтка, няможна. Пухнуць ад голаду можна, а працаваць няможна… Ну, я так, неафіцыйна… Прыходзіла ў сем гадзін — і да адзінаццаці. А запісвалі на цётку Марылю, кладаўшчыцу. Быццам гэта яна па сумяшчальніцтву. Яна атрымае ў канторы грошы, нясе, смяецца…

— I багата ты так… намывала?..

— А якраз як твая стыпендыя, чатыры сотні. Я і харчавалася там, і з сабою ў педвучылішча прыносіла, дзяўчат падкармлівала. Ты нават не ўяўляеш, колькі рознага дабра застаецца на талерках. Не моршчыся, я аб’едкаў не падбірала, можа, толькі першыя дні… Вельмі ж у дзіцячым доме згаладалася. А потым… Кліенты як панапіваюцца, ім нічога ў горла не лезе. А афіцыянткі мяне шкадавалі, ведама ж — сіротка, ды і Аксана Фёдараўна… Прынясуць некранутае: «Паеш, Валечка, можа, вывучышся, чалавекам станеш, не век жа табе тут, у брудных ночвах, плёхацца. Некалі і нас добрым словам успомніш».— Валянціна ўздыхнула.— Пяску на вочы насыплюць, можа, тады я іх забуду. I Аксану Фёдараўну, і цётку Марылю, і Танечку… Не змагла б я без іх вучыцца, кінула б даўно, на якую фабрыку ўладкавалася б… А мне ж так хочацца стаць настаўніцай… Мае бацькі былі настаўнікамі, тата гісторыю выкладаў, а мама — у пачатковых класах… Вось так, Арсен, з гэтага я і жыла. А калі табе сорамна са мной, што я посуд мыю ды з чужых талерак ем, дык будзь здароў, пашукай другую. Можа, дачка якога міністра трапіцца ці акадэміка — ім хлеб зарабляць не трэба. А не захочаш шукаць, усё роўна заўтра не прыходзь ды і пасля таксама, хіба што днём на хвілінку. Я зноў у рэстаран пайду, вельмі хочацца да выпускнога вечара новую сукенку пашыць, не надзяваць жа чорную…

У шэрых вачах яе стаялі слёзы, і ён цалаваў гэтыя вочы, задыхаючыся ад пяшчоты, ад спагады і жалю, ад таго, што не можа купіць ёй новую сукенку да выпускнога вечара і пачаставаць у тым самым рэстаране, не ў закутку пры кухні, не з чужых талерак, няхай сабе нават і некранутых, а ў прыгожай зале, пад крыштальнымі люстрамі, дзе сам ён, дарэчы, яшчэ ні разу не быў.

— Вось чаму ў цябе такія рукі,— глуха сказаў ён.— А я ўсё думаў, усё не мог зразумець, чаму ў цябе такія маршчыністыя рукі, як быццам чужыя, як рукі маёй мамы…

— Таму, вядома,— Валянціна асцярожна пацерла рукі, вялікія, амаль мужчынскія, з доўгімі дужымі пальцамі.— Патрымай іх тры гады ў гарачай тлустай вадзе, у содзе, і ў цябе такія будуць. Але нічога, я сваіх рук не саромлюся. Затое не крала імі, кавалка хлеба ў людзей не прасіла. Працавала.

Ён узяў яе рукі і прыціснуў да твару.

— Пацярпі,— прашаптаў ён.— Мне абяцалі месца ў газеце, тады я адразу ж перавядуся на завочнае, і мы пажэнімся. I табе больш ніколі не трэба будзе мыць посуд. Я ўсё жыццё буду сам мыць посуд, каб ты забылася на гэ-та. Я куплю табе столькі сукенак, што ты не будзеш ве-1 даць, куды іх падзець. Дай мне толькі пачаць працавацц

— У нас у красавіку размеркаванне. Зашлюць мянеі куды-небудзь на Палессе — і ўсё наша каханне скончыццаі Вось так, Арсенка. 3 вачэй далоў, з сэрца вон.

— Ты — пра сябе?

— Не, пра цябе.

— Мы пажэнімсч, і табе дадуць свабодны дыплом. Так заўсёды робіцца, я ведаю. Школ у Мінску багата, без работы не застанешся.

Яна адвярнулася.

— Дай бог нашаму цяляці воўка з’есці.

— Ды ты хоць пойдзеш за мяне?

— Пайду. 3 заплюшчанымі вачыма. Хоць на край свету. Я кахаю цябе.

— Скажы гэта яшчэ раз,— папрасіў Арсен, зазіраючыі ёй у вочы.— Чуеш? Я прашу цябе…

У сакавіку ў газеце вызвалілася месца літсупрацоўніка сельскагаспадарчага аддзела, і Арсена ўзялі на работу. Ён перавёўся на завочнае аддзяленне, а неўзабаве яны з Валянцінай занеслі ў загс заяву. Ім далі месяц на роздум, хаця, здаецца, чаго там было думаць… Усё тысячу разоў перадумана і вырашана. Але закон ёсць закон.

Тыдні праз два пасля гэтага Арсен павёз Валянціну пазнаёміць з маці. Быў ён родам з Бабруйска, там скончыў школу, адтуль прыехаў у Мінск, ва універсітэт. Яго бацька, Міхаіл Сяргеевіч Жураўскі, лётчык, камандзір эскадрыллі, у трыццаць сёмым годзе загінуў у Іспаніі. Арсен быў тады яшчэ зусім малы і амаль не помніў яго, ведаў толькі па фотаздымках. Маці, Лідзія Трахімаўна, як засталася ўдавой у дваццаць тры гады, так больш замуж і не выйшла, хаця і перад вайной, і пасля вайны да яе не раз сваталіся мужчыны. Усім адмаўляла, баялася, што кепска будзе сыну з чужым чалавекам. Працавала яна швачкай на фабрыцы, трошкі шыла дома, з таго і жылі. Старэнькая швейная машына «Зінгер» памагла ім перабедаваць вайну, акупацыю, не дала памерці з голаду…

Пакуль перапоўнены людзьмі цягнік нетаропка поўз да Бабруйска, спыняючыся каля кожнага слупа, Арсен расказваў Валянціне пра свой ціхі і зялёны горад, амаль дашчэнту спалены і разбураны фашыстамі, пра жоўтыя пляжы Бярэзіны, пра сваю школу… Чым бліжэй яны пад’язджалі, тым больш ён нерваваўся, надоўга замаўкаў, выходзіў у тамбур курыць.

— Баішся? — здагадалася Валянціна і адчула, што і сама баіцца гэтай паездкі, баіцца чужой, незнаёмай жанчыны, якая павінна стаць ёй мамай. Як яна сустрэне сваю будучую нявестку, ці ўпадабае? А раптам не? Што ж тады будзе? Як тады жыць?..

— За сябе я не баюся,— крыва ўсміхнуўся Арсен.— Я для сябе даўно ўсё вырашыў. За цябе… Ты, калі што якое, не звяртай увагі, га? Пастаўся да яе з гумарам. Разумееш, яна так марыла, што я скончу вучобу, вярнуся і мы будзем жыць разам. Яна мне нават нявесту прыгледзела, дачку нашага суседа-нарыхтоўшчыка. Багаты, як Шэйлак… Сто тысяч пасагу абяцаў…

— Дрэнь мае справы.— Валянціна хацела засмяяцца — не атрымалася: твар як акамянеў.— Навошта ж ты вязеш мяне? На пасмешышча?

— Ды не патрэбна яна мне,— горача сказаў Арсен.— I тысячы яе не патрэбны. Гэта мама… я ж табе кажу. Не звяртай увагі. Я кахаю цябе, разумееш?! Толькі цябе…

— Лепш бы я засталася ў інтэрнаце,— уздыхнула Валянціна, і ад прадчування бяды ў яе сціснула сэрца.

Калі цягнік прыйшоў у Бабруйск, была ўжо ноч. Народу з вагонаў вываліла многа. Натоўп паваліў на плошчу, да аўтобусаў, а яны з Арсенам пайшлі пешшу. Добра ўтаптаная сцежка вілася паўз чыгунку. Арсен сказаў, што ісці зусім недалёка: на другім пераездзе налева, на вуліцу Бахарава. Пра генерала Бахарава, які разам са сваімі танкістамі вызваляў горад ад немцаў, пра тое, што ён пахаваны ў скверы, у цэнтры Бабруйска, Валянціна ўжо ведала — некалі Арсен паказваў ёй фотаздымак: магутны танк над чорнай гранітнай плітой…

Перад першым пераездам іх абагнаў цягнік, на якім яны прыехалі. Затым яшчэ адзін — таварны. Злева ад чыгуначнага насыпу, па якім яны ішлі, свяціліся вокнамі хаты, цямнелі сады. Справа, усцяж чыгункі, цягнуўся высачэзны плот з калючым дротам наверсе, падыходы да яго асвятляліся з вышак пражэктарамі.

— Што гэта? — спытала Валянціна.

— Калонія для малалетніх злачынцаў,— хмура адказаў Арсен.— Вунь там, насупраць, цераз дарогу,— ён паказаў рукой,— мая школа. Я быў у сёмым класе, калі тут хлопцы ўзбунтаваліся. Разагналі ахову, але вырвацца ў горад не змаглі. Тады яны падпалілі свае баракі, майстэрні, а самі залезлі на дахі. Мы збегліся сюды, на чыгунку, глядзелі. Са станцыі падагналі пажарны цягнік, сталі заліваць агонь. Вада збівала хлопцаў з дахаў, а яны крычалі: «Спасибо товарищу Сталину за наше счастливое детство!» — і падалі ў агонь, як падбітыя птушаняты. Мяне кожны раз калоціць, калі я тут іду, а колькі гадоў мінула…

Пераезд сустрэў іх вясёлым святлом ліхтароў, па абодва бакі яго ляжала ціхая, бязлюдная ў гэты позні час брукаваная вуліца. Арсен узяў Валянціну за руку.

— Якая ў цябе рука халодная. Як лядыш…

Яна прамаўчала. Стукала, вырывалася з грудзей сэрца.

Шаша ішла ўніз. Абапал яе стаялі стромкія таполі, праз густую лістоту цадзілася святло рэдкіх ліхтароў. Драўляная хатка з шыльдай «Цырульня». Жалезныя вароты і цагляныя гмахі нейкай фабрыкі. Ці не тут працуе маці Арсена?.. Магазін… Валянціна ўзіралася ў наваколле, быццам адчувала, што бачыць усё гэта першы і апошні раз.

Арсен спыніўся перад вялікім драўляным домам на высокім падмурку і сціснуў яе руку. Яна зразумела: прыйшлі. Дом быў абшаляваны дошкамі і пафарбаваны, аканіцы — сем вокнаў на вуліцу — зачынены, цьмяна блішчэў жалезны дах.

— Гэта ваш дом? — здзівілася Валянціна: Арсен расказаў, што жывуць яны цеснавата — два маленькія пакойчыкі і кухня, а тут — цэлы палац.

— Жактаўскі,— адказаў ён.— Акрамя нас тут яшчэ тры сям’і. Усё падзелена: і хлеўчукі, і грады, і яблыні… Толькі прыбіральня агульная.

Ён адчыніў веснічкі, падняўся на ганак, пастукаў у акно. Амаль імгненна адчыніліся дзверы, і ў паласе святла, што вырвалася адтуль, з глыбіні, Валянціна ўбачыла невысокую таўставатую жанчыну ў цёплым мультанавым халаце. Круглы твар яе свяціўся радасцю. Яна абхапіла Арсена за шыю, і той нахіліўся, каб ёй было зручней, і пяшчотна, як маленькую, гладзіў яе па сівых валасах.

— Мама… Ну, мама… Годзе…

Валянціна стаяла на ганку ззаду, чакала. Чамусьці яе калаціла, хоць ноч была цёплая, амаль летняя, нешта млела ўсярэдзіне, і вельмі, аж вусны зліпаліся, хацелася піць.

Нарэшце Арсен ледзь не сілком адарваў ад сябе маці і сказаў;

— Гэта Валянціна. Я табе расказваў. Пазнаёмся…

— Добры вечар,— нясмела прагаварыла Валянціна.

Лідзія Трахімаўна змерала яе невідушчым позіркам і пайшла ў хату. Арсен схапіў Валянціну за руку і пацягнуў за сабой. Яна не працівілася: усё яшчэ на нешта спадзявалася…

У вузкім калідорчыку Арсен памог Валянціне зняць паліто, падштурхнуў у пакой. 3 папрокам кінуў:

— Ну што ж ты, мама…

Лідзія Трахімаўна стаяла каля буфета, хуталася ў пуховую хустку, накінутую на плечы. Гладка прыбраныя валасы скручаны на патыліцы ў цяжкую куксу, белы з чырвонымі плямамі твар, поўныя нянавісці прыжмураныя вочы... Валянціна аж скаланулася, зазірнуўшы ў гэтыя вочы, і разгублена спынілася на парозе.

— Як ты яго зацугляла? — Голас у Лідзіі Трахімаўны быў рэзкі, хрыплы, адчувалася, што яна ледзьве стрымліваецца, каб не закрычаць.— Ты грубая? На якім месяцы? Можа, яшчэ не позна зрабіць аборт? Вядома, гэта забаронена, але… У мяне ёсць добры ўрач, за грошы ён усё зробіць…

Валянціна адхіснулася, быццам ёй варам у твар лінулі. Арсен моцна абхапіў яе за плечы.

— Мама! — крыкнуў ён.— Што ты вярзеш, мама?

— Маўчы, смаркач! — Лідзія Трахімаўна ўскінула галаву, яна быццам вышэйшая ростам зрабілася.— Ты не ведаеш гэтых дзетдомаўскіх прастытутак, а я іх ведаю! Я не дазволю ёй зламаць тваё жыццё!

Валянціна адштурхнула Арсена і выйшла ў калідор. Схапіла з вешалкі сваё паліто, асцярожна, як сляпая, спусцілася з высокага ганка. Там, у хаце, нешта крычаў Арсен, нешта крычала Лідзія Трахімаўна, але да яе гэта ўжо не мела ніякага дачынення. Яна бегла па цьмяна асветленай вуліцы да пераезда і ніяк не магла патрапіць рукамі ў рукавы паліто. Пуста было і лёгка — ні злосці, ні крыўды, нават плакаць не хацелася. Адно дабегчы да станцыі, убіцца на які цягнік, хоць на таварняк.

Арсен дагнаў яе ўжо аж каля вышкі з пражэктарамі. Моўчкі ішоў ззаду. Пад яго падэшвамі рыпелі каменьчыкі.

Каля другога пераезда, дзе было светла ад ліхтароў, ён узяў Валянціну за руку.

— Пачакай. Астудзіся трошкі. Усё роўна да раніцы цягніка няма.

— Пайду пешшу.— Яна вырвала руку.

— Як? — не зразумеў ён.

— Па шпалах.

Арсен змучана засмяяўся.

— Ваўкі з’ядуць. Ведаеш, колькі ў лясах каля Мірадзіна ваўкоў?! Пачакай. Я не заву цябе назад. Пройдзе нейкі час, і вы памірыцеся.— Валянціна адмоўна пахітала галавой.— Памірыцеся, памірыцеся — яна ўжо сама шкадуе, што нагаварыла столькі глупстваў…

Валянціна не адказала. За будкай дзяжурнай па пераезду віднеўся калодзеж, яна адчула, што памірае ад смагі, і пайшла туды. Зняла з цвіка пакамечанае вядро, навязанае на слізкую вяроўку, у ім было трохі вады. Нахіліла — халодная вада лінула ёй у твар, пацякла па целе. Піла нагбом і не магла напіцца, не магла заліць агонь, што выпальваў ёй вантробы. Дрыжалі рукі, вада лілася за каўнер сукенкі, якую яна пашыла да гэтай паездкі, да вяселля, і на паліто, і на ногі — чыстая, жывая, ледзяная… Яна быццам змывала з Валянціны ўвесь бруд, у які яе выкачала Лідзія Трахімаўна сваімі словамі, змывала і не магла змыць.

Цяпер можна было плакаць — усё роўна твар мокры, хто здагадаецца, слёзы гэта ці проста вада…

Арсен забраў у яе вядро, пачапіў на цвік.

— Хопіць. Прастудзішся.

Выцер сваёй хустачкай ёй твар, сукенку, зашпіліў паліто. I яны пайшлі на станцыю.

На вакзале было пуста, толькі каля закрытай касы некалькі чалавек з клумкамі чакалі позняга цягніка на Жлобін. На Арсена і Валянціну ніхто не звяртаў увагі. Яны прайшлі ў залу чакання, селі ў кутку на лаўку з высокай нязручнай спінкай, і Валянціна як бы ў нейкую бездань правалілася. I нічога ў той бездані не было — ні Арсена, які пяшчотна сціскаў яе рукі, ні яго раз’юшанай маці, ні чужога незнаёмага горада — яна так і не паспела яго ўбачыць, пахадзіць па яго вуліцах,— нічога, акрамя невыноснай гарачыні. Валянціне здавалася, што яе звязалі і кінулі ў вогнішча, у зыркае полымя, і яна не магла паварушыць ні рукой, ні нагой, каб хоць адсунуцца, адпаўзці ўбок. Вось ужо задымілася — зараз успыхне! — сукенка, вось загарэліся валасы і пякучы боль працяў усё цела. «Хоць бы хутчэй памерці,— падумала яна,— хоць бы хутчэй…»

Ачуняла ўжо ў цягніку, аж за Рудзенскам. Прыціснулася гарачай шчакой да халоднага чорнага шкла. Адразу стала лягчэй. У Мінску на трамваі даехала да інтэрната.

Два дні пластом праляжала на сваім ложку. Дзяўчаты перапалохаліся, хацелі выклікаць урача — не дазволіла, Потым пайшла на заняткі. А яшчэ праз тыдзень з букетам бэзу, урачысты, адпрасаваны, па яе прыехаў Арсен.

— Урэшце нам не з маткай жыць,— сказаў ён.— Калі ты мяне сапраўды кахаеш, паехалі ў загс. Нам прызначана на сёння. Ну, а калі не…

Яна кахала. Сапраўды. I ведала, што ён таксама кахае яе. А Лідзія Трахімаўна… Што ж, жыццё пакажа…

Так яны сталі мужам і жонкай. Арсен зняў на Саламянай вуліцы, непадалёк ад педвучылішча, маленькі, метраў на шэсць, пакойчык з нікеліраваным ложкам, тумбачкай і дзвюма табурэткамі,— пры ўсім жаданні туды больш нічога нельга было ўвапхнуць, ды ім больш нічога і не патрэбна было. Там меркавалася і сабраць некалькі яго таварышаў і яе сябровак, каб адзначыць гэту падзею. Але ўсё адбылося інакш: вяселле Валянціне наладзілі пасудамыйкі, афіцыянткі, кухаркі, усе, на чыіх вачах яна тры з паловай гады зарабляла сабе магчымасць вучыцца, хто палюбіў яе за сціпласць і працавітасць. У банкетнай зале накрылі такі стол, што бедныя студэнты, яго і яе сябры, якіх Аксана Фёдараўна загадала ім прывесці, аж аслупянелі, ды і самі маладыя таксама.

На тым вяселлі Валянціне падарылі ўсё, што трэба, калі пачынаеш самастойнае жыццё: пасцельную бялізну і капу, засцілаць ложак, лыжкі і відэльцы, талеркі і кубкі, каструлі, мясарубку і процьму іншых рэчаў, аб існаванні якіх яна нават не здагадвалася. Позна ноччу, калі ўсе разышліся, студэнты, сябры Арсена, ледзь завалаклі Валін «пасаг» да іх на кватэру.

Лідзія Трахімаўна на вяселле не прыехала. Павіншавала тэлеграмай, спаслалася, што кепска сябе адчувае. Характар у яе быў упарты — упершыню адведала сына з нявесткай толькі калі нарадзіўся Андрэйка. Арсен часам ездзіў да яе, пасылаў грошы. Валянціна не пярэчыла: твая маці, твая справа. Пазней Лідзія Трахімаўна прыязджала час ад часу на дзень-два: Арсен вадзіў яе да ўрачоў. Да Валянціны ставілася як да чужой — абыякава-ветліва. Ні абдымкаў, ні пацалункаў, ні падарункаў… хіба што ўнуку. «Добры дзень».— «Добры дзень».— «Бывайце здаровы!» — «Шчасліва!» Аказалася, што можна жыць і так. Арсен гэта называў «халоднай вайной». Ён пакутаваў, але памірыць іх не стараўся. Урэшце, лепш «халодная» вайна, чым «гарачая».

Раніцай Арсен бег на работу, Валянціна — на заняткі. За пакойчык плацілі чатырыста рублёў у месяц, палову яго зарплаты. Арсен нават думкі не мог дапусціць, што Валянціна зноў пайшла мыць посуд, з гэтым было скончана назаўжды. Каб неяк пражыць, трэба было пісаць. І ён пісаў. Ездзіў у камандзіроўкі і пісаў днём і ноччу. Не грэбаваў нічым. Заметкі, інфармацыю, нарысы, фельетоны, рэцэнзіі, агляды… Пісаў у сваю газету, у чужыя, у часопісы, на радыё. Валянціна дзівілася яго працаздольнасці, радавалася, што яго хваляць сябры. Яны ж часам папракалі Арсена, што ён спяшаецца, не ўнікае глыбока ў праблемы, злоўжывае штампамі. «Пляваць,— смяяўся Арсен.— Мне патрэбны грошы, каб купіць жонцы новую сукенку і зімовае паліто, каб плаціць за кватэру, і я зарабляю гэтыя грошы, вось і ўсё».

Валянціна не разумела гэтага. Не гналася яна за сукенкамі ды і без зімовага паліто неяк абыходзілася. Ці ж можна пасміхацца з самага галоўнаіа ў жыцці — з работы? Ці можна зводзіць яе толькі да грошай…

На свае заняткі ва універсітэце Арсен глядзеў скрозь пальцы, вучыўся ён лёгка, усё хапаў на ляту, трох начэй яму было дастаткова, каб перагартаць падручнік і спакойна здаць любы экзамен, тым больш што на завочным адзнака не мела для яго значэння — абы не «хвост», Да таго ж ён ужо працаваў у рэспубліканскай газеце, яго імя мільгала там і тут, а на завочным да такіх студэнтаў ставіліся памяркоўна. Калі ўжо чалавек журналіст, дык трэба яму даць дыплом, каб неяк ураўнаважыць таго дурня, які выйдзе з універсітэта з дыпломам, так і не навучыўшыся звязаць два радкі. А Валянціна вучылася цяжка, вечары ў пасудамыйні дарэмна не прайшлі, падрыхтоўка ў яе была слабая, брала больш зуброжкай, а на гэта патрэбен быў час і час. Арсен як мог памагаў ёй: тлумачыў незразумелае, пісаў сачыненні, на керагазе ў калідорчыку гатаваў абед бегаў па магазінах. Трэба ж было ёй неяк закончынь сваю вучобу. Ён кахаў яе — і нічога не было яму ў цяжар; абыдзецца, пасля будзе лягчэй. Затое якой жа ўдзячнасцю свяціліся яе вочы, калі яна адрывала іх ад падручніка,— за адзін гэты пагляд Арсен быў гатовы зямлю перавярнуць, а не то што падсмажыць яешню або адварыць сасіскі.

3 гаспадарамі — старой і старым — жыў іх унук Эдзік, здаравенны круглатвары бэйбус з пустымі вачыма, тоўстымі адтапыранымі губамі і жаночым азадкам. Ён развёўся з жонкай і цяпер залізваў душэўную рану — пралежваў канапу ў суседнім пакоі. Па вечарах, калі Валянціна зубрыла, а Арсен пісаў, уладкаваўшыся ля тумбачкі, Эдзік круціў прыёмнік. Прыёмнік быў шыкоўны, «Беларусь»,— вялізная скрыня з дзесяткамі кнопак, браў ён увесь свет і роў так, што, мабыць, аж на Камароўцы было чуваць. Арсен і Валянціна прасілі Эдзіка хоць зменшыць гук, але ён толькі пасміхаўся: «Я тут гаспадар. Не падабаецца, каціцеся к чортавай матары, інтэлігенты паршывыя». Сам ён скончыў сяк-так шэсць класаў і працаваў грузчыкам на прадуктовай базе, «інтэлігентаў» не лічыў за людзей. Пазней Валянціна растлумачыла Арсену сапраўдную прычыну гэтай злосці: Эдзік неяк у калідоры аблапаў яе і яна з усяе сілы дала яму па мордзе. Рука ў Валянціны была цяжкая, Эдзік заліўся крывёю і больш не прыставаў.

Самае смешнае было ў канцы месяца, калі Арсен аддаваў гаспадыні грошы за кватэру. Яніна Францаўна, паслініўшы пальцы, старанна пералічыла паперкі і папрасіла яшчэ дзесятку.

— Тут жа роўна чатырыста,— здзівіўся Арсен.— Няўжо я памыліўся?

— Не, не,— паспешліва адказала Яніна Францаўна,— вы не памыліліся.— Але ж вы цэлы месяц слухалі радыёпрыёмнік, а гэта ж таксама каштуе грошай. Адной электрыкі колькі нагарэла…

Даводзіць ёй, што яму з Валянцінай тая музыка часцей замінала, што яны не маглі за ёю ні працаваць, ні адпачываць, не мела сэнсу. Гаспадыня проста не зразумела б гэтага. Яна глядзела на Арсена выцвілымі вочкамі з такой пераканасцю ў сваёй праўдзе: слухалі музыку — плаціце! — што ён засмяяўся і дастаў яшчэ дзесятку: знайсці асобны пакойчык у той час было вельмі цяжка. Тым больш што Яніна Францаўна ўвогуле была не самай дрэннай з мінскіх гаспадынь. Яна не лезла ў іх справы, дазваляла карыстацца керагазам, толькі газу Арсен купляў сам, нават некалькі разоў запрашала да сябе ў вялікі пакой піць чай. Ставіла на стол самавар, даставала з буфета тонкія фарфоравыя кубкі, клала ў разетачкі па лыжцы варэння, прыносіла ў вазачцы тонка нарэзаны яблычны пірог.

Валянціна ненавідзела гэтыя кубкі да дрыжыкаў і з дазволу гаспадыні прыносіла свой, фаянсавы. Кубкі, як і шмат што іншае, дасталіся Яніне Францаўне ў спадчыну яшчэ ад прабабкі, было ім ужо амаль сто год, старая з гонарам сказала пра гэта ў першы ж вечар, калі яны зайшлі да яе. Валянціна не тое што ў рукі ўзяць — дыхаць баялася на тоненькі, амаль празрысты, фарфор, якому месца было хіба што ў музеі. Кубкі, сподачкі, ваза былі ўпрыгожаны саладжавымі малюнкамі пастушкоў і пастушак, якія пасвілі на квітнеючым лузе авечак. Каб яна, крый божа, незнарок разбіла хоць адзін, Яніна Францаўна, відаць, адразу ж выгнала б іх на вуліцу.

Валянціна доўга не магла зразумець, чаму ж яна ставіць свой бясцэнны скарб на стол, чаму дастае яго з-за шкла гэткага ж стогадовага музейнага буфета, упрыгожанага выразанымі з дрэва купідонамі і гронкамі вінаграду? А потым здагадалася: гэта пыха, ненатольная пыха! Ёй мала — мець, трэба яшчэ і пахваліцца, і выклікаць зайздрасць, вось тады толькі можна адчуць ад рэчы сапраўдную асалоду. I Валянціна рабіла выгляд, што сапраўды любуецда гэтымі кубачкамі, ахкала і вохкала над імі і разглядала ружаваты фарфор на святло, у той час як ёй хацелася бразнуць яго аб падлогу. «Што гэта? — з роспаччу думала яна.— Прайшла такая жахлівая вайна, столькі гарадоў і вёсак знішчана, разбурана, за нейкія два кварталы адсюль, ад гэтай вулачкі, усё яшчэ ляжаць чорныя, страшныя руіны, сотні тысяч людзей страцілі ўсё, што мелі, нават жыццё, а ў гэтым доме захавалі стогадовыя чарапкі, і ганарацца імі, і дрыжаць над імі, як быццам гэта самая каштоўная рэч на свеце. Не, лепш ужо ўсё жыццё карыстацца капеечнымі шклянкамі…»

Затое як жа шчыра захапляўся ўсім гэтым Арсен! Вось у кім Яніна Францаўна знайшла родную душу! Яму ўсё падабалася: і музейны сервіз, і крыштальная люстра, што вісела над круглым сталом на бронзавых ланцугах, і блакітны дыван з пунсовымі ружамі на ўсю сцяну, і вялізны гадзіннік у кутку, з бліскучымі вагамі і залацістым цыферблатам — працяглае меладычнае бомканне яго доўга не давала Валянціне спаць, і цяжкія, цёмныя ад старасці срэбраныя нажы, лыжкі і відэльцы… Ён любіў усе гэтыя рэчы, быццам яны былі жывыя. «Нічога,— шаптаў ёй Арсен, калі яны вярталіся ў свой пакойчык,— пацярпі. Некалі і ў нас будзе не горш, вось пабачыш!»

А ёй не патрэбна бьшо ўсё гэта, ёй нічога не трэба было, апрача школы і яго кахання, але ён, відаць, так і не здолеў гэтага зразумець.

Ці не тады нарадзілася ў яе абыякавасць да рэчаў, нават да самых дарагіх, і не ў спадчыну атрыманых, а купленых за ўласныя, цяжкай працай заробленыя грошы? А можа, яшчэ раней, у дзіцячым доме, дзе ніхто не меў нічога свайго, дзе ўсё было агульнае, дзе ўсё было бясплатнае, дзе ўсе ведалі, што праз год дадуць новае, дык чаго над ім калаціцца, чаго яго берагчы… Абыякавасць да рэчаў, да мяшчанскай утульнасці і вылізанаеці, да тых уяўных каштоўнасцей, якімі Арсен паступова пачаў усё больш і больш даражыць…

«Ах, Арсен, Арсен, маё жыццё, мая Галгофа, мой цяжкі і горкі крыж...»

4

Людзі заходзілі ў аўтобус на прыпынках і выходзілі, а Валянціна Іванаўна сядзела ў сваім кутку, заціснутая нейкім мажным дзядзькам з тоўстым партфелем, і думкі яе блукалі далёка адсюль, у іншай прасторы і ў іншым часе. Там яна дыхала гарачай парай над цынкавымі ночвамі з брудным посудам — талеркі асобна, талерачкі асобна, бакалы і чаркі, відэльцы і нажы — усё асобна, а рукі распухлі і сталі чырвоныя, як кавалкі сырога мяса; бедныя вы мае ручанькі, рыдлёўку вам трымаць, а не мужыкоў лашчыць! Ужо цяжарная Андрэем, з зямлістымі плямамі на твары, здавала ў педінстытуце экзамен па педагогіцы, і ён, нягоднік, біў яе ножкай у жывот так моцна, што яна ледзь не губляла прытомнасць — на шчасце, выкладчык заўважыў, што ёй зусім кепска, і адпусціў, не даслухаўшы адказу на другое пытанне, а то, пэўна, давялося б выклікаць «хуткую дапамогу». У вялізным натоўпе, не на сваім, а на яго выпускным вечары, спявала «Салаўя» Аляб’ева і бачыла блізка-блізка перад сабою радасныя, шчаслівыя вочы Арсена — чорныя, глыбокія, як калодзеж, з жаўтаватымі кропелькамі вакол зрэнкаў. Якая пакутлівая асалода — правальвацца ў бездань гэтых вачэй і ляцець, ляцець і адчуваць, што зямное прыцягненне больш не мае над табой улады, нішто не мае над табой улады, акрамя гэтых пяшчотных шчаслівых вачэй.

Салавей мой, салавей… Бязглуздая сарока-тараторка, вось што ты такое…

Раптам яе быццам у плечы хто штурхнуў, яна ўсхапілася і пачала прабівацца да выхаду, бесцырымонна расштурхоўваючы людзей, што набіліся на заднюю пляцоўку. Яна не ведала, які гэта прыпынак, але падсвядома адчувала, што павінна тут выйсці, абавязкова тут, і выскачыла Ў апошні момант, калі шафёр ужо зачыняў дзверы. Нейкую хвіліну яна стаяла на асфальце і не магла зразумець, дзе знаходзіцда, потым здагадалася — на Юбілейнай плошчы, і зразумела, якая сіла выштурхнула яе з перапоўненага аўтобуса менавіта тут. Круглы гадзіннік на рагу магазіна «Тэхніка ў побыце» паказваў пяць пятнаццаць. Яе дарога на Галгофу свайго кахання яшчэ не скончылася, не, ёй яшчэ трэба было прайсці колькі крокаў, знайсці вуліцу Дзімітрава і там або памерці, або знайсці ў сабе сілы пакончыць з усім гэтым, ачысціцца ад гэтай навалачы і пачаць новае, якое яно ўжо там будзе, жыццё.

Валянціне Іванаўне апантана захацелася на свае вочы ўбачыць, як гэта будзе. Разам яны пойдуць па той вуліцы ў дом нумар адзінаццаць ці паасобку? Пэўна ж, паасобку, не хопіць у іх нахабства, каб ісці разам, пабраўшыся за рукі. Закаханыя маладзёны… Гэта ж як на крадзёж. Трэба ж нейкае сумленне мець. Хаця адкуль яно ў іх, сумленне? Каб у іх была хоць кропля таго, што людзі называюць сумленнем, не было б нічога гэтага, ніколі не было б.

Ёй нясцерпна захацелася ўбачыць, як яны, разам ці паасобку, зойдуць у гэты дом, пачакаць мінут дзесяць-дваццаць, а затым зайсці самой і пазваніць у дзверы. У яе соладка абмерла сэрца, калі яна ўявіла, які там узнімецца пярэпалах. Трапілі ў пастку, душа з вас вон, трапілі… Вядома, яны затояцца, як мышы, каб той, хто звоніць, вырашыў, што кватэра пустая,— і толькі адна думка апячэ абаіх: а хто ж гэта звоніць? Выпадковая прыяцелька, суседкаі ці… ці нехта свой? А я буду ціснуць і ціснуць на чорненькую кнопку званка, няхай грыміць, вішчыць, заходзіцца — па іх нервах, напятых, як струны, па іх сэрцах. О-о, з помслівай радасцю думала яна, ім адразу ж расхочацца мілавацца, праз пяць мінут яны пачнуць ужо люта ненавідзець адзін аднаго: усё з-за цябе, з-за цябе… А калі гэтая сцерва Чумакова накрыла стол — а яна ж накрые стол і дастане з халадзільніка шампанскае (такія сустрэчы, напэўна ж, не абыходзяцца без шампанскага, трэба ж неяк нечым адурманіць, падагрэць сябе, каб займацца сярод белага дня тым, што нармальныя людзі робяць ноччу, што па самой інтымнай прыродзе сваёй баіцца святла), дык у іх кавалак засядзе ў горле і чаркі выслізнуць з рук. Я ім наладжу Варфаламееўскую ноч, век будуць помніць. Цікава, ці доўга яны пратрымаюцца? Хто падыдзе да дзвярэй, Арсен ці яна? Ёсць там вочка? Калі ёсць, я заткну яго пальцам, чорта лысага яны ўбачаць. Ён упнецца вокам у цемру і на дыбачках вернецца назад, у пакой, і зашэпча ёй, што нічога не відаць, а званок будзе грымець, грымець — наўрад ці ён здагадаецца абарваць правады! Божа літасцівы, каб я трапіла ў такое становішча, я, відаць, звар’яцела б праз пяць мінут, але я ніколі не траплю ў такое становішча. Я сумленная жанчына, гэты падонак быў маім першым і апошнім мужчынам, хаця колькі іх, бязрогіх казлоў, увівалася вакол мяне, асабліва ў санаторыях, дзе ўсе яны, нават самыя старыя, брыдкія і нямоглыя, быццам шалеюць, апынуўшыся на свабодзе. А ці мала было аматараў задурыць мне галаву тут, дома? Адзін ваенком Наўроцкі чаго варты. Прыгажун, весялун, колькі кампліментаў я чую ад яго на кожнай нарадзе, калі мы бываем разам, колькі прапаноў з’ездзіць у лес, на Мінскае мора, у рэстаран «Заслаўе» — куды-небудзь, дзе нас ніхто не ведае. Быццам я не разумею, што стаіць за гэтымі прапановамі! Гэта з яго лёгкай рукі мяне сталі называць «жалезная ледзі»; чорт яго ведае, чаго болей у гэтай мянушцы, павагі ці абразы. Ва ўсякім разе, я хутка паставіла яго на месца, і яго, і іншых… А чаму, чаму? Я ж не жалезная, я звычайная, я столькі напакутавалася з Арсенам, і мне часам хацелася, каб вехта адагрэў душу,— чаму я засталася сама сабой? Відаць, таму, што ў мяне ёсць пэўныя прынцыпы, калі б я здрадзіла ім, я перастала б сябе паважаць, а для мяне гэта ўсё роўна што смерць… Ну, а калі прасцей, без прынцыпаў? А калі прасцей, дык я ўсё жыццё кахала Арсена, я нават уявіць сабе не магла, каб чужыя брудныя рукі абдымалі мяне. Мне праціўна было пра гэта нават падумаць. I гэта ўсё? Толькі сумленна, сумленна, смешна ж ілгаць самой сабе. Ну, калі зусім сумленна, як на споведзі, дык я страшна баялася абортаў. Гэты страх атруціў мне маладосць, што ні кажы пра Арсена, ён бярог мяне, а ці стаў бы берагчы чужы, для каго галоўнае — атрымаць сваё, на якое ліха ён бярог бы мяне? Не, глупства, няпраўда, навошта я нагаворваю на сябе? Так, некалі баялася, але потым з’явіліся гэтыя пілюлі, урэшце я ж не ад Веранікі Акімавай пра іх даведалася… Каб мяне ўтрымліваў толькі страх… Але ж я не кінулася ў гульбішчы, як некаторыя іншыя бабы,— вось іх толькі страх і ўтрымліваў, а не стала страху — і нічога не стала. Раней быў бог, потым — страх, а цяпер што? Сумленне, вернасць, звычайная чалавечая гідлівасць… Гэта тое, што калі яна ёсць, дык ёсць, а калі няма — у аптэцы не купіш. Сексуальная рэвалюцыя… Якая гэта рэвалюцыя, адна распуста, разбэшчанасць, разгул самых нізкіх інстынктаў. Нашто чалавеку дадзены розум, каб не кіраваць сваімі эмоцыямі, каб не падаўляць у сабе ўсё жывельнае, амаральнае, што прыніжае і зневажае яго?!

Ох, не ведаю, нейкі тлум у галаве стаіць, усё вызначыць, сфармуляваць хочацца. А яно ж, відаць, куды прасцей. Я ўсё жыццё многа і цяжка працавала, вельмі стамлялася, што мне былі тыя гулі, свайго мужыка хапала, бывала, клалася ў пасцель, як на эшафот,— ні радасці, ні асалоды, адно хутчэй бы ўсё скончылася… А, напэўна, ёсць жанчыны, якім гэтага вечна не хапае. Выгуляюцца за дзень, толькі адно наўме. Колькі я іх бачыла, вось такіх, з галодным бляскам у вачах, гатовых кінуцца ў абдымкі да каго хочаш; відаць, і Чумакова з такіх — яна ж куды маладзейшая за Аляксея Пятровіча, можа, не такая яна з ім і шчаслівая? А што мне да таго?..

3 мяне пасмейваліся: ты нікога не кахала, акрамя свайго мужа, ты не ведаеш, што такое каханне. Пакахаеш, і куды падзенуцца ўсе твае прынцыпы, уся твая балбатня. Можа, у гэтым нешта ёець? Ды не, глупства. Каханне… Каханне, што бласлаўляе ўсё: падман, здраду, духоўную спустошанасць і распусту... Божа мой, у якія толькі рознакаляровыя лахманы не апранаюць людзі гэта пачуццё, каб прыхаваць няўтольную прагу да асалоды! Каханне апраўдала Анну Карэніну, і мадам Бавары, і шолахаўскую Аксінню… Уся сусветная літаратура — бясконцы гімн каханню. Але ўсе чамусьці кахаюць не сваіх жонак, а чужых, не сваіх мужоў, а чужых. Спрадвеку кахаюць толькі чужых, вось што смешна. Адна толькі Таццяна, бедная пушкінская Таццяна: «Но я другому отдана и буду век ему верна». Для ўсіх астатніх вернасць — гэта нешта дробнае, недарэчнае, непатрэбнае, як старая, падраная панчоха. Арсен, калі схапіць яго за руку, будзе таксама гаварыць пра каханне. I ніхто не помніць пра абавязкі. Перад жонкай або мужам, перад дзецьмі, перад грамадствам, нарэшце. Бо разбэшчанасць, непераборлівасць, няўменне кіраваць сваімі пачуццямі — усё гэта разбурае грамадства. Хто падлічыць, колькі я не зрабіла, страціла за сённяшні дзень, калі я і жыву і як быццам не жыву зусім? А Чумакоў? Гэта ён перада мной трымаўся, стараўся выглядаць спакойным, а я ж бачыла, што ў яго дрыжалі рукі, калі ён даставаў цыгарэту з пачка. У хірурга дрыжалі рукі, як у алкаголіка,— ох, не зайздрошчу я тым, хто ў гэтыя дні трапіць яму пад нож!

Яна адкрыла сумачку, выняла пудраніцу, зірнула ў люстэрка. Убачыла свой акамянелы твар, з запалымі шчокамі, з яшчэ больш чым звычайна абвостранымі скуламі, поўныя стрыманага болю пацямнелыя вочы, міжвольна здзівілася, як шмат стала ў валасах сівізны. Асабліва прыкметна яна на скронях, іх быццам снегам прыцерушыла. Няўжо ўсё гэты званок, раней жа, здаецца, столькі і не было,— з тугой падумала яна. А ўрэшце, калі я апошні раз глядзелася ў люстэрка?.. У мяне нават на гэта ніколі не хапала часу…

Па яе разліках Арсен і Ірына маглі з’явіцца на вуліцы Дзімітрава недзе на пачатку сёмай — апошнім часам у іх узяліся за дысцыпліну, ён скардзіўся, што прыходзіцца сядзець ад званка да званка: за пяць мінут да канца рабочага дня могуць зрабіць праверку. Ну, што ж, часу дайсці і выбраць зручнае месца, каб назіраць за домам нумар адзінаццаць, не баючыся, што заўважаць, яшчэ хапае.

Яна паціху пайшла наўскасяк цераз скверык каля кінатэатра «Беларусь». Раніцай працерушыў дробны, але спорны дожджык, змыў шэры пыл з дрэў, падзеляніў траву. Спявалі птушкі, скверык звінеў дзіцячымі галасамі. Неба было высокае і сіняе, яно яшчэ не выгарала ад летняй спёкі, і жоўтае, яркае — аж вочы ламала — сонца купалася ў ім. Валянціне Іванаўне мо ўпершыню захацелася апынуцца на дачы. Ціхі ветрык перабірае галінкі на бярозах пад вокнамі, асіпла кувае зязюля, лічачы чыесьці непражытыя гады і няспраўджаныя надзеі, на градах набірае сілу пустазелле… Упусціш яго з вясны, потым не выбераш за ўсё лета. Паехаць бы вечарам, папоркацца якую гадзіну ў цёплай зямлі, што той манікюр, ліха з ім, з манікюрам, неяк адмыла б рукі… Не, больш я туды не паеду. Не вельмі я любіла тую дачу, што тут гаварыць, для мяне гэта была работа, толькі работа, не памятаю, каб я там паляжала, пазагарала, адпачыла, як іншыя. А што дзіўнага? У іншых два выхадныя, дзень паробяць, дзень адпачываюць, а ў мяне часта і аднаго няма, прыедзеш, а ўсё зарасло, занядбана, хапаеш, хапаеш, аж спіны не разагнуць. I гарод, і дачу прыбраць, падлогі памыць і згатаваць нешта — хоць ты разарвіся. А вернешся вечарам дамоў — і дома цябе чакае тое ж самае: мыць, прыбіраць, гатаваць… за што ж мне было любіць тую дачу? А вось, напэўна, больш ніколі там не буду — і сумна на душы, як быццам нейкая часцінка яе адмерла і ўжо не ўваскрэсне. Машына стаіць на пляцоўцы каля дома, ключы валяюцца на серванце, дзе Арсен іх кінуў, цяпер ён будзе ездзіць на дачу на самазвале, як мы ездзілі раней, столькі год запар. А чаму гэта я вырашыла, дурніца, што ён паедзе на дачу, у яго ж цяпер ёсць кватэра на вуліцы Дзімітрава, што яму там рабіць, на той дачы?

Сквер і кінатэатр ужо даўно засталіся ззаду. Валянціна Іванаўна, занятая сваімі думкамі, і сама не заўважыла, як паглыбілася ў лабірынт ціхіх драўляных вулачак — аж неяк не верылася, што такая старасветчына яшчэ захавалася Ў самым цэнтры Мінска, за шырокімі плячыма шматпавярховых будынін. Вулачкі былі брукаваныя, не залітыя асфальтам, з вялізнымі — і як толькі тут машыны праходзілі! — ямінамі і вузенькімі, парослымі травой тратуарамі. Упрытык да тратуараў падступалі гародчыкі з бэзам і мінам, з півонямі, вяргінямі і касачамі, у густой засені дрэў стаялі старыя драўляныя дамы, з прыбудаванымі верандамі і каморамі: падрасталі дзеці, з’яўляліся новыя сем’і і старыя дамы распаўзаліся, разрасталіся, каб неяк даць прытулак кожнаму: сынам, нявесткам, унукам і праўнукам. Каб не шматлікія тэлевізійныя антэны, можна было б падумаць, што тут спыніўся час, што яшчэ і сёння на Кавальскай жывуць кавалі, на Шпалернай — маляры, на Шавецкай — шаўцы… Ад таблічак з назвамі вуліц смачна патыхала гісторыяй, эпідэмія перайменаванняў іх яшчэ не закранула, але нешта асуджанае на знішчэнне ўжо адчувалася ва ўсім гэтым раёне: патыхала не толькі гісторыяй, але і тленам. Дамы не рамантаваліся, парканы развальваліся, усё было недагледжана, асуджана на знос, на знішчэнне.

Вуліца Дзімітрава, на якую Валянціна Іванаўна неўзабаве выйшла, была трошкі шырэйшая за іншыя, хоць такая ж зялёная і драўляная. I тут яна спынілася. Яна больш не нагадвала дзелавую жанчыну ў строгім баваўняным касцюме і лакіраваных туфельках, якая спяшаецца ў нейкую сваю ўстанову, дзе яе чакаюць пільныя справы. Яна хутчэй нагадвала турыстку, што трапіла ў чужое экзатычнае месца і цяпер круціць галавой, з цікавасцю разглядае ўсё навокал; турыстку, у якой процьма вольнага часу і якая зусім не ведае, што з гэтым часам рабіць. Але Валянціну Іванаўну мясцовыя краявіды не цікавілі, некалі яны з Арсенам самі жылі на такой жа вулачцы, у старой хаце, пры якой былі гародчык з кветкамі і вялікі стары сад з крутабокімі антонаўкамі, а водаправодная калонка — аж у канцы квартала, колькі ж яна папахадзіла да тае калонкі, калі мыла бялізну. Летам было яшчэ нічога, а вось зімой… Абмерзне ўсё, слізгота… Неяк, ужо цяжарная, набрала вады. паслізнулася, упала і вывернула на сябе абодва вядры. А мароз быў, мароз, вада аж дымілася, як кіпень. Пакуль дабегла дадому, усё стала калянае, добра, што ў гаспадымі печ была напаленая, адляжалася, адагрэлася… Толькі жывот нечага забалеў. Боль быў востры, пякучы, быццам яе рэзалі тупым нажом, аддаваўся ва ўсім целе, ногі зводзіла сутаргай — хоць ты крыкам крычы. Але яна не крычала, неяк стрымлівалася — не хацелася трывожыць гаспадыню, а Арсен, як на тое, затрымліваўся ў рэдакцыі. Валянціна не разумела, што з ёю сталася, і гэта палохала. Ну, паслізнулася, ну, упала, выцялася аб лёд, але ж не так і моцна, сама падхапілася і дамоў дабегла — адкуль жа той нясцерпны боль, ад якога няма паратунку?..

Яна курчылася на печы, кусала вусны, аж пакуль не адчула, што сплывае крывёю,— вось тады закрычала. Так страшна раптам стала, так жудасна!.. Божа, божа, памерці цяпер, на парозе шчасця, калі жыццё толькі-толькі пачынаецца… Было ад чаго закрычаць на ўсю хату!

Перапалоханы Арсен выклікаў «хуткую дапамогу», закруціў Валянціну ў паліто і на руках вынес у машыну. Усю дарогу да бальніцы ён прыціскаў яе да сябе і плакаў, як малое дзіця: «Валечка, трымайся! Трымайся, родненькая!..»

Калі яе прывезлі з аперацыйнай у палату і яна ачуняла, туды зайшоў доктар, пажылы мужчына з барадой, як у Дзеда Мароза, і гэткімі ж пушыстымі вусамі. Паправіў капельніцу, сеў побач на ложак. Ссунуў на лоб акуляры, прыжмурыў стомленыя вочы.

— Пад шчаслівай зоркай ты нарадзілася, маладзіца,— паклаў халодную руку Валянціне на лоб.— Спазніліся б на якую гадзіну, і была б ты цяпер там, дзе няма ні гора, ні тугі…

Валянціна бязгучна заплакала.

— Не плач,— доктар паправіў на ёй коўдру.— Усё самае страшнае ўжо мінула…

— А дзіця? — спытала яна.— У мяне будзе дзіця?

— Ты яшчэ маладая, дачакаешся і дзіцяці…

…Доўга яна чакала. Амаль чатыры гады. Але ж дачакалася…

Не, не вулачкі гэтыя і не горкія ўспаміны далёкіх часоў сцішвалі хаду, путамі сціскалі сэрца. Яна раптам адчула сябе хворай, цяжка, смяротна хворай. Як тады, на печы ў Яніны Францаўны. Сохла ў роце, сэрца, як шалёнае, ірвалася з грудзей, тупым цяжарам налівалася патыліца, млелі ногі. Нешта нядобрае рабілася з вачыма, са зрокам — усё навокал раптам страціла сваю выразнасць і акрэсленасць, стала размывацца, распаўзацца, быццам на навакольны свет накінулі густую шэрую сетку.

Валянціна Іванаўна заўважыла лавачку каля плота і з палёгкай анусцілася на яе.

Навошта я гэта раблю, з роспаччу падумала яна, нашто мне ўсё гэта трэба? Якая розніца, спіць ён з гэтай Чумаковай ці не, хіба гэта галоўнае? Ён здрадзіў мне не ўчора і не заўтра, у чым я хачу пераканацца, калі і так усё добра ведаю? Ну, убачу, ну, націсну на званок, ну, адвяду душу, да смерці напалохаю іх — мне, мне самой ад гэтага стане лягчэй? Не, ён не ўдарыць мяне, адчыніўшы дзверы, Не, ён выхаваны, каб ударыць жанчыну. Ён моўчкі з пагардай паглядзіць на мяне і зачыніць іх, а я ж ведаю, я добра ведаю, якім бывае яго позірк, колькі ў ім знявагі і абразы... лепей ударыў бы. Глупства гэта ўсе, пане дабрадзею, глупства. Усё скончана, больш нічога не трэба высвятляць, даволі мы прыніжалі адзін аднаго, хопіць з мяне сустрэчы з Чумаковым, больш не трэба. А што трэба? Паехаць дадому, памыцца, прыняць снатворнае і легчы — гэта найлепшае, што я магу зрабіць.

Ні на якія дні нараджэння сёння я не пайду, Аксана Фёдараўна даруе мне: так, гэта з яе дапамогай я скончыла педвучылішча, але на ўспамін аб гэтым цяпер я трымаю ў школе выкладчыкам фізкультуры Арнольда, Арнольда Уладзіслававіча, падонка і мярзотніка, якога і на пушачны стрэл нельга падпусціць да дзяцей. Я выгнала б яго, яшчэ ў мінулым годзе выгнала б, калі зразумела, што гэта ён разбэсціў Вераніку Аюмаву, ён даў ёй супрацьцяжарныя пілюлі, але я не зрабіла гэтага, таму што Арнольд — сын Аксаны Фёдараўны, а я не магла вырваць з сэрца тое, што яна некалі для мяне зрабіла. Я выжыла са школы Вераніку, а не Арнольда Уладзіслававіча, і гэты грэх ужо ніхто не зніме з маёй душы. Так што мы квіты, шаноўная, пагуляйце, павесяліцеся без мяне. Тым больш што я не люблю рэстарана «Беларусь», ніколі ў ім не была аж з вяселля свайго, у іншыя рэстараны мы с Арсенам, здаралася, хадзілі, а туды — ні разу, не хацелаея вярэдзіць душу, і ён, дзякуй яму, ніколі не настойваў.

Дык вось, выспацца, а потым нагаварыць з Арсенам. Канкрэтна, па-дзелавому. Ніякіх судоў, развядзёмся праз загс, менш балбатаць будуць. Ага, трэба яшчэ падзяліць маёмасць. Ну, гата проста. Кватэра мне, дача яму, машына Андрэю. Праўда, мы яшчэ дзве тысячы за яе павінны, але нічога, неяк выплачу. А ўрэшце, яе можна прадаць. Андрэю вучыцца трэба, а не на машыне катацца, разбэсціцца, не знойдзеш потым на яго ўправы. Толькі б ён паступіў у інстытут, пяць год я яшчэ не буду ведаць адзіноты, а далей — бог бацька. Пакуль што ў мяне ёсць школа, работа — неяк буду жыць, а там відаць будзе. Вось і ўсё. Дадому, толькі дадому, і няхай яны ўсе праваляцца скрозь зямлю — Арсен, і яго каханка, і тая паскуда, што мне пазваніла… Чмялёва — вось яе прозвішча, я ж ведала, што ўспомню яго, абавязкова ўспомню: фарбаваная бландзінка, маленькая, вёрткая, з кірпатым носам у рабацінні і злымі халоднымі вачыма… Гэта быў яе голас, хрыплы, пракураны, глухі ад нянавісці — да каго? Да яго, да Арсена, да яго новай каханкі. Гэта ж з ёю ён жыў, калі сышоў з дому, я толькі прыкідвалася, што не ведала, у каго ён жыў, я ўсё ведала. Калі гэта здарылася, дзесяткі «добразычліўцаў» кожны дзень абрывалі мой тэлефон і расказвалі, расказвалі… Ці думаў хто-небудзь над тым, які страшны сродак разбурэння чалавечых душ, якая бязлітасная атрута — тэлефон, калі яго круцяць брудныя рукі? Дыстанцыйнае кіраванне… Ты нават не прыкмячаеш, як нехта невядомы, нябачны, нядобры пачынае кіраваць тваім настроем, навязвае табе ацэнкі і рашэнні, вымушае рабіць учынкі, аб якіх пазней, потым ты будзеш шкадаваць. Колькі мне званілі тады… Тэлефонны тэрор… Адкуль у нас узялося столькі ворагаў? Жывеш сабе ціха, нікуды не лезеш — здаецца, каму ты патрэбен? А вось жа патрэбен, а вось жа цікавяцца табою, радуюцца, што могуць неяк падкалоць цябе — напэўна, гэта дае нейкую радасць, інакш навошта званіць, траціць час, нервавацца, што раптам пазнаюць…

Ала Барысаўна Чмялёва… Відаць, яна кахала яго, а можа, і цяпер кахае. Кахае і ненавідзіць, як я. Гэта ж найвышэйшая асалода — прынізіць, абразіць, раніць таго, каго кахаеш і ненавідзіш, а дакладней — кахаеш-ненавідзіш. Але яшчэ больш за яго яна ненавідзіць Чумакову. Што я для яе? Нялюбая жонка. Уяўляю, колькі Арсен расказаў ёй пра мяне благога. Яна ж упэўнена, што вярнуўся ён, зразумела, з-за сына. I Чмялёва неяк прымірылася з маім існаваннем, а што ёй яшчэ заставалася рабіць. А вось з Чумаковай прымірыцца не здолела. I ўдарыла. Па Арсену і па ёй, мне ўжо рыкашэтам дасталося. На гэта яна і разлічвала, свалачуга,— на скандал. Самае агіднае, што я так лёгка клюнула на яе прыманку. Што такое душа чалавечая, колькі цёмнага, жывёльнага, нікому не бачнага хаваецца ў ёй да часу. Няўжо звар’яцелая ад рэўнасці і адчаю жанчына і я — гэта адно і тое ж, божа літасцівы, як я магла так нізка ўпасці! Не хапала яшчэ, каб чуткі, што я бегаю, высочваю яго, дайшлі да каго-небудзь з настаўнікаў: заўтра пра гэта будзе ведаць і гаварыць увесь горад.

Вось ён і памёр для мяне, раптам сказала яна сама сабе. Паміраюць людзі, і ён памёр, я ўжо аплакала яго ў сваім сэрцы, і пахавала, і нават асінавы кол у магілу загнала. I усё, і больш няма чаго пра гэта гаварыць і думаць.

Яна ўстала і не азіраючыся павольна пайшла назад да Юбілейнай плошчы, да тралейбуснага прыпынку: звычайная дзелавая жанчына.

Калі б яна раптам азірнулася, дык убачыла б Ірыну Мікалаеўну Чумакову, якая якраз у гэты момант з пластыкавай сумкай у руках выйшла з-за рога вуліцы, ад Дома кнігі, і хутка пакрочыла да шэрага пяціпавярховага дома; нават летуценную ўсмешку на яе твары ўбачыла б.

Але злая сіла, што катавала яе сёння, нарэшце злітасцівілася над ёю: яна не азірнулася.

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

1

Рэдакцыя мемуарнай літаратуры займала тры пакоі. У адным з іх разам з Арсенам Жураўскім сядзелі Аляўціна Міронаўна Крыскавец, малодшы рэдактар, і рэдактары Антон Мікітавіч Валовік і Канстанцін Якаўлевіч Сініцын. Адстаўныя падпалкоўнікі, былыя ваенныя журналісты, мажныя, імпазантныя, як глякі, налітыя непатрачанай сілай, яны не зведалі за ўвесь доўгі пасляваенны час ні цяжкай фізічнай працы, ні пакут сумлення, ні нястачы і нават знешне былі падобныя адзін на аднаго, як браты, хіба што Валовік галіў круглую галаву, каб замаскіраваць лысіну, а Сініцын меў пышную прычоску. Абодва былі не дурні выпіць, асабліва за чужы кошт, прыгадаць вайну, дзе «з лейкай і блакнотам, а то і з кулямётам…» праявілі цуды знаходлівасці і гераізму, яўна недаацэненыя партыяй і ўрадам, пагаварыць пра жанчын.

Але галоўным захапленнем Антона Мікітавіча і Канстанціна Якаўлевіча была палітыка.

Раніца ў рэдакцыі звычайна пачыналася з газет. Аляўціна Міронаўна прыносіла іх цэлы стос: цэнтральныя, рэспубліканскія… Жураўскі праглядаў толькі апошнія старонкі: спорт, фельетоны, здарэнні… Валовік і Сініцын чыталі ўсё, як кажуць, ад дошкі да дошкі. Затым абмяркоўвалі прачытанае. Доўга, грунтоўна, са спрэчкамі, са смакам, быццам менавіта за гэта ім плацілі ў выдавецтве зарплату.

Унутраныя праблемы адстаўных падпалкоўнікаў, як правіла, не цікавілі. Яны і без газет ведалі, што ва ўсіх галінах жыцця мы ўпэўнена крочым ад перамогі да перамогі. Ну, а калі нешта не так — скажам, пуставата ў магазінах, куды ні зірні — вялізныя чэргі, дык гэта ўсё часовыя цяжкасці. Затое ў параўнанні з трынаццатым годам мы выпускаем у мільён разоў больш каляровых тэлевізараў, халадзільнікаў, электронна-вылічальных машын, рэактыўных лайнераў і станкоў з праграмным кіраваннем. Нічога, вось наверсе прымуць чарговую пастанову, і ўсё наладзіцца.

Праўда, інфармацыя пра ўручэнне Падгорным напярэдадні 30-годдзя Перамогі «Маршальскай зоркі» Брэжневу выклікала на іх тварах трошкі разгубленыя ўсмешкі, але ад каментарыяў абодва ўстрымаліся. Якія там каментарыі… Затое міжнароднае жыццё… О, тут яны давалі сабе волю! Як ні зашываўся Жураўскі ў свае рукапісы, ён міжвольна да драбніц ведаў пра ход наступлення патрыятычных сіл Камбоджы на Пнампень, пра перспектывы падзення Сайгона пад ударамі в’етнамскай нацыянальна-вызваленчай арміі, пра злачынствы піначэтаўскай хунты ў Чылі і ўплыў энергетычнага крызісу на эканоміку Захаду… «Хатнія стратэгі» — так называў Арсен Міхайлавіч сваіх калег — да зубнога болю абрыдлі яму сваімі штодзённымі дыспутамі. Ён адчуў сябе сапраўды шчаслівым, калі нарэшце і ў Камбоджы, і ва В’етнаме перамог нацыянальна-вызваленчы рух і ўсталявалася народная ўлада. I шматпакутныя народы вызваліліся ад прыгнёту, і падпалкоўнікі, можа, зменяць пласцінку. Адкуль ён мог ведаць, што для Камбоджы гэта перамога неўзабаве абернецца яшчэ больш страшнай тыраніяй, чым рэжым Лон Нола, і зноў старажытная назва краіны — Кампучыя ~ замільгае на старонках газет і Ў размовах Валовіка і Сініцына, ды і хто мог тады, вясной семдзесят пятага, гэта ведаць?..

Часцяком Жураўскі не вытрымліваў: браў рукапіс і ішоў працаваць на лесвічную пляцоўку: там стаялі столік і два крэслы. Падпалкоўнікі крыўдзіліся на яго: работа не воўк, у лес не ўцячэ, а рэдактар павінен быць у курсе… Прыхільнасць загадчыка рэдакцыі, гэткага ж адстаўніка Градзюшкі, дазваляла ім біць лынды месяцамі. У Жураўскага такой магчымасці не было. Яму падкідалі найбольш складаныя рукапісы на заключэнне, на рэдагаванне, ім затыкалі дзіркі ў графіку — малады, старайся, апраўдвай…

А яшчэ Аляўціна з яе даносамі…

Спачатку Жураўскі абураўся, выступаў на сходах, патрабаваў справядлівасці. Потым плюнуў, змірыўся. Урэшце лепш нешта рабіць, чым бадзяцца па калідорах або вывучаць газеты.

У рэдакцыі нікога не было — абед. Жураўскаму есці не хацелася. Ён адчыніў фрамугу. У пакой уварваўся цёплы ветрык, пагартаў рукапісы на сталах, выдзьмуў застарэлы пах таннай касметыкі, якой без меры і густу карысталася Аляўціна Міронаўна. Дыхаць стала лягчэй. Жураўскі сеў за свой стол, узяў аловак і зноў паглыбіўся ў рукапіс Кузьменкі, безнадзейна сапсаваны Лаўрыновічамі Што рабіць, як яго ратаваць?

Зазваніў унутраны тэлефон. Звычайна ім карысталася толькі кіраўніцтва выдавецтва. «Ну вас к чорту, раздражнёна падумаў Жураўскі,— дайце хоць у абед спакойна пасядзець». Але тэлефон званіў і званіў, і ён не вытрымаў, падняў трубку.

— Арсен Міхайлавіч? — пачуўся густы бас начальнікаі аддзела кадраў Уладзіміра Аляксандравіча Раманоўскага.— Я ж ведаю, што ты на месцы. Зайдзі, будзь ласкаў, да мяне.

Раманоўскага ўсе ў выдавецтве называлі «дзедам»: яму ішоў семдзесят шосты год. Былы намеснік камандзіра танкавай дывізіі, ветэран мінулай вайны, як жа ён адрозніваўся ад лайдакоў-падпалкоўнікаў з рэдакцыі мемуарнай літаратуры! Інтэлігентнасцю, шчырасцю, дабрынёй… Дзед сядзеў у маленькім пакойчыку сярод жалезных шафаў і сейфаў і ведаў пра кожнага супрацоўніка, бадай, болей, чым той сам пра сябе, але веданнем сваім ніколі не злоўжываў. Практычна ўсё жыццё праслужыўшы ў арміі, ён, у адрозненне ад Валовіка і Сініцына, так і застаўся вайскоўцам — Жураўскі, ды ці адзін Жураўскі, кожны раз дзівіўся яго маладой, нягледзячы на салідны ўзрост, постаці, нейкай асаблівай падцягнутасці і акуратнасці, нешматслоўю, уласцівымі кадравым афіцэрам. Заўсёды чыста паголены, у бездакорна адпрасаваным касцюме і свежай кашулі з гальштукам, у туфлях, наглянцаваных да люстранога бляску, дзед быў жывым дакорам некаторым супрацоўнікам выдавецтва, куды маладзейшым за яго. Прынамсі, дакорам таму ж Арсену Міхайлавічу, які вечна хадзіў на работу ў пакамечаных штанах і ў чаравіках, якія ад самага свайго нараджэння і да скону, да сметніку, не нюхалі ваксы. А ўрэшце Арсен і бараду з вусамі адпусціў не ад піжонства, а каб не важдацца кожную раніцу з брытвай…

Жураўскі любіў Уладзіміра Аляксандравіча: разумны, сумленны і добразычлівы стары. Не даставаў з людзей душу за пяць хвілін спазнення на службу, калі такое часам здаралася, не нашэптваў начальству, ціха і непрыкметна рабіў сваю работу. I людзі плацілі яму спагадай за спагаду, дабром за дабро.

Раманоўскі працаваў не дзеля грошай, а, як кажуць, для душы, каб не сядзець склаўшы рукі. Здароўем яго бог не пакрыўдзіў, ні рыбалкай, ні гульнёй у даміно стары служака не захапляўся, для дачы хапала выхадных і адпачынку, ну што яму было рабіць дома? Чакаць смерці? А ў выдавецтве ён быў на людзях, быў патрэбен, ды і работа не прыгнятала: перакладай свае паперкі… Так ён працаваў год за годам, пакуль нейкаму высокаму чыноўніку Дзяржкамвыда не спатрэбілася яго месца для ўласнай дачкі.

I Раманоўскага пачалі паціху выжываць «на заслужаны адпачынак». У супрацоўнікаў гэта не магло не выклікаць абурэння, і Жураўскі прапанаваў у курылцы хітры ход. Было гэта якраз напярэдадні прафсаюзнага перавыбарчага сходу, і дзеда аднагалосна абралі старшынёй мясцкома. А паспрабуйце звольніць з работы старшыню мясцкома, ветэрана, заслужанага чалавека! Ого! Лягчэй дырэктара або галоўнага рэдактара на пенсію справадзіць.

3 таго часу і павялося: Уладзіміра Аляксандравіча выбіралі старшынёй мясцкома кожны год. Яго пакінулі ў спакоі, і працаваў дзед — маладыя столькі не рабілі. Вечары, культпаходы, паездкі на экскурсіі, пуцёўкі ў санаторыі і дамы адпачынку — ніколі яшчэ на выдавецтва не сыпалася гэтулькі грамадскіх даброт.

Такі быў чалавек, да якога ішоў Жураўскі.

«Навошта я яму спатрэбіўся? — думаў ён.— Можа, людзей у калгас збірае? А што, сенакос вось-вось пачнецца. Між іншым, добра было б цяпер паехаць тыдні на два ў вёску, уцячы і ад Лаўрыновіча з яго рукапісам, і ад Валянціны, і ад самога сябе ўцячы, ад усёй той блытаніны і нудоты, што назбіралася ў душы. Але ж ад сябе не ўцячэш, вось бяда…»

Раманоўскі сядзеў за сталом і нешта пісаў сваім акуратным бісерным почыркам. Галава ў яго была вялікая і круглая, як шар, коратка падстрыжаныя, сівыя, але густыя, як шчотка,— іх і час не крануў, валасы тырчалі, нібы іголкі ў вожыка, выраз твару быў заклапочана сярдзіты.

— Сядай,— кіўнуў ён на крэсла, што стаяла каля яго стала, прайшоў да дзвярэй, замкнуў іх на ключ і на здзіўлены позірк Жураўскага злосна чмыхнуў. Вярнуўся, дастаў з сейфа нейкую паперу, падаў.— На вось, пазнаёмся.

Арсен Міхайлавіч прачытаў першыя радкі, і ў яго пацямнела ў вачах. Гэта было пісьмо з міліцыі на імя дырэктара выдавецтва і сакратара партбюро з просьбай прыняць адпаведныя захады да старшага рэдактара Жураўскага А. М., які ў п’яным выглядзе злосна парушаў грамадскі парадак, хуліганіў і наогул паводзіў сябе непрыстойна,— і паведаміць пра вынікі ў дзесяцідзённы тэрмін.

Гэта ўжо было з ім. Было пісьмо, якое паламала яму жыццё, прымусіла пайсці з газеты, з высокай пасады загадчыка аддзела і члена рэдкалегіі, асесці ў выдавецтве і радавацца, што ўзялі хоць сюды. У тым пісьме не было ніводнага слова праўды, ілжывае і подлае ад першага да апошняга радка, яно, тым не менш, адыграла сваю ролю, пусціла яго лёс пад адхон. У гэтым пісьме была праўда — дробная, мізэрная, зламаць яно ўжо не магло — не той час, не тыя абставіны, але нерваў папсаваць — колькі хочаш. Гісторыя паўтаралася…

Жураўскі ўявіў, што будзе, калі гэтае пісьмо зачытаюць на бліжэйшым агульным сходзе. Якая ганьба! Толькі гэтага яму і не хапала — кляйма дэбашыра! Быццам мала таго, што абрынулася ў апошнія дні: усё больш агідныя спрэчкі з Валянцінай, рукапіс Кліменкі-Лаўрыновіча, нечаканыя ўскладненні ў адносінах з Ірынай… Каб жа ён сапраўды быў «горкі п’яніца і злосны парушальнік грамадскага парадку», дык жа «сапраўдныя» не трапляюць у такое неверагоднае становішча, у якое трапіў ён, а цяпер паспрабуй дакажы, што ты не вярблюд, хто табе паверыць… Ён быццам увачавідкі ўбачыў, з якой подлай ціхай радасцю будуць глядзець на яго тая ж Аляўціна Міронаўна, Валовік, Сініцын і яшчэ сёй-той з «заклятых сяброў»,— і выцер рукой спацелы лоб.

— Што там адбылося? — змрочна спытаў дзед.— Толькі чэсна.

Жураўскі расказаў.

Быў ён не тое што зусім непітушчы. Мог выпіць чарку-другую ў свята, з нейкай нагоды, але меру ведаў добра і да свінячага стану, калі чалавек траціць над сабой кантроль, не напіваўся нават у маладосці. А тут здарылася такая гісторыя.

Выкананне плана выдавецтву залічвалася не па карэктурах, падпісаных і здадзеных у вытворчасць, а па кнігах, якія выйшлі з друку і вывезены на кнігаганддёвыя базы. Гэта, магчыма, было б і правільна, калі б выдавецтва мела сваю паліграфічную базу. Але яе не было, кнігі друкаваў паліграфкамбінат, а ў яго такіх кліентаў быў добры тузін. Таму ні месячныя, ні квартальныя, ні гадавы планы практычна не залежалі ад таго, як папрацавалі ў выдавецтве, а найбольш ад таго, працавалі ці лайдачылі рабочыя паліграфкамбіната. Бездакорна вытрыманыя ва ўсіх дробязях графікі, узгодненыя з кіраўніцтвам паліграфістаў, яшчэ не давалі ніякіх падстаў спадзявацца, што план будзе выкананы. А на вялізным камбінаце ніяк — дзесяцігоддзі запар! — не маглі пазбавіцца ад штурмаўшчыны; на пачатку месяца доўга і соладка спалі ў шапку, бо не было паперы, бумвінілу або яшчэ нейкай трасцы, а потым пачыналі наганяць тое, што безнадзейна страцілі. I ў канцы кожнага месяца выдавецкія кабінеты і калідоры быццам які шалёны віхор выдзімаў: рэдактары і мастакі, тэхрэды і карэктары, эканамісты і машыністкі дружнымі радамі і калонамі ішлі на паліграфкамбінат, каб ратаваць не толькі план, але і ўласную прагрэсіўку і трынаццатую зарплату, якія пры іх не надта, шчыра скажам, высокіх заробках займалі ў сямейных бюджэтах досыць пачэснае месца. Пакавалі кнігі, грузілі на машыны, абкладвалі супервокладкамі… Адным словам, рабілі работу, што не вымагала ні вышэйшай адукацыі, якую кожны з іх меў, ні прафесійных навыкаў, якіх патрабуе складаны працэс ператварэння рукапісу ў кнігу, нічога, акрамя мускульнай сілы: набірай болей, кідай далей і адпачывай, пакуль ляціць.

Нязвыклыя да такой работы, людзі вельмі стамляліся. Тоўсты шпагат рэзаў рукі, ад аднастайных рухаў нямела цела, тоны перацяганых за дзень кніг валілі з ног нават здаровых мужчын накшталт Жураўскага, што ўжо гаварыць пра жанчын. Усе разумелі, што гэта — глупства, бяздарнае разбазарванне людскіх здольнасцей, але скардзіцца не было каму і не было як: эканамічны стымул, пастаўлены з ног на галаву, гнаў людзей на дурную работу лепш за самыя суровыя загады.

Пасля адной з такіх «штурмавых» змен, у самым канцы красавіка, напярэдадні майскага свята, некалькі мужчын, сярод якіх быў і Жураўскі, зайшлі ў кафэ «На ростанях», побач з камбінатам. Арсену Міхайлавічу нездаровілася: усю ноч не спаў, бо вечарам пасварыўся з жонкай за нейкае глупства, якое раніцай не мог успомніць, нават не паснедаў, днём яго калаціла, як ад сцюжы, хоць у цэху стаяла гарачыня,— напэўна, паднялася тэмпература. Ад чаркі гарэлкі яго зусім размарыла, есці не мог, вельмі балела горла. Ён развітаўся з хлопцамі, сеў у аўтобус і паехаў дадому. I нават не заўважыў, як заснуў. Прачнуўся — за плячо яго трос маладзенькі міліцыянер. У аўтобусе ўжо нікога не было. Міліцыянер быў, відаць, толькі са школы, прынцыповы і строгі, як ні даводзіў яму Жураўскі, што нічога не парушаў, што і хмель увесь даўно прайшоў, што праз якіх дзесяць мінут ён будзе дома, нічога не памагло. Міліцыянер завёў яго ў дыспетчарскую і пачаў адчытваць, быццам якога хлапчука. Яму б змаўчаць, але маўчаць было прыкра — за што?! — і Жураўскі не сцярпеў. Незаслужаная крыўда, абраза выбілі з раўнавагі, ён узарваўся і сказаў міліцыянеру ўсё, што пра яго думае. Палкі маналог яго выклікаў павышаную цікаўнасць усіх, хто быў у дыспетчарскай, і закончыўся ў аддзяленні: што ні гавары, міліцыянер знаходзіўся «пры выкананні»,і а ў такіх выпадках лепей трымаць язык за зубамі. Праз паўгадзіны, лаючы сябе ў душы апошнімі словамі, Жураўскі падпісаў пратакол, атрымаў паперку на дзесяць рублёў штрафу і панура пацягнуўся дадому.

— Усё?— спытаў Уладзімір Аляксандравіч.

— Усё,— уздыхнуў Жураўскі.— Штраф я заплаціў, а яны…

— Сітуацыя…— Дзед пашкроб патыліцу кароткімі тоўстымі пальцамі, забраў пісьмо і паклаў назад у сейф.— Вось што, ты пра гэта нікому не расказвай. Я ім напішу, што мы цябе прапясочылі на сходзе, абвясцілі вымову і перанеслі на зіму адпачынак, а рэгістраваць гэту паперку і паказваць яе начальству не буду. Сапраўды нейкае глупства, а якраз глупствы часцей за ўсё нам жыццё і псуюць. Толькі ты ўжо глядзі, зрабі ласку, не плясніся ў лужыну яшчэ раз.

— Не пляснуся,— прамармытаў Жураўскі. Сохла ў роце, язык нібы распух і не слухаўся яго. Ён нервова закурыў, але спахапіўся, што дзед не курыць і не любіць дыму, і, апёкшы пальцы, патушыў цыгарку.— А можа… Можа, не варта гэта рабіць, Уладзімір Аляксандравіч? Ну дадуць мне вымову… неяк перажыву. Не медаль, на шыі не носяць. А вы… Калі гэта гісторыя выплыве, вы… Вас…

— Выганяць, як сабаку,— усміхнуўся Раманоўскі.— I правільна зробяць. Але я стары, мне гэта не страшна. Усё роўна, колькі вяровачцы ні віцца, а канец будзе. А ты яшчэ малады, табе яшчэ працаваць і працаваць… А які з цябе будзе работнік, калі табе хрыбет зломяць? Ну, ідзі…

Жураўскі вярнуўся да сябе. Вузкі доўгі пакой, казённа в няўтульны. Чатыры пісьмовыя сталы, дзве шафы, забітыяв рукапісамі і карэктурамі. Зашарканая паркетная падлога, акно на ўсю сцяну. Летам невыносна горача, зімой — холадна, хоць сабак ганяй. Асабліва калі паўночны вецер. Валовік і Сініцын, відаць, яшчэ стаяць у чарзе ў сталоўку.

Аляўціна швэндаецца па магазінах. У яе ці то трое, ці то чацвёра дзяцей, вось яна і стараецца ў абед набіць сваю сумку, каб не траціць час пасля работы. Трэба працаваць, а ў галаве пуста, і пуста на душы. Хто мог падумаць, што дзед здольны на такі высакародны ўчынак? Ах, дзед, дзед, гэта ж ты, адзін ты вінаваты, што я не знаходжу сабе месца. Гэта ты паслаў мяне на бульбу з Ірынай, каб не ты, нічога паміж намі не было б, як не было цэлыя гады да гэтай паездкі, гады, калі мы працавалі разам і я не звяртаў на яе ніякай увагі: жанчына і жанчына… Дрэнна мне, дзед, як жа мне дрэнна, каб ты толькі ведаў! Дзякуй, што ты выручыў мяне ад непатрэбных размоў і вымоў, але ж тое, што наблытана ў маёй душы, і ты не разблытаеш, нягледзячы на ўсю тваю дабрыню і спагадлівасць.

I ўспомнілася Жураўскаму мінулагодняя жнівеньская раніца, калі ўсё гэта пачалося. Была яна шэрая, імжыў цёплы дожджык-грыбасей, і Арсен яшчэ падумаў тады, як, напэўна, хораша зараз у лесе. Бярозы ўжо кранула пазалотай, стаяць яны самотныя, нізка апусціўшы мокрыя галіны, быццам прадчуваюць хуткі надыход зімы. Туман сырадоем сцякае ў лагчыны, сцелецца над яшчэ зялёнай травой, пад нагамі пругкі пачарнелы шыльнік, востра пахне грыбамі. Вунь баравічок выбіўся з-пад моху, фарсіста насунуў на карычневы капялюшык жоўты бярозавы лісточак, а вунь мухамор, вялізны, прыгожы, вясёлае рабацінне так і слепіць вочы. А цішыня, цішыня… Так пранізліва ціха, што трэсне сухая галінка пад нагамі, і ты скаланешся, быццам ад стрэлу над вухам, і абарвецца сэрца ад незразумелай, непадуладнай ні розуму, ні пачуццю тугі.

Жураўскі курыў, стоячы каля акна ў кабінеце: Аляўціна трэці дзень не выходзіла на работу, пэўна, хварэла, яна б яму накурыла… Недзе далёка ўнізе, за дарогай, пляла свае петлі Свіслач, яе берагі каля Палаца спорту пачалі ўжо абкладваць гранітам; за ракой, у густой засені зялёных садоў цесна тоўпіліся драўляныя хаткі — яшчэ адзін стары раён горада дажываў свой век. 3 гушчару нізкіх дахаў і садоў, як з парушанага мурашніка, ужо рваўся ў неба бетоннымі палямі і перакрыццямі вышынны будынак новай гасцініцы, а на некалі ціхіх і сонных вулачках раўлі вялізныя бульдозеры і панелявозы — дыназаўры дваццатага стагоддзя.

Па брудным шкле паўзлі дажджынкі, пракладалі ў закамянелым пыле звілістыя сляды. На стале чакала тэрміновая карэктура. Трэба было чытаць, а ён стаяў, утаропіўшыся ў акно, быццам спадзяваўся ўбачыць там нешта такое, чаго яшчэ ніколі не бачыў.

Зарыпелі дзверы, у рэдакцыю зайшоў Раманоўскі. Наблізіўся, стаў побач, таксама паглядзеў у акно.

— Хутчэй бы суботнік, можа, дзяўчаты вокны памыюць.— Уздыхнуў.— Арсен Міхайлавіч, выручай. Трэба паслаць дзесяць чалавек на два тыдні ў калгас. Сам разумееш: бульба — другі хлеб, яе трэба ўбраць у тэрмін. Выезд заўтра ў дзевяць. Форма адзення… сам разумееш, якая форма…

— Разумею,— адказаў Жураўскі і выкінуў у прачыненую фрамугу недакурак.— Але я не паеду. Я…

— Паедзеш,— мякка перапыніў яго дзед.— Ты свядомы чалавек, Арсен Міхайлавіч, ты ж не дазволіш, каб такі каштоўны прадукт харчавання, як бульба, пайшоў пад снег.

— Дазволю.— Жураўскі пакаваў на таўшчэзную карэктуру на сваім стале.— Праз тыдзень яе трэба падпісаць, і барані мяне божа спазніцца хоць на адзін дзень. У нас сто пяцьдзесят чалавек…

— Сто пяцьдзесят,— пагадзіўся Раманоўскі і ўзважыў на руцэ карэктуру.— Цяжкая, халера. Як гэта можна столькі напісаць?.. Так, ты маеш рацыю, сто пяцьдзесят. Але гэта калі мы едзем у грыбы. Або на экскурсію ў Палангу за кошт мясцкома і ў рабочы час. А калі трэба памагчы нашай роднай сельскай гаспадарцы, выдавецтва «Прамень» імгненна ператвараецца ў арцель інвалідаў. У мяне ўсе шуфляды ў стале завалены даведкамі. Ведаеш, я мог бы скласці з іх Вялікую медыцынскую энцыклапедыю і зарабіць мех грошай. Каб гэтыя даведкі прымалі замест бульбы, я лёгка выканаў бы план за ўвесь Дзяржкамвыд. На вялікі жаль, іх не прымаюць. Чалавецтва неяк перажыве, калі ты здасі гэту пацяруху,— ён паклаў карэктуру на месца,— на два тыдні пазней. За зрыў графіка лаяць не будуць, бяру гэта на сябе. Адным словам, я цябе ўжо запісаў.

— Ну, калі запісалі,— усміхнуўся Жураўскі,— дык што ж зробіш. Хто яшчэ едзе і куды?

Раманоўскі падаў спіс. Людзі ўсе былі прыстойныя, сціплыя, працавітыя: рэдактары, карэктары, дзве машыністкі, дыспетчар з вытворчага аддзела. Праўда, кіраўнік групы, Пятро Гудкоўскі, з рэдакцыі медыцынскай літаратуры, не выклікаў у яго асаблівых сімпатый — гарлапан і дэмагог, штатны прамоўца на ўсіх выдавецкіх сходах, ён быў з тых, каму нельга даваць нават ценю ўлады над іншымі людзьмі, але Жураўскага гэта не палохала. Ведаў, да яго Гудкоўскі чапляцца не будзе. Узрадавала, што ехалі ў калгас «Старасельскі». Мясціны былі знаёмыя яшчэ з таго часу, як працаваў у газеце, прыгожыя: незатаптаныя лясы, чыстая, хоць і невялічкая рачулка. Калі яшчэ пашанцуе з надвор’ем, дык і зусім будзе добра.

Ён зноў прагледзеў спіс і спытаў:

— Тут толькі дзевяць чалавек. А хто ж дзесяты?

— Бібліятэкар Чумакова,— адказаў Уладзімір Аляксандравіч.— Дай дапішу і пайду рыхтаваць загад.

Чумакова, бязгучна паўтарыў Жураўскі, калі за Раманоўскім зачыніліся дзверы. Ірына Мікалаеўна. Прыгожы круглы твар, вялікія шэрыя вочы з ледзь прыкметнай касінкай, мілыя ямкі на шчоках, пульхныя, умела падфарбаваныя вусны. У грудзях нешта соладка заныла. Што гэта? Той самы лёс, які я ўвесь ранак выглядаў з акна? Не ведаю. Чаму ж мне так радасна, што яна едзе з намі? Чаго мяне калоціць, як у ліхаманцы, няўжо яна даўно неабыякавая мне, а я сам сабе баяўся ў гэтым прызнацца? Вось дык справы…

Ён паклаў карэктуру ў шуфляду і паехаў на дачу па рабочую вопратку і гумавікі.

Збягаючы па лесвіцы — не мог дачакацца ліфта, які затрымліваўся недзе на першым паверсе, Жураўскі раптам адчуў, што з ім адбываецца нешта незразумелае. Лёгкім, пругкім, дужым стала цела, тугімі штуршкамі аддавала ў скроні кроў, некуды зніклі туга і паныласць, ад якіх ён не мог пазбавіцца апошнім часам, нейкія няпэўныя, неакрэсленыя, але ўзнёслыя думкі кружылі галаву. Не, жыццё не скончылася, як ён яшчэ толькі што думаў, жыццё працягваецца, поўнае нечаканасцей і прыгод. «На свеце, брат Гарацый, шмат такога, што нашым мудрацам і не снілася». Так, так, і не снілася!

Ён быў шчаслівы, і гэта адчуванне лёгкага, бестурботнага шчасця ўжо не адпускала яго са сваіх мяккіх, але ўчэпістых рук аж да сённяшняга дня. I толькі сёння, калі жанчына, якую — Жураўскі свята верыў у гэта! — ён кахаў ужо амаль год і якая кахала яго, узяла ў нейкай сваёй прыяцелькі ключы ад кватэры, каб нарэшце сустрэцца з ім без сведак, з вока на вока, ён, пасля першай нечаканай радасці, з болем зразумеў, што гэта — ілюзія, такая ж бессэнсоўная і нікому не патрэбная ілюзія, як і тыя, што ўжо не раз туманілі яго жыццё. Успыхне і згарыць, рассыпаючы навокал рознакаляровыя іскры, папяровае шчасце, і душу зноў агорне цемра, яшчэ больш густая і беспрасветная, чым раней, і сам ты вінаваты ў гэтым, бо не разабраўся ў сваіх пачуццях, бо не жывое зыркае вогнішча палае ў табе, а халодны бенгальскі агонь.

Ну што ж, гэта твая віна, і твая бяда, і несці яе табе ў сэрцы да самага скону.

2

Пасля работы Жураўскі пайшоў у «Рамонак», купіў бутэльку «Цынандалі» і каробку цукерак, паклаў у «дыпламат» і пайшоў шукаць вуліцу Дзімітрава. Знайшоў ён яе даволі хутка: ледзь толькі эавярнуў за Дом кнігі, як на першай жа драўлянай хатцы ўбачыў шыльду з патрэбным надпісам. Нешырокая пакручастая вуліца нетаропка ўзбіралася на крутую гару, за якой ляжала Юбілейная плошча. Яшчэ здалёк Арсен Міхайлавіч убачыў пяціпавярховы панельны дом. Ён нахабна ўціснуўся паміж старымі, відаць, яшчэ дарэвалюцыйнай пабудовы, хатамі. Некалі тут быў раён дробных рамеснікаў і гандляроў, хаты стаялі ў большасці двухпавярховыя: першы паверх цагляны, пад краму або майстэрню, другі — драўляны, там жылі гаспадары. Цяпер, мяркуючы па фіранках, гардзінах і шторах на вокнах, жылі і там і тут; і крамы, і майстэрні зніклі так даўно, што наўрад ці хто з жыхароў гэтай вуліцы іх помніў, хіба што зусім старыя людзі. Хаты былі пахілыя, недагледжаныя — не гаспадарскія, камунальныя; у вочы кідаліся аблезлая, выцвілая ад часу афарбоўка сцен, іржавае жалеза і счарнелыя, парослыя мохам гонты дахаў; маленькія вокны з цяжкімі аканіцамі — сям-там ліштву ўпрыгожвала вытанчаная, музейная разьба; трухлявыя перакошаныя парканы. Перад хатамі, як у вёсцы, гародчыкі з кветкамі, з кустамі бэзу і язміну, у дварах — сады, грады з зелянінай, цяпліцы, абцягнутыя поліэтыленавай плёнкай, брахлівыя сабакі на доўгіх ланцугах. Паўз дарогу лапушыўся трыпутнік, жаўцеў кураслеп, цягнуліся да сонца не знявечаныя піламі таполі. У вішняку за платамі, у снегавых сумётах квецені, заклапочана гулі пчолы, весела перасвістваліся шпакі. Каля водаразборнай калонкі дзве жанчыны, напэўна, маці і дачка, паласкалі ў цынкавых начоўках бялізну, яны праводзілі Жураўскага цікаўнымі позіркамі.

Цяжка, амаль немагчыма было паверыць, што за нейкія дзвесце-трыста метраў ад гэтай патрыярхальнай старызны, вунь там, за гарой, дзе вулачка ўпіраецца ў неба, ляжыць шумная і прасторная Юбілейная ллошча, з вялікімі шматпавярховымі дамамі, магазінамі, адміністрацыйнымі будынкамі, а ўнізе, яшчэ бліжэй, адна з галоўных артэрый горада — Паркавая магістраль. Яшчэ на адзін з апошніх куточкаў старога Мінска няўмольна наступалі бетон і шкло, і Жураўскі падумаў, што шэрая пяціпавярховая будыніна, да якой ён набліжаўся, падобна на міну запаволенага дзеяння, падкладзеную пад гэтую вулачку: нічога, здаецца, яшчэ не здарылася, але механізм міны ўжо запушчаны, гадзіннік ужо цікае, адлічвае апошнія дні гэтых старых хатак, і садоў, і лапушыстага трыпутніку, і сонечна-жоўтага кураслепу, і шпакоўняў, і густой вясковай цішыні: маленькага кавалачка нашай гісторыі, які адыходзіў у нябыт. Жураўскі не лічыў сябе сентыментальным: добра ўздыхаць па такіх маляўнічых куточках тым, хто жыве ў прасторных кватэрах з усімі выгодамі, каму не трэба паліць у печы, выносіць попел, думаць, як расстарацца дроў і брыкету на зіму, мыць бялізну каля калонкі, каб не цягаць ваду дамоў, за добры квартал, а яна ж нават у цёплы веснавы дзень ледзяная — вунь якія чырвоныя рукі ў жанчын над начоўкамі! Яны, пэўна, не будуць сумаваць па сваёй хаціне, а дакладней, па цесным пакойчыку ў ёй, калі пераедуць у новы мікрараён, дзе дамы падобныя адзін на адзін, як гузікі на салдацкім кіцелі, але ж затое жыць там зручна і лёгка.

Усё гэта было так, ды нешта востра кальнула сэрца, і тужліва стала Арсену Міхайлавічу, быццам ён прыйшоў на могілкі, дзе пахаваны блізкія і дарагія яму людзі.

Ён ішоў на спатканне, якога так доўга чакаў, пра якое так доўга марыў, а радасці чамусьці не было. Не было шчаслівага, да дрыжыкаў, нецярпення, з якім ён чакаў Ірыну раней, у абедзенны перапынак, якога толькі і хапала, каб з’ездзіць куды-небудзь на Мінскае мора, перакусіць у прыдарожным кафэ і трошкі пабадзяцда па лесе. Сёння, ён адчуваў, разумеў, у іх адносінах павінен быў пачацца нейкі новы этап, і лавіў сябе на думцы, што не ведае, хочацца яму гэтага ці не. Хутчэй — не хацелася. Увесь немалы ўжо жыццёвы вопыт падказваў яму, што за блізкасцю, да якой так імкнуліся і якой так баяліся абое, вельмі хутка прыйдуць расчараванне і стома, што, хутчэй за ўсё, гэта будзе пачатак канца: валоданне заўсёды нясе ў сабе страту, такі няўмольны закон прыроды.

Некалькі дзесяткаў крокаў аддзялялі яго ад дома, куды ён імкнуўся, але якія ж гэта былі пакутлівыя і цяжкія крокі.

Што са мной робіцца, думаў Жураўскі. Я ніколі не быў аматарам лёгкіх прыгод, гэта Валянціна ўсё жыццё лічыць мяне распуснікам, а я ж не распуснік, няпраўда. Я ніколі не глядзеў на каханне як на разнавіднасць спорту, так, я нямала паграшыў у жыцці, і за гэта пасля смерці чэрці ў пекле будуць доўга падсмажваць мяне на патэльні, але я д не спартсмен. Я ніколі не быў блізкі с жанчынамі, якіх не кахаў, палымяна, аддана і нават, як мне здавалася, вечна. Хіба ж я вінаваты, што тая вечнасць вымяралася куды больш кароткімі адрэзкамі часу: каханне праходзіць, як праходзіць дождж, і ўсё вярталася на кругі свае… А можа тое, што я прымаў за каханне, ніколі ім не было, вось як і цяпер; можа, мне наогул наканавана лёсам ніколі не зведаць гэтага святога пачуцця, пра якое так любяць пісаць, пісьменнікі. Нараджаецца ж людзі глухія, сляпыя, жывуць доўгае жыццё і не чуюць, якімі дзівоснымі гукамі і фарбамі расквечаны свет; магчыма, і я нарадзіўся з атрафірананым пачуццем кахання і менавіта таму маню сабе і другім; сам няшчасны, раблю няшчаснымі тых, з кім мяне зводзіць лёс? Не, няпраўда, я кахаю Валянціну. Яна — адзіная жанчына, якая сапраўды і днём і ноччу жыве ў маім сэрцы, якая ўжо даўно стала маім другім «я» і без якой я не пражыву на свеце нават і дня, бо жыццё гэта страціць усякі сэнс. Я кахаю яе такой, якая яна ёсць: пустадомкаЙ, марнатраўкай, якая нічога на свеце не ведае, акрамя сваёй праклятай школы, хіба мы кахаем жанчыну за нешта, а не та тое, што яна проста існуе, проста жыве побач з табой, дыхае, смяецца, гневаецца… Паміж намі і паўстала гэта «нешта» — о, як умела яно руйнуе каханне, спусташае душу, калі не можаш, не здольны над ім падняцца! Я не здолеў, дробязі засмакталі мяне ў сваю багну. Каб жа яны забілі маё каханне да яе, які шчаслівы я быў бы! Бо што ні гавары, а мы абсалютна розныя людзі — параход і айсберг, мы знішчаем адзін аднаго, чаго ж яно вартае, наша каханне? Я даўно разумею, што мы знішчаем адзін аднаго, што нам даўно трэба было развесціся, перапакутаваць і неяк жыць далей, але я занадта слабы, відадь, чалавек, мяне ніколі не хапала для рашучых учынкаў або хапала вельмі ненадоўга. Так, я не раз намагаўся парваць ланцугі, якімі яна аблытала маю душу, не раз спрабаваў скінуць з сябе страшэнную яе ўладу, што прыгнятала і зневажала мяне, не давала мне жыць і працаваць; вось што такое мае заляцанні да другіх — спроба неяк скінуць яе ўладу, выбіць клін клінам, а зусім не душэўнае азарэнне. Клін клінам… Бедная Ірына, выходзіць, што і яна, нават не здагадваючыся пра тое, была не каханай жанчынай, якой я задурыў галаву сваімі ўзнёслымі размовамі, вершамі, пацалункамі, а толькі клінам, драўляным ці жалезным клінам, якім я хацеў выбіць з сябе, з кожнай жылкі сваёй Валянціну. I Алачка Чмялёва была такім клінам, толькі, у адрозненне ад Ірыны, яна вельмі хутка пра ўсё здагадалася. Можа, таму, што ў нас усё склалася зусім не так, як з Ірынай, але яна… О, якая яна аказалася здагадлівая, гэта Алачка, яна раскусіла мяне, як арэх, і ўбачыла, што ўся сярэдзіна даўно выгніла, і гідліва выкінула. Не, не гідліва, акуратна, як усё, што яна робіць, каб не абразіць мяне. Маленькая ўтульная жанчына, свойская, як кошка, я мог бы пражыць з ёю ўсё жыццё як у Хрыста за пазухай, і як жа ёй хацелася ўтрымаць мяне за сваёй цёплай і мяккай пазухай, але калі яна зразумела, што мне няма чым адказаць на яе каханне, таму што я бяднейшы за апошняга жабрака, яна шчодра вярнула мяне той адзінай, якая была мне патрэбна, якою я быў безнадзейна і невылечна хворы, і вось ужо амаль пяць гадоў я для яе проста адзін з супрацоўнікаў, не болей. «Добры дзень, Арсен Міхайлавіч!», «Усяго добрага, Арсен Міхайлавіч!» — і ўсё, і ніхто ў выдавецтве, ні адзін чалавек не ведае, нават не здагадваецца, што паміж намі некалі было. Маленькая, адзінокая, здаецца, зусім безабаронная перад усімі складанасцямі і цяжкасцямі жыцця, а якая жалезная душа, які жалезны характар! Чаму я не маю такой душы, чаму мая вечна трымціць ад болю, як асінавы ліст, і шукае сабе прытулку, і не можа яго знайсці?..

Жураўскі ўспомніў, як гэта ўсё было, і застарэлая нянавісць да жонкі зноў ахапіла яго з такой сілай, што стала суха ў роце. Гэта яна, яна зруйнавала яго жыццё, гэта яна вінаватая ў тым, што ён так бяздумна губіў сябе, яе эгаізм і апантанасць штурхалі яго на самыя недарэчныя ўчынкі. Ён захварэў тады, вельмі цяжка захварэў. Запаленне лёгкіх, тэмпература пад сорак, сухі кашаль раздзіраў грудзі, біў так, што не ўздыхнуць, не выдыхнуць, быццам трапіў у сурдакамеру, з якой выпампавалі ўсё паветра. Задышка жалезнай рукой перахоплівае горла, сціскае, сціскае, і ты адчуваеш, што траціш прытомнасць, і толькі адна страшэнная думка, ад якой халадзее спіна, натужна б’ецца ў скронях, валодае табой: няўжо гэта канец? Няўжо гэта канец, думаеш ты і круціш галавой з разяўленым ротам, не здольны ўцягнуць у перасохлыя лёгкія хоць глыточак паветра, і пакрываешся потам, ён цячэ ў цябе па шчоках, а перад вачыма пульсуе нешта чырвонае, як агонь святлафора, і ты ведаеш, што ў жыццё на святлафоры гарыць зялёнае святло, а чырвонае — у смерць, і табе хочацца закрычаць ад жаху, але замест крыку толькі хрып зрываецца з засмяглых, да крыві пакусаных губ. Потым раптам пусціць, і ты прагна глытаеш, глытаеш паветра, салодкае і застаяла цёплае, і плачаш ад радасці, а ў грудзях нешта рыпіць, булькае і свішча, быццам там падраныя кавальскія мяхі, але гэта ўжо не палохае цябе, хоць ты ведаеш, праз нейкі час, як толькі ты не здолееш стрымаць кашаль, удушша вернецца зноў і ўсё пачнецца спачатку.

Ён ляжаў дома на канапе, на вільготных ад уласнага поту прасцінах. У Валянціны ў школе пачалася чарговая праверка, ледзь не на міністэрскім узроўні, яна там днявала і начавала, Андрэй як звычайна пасля заняткаў застаўся ў сваёй групе. Дзеці рыхтавалі да свята п’есу на англійскай мове, яму далі галоўную ролю. Хлопец нечакана захапіўся. Рэпетыцыі, дэкарацыі… Таксама цэлы дзень у школе — нават вады не было каму падаць. Наогул гэта толькі так гаворыцца — калі адпускалі кашаль і задушша, у Арсена Міхайлавіча яшчэ хапала сілы, каб, чапляючыся за сцены, дабрысці на ватных нагах да кухні і самому набраць вады, але думалася пра гэта неадступна. Адвечны сімвал адзіноты і закінутасці, непатрэбнасці — няма каму падаць шклянку вады! Дзеля чаго я жыў, дзеля чаго столькі гадоў ірваў жылы і сэрца, дзеля чаго закапаў свае здольнасці — а яны ж былі, былі некалі! — і ператварыўся ў рамесніка, у халтуршчыка, і чаго яно вартае, усе маё жыццё, калі вось я захварэў і няма каму падаць вады.

Калі стала зусім кепска, Жураўскі па тэлефоне выклікаў «хуткую дапамогу». Яго нашпігавалі ўколамі і хацелі забраць у бальніцу, але ён заўпарціўся: страшна было нават падумаць, што і ў бальніцы будзе ляжаць адзін, а калі Валянціна і прыбяжыць, дык будзе сядзець каля яго ложка як на іголках і спадцішка пазіраць на свой гадзіннічак: праз гадзіну педсавет або якая нарада, яна спазняецца, правяральшчыкі зусім замучылі, чапляюцца да кожнай дробязі, шэфы не даюць шкла, нікому няма клопату да таго, што ў школе пабіта аж васемнаццаць шыб і ў дождж цячэ дах, хоць яго латалі ўжо разоў дзесяць, няма бітуму патрэбнай маркі, руберойд не прыклейваецца, у класах пачала ўжо адвальвацца тынкоўка, яшчэ ўпадзе катораму на галаву, заб’е або скалечыць,— жах, а не жыццё, ды яшчэ грып, сем настаўнікаў на бюлетэнях, не, я хутка звар’яцею ад усяго гатага… Яна будзе сядзець і непрыкметна — ёй будзе здавацца, што непрыкметна! — касавурыцца на свой гадзіннічак і гаварыць, гаварыць — не пра яго, не пра яго хваробу, не пра тое, якія яму зрабілі назначэнні ўрачы і што трэба купіць і прынесці, а толькі пра сябе і пра сваю школу, а яму і дома абрыдлі гэтыя яе размовы, яны і дома даводзілі яго да шаленства, не хапала яшчэ ў бальніцы шпурнуць ёй у галаву слоік з паскудным кампотам, які яна на хаду купіла ў ларку каля бальніцы, каб не ісці да яго з пустымі рукамі. Ён рашуча адмовіўся класціся ў бальніцу, і ўрачы паехалі, пакінуўшы на стале стосік рэцэптаў, і яны ляжалі там аж да ночы, адным сваім выглядам даводзячы Жураўскага да кіпення: уставаць і цягнуцца ў аптэку ён не рызыкаваў. Вярнуўшыся з работы, туды пабегла Валянціна, але аптэка ўжо была зачынена, дзяжурная ж была недзе далёка ў горадзе, і Арсен сам угаварыў жонку не ездзіць: ну куды ты пацягнешся сярод ночы, пакуль іх зробяць, гэтыя мікстуры, чорт ведае колькі часу пройдзе, аспірын ёсць, саб’ю тэмпературу, пэўна ж, не акалею, выжыву, кладзіся лепей спаць, я ж бачу, што ты валішся з ног ад стомы… Яна ўдзячна пацалавала яго ў калючую шчаку і пайшла ў спальню. Андрэй ужо спаў. Ён хадзіў у групу падоўжанага дня, там абедаў, рабіў урокі, гуляў. Вяртаўся таксама позна, стомлены. Арсен нават не сказаў яму, што захварэў, а сам ён не заўважыў.

Назаўтра Валянціна ўстала, як звычайна, недзе а шостай гадзіне і доўга тапталася на кухні: варыла, смажыла… Сіні чад заплыў да яго ў пакой, і Арсена зноў хапіла ўдушша. Яна паспрабавала накарміць яго, але ён адмовіўся: адзін толькі выгляд ежы выклікаў агіду. У сем гадзін яна пайшла, у сем трыццаць зачыніліся дзверы за Андрэем, і ён зноў застаўся адзін у пустой кватэры: хочаш — жыві, хочаш — памірай…

Днём прыбегла сакратарка Валянціны Тэрэза Восіпаўна, прынесла лекі. Яна доўга расказвала, якая занятая на рабоце бедная Валянціна Іванаўна, дыхнуць няма калі, хоць бы ўжо скончылася хутчэй гэтая ідыёцкая праверка,— а ў голасе яе былі здзек і знявага: да чаго ж ты дажыўся, хлопец, ну а каб не было ў тваей жонкі сакратаркі, што б ты тады рабіў? А можа, гэта толькі здалося яму, можа, Тэрэза Восіпаўна сапраўды спачувала сваёй заезджанай школьнымі клопатамі дырэктарцы? Ну, вядома, міністэрская праверка і яшчэ нарады, урокі — а без яе яны што, не адбыліся б? Спынілася б жыццё, калі 6 яна на якую гадзіну вырвалася дамоў, патухла б у небе сонца? Як яна можа сядзець у школе, ведаючы, што я тут канаю, няўжо мой боль, мой лёс зусім яе не хвалююць? Нейкі карыкатурны рэцыдыў культу асобы, хваравітае ўяўленне, што на тваіх плячах трымаецца сусвет, што варта табе прысесці на хвілінку і ён разваліцца.

Калі 6 у гэты момант Валянціна раптам зайшла ў пакой, Арсен задушыў бы яе сваімі рукамі. Магчыма, праз якую гадзіну і сам павесіўся б, зразумеўшы, што нарабіў, але тады — задушыў бы, такая пякучая нянавісць паліла яму сэрца.

У Тэрэзы Восіпаўны часу было хоць адбаўляй. Ёй вельмі хацелася пасядзець ва ўтульным глыбокім крэсле, і пагаварыць, даць Арсену Міхайлавічу лекі, нагрэць абед і накарміць яго, але ён бесцырымонна вытурыў яе, а калі яна пайшла, пакрыўджана падціснуўшы вусны,— ну і людзі, вось ты ім і рабі пасля ўсяго гэтага дабро! — задыхаючыся ад злосці, сабраў усе бутэлечкі і пакецікі, што яна прынесла, і выкінуў у памыйнае вядро. Вярнуўся, упаў тварам у падушку, і яму захацелася памерці. Яму захацелася памерці, каб разам пакончыць з усім гэтым,— каму яно патрэбна, такое жыццё? Што ў свеце змянілася, пакуль ён жыў, і што зменіцца, калі памрэ? Нічога. Чалавек жыве, пакуль ён патрэбен іншым. Ну, а каму патрэбен ты? Ні жонцы, ні сыну… Пустэча.

Усё яго жыццё раптам уявілася Жураўскаму пагоняй за механічным зайцам. Недзе ён чытаў пра такую забаву: на спецыяльна абсталяваны трэк выпускалі механічнага зайца і паляўнічых сабак. Сабакі як ашалелыя імчаліся за зайцам па бясконцым крузе — ён жа быў так падобны на сапраўднага, нават пах ад яго ішоў, як ад жывога, і соладка казытаў ноздры. Здавалася, дастаткова зрабіць яшчэ адно невялічкае намаганне, яшчэ зусім трошкі дадаць хуткасці, і жывая плоць смачна хрусне пад зубамі. Але як сабакі ні пляжыліся, заяц заўсёды быў трошкі наперадзе, нейкія паўметра, але наперадзе: бачачы, што сабакі даганяюць здабычу, той, хто кіраваў гэтай забавай, трошкі павялічваў абароты рухавіка. Сабакі, дурні, ёлупні, не ведалі, не маглі ведаць, што зайца прыводзіць у рух электрычнасць, што ў яго няма сэрца, якое можа лопнуць, не вытрымаўшы напружання, і плацілі за гэта няведанне сваімі — жывымі і гарачымі — сэрцамі.

Вось і ён, Арсен Жураўскі, таксама ўсё жыццё гнаўся за механічным зайцам, за хімерай, якая ўвесь час выслізгвала з яго рук. Яму толькі здавалася, што ён вось-вось дагоніць яе, хімеру, трэба яшчэ трошкі напружыцца, павялічыць хуткасць, хвіліну-другую пратрымацца, і ён дасягне жаданай мэты. Але гэтага ніколі не здарыцца, заяц заўсёды будзе за паўметра наперадзе мільгацець белым хвосцікам, бо так запраграмавана самім тваім лёсам, і ты будзеш даганяць яго, пакуль не спынішся, пакуль не зразумееш бессэнеоўнасць, нікчэмнасць гэтай пагоні,— усё ж такі ты чалавек, не сабака, акрамя пачуццяў, у цябе ёсць розум, магчымасць азірнуцца на шлях, які ты ўжо прабег, ні на крок не наблізіўшыся да зайца, і ацаніць свой шлях,— альбо пакуль у цябе, як у зацятага сабакі, не лопне сэрца і ты не пляснешся на халодную зямлю, каб ужо ніколі не падняцца.

Тады заяц спыніцца.

Потым зноў пабяжыць.

Але ўжо ад другіх сабак.

Усё, кропка, парашыў ён. Няхай бягуць другія, з мяне дастаткова. Я выходжу з гульні. Сыты па самае горла, абрыдла. Пазваніў Лаўрыновічу: Васіль, ты дома? Так, дома, а што здарылася? Не пытай, будзь дома, зараз прыеду. Сяк-так апрануўся, выклікаў па тэлефоне таксі, абліваючыся халодным потам, выйшаў на вуліцу. Шафёр не хацеў яго везці, думаў, што п’яны. Потым зразумеў: хворы. Завез, нават дапамог выйсці з машыны, неяк зацягнуў да Лаўрыновічаў.