Залатая жрыца Ашвінаў

Ад аўтара

У томе III «Живописной России» («Литовское и белорусское Полесье»), што выйшаў у 1882 годзе ў Санкт-Пецярбургу, у артыкуле А.Кіркора «Следы язычества» ёсць цікавы сказ: «2 траўня і 24 ліпеня, у пачатку і ў канцы палявых работ, народ святкуе памяць заступнікаў земляробства, князёў Барыса і Глеба, якія ўспрынялі ў народным уяўленні некаторыя рысы старажытных блізнят Асвінаў».

Здавалася б, браты-блізняты Ашвіны, якім у старажытнай «Рыгведзе» адведзена вельмі пачэснае месца (па ліку ўспомненняў яны ідуць пасля Індры, Агні, Сомы), не маюць ніякага дачынення да беларускай міфалогіі. Але ці так гэта? Той жа А.Кіркор піша, што ў Беларусі іхні культ існаваў яшчэ ў пачатку ХІХ стагоддзя.

Навука наша даволі мала даследуе індаэўрапейскія карані беларусаў, аднак жа зусім невыпадкова, што той жа А.Кіркор даволі часта згадвае пра культуру і міфалогію старажытных арыяў, уплеценую ў нашы паданні, старажытныя святы. Сучасныя даследнікі таксама гавораць пра індаэўрапейскія карані нашай цывілізацыі.

Культ Блізнят — адна з асноўных рысаў старажытнаіндыйскай арыйскай цывілізацыі, нездарма ж у «Рыгведзе» Ашвінам прысвечана ажно 54 гімны, а таксама адведзена шмат месца ў «Махабхараце», «Шатапатха-брахмане», «Брыхадзеваце» і іншых помніках старажытнай індыйскай культуры эпохі арыяў. Думаецца, што менавіта іхні культ да сёння праіснаваў у выглядзе канькоў на нашых дахах, конскіх галоў на вышыўках.

Гэты, засыпаны попелам забыцця, культ светлых, сонечных братоў-лекараў мае права на ўспомненне. І я, выкарыстоўваючы даступныя мне матэрыялы, паспрабавала рэстаўраваць гэтую незвычайную старонку нашай культуры.

КНІГА ПЕРШАЯ

…Кажуць дасюль, што ў прадоннях,

Над якімі бяжыць чарот,

Жывы ў гарадах падводных

Стары палескі народ.

Жывыя яго паданні,

І песня, і мовы строй

У недасяжных глыбінях,

Пад сіняй азёрнай вадой.

Яны зберагаюць скарбы

За сябе і за нас усіх,

А мы цягнем свой крыж штодзённы,

І мы забываем іх.

У.Караткевіч

(«Званы ў прадоннях азёр»)

Дзень выспяваў нетаропка, як выспявае пад гарачым сонцам на бяскрайняй ніве колас. І, нібыта колас, яго нетаропка падрэзаў залаты сярпок маладога месяца, што на змярканні завіс над Храмавым горадам. Спачатку празрыста-зіхоткі маладзік спакваля наліваўся жоўта-залатым святлом. Яно струменілася ўніз, на ўвесь агромністы трохкутнік горада з яго пасыпанымі чыстым пяском дарожкамі, з двума храмамі, адзін з якіх, большы, стаяў непадалёк ад увахода, а меншы хаваўся сярод дубоў на ўзвышшы, з постацямі грозных багоў ля брамаў, ля якіх даўно тоўпіліся людзі, што прыйшлі на сённяшняе набажэнства.

У сваёй святліцы на самым версе каменнай вежы напружана ўзіраўся ўдалячынь маг-звяздар Вакула. Маладзейшыя жрацы з дубовымі галінамі ў руках стаялі каля абедзвюх брамаў, праз якія маглі праходзіць вернікі. Трэцяя, за храмам багіні ранішняй зары Аўшры, адчынялася толькі для жрацоў, і ля яе збіраліся ўсе жрацы Храмавага горада, каб пасля першага ўдару меднага біла спусціцца ў храм Ашвінаў, дзе вярхоўны жрэц Святазар сёння, у ноч летняга раўнадзенства, запаліць агонь, якім павінны ачысціцца ўсе навакольныя селішчы. У гэтую ноч ніхто не павінен заснуць — менавіта сёння могуць хаця троху прыадчыніцца дзверы, за якімі багі хаваюць ад смяротных людзей будучыню, а таксама таямніцы жыцця і смерці. Таму з раніцы пад спевы свяшчэнных гімнаў гатавалі спецыяльныя служкі напітак багоў — сому, якою напалам з малаком будуць апырсканы ахвярныя вогнішчы і якую перад усходам сонца будуць піць самі жрацы, каб адчуць Неадчувальнае…

Паўтараючы сам сабе словы гімнаў, высокі танклявы юнак з пукатым ілбом і вузкімі шэрымі вачыма нібыта ўвесь час чакаў. І калі з-за каржакаватага недалёкага дуба паказалася невысокая дзявочая постаць, ён сцяўся, залаты медальён на грудзях нервова ўздрыгнуў. А дзяўчына, хутка заняўшы сваё месца ў ланцужку жрацоў, прамовіла вінавата:

— Купалася, мабыць, задоўга. Сонца так прыгожа садзілася ў Менцязь.

Старэйшы жрэц не паспеў сказаць сваё строгае слова — працяжна прагучаў над горадам таямніча-нізкі рык біла, і ўсе паспяшаліся да храма.

Высокі драўляны храм, дзе апорныя слупы зробленыя з костак ахвярных коней, упрыгожаны з верху да самай зямлі цудоўнай драўлянай разьбой, а на даху горда глядзяць на поўнач і поўдзень дзве вялікія конскія галавы. Такія ж, толькі меншыя, любяць майстраваць на дахах сваіх хатак і тутэйшыя людзі; знак таго, што тут пакланяюцца святазарным і магутным братам-блізнятам Ашвінам. Нездарма сярод розных багоў, чые постаці ў шаломах і латах стаяць па баках храма, найбольшыя і найбліжэйшыя да ахвярнага агню яны, чые ногі схаваныя разьбянай сцяной калясніцы. Ім першым прынясуць дары і жрацы, і простыя людзі.

Стоячы на адкрытай пляцоўцы каменнай вежы, дзе кожную раніцу спяваюцца гімны-малітвы Сонцу, Багіні ранішняй зары і Ашвінам, стары маг-звяздар глядзеў, як паволі цягнецца да храма тонкі ланцужок жрацоў. Суровы, пакрыты страшнымі шнарамі твар яго, каб хто мог бачыць, ледзь памякчэў, калі на вочы яму трапілася Жывена, што ішла, нібы ляцела над шурпатай пясчанай сцяжынкай, мабыць, ужо аброшанай вільгаццю. Самая здольная вучаніца Вакулы, яна, здаеца, яшчэ нядаўна тупала па гэтых жа сцежках маленькім двухгадовым камячком ружовай плоці, і яму заўсёды здавалася ў хвіліны, калі звяздар адрываўся ад неба і рабіўся звычайным слабым чалавекам, што такою была б ягоная дачка.

Тонкім смалістым пахам, пахам сонца і жывіцы, пацягнула ў святліцу — яшчэ нядаўна каля яе праносілі паленцы, што ўжо складзеныя ў храме на высокім алтары ў тры акуратныя стосікі і палітыя тлушчам. Вакула заплюшчыў вочы і ўбачыў да драбніц знаёмую карціну: нямоглы, як напоены празрыстай старэчай жаўцізной вярхоўны жрэц Святазар уздымаецца ўверх па прыступках алтара, кожная з якіх адпавядае пэўнаму месяцу і вершаванаму памеру патрэбнага гімна, да першага кола цаглін, якімі абкладзенае месца вогнішчаў і дзе ўмацаваны паміж зажымамі кавалак сухога дрэва са свярдзёлкам. Але спачатку ён будзе маліцца — ціха, нячутна, пасля гучней стане дапамагаць яму бубен і спевы жрацоў. Затым Святазар стане круціць свярдзёлак, а людзі навокал будуць сачыць за кожным ягоным рухам. А пасля… пасля з-пад кашчавых ягоных рук вырвецца маленькі, трапяткі, нібы матылёк, агеньчык, і радасна-гучна адгукнецца на тое люд. А Святазар беражліва пасадзіць чырвонага матыля на першае вогнішча, пасля на другое, трэцяе, і вось ужо шугае вогнішча, трашчаць смалякі і бярвенцы са свяшчэннага гаю, дзе не ступае нага простага чалавека, і на вогнішчы, а таксама па баках алтара, праступяць таямнічыя знакі, у якіх разбярэцца, бадай што, сёння толькі Святазар ды ён, маг-звяздар Вакула… Гэта розныя фазы Месяца і Сонца, знакі былых і будучых зацьменняў, пагражальныя шляхі свяцілаў. Але людзям, якія абступілі алтар, не да таго: яны радасна крычаць і ўздымаюць рукі, а жрацы працягваюць спяваць гімны Агню-Агні, у якога тры іпастасі — сонца, маланкі і ахвярнага вогнішча.

Вытанчаным слыхам мага Вакула пачуў у хоры чысты, светлы голас маладой дзяўчыны, адчуў хваёвы пах. І карціна перад унутраным яго зрокам змянілася: убачыліся магутныя, напоеныя густой смалою сосны. Яны гудзелі ад ветру, зялёныя мітуслівыя цені клаліся на цёплую сухую зямлю, дзе ляжаў ён з першай і апошняю сваёю жанчынай. Як жа клікалі яе? Сярмяжкай? Так, Сярмяжкай. Яна прыходзіла на запаветнае месца ў сухой лагчыне патаемна і заўсёды атрымлівала ад яго падарункі… Да знямення, да звону ў вушах лашчыў ён тады на аксамітавай посцілцы імхоў зваблівае жаночае цела, адчуваючы, што яго нібыта нясе ў жывую гарачую бездань, дзе — пагібель, нішто. Жаданне знікнуць хавалася там, у самых глыбінях асалоды, і Вакула, калі пастарэў, зразумеў, што каханне і смерць сапраўды ходзяць побач. Мужчына, пакідаючы семя ў лоне жанчыны, вычэрпвае сябе. Не, яшчэ застаецца абавязак абараніць новы парастак ад згубы. Ён, Вакула, свайго мужчынскага абавязку не выканаў: калі яе родзічы даведаліся, што будзе дзіця, ёй забаранілі хадзіць у сухую лагчыну, бо новаму чалавеку племені патрэбны былі спакой і абарона, а ён, жрэц, не мог гэтага ёй даць. Племя лотва, з якога была Сярмяжка, вымірала, а таму, калі ён, увесь як мярцвяк, тулячыся, выцікаваў яе ў лесе, яна спакойна распавяла, што жрэц прынёс шчасце, і да яе пасватаўся лепшы паляўнічы, бо яна — не ялаўка, дзіця аказалася моцным і вялікім, так што няхай цяпер ён спакойна служыць свайму богу.

Вакула каля года блукаў, тулячыся, па лясах, час ад часу цікуючы за сваім сынам і ёю, а пасля прыціх, паспакайнеў і аднойчы, лежачы пад загадкавым зорным небам, адчуў, што туга адпусціла яго, а ўзамен прыйшоў вялікі спакой і жаданне як мага меней думаць аб зямным.

…Тая дзяўчына была моцная, спакойная і, помніцца, рудая. Дык вось чаму ён успомніў яе! Падумаў пра Жывену — у яе таксама адметныя і нязвыклыя для тутэйшых валасы. Не рудыя, не, і не жоўтыя. Хутчэй, яны як залацістая салома, якая пахне ветрам і дажджом. Жрэц уздыхнуў, пайшоў да паліцы, дзе стаяў вялікі сярэбраны кубак з выявай багіні плоднасці, і наліў сабе салодкага кіпрскага віна, чакаючы, пакуль сонечнае цяпло не пабяжыць па жылах. Жанчына на кубку была мажная, шырокая, і жрэц, доўга гледзячы на яе, пагразіў пальцам. Вабіш аддаць табе сваё семя, а пасля выганяеш? Хрыпла засмяяўся і закашляўся. Зорка Зверыніца вісела проста перад акном, холадам цягнула ад яе, а хацелася, каб нейкае добрае дзіця, такое, як гэтая дзяўчына, пагладзіла касматую, ссівелую ягоную галаву, і пад мерныя гукі гімнаў Вакула ўсё цягнуў віно, радуючыся, што і зоркі сёння занятыя разам са жрацамі набажэнствам; можна патраціць хвіліну на сябе.

У гэты ж час служкі, што стаялі з дубовымі галінамі каля брамаў, рыхтаваліся ўздыхнуць з палёгкай: апошнія тубыльцы таропка заходзілі ў Храмавы горад, і толькі чатырох прыйшлося перапыніць. Звычайна не пускалі тых, хто залішне перабраў медавухі, таму што такім свяшчэннае вогнішча не толькі не дапамагала — наадварот, на віноўнага магло абрынуцца бяспамяцтва. Бывалі і моцна апантаныя злымі духамі — такім трэба было прайсці дадатковы абрад ачышчэння. Але якраз у той момант, калі служка Яр рыхтаваўся пакласці на зямлю ўжо звялае дубовае галлё, ля брамы спыніўся дарагі пародзісты скакун.

Коннік спрытна саскочыў на зямлю, і па адным гэтым руху спрактыкаванае вока служкаў магло згадаць выдатнага наезніка, да таго ж багатага: на ім быў аксамітавы каптан з дарагімі гузікамі, боты ільсніліся, як блішчыць толькі скура тонкага вырабу. Але, прыгледзеўшыся, можна было заўважыць, што адзін гузік выдраны разам з лапікам аксаміту, бронзавая фібула на плячы пагнутая, нібыта змятая няўмелымі пальцамі. І твар незнаёмца — яшчэ юначы, пульхны — нагадваў васковы злепак, па якім жорстка, ды ўмела прайшлася рука Творцы, але які, аднак, можа скамянець ці расплысціся, у залежнасці ад абставін. Цяпер гэты твар быў амаль прыгожым, ды неспакой дробнымі дрыжыкамі час ад часу прабягаў па ім.

Служкі трывожна пераглянуліся, убачыўшы скураныя, расшытыя нітамі похвы, адкуль тырчэў кінжал. Адзін з іх перагарадзіў незнаёмцу дарогу, але той з напружаннем вымавіў:

— Я… айн рэйтар*… пры князі Раман Данілавітш…

* Нямецкі воін-наезнік.

Яр агледзеў госця, раздумваючы; пасля ветліва пакланіўся і павольна, каб той зразумеў, папрасіў усё ж пакінуць кінжал пры кані, якога адвядуць у храмавую стайню і добра пакормяць. Немец незадаволена нахмурыўся, аднак падпарадкаваўся і пругка пайшоў да храма, дзе, мяркуючы па напружанай цішыні і гучных спевах, вось-вось павінен быў з'явіцца агонь. А Яр, падабраўшы дубовае вецце, подбегам паспяшаўся да звездара Вакулы, каб падзяліцца трывогай — што спатрэбілася ў храме аднаму з нямецкіх рэйтараў, якія з часу перахрышчвання ў каталіцтва былога вялікага князя Міндоўга ўжо не пакідалі Новагародка? Можа, князь Раман Данілавіч задумаў зачыніць новыя язычніцкія храмы, як хацеў гэта зрабіць сын Міндоўга Войшалк?

Але захмялелы і ад таго вясёлы Вакула адмахнуўся:

— Раману Данілавічу цяпер не час пра язычнікаў думаць. Над Галічам, дый і над намі, татарская навала навісае. А гэты малойчык прыехаў, я думаю, не да нас з табою.

— Ведаю, што не да нас, — нецярпліва занерваваўся Яр. — Ды і вялікага жраца зараз не папярэдзіш.

- І не вялікага жраца прагне ўбачыць немчык, — пасміхаўся Вакула.

— Каго ж тады? — няўцямна перапытаў Яр, неадабральна касавурачыся на кубак з рубінавымі кропелькамі, што паўзлі па мажнай жанчыне з кветкамі. Хацелася, ох як хацелася віна і яму, але толькі Вакула карыстаецца сярод іншых многімі недаступнымі для жрацоў і служкаў прывілеямі.

— Я думаю, яго сюды дзяўчына прывабіла.

— Дзяўчына? — недаверліва прыжмурыўся служка. — Калі ён камандзір, значыць, крыжак. А крыжакам, як вядома, жаніцца нельга, яны ж рыцары-манахі, ці не так?

— Нельга, нельга… Прыгажосць — страшная сіла, еўнух ты візантыйскі! Жаніцца нельга, а прыгажосць цягне… Толькі вось дзяўчыне нашай гэткі закаханы ці патрэбны? Дай я зірну. А ты не чакай. Віна не дам табе, колькі ні прасі.

Яр з прыкрасцю махнуў рукой, выходзячы, і толькі на парозе азірнуўся і трывожна перапытаў:

— Дык ён прыехаў да Жывены? Ты напэўна ведаеш, што чужынец не прычыніць храму ніякай шкоды?

Але Вакула ўжо забыўся на яго, паглыбіўшыся ў свае патаемныя вылічэнні, і нейкі час у святліцы было так ціха, што асмялелая мыш заскрэблася ў кутку. Пасля звяздар падняў галаву, прычыніў дзверы за Ярам і глыбока задумаўся. Затым выйшаў на пляцоўку, адкуль лепей было аглядаць неба.

Тысячамі вачэй-зорак глядзела на яго ноч, лёгкія белыя аблокі, падсветленыя залацістым святлом, плылі над лесам, над храмамі. «Як грыва адвечнага тысячавокага каня з сямю павадамі, што абходзіць Сусвет», — падумалася яму. Выява такога каня была высечаная на каменнях малога храма, куды часта прыходзіў Вакула, каб пастаяць пад велічэзнымі ялінамі, што атулялі кашлатымі галінамі з'едзеныя часам камяні.

Найболей жа, праўда, любіў ён сядзець у сваёй святліцы — і цёмнымі зорнымі начамі, назіраючы, як плывуць у бяскрайняй бездані велічныя планеты, і вечарамі, калі зоркі, як маладыя дзяўчаты, нясмела праціскаліся скрозь вечаровыя аблокі. І ніколі не пераставаў здзіўляцца строгай гармоніі, якою жыве неба. Тысячагоддзі назад такія ж, невядомыя нікому жрацы вылічылі, калі павінна з'явіцца ў нейкім кутку нябеснай бездані пэўная зорка, і яна з'яўлялася ў той самы, строга вылічаны час… Часта, углядаючыся ў планеты, ён загадваў, колькі ж нарадзілася зараз людзей і якія яны. Вось блакітная Чагір, чыё пульсаванне падобнае да трапяткіх штуршкоў у жылах: народжаныя пад ёю будуць вечна шукаць любові і прыгажосці. А тыя, хто з енкам правальваўся ў гэты свет пад чырвонай зоркаю вайны, будуць прагнуць перамогі і бітваў… Вось як зараз, калі лягла яна, зорка вайны і няшчасця, разам з Чорнай Поўняй, вялікай Маці — разбуральніцай, на шляхі бесклапотнай маладой дзяўчыны, якая так лёгка слізганула ў храм Ашвінаў, каб там наліць у драўляную чашу цёплага малака, змешанага з сомай, і пырснуць гэтай духмянай вадкасцю на ахвярнае вогнішча, а пасля спяваць, як спявае яна зараз, і голас нясецца высока-высока:

Прыязджайце на ладдзі нашых думак,

На трохмеснай, трохчленнай, цудоўна ўпрыгожанай

Калясніцы — прыязджайце, о Ашвіны!

(Усе тэксты гімнаў узятыя з «Рыгведы»)

Можа таму, што багі даруюць яму магчымасць зазіраць у будучыню, якая недаступная іншым, прыходзіць падчас невымернае шкадаванне і смутак, што смокча грудзі, як атрутная змяя?

На двары пачуліся крыкі. Людзі круціліся, выносячы некага з храма, нейкая кабета была загаласіла, але тут жа і змоўкла. А-а, гэта нехта з малельшчыкаў кінуўся ў вогнішча, каб разам з дымам і малітвамі Агонь перадаў яго багам. Нездарма раней у храме гадалі перад бітвамі, куды пацягнецца дым ад ахвярнага вогнішча. Калі схіляўся ён у той бок, дзе стаяў запытальнік, значыць, перамога дастанецца яму. Цяпер князі рэдка прыязджаюць да Ашвінаў, хіба толькі калі ад хвароб не дапамагаюць ні заморскія лекары, ні іншыя, больш знаёмыя багі: Пярун, Сварог, Вялес. Усё меней становіцца тых, каму дапамагаюць вялікія лекары Ашвіны, што намазваюцца святлом, як маззю, і аблятаюць свет на сваёй калясніцы, каб знайсці пакутнікаў і дапамагчы ім. Так, людзі навакол звяртаюцца да новых багоў, апошнім жа часам — да аднаго, чые храмы ўзводзяцца паўсюдна і дзе забараняюць звяртацца да зорак, каб спытацца пра нейчы лёс. Мабыць, той, хто толькі што ўзляцеў да багоў лёгка, нібы пёрка ці іскрынка, трапіў у вырай, але яму, Вакуле, хочацца жыць і жыць на гэтай зямлі, дзе так пакутліва-добра адчуваць хуткаплыннасць і непаўторнасць свайго існавання! І ён выпіў яшчэ віна, хаця трэба прачнуцца на дасвецці, калі схаваецца за небакраем Зверыніца і заціхне наваколле, чакаючы, пакуль жрацы запрагуць сваімі спевамі каня, што вязе сонца. А выпіўшы, вырашыў, што нічога не скажа маладой жрыцы пра нядобрага незнаёмца, які, па прадказанні зорак, стане на яе шляху, каб скрывіць яго і закруціць вузламі. А іх ох як нялёгка разблытваць слабому зямному чалавеку!

Жывена і сапраўды напачатку не заўважыла маладога германца, таму што адразу пасля абраду выйшла праз маленькія дзверкі, што туліліся ў глыбіні храма, адразу за драўлянымі постацямі Ашвінаў. У яе быў сёння вялікі дзень — упершыню дазволена будзе на ранку, пасля гімна ранішняй Зары, лячыць людзей адной, без Святазара. Дзевяностагадовы вярхоўны жэц сапраўды саслабеў: кашчавыя рукі яго дробна дрыжалі, калі круціў свярдзёлак, таму дзяўчына, гледзячы на адтуліну, усім сэрцам, усёй істотай жадала, каб «сын моцы», як называюць у гімнах свяшчэнны агонь, таму што здабываецца ён праз сілу рук і сілу духу — каб Агонь хутчэй затрапятаў над кавалкам дрэва. Нягледзячы на сваю маладосць, яна добра заўважыла, што іншыя жрацы таксама нібы стараліся дапамагчы Святазару. Але які нядобры позірк быў у Істра! Яшчэ паўгода таму, як рыхтаваліся яны да сённяшняга летняга раўнадзенства, а Святазар выкінуў прыгатаваныя гэтым жрацом травы, сказаўшы, што яны не маюць гаючай сілы, бо рвалі іх без любові, працадзіў Істр услед вярхоўнаму жрацу:

— Шкада, не дажыве ён да дасканалай мудрасці*!

* У стражытных арыяў гэта быў узрост 108 гадоў.

Але ў голасе не было шкадавання, а была патаемная прыкідка, і Відэвут, чые зёлкі былі адобраныя Святазарам, ціха засмяяўся:

— Табе не быць пасля Святазара вярхоўным жрацом, выкінь гэта з галавы, брат!

— Я табе не брат, — агрызнуўся Істр; Відэвут ласкава пагладзіў яго па плячы, і той замоўк, затаіўся, у позірку, скіраваным на Жывену, прамільгнула нешта цёмнае, змрочнае, але яна таксама ўсміхнулася маладому жрацу. Ён жа зямны цень аднаго са светлых Ашвінаў! Так, Відэвут не брат-блізня Істра, больш таго, нават не ягоны равеснік. Але абодва яны, як таго патрабуе звычай, нарадзіліся блізнятамі. Вось толькі Істраў брат памёр, а Відэвутаў загінуў, калі немцы палілі прусаў. Святазар не раз казаў, як цяжка цяпер знайсці для храма Ашвінаў братоў-блізнят: нованароджаных найчасцей хрысцяць, таму што ўсё болей хрысціянскім робіцца недалёкі Новагародак. Іншым свяцілішчам лягчэй, яны туляцца ў непраходных лясах, а тут, ля Менцязі, усё болей радзеюць лясы, і аднойчы з цяжкасцю ўгаварыў стары жрэц вялікага князя Міндоўга пакараць двух святататнікаў, што насмеліліся купацца ў свяшчэнным возеры, дзе могуць плаваць толькі жрацы.

Успамінаючы той дзень, Жывена лёгка тупала ўсьмовымі* вышытымі пантофлікамі па вільготнай дарожцы, што зычліва рыпела і крэхкала, як старая бабуля, якую размінаюць пальцы жрацоў. Але, выходзячы да Менцязі, дзе месціліся драўляныя святліцы жрацоў, яна адступіла назад: чорныя крылы кажана нібы прарэзалі паветра, у тонкім свісце гэтай вястункі няшчасця была пагроза. Некалькі разоў за сваё кароткае жыццё дзяўчына выразна чула гэткі свіст, хаця звычайным людзям не дадзеная такая здольнасць — і заўсёды нешта здаралася, нібы з глыбіняў Хаасу нехта пускаў у чалавека чорную стралу. Але на гэты раз стралу пусцілі ў яе, і таму юная жрыца прыспешыла крокі, а рукі скрыжавала на грудзях, дзе вісеў медальён з Ашвінамі, і ціха зашаптала:

О Ашвіны, прывязіце да нас сваю сілу,

Акрапіце мядовым кнутом, падмацуйце,

Павялічце жыццё, а цялесныя раны сатрыце,

І адрыньце чужую варожасць, сябрамі надзейнымі стаўшы!

* Скуранымі.

Нязвыкла сцішаная, паднімалася яна ў сваю святліцу, і прыслужніца Юрна, якая падрыхтавала да ранішняга абраду адзенне і амулеты, спахмурнела.

— Ці не Агонь што нядобрае напрарочыў? — спыталася яна, у той час як лоўкія рукі яе імгненна сцягнулі з дзяўчыны белую сукню і кашулю. Кінуўшы на шырокую лаву калматую мядзведжую шкуру, яна дастала шкляны сподак з пахкім бабровым струменем, халцэдонавы флакон з маслам чабору, сакрэт вырабу якога быў вядомы толькі тут, у Храмавым горадзе. Жывена лягла на шкуру, што пахла яшчэ бярлогай і хвояй; Юрна, калываючы вялікімі грудзямі і пругкімі сцёгнамі, пачала расціраць мяккае атласнае цела жрыцы, гнуткае, як ліяна. Але словы ліліся з вуснаў прыслужніцы, як ліецца вада з бяздоннага жарала крыніцы:

— Кажаш, Агонь паказаў, што гэты год будзе ўдалым. Тады што цябе азмрочыла? Не таіся, кажы. Ці воран каркнуў не ў час, ці свяшчэнныя вужы вузламі паскручваліся? Ці сычы і совы завухкалі?

І яна лёгенька патрэсла Жывену, нібы гляк з зернем, каб вытрасці адтуль словы-зернеткі. Юрна дамаглася свайго: дзяўчына расказала пра тое, што адбылося.

— А яшчэ, скажу табе, проста ўвесь вечар нешта гняце. А я ж павінна радавацца, тым болей — захаваць сваю сілу да раніцы!

Рукі прыслужніцы заварушыліся хутчэй, нібы яна хацела перадаць паненцы сваю моц.

— Не-не! — запратэставала Жывена. — І не думай! Твая сіла інакшая, ёю не лечаць. Суцяшаюць, дапамагаюць, прадметы ў хаце пераварочваюць, але…

Юрна паслухалася, зменшыла намаганні. Уздыхнула:

— Усё ты разумееш. Але не смейся з мяне, залацінка мая. Я ж не пра сябе клапачуся. Тваю сілу сапраўды берагчы трэба, а ты ж, нябось, сёння ізноў старому Святазару дапамагала? Хай ратуе яго Радзігаст*, але баюся я, што Істр перасіліць яго і цябе заняволіць. А тады і Відэвута з храма выжыве.

* Вярхоўны бог балтыйскіх славян.

— Ашвіны не могуць быць злоснымі і карыслівымі, не кажы мне нічога благога пра Істра. Да таго ж ёсць у нас Вакула, ёсць Сава… Калі пойдзе Святазар у Ірый*, камусьці з іх вярхоўная ўлада дастанецца.

* Тут у значэнні памрэ.

— Хаця і гавораць табе багі свае таямніцы, але занадта ты мала зямныя справы ведаеш, залацінка мая! І Сава такая ж: не заўважае, што апранае. Каб не служкі, хадзіла б у рыззі! А Вакула… Той з неба вачэй не спускае. А тут моцная рука патрэбная, каб цуглі моцна трымала! Пусцеюць нашы клеці, усё меней багатых ахвяраванняў. Трэба, каб жрэц да князёў часцей запрашэнні дасылаў, коней нашых паказваў. Сама ведаеш, якія ў нас коні — як нідзе!

— Хопіць, ты ад абурэння пратрэш ува мне дзіркі, - строга сказала Жывена, скідваючы з сябе рукі прыслужніцы. — Я не хачу думаць пра ўсё гэта. Мне б хворым дапамагчы, а колькі злых духаў асядае на чалавеку, ты і не ведаеш. І веды мае, і чысціня, і спакой — меч для іх, дзіда вострая. А ты мне тут байкі апавядаеш!

Пакуль яны гутарылі, у храме Ашвінаў заканчвалася набажэнства, і чырвонае святло на трох ахвярных кастрышчах пацьмянела, кідаючы над цагляным колам жмені іскрынак. Багі каля сценаў стаялі нерухома, жалезныя латы на Перуне грозна выблісквалі. Вернікі выходзілі на пляцоўку перад храмам, дзе ад новага агню распалена яшчэ адно вогнішча: туды можна кідаць шпулькі нітаў, пасмы лёну. Гэта сімвалы ўсяго, ад чаго хацеў бы выбавіцца кожны з прысутных — іхнія трывогі, жахі, хваробы. Некаторыя ўжо выходзілі з Храмавага горада, забіраючы гаршэчкі, што стаялі ля брамы. Там тлела вуголле ад свяшчэннага вогнішча; людзі панясуць новы агонь у хаты і зямлянкі і будуць старацца падтрымліваць яго ў сваіх ачагах нязгасным. Тыя ж з набажэнцаў, хто хацеў, каб іх агледзелі жрацы і выгналі злых духаў, што насылаюць хваробы, усаджваліся перад вогнішчам. Яны будуць чакаць ранішняй зары, каб пайсці ў маленькі старадаўні храм.

Маладзік, прапорваючы вострым рогам неабдымную цемру начы, плыў высока ў небе, калі апошні жрэц услед за Святазарам выйшаў з храма Ашвінаў і пайшоў да сябе, каб змыць стому і пераапрануцца. Святазар жа затрымаўся каля вогнішча. Ціхім голасам сказаў ён да прысутных, каб не гаманілі яны паміж сабой, а сядзелі ціха, паглыбляючыся ў думкі аб вечнасці душы і хуткаплыннасці жыцця.

— Спагадайце ўсім, каго вы пакрыўдзілі, хаця здаецца вам, што вінаваты іншыя. Тады лягчэй будзе змагацца з цёмнымі духамі ўнутры вас.

Яны сядзелі, хто — уважліва, а хто і няўцямна гледзячы на старога чалавека, а калі той пайшоў, нейкі час сядзелі моўчкі. Аднак праз нейкую хвіліну хтосьці выціснуў з сябе слоўца, што пякло душу, пасля сарокай застракатала на вуха суседу кабета, цыкнуў на яе муж. І ўсе яны ўпотай сачылі за маладым германцам, якому не сядзелася ля вогнішча. Ён нервова расхаджваў паміж храмамі, паспрабаваў зазірнуць у вузкую аканіцу меншага, прыцягнены мігатлівым ззяннем свечкі. Але гэта ўсяго толькі служка раскладаў на сярэбраных падносах зёлкі. Затое другі служка ціха папярэдзіў госця, каб не заходзіў ён, крый яго Ашвіны, на каменную дарожку, што вядзе да Менцязі.

— Можа, адвесці цябе ў нашыя святліцы для прыезджых? Яны збоку ад усходняй брамы. Жрэц Святазар не можа цябе прыняць, яму трэба рыхтавацца да абраду, — Яр, гаворачы гэта, не зводзіў дапытлівага позірку з бледнага твару германца. Але той, здавалася, амаль не слухаў.

— Ваша жрыца… яна зноў будзе там, на абрадзе? — запытаўся ён раптоўна.

— Пра каго ты гаворыш? — Яр прыкінуўся някемлівым.

— Пра ўнучку баярына Агапія, — з цяжкасцю вымаўляючы тутэйшыя словы, прамовіў прыезджы, і бледны твар яго, каб мог бачыць у паўцемры Яр, выдаў ягоны стан: ён раптоўна пабарвавеў.

— Ты кажаш пра Жывену? Але яна будзе займацца лячэннем. У храме Лялі… - Яр паправіўся, — Аўшры прымаюць хворых. Сёння прымаюць, — зноў паправіўся служка.

Штосьці бянтэжыла яго ў нерухомым твары госця; вачніцы яго здаваліся ў месяцавым святле глыбокімі, як у мерцвяка, абглыданага агнём, — Яру час ад часу даводзілася выносіць з полымя людзей, што кідаліся ў кастрышча. Вось і сёння той, хто задыхнуўся ў дыме, ляжаў у яго на руках. Яру здавалася, што ён ніколі не прывыкне да гарэлага паху чалавечай плоці і да таго, як пакутліва выходзіць з яе душа.

— Я хацеў бы пабачыць яе да абраду…

У месяцавым святле бліснула, як рыбка на вудзілішчы, сярэбраная манета. Служка адступіў. Нямецкая марка! Сярэбраны паднос, на якім ляжаць зёлкі ў храме, каштуе дзве такія манеты — цяжкія, як капыты дзіка.

— Мяне выганяць з храма, — амаль умольна прашаптаў ён. І зноў адступіў, матляючы галавой: — Яна рыхтуецца, а Юрна сцеражэ яе, як ваўчыца. Крый мяне Ашвіны. каб я ўзяў грошы ад немца.

Ён крута павярнуўся, амаль пабег па дарожцы. Вочы любай сястры, Нары, паглядзелі на яго з дакорам. Ёй хацелася замуж за Дубіну, самага дужага хлопца ў селішчы, а бацька Дубіны сватаў Каліну, у якой чатыры каровы і 6 грыўнаў срэбрам. А за іх жа… 300 аўчын альбо 2 кабылы, альбо 2 каровы — вось што можна было купіць за такі пасаг! Але, бегучы, Яр усё матляў галавой, і сестрыны вочы хутка зніклі, заслаліся ў ягоных думках іншым — сённяшнім абрадам і ўсімі справамі, звязанымі з ім. Падрыхтаваць ручнікі, драўляны посуд для напояў, крэмневыя нажы, глякі, забегчы на стайню да любімага жарабка Жывены, на якім яна сёння выедзе да вернікаў…

А тым часам Ашвіны выконвалі сваю звычайную працу — перапраўлялі людзей праз Ноч да раніцы. Так прасілі іх кожны вечар жрацы храма. І багі, упрыгожаныя зорнымі бранзалетамі, добразычліва прынялі сённяшнія ахвяры: багіня ранішняй зары, Аўшра, імкліва ўспарола сваім мячом пярыну аблокаў, і па першым яе ружовым слядку пацягнуліся на каменную вежу жрацы. Старажытны гімн выконваўся, як многія стагоддзі, на санскрыце, але рэчытатывам падхопліваў рытм Істр, прагаворваючы гімны на мясцовай мове:

Як вецер неаслабны, як рачная плынь,

Прылятайце да нас, о Ашвіны!

Знікла ў ружовым святле будучага дня Зверыніца, і адразу ўдарыла меднае біла, знак для вернікаў, што хутка пачынаецца абрад.

Яр, які ўжо чакаў жрацоў на вежы, падняўся на прыступку з сярэбраным падносам, на якім стаялі драўляныя чашы. У кожнай плёскалася свяшчэннае пітво, выціснутае яшчэ пазаўчора і ўжо збрадзелае, прызначанае менавіта для гэтай гадзіны. Гэтае пітво не п'юць простыя людзі, ды і жрацам дазваляецца рабіць гэта толькі некалькі разоў у год, бо варта зрабіць колькі лішніх глыткоў і тым наблізіцца да багоў на смяротную для чалавечых істот адлегласць — і нішто не верне неасцярожнага назад, у гэты свет*.

* Ёсць гіпотэза Р.Г.Уасона аб тым, што сома — гэта сок мухамора (Amanita muskaria).

Істр заспяваў адпаведны ўрачыстай хвіліне гімн; усе адпілі па колькі глыткоў, пасля сцішыліся, уздымаючы рукі насустрач сонцу.

Імкліва разгараўся ўсход, але вакол маленькага храма было яшчэ цёмна. Велічэзныя дубы, што затулялі яго, здавалася, хочуць схаваць яго ад знявечаных хваробамі і нягодамі людзей, што паспешліва падыходзілі да гладка абчасаных велічэзных гранітных валуноў, з якіх быў складзены некалі высокі, а цяпер глыбока ўрослы ў зямлю чатырохкутнік з плоскім дахам. Якія велеты-волаты ставілі адзін на адзін гэтыя ружова-шэрыя кубы, якіх не вытрымлівала на сваёй паверхні зямля, нібыта стараючыся вярнуць у свае нетры каменне, некалі гвалтоўна вырванае ў яе? Адкуль быў прывезены чорны паліраваны камень-квадрат, што стаяў на даху і быў таксама звернуты на ўсход, хто прарэзаў у ім тонкую, нібы валасок, адтуліну? Менавіта перад ім узнікла цяпер тоненькая постаць маладой жрыцы Жывены, нібы ўзнесеная на дах нейкай даўняй, таямнічай сілай, якою дыхаў увесь будынак свяцілішча. Яна стаяла спіной да вернікаў, і яны застылі як прыкутыя да сваіх месцаў.

І тады нібыта і сапраўды вялікая Багіня-Маці на імгненне адшмаргнула заслону, што аддзяляе багоў ад людзей, і жрацы, як аслепленыя, заплюшчылі вочы. І перад кожным праплыло тое, пра што ён думаў ці хацеў спазнаць. Святазару адкрылася: ён пражыве васемнаццаць гадоў, што аддзяляюць яго ад узросту дасканаласці; Жывене — той кавалак лугу, дзе расце трава, што вылечыць хворую дзяўчынку з селішча. Брутэн жа пакутліва сагнуўся, нібыта яго ўдарылі пад дых, і тут жа спалохана выпрастаўся. Пабляднеў, але рашуча закусіў вусны Істр, а Вакула ўздыхнуў з палёгкай…

Другі раз загучала біла. Тады жрацы сталі спускацца з вежы, толькі бубен працягваў рытмічна вывяргаць са свайго чэрава гукі, нібыта выкідаць круглыя гулкія мячы. Жывена ж усё стаяла тварам да ўсходу, працягнуўшы рукі да чорнага рассечанага прамавугольніка. І раптам першы, тонкі, як лязо, праменьчык дакрануўся да круглага медальёна, што быў умацаваны на металічным абручыку вакол галавы жрыцы, і тады разляцеліся ва ўсе бакі зіхоткія і ясныя, як маленькія маланкі, зігзагі святла, высветліўшы яшчэ цьмяную ў густым ценю постаць жрыцы.

Залатая парчовая сукня яе і доўгія валасы — усё нібыта ўспыхнула разам з медальёнам, — адкінуўшы ў глыбіню дрэваў яшчэ схаваную там цемру, і прысутныя закрычалі вітанні так голасна і ўзнёсла, нібыта і сапраўды сама багіня ранішняй зары з'явілася перад імі ўвачавідкі.

Калісьці, як запісана ў храмавым летапісе, яе клікалі Сур'яй, дачкой бога сонца. Але паступова імя перамянялася на Аўшру, пра якую ўжо тут складалі казкі — і пра тое, як закахаўся ў ранішнюю зорку-зараніцу ясны месяц, і пра тое, як, раззлаваўшыся на здраду, рассякло сонца ягоныя грудзі надвое. Але апошнія стагоддзі ўсё часцей мясцовыя славяне клікалі багіню Ляляй, і дзяўчаты прасілі ў яе прыгажосці і вабнасці. Вось і зараз сярод вітальных клічаў гучалі розныя імёны багіні, але ўсе аднолькава радаваліся прыгажосці, гэтаму нябеснаму дару, і ўсе, хто тут сабраўся, праглі, каб багіня дапамагла, упрасіла прыляцець Ашвінаў, бо толькі адна яна жыве паміж імі — сынам ночы і сынам світання.

У храме, пакуль яшчэ закрытым, пяшчотна пачала весці сваю прыхаматлівую мелодыю жалейка, яна пацякла, нібы струмень крыніцы, што прабіўся на паверхню, і жрыца, што стаяла наверсе, пачала спускацца ўніз, у храм, дзеля чаго адсунулася адна з плітаў, адкрываючы металічную лесвічку. Нібы падпарадкоўваючыся жалейцы, натоўп пачаў ціха, пасля ўсё гучней мармытаць свае просьбы:

Вялікія Ашвіны, Зара-зараніца, дапамажыце!

…Каб ножанькі мае пайшлі…

…Каб замуж мяне сёлета ўзялі…

Каб маё чэрава стала плодным…

Вогненна-чырвоная зара, што ахапіла паўнеба, здавалася, пульсавала ў рытме музыкі і спеваў, якія паступова падпарадкоўвалі сабе ўсіх, хто тут сабраўся. І тады трэці раз нібы пракацілася па галовах меднае: «Гу-у-ух!»

Заварушыліся цяжкія гранітныя кубы; адпаўзаючы ўбакі, яны адкрывалі чэрава храма. Там, уверсе, скрозь вузкае акно з рознакаляровымі шклінамі цякло святло, адлюстроўваючыся ў бронзавых люстэрках, якія, нібы збіраючы праменні ў адно, факусіравалі іх на трох барэльефах, што выступалі на шурпатай сцяне. Гэта былі два юнакі і дзяўчына з доўгімі валасамі, што трымаліся за рукі. Гірлянды кветак віселі на іх шыях, валасы дзяўчыны развяваліся — нібы вецер нёс іх высока над людскімі клопатамі. Але яны ўсміхаліся людзям. І тыя ўкленчылі перад боствамі, кладучы ля іх ног свае дары. Зноў загучала жалейка, жрацы павярнулі бронзавыя люстэркі. Нібыта выступіўшы са сцен, выйшлі пад святло трое: дзяўчына ў доўгай парчовай сукні і два юнакі ў чырвоных шаўковых кашулях з залататканымі паясамі. Узяўшыся за рукі, як на барэльефе, яны пайшлі з храма, ведучы за сабою натоўп, які, апроч тых, хто не мог ісці, пацягнуўся за імі — енчачы, усхліпваючы, плачучы. Абышоўшы тры разы вакол храма, дзе ля сцен служкі паспелі паставіць мноства васковых свечак, троіца спынілася зноў ля ўваходу. Тут ужо стаялі тры крэслы з высокімі разьбянымі спінкамі; Жывена села пасярэдзіне.

Сёння быў яе дзень, таму Відэвут і Істр дапамагалі ёй: аглядаючы хворых, яна загадвала даць кожнаму свае лекі — пук зёлак, сцябліны, мох. Служкі дапамагалі жрацам: мазалі маззю ці мёдам барвова-сінія з'едзіны на скуры, бінтавалі палатнянымі сувойчыкамі і карою бяроз вывіхнутыя на паляванні рукі ці ногі. Цестам мазалі раны, што доўга не хацелі гаіцца. Але і той, хто атрымаў дапамогу, не адыходзіў, толькі садзіўся ў большай ці меншай аддаленасці ад храма і чакаў.

Жывена даўно прыгледзела сярод цяжкахворых таго, на кім яна павінна будзе сёння паказаць сваё ўмельства. Гэта была маладая дзяўчына з запалымі ліхаманкавымі вачамі, з доўгімі нерухомымі нагамі, што цягнуліся па пяску, калі яе, трымаючы пад пахі, падвалаклі да храма. Цёмныя валасы яе, спушчаныя над вухам у выглядзе пятлі, абярог, што вісеў на падраным сухажыллі, тоўсты карычневы андарак — усё выдавала застарэлы адчай і разам з тым выяўляла надзею, якою жыла гэтая, па ўсім відно, надзвычай уражлівая істота: у валасах скамечылася барвовая разетка шыпшыны, на андараку былі нашытыя тоўстымі барвовымі нітамі такія ж кветкі. Таму, калі ўсім, апроч тых, хто нерухома сядзеў, не маючы відавочных пашкоджанняў, была аказана дапамога, Жывена ўстала з крэсла.

— Я малюся за ўсіх вас, — сказала яна, — я за ўсіх прашу цудадзейных Ашвінаў, якія вяртаюць жыццё памерлым, вылечваюць сляпых і кульгавых, дастаюць з бездані тых, хто згубіў надзею. Але цуд знаходзіць толькі таго, хто адкінуў прэч свае правіны і гатоў душою ачысціцца…

Яна гаварыла, а сама нібы адначасна звярталася да дзяўчыны:

— Усё, што ёсць у табе жывога, устрасяніся! Усё, што дасць табе каханне і свет, радасць і мацярынства — паўстань!

Сіла, якую яна песціла доўгімі пакутлівымі маленнямі і ачышчэннямі, гадавала ў сабе пад прыглядам мудрага Святазара, абудзілася ў ёй і з кожнай хвілінай мацнела, нібы сыходзіла на яе з самых глыбінь Сусвету… Нібы Ашвіны, якія, як казала вучэнне, былі народжаныя ад смеху маланкі, узнялі яе рукі і сказалі яе голасам:

— Падыдзі да мяне!

Ногі ў скураных поршнях заторгаліся, моцнымі рукамі хворая абаперлася на сваіх суправаджальнікаў… і раптам устала і, хістаючыся, пайшла да Жывены. Служкі паспелі падхапіць хворую за плечы, калі яна, спатыкнуўшыся, пачала падаць, зайшоўшыся ў істэрычна-радасным:

- Іду-у!

Знямелы ад убачанага, натоўп загаласіў, загалёкаў, заплакаў на розныя галасы, і раптам сярод бязладзіцы галасоў пачулася:

— Залатая жрыца! Залатая жрыца! Ляля! Люба!

Жывена перавяла дыханне, вочы заіскрыліся радасцю. Кожная жрыца Ашвінаў павінна была праводзіць абрад вылечвання ў дзень летняга сонцастаяння, а калі ён праходзіў няўдала, гэта зачыняла перад ёю дзверы храма на год, да наступнага разу. І год гэты быў суровы: пасты, ачышчэнні, падземныя храмавыя маленні гадзінамі, цэлымі днямі, а то і начамі. Яна перавяла вочы на Відэвута і заружавелася: ён глядзеў на яе захоплена, вузкія вочы свяціліся сінім, тавусінавым* колерам, як у самацветаў на скураных шчытах Перуна і Вялеса. Кажуць, гэткі ж камень упрыгожвае алтар у Дзесяціннай царкве хрысціян у Кіеве.

* Лабрадор называлі «тавусіным» (паўлінавым) каменем.

Вернікі зноў заходзілі ў храм — дзякаваць Ашвінам і Аўшры, а таксама каб абкурылі іх духмяным дымам з бурштыну — празрыстага жоўтага каменю, што прывозяць з берагоў мора балтаў. Дым гэты адганяе злых духаў, нездарма абкурваюць ім у багатых сем'ях немаўлят і маладых перад першай шлюбнай ноччу.

Жывена павярнулася, каб ісці, але ногі яе нібы прыраслі да пяску — пад дубовымі шатамі, што зацянялі дарогу да ўсходняй брамы, стаяў нямецкі госць. Бясстрасны і нерухомы, нібы хваёвая іглінка, што застыгла ў бурштынавай смале раніцы, і такі ж колкі, ён глядзеў на яе здаля, і нельга было зразумець, што было ў позірку тэўтона: ухвала ці пагроза. Відэвут і Істр ужо спусціліся ў падзямелле храма, каб пакінуць там свяшчэннае адзенне, што апранаюць толькі для абрадаў. Юрна ціха шапнула ёй на вуха:

— Паспяшайся!

— Пазаві яго сюды, — гэтак жа ціха адказала Жывена. Юрна здзіўлена ўскінулася, але дзяўчына ўладна зірнула на яе, і прыслужніца нехаця падышла да нежаданага госця.

— Цябе кліча жрыца.

І, убачыўшы крыж на ягоных грудзях, адхіснулася з непрыязнасцю:

— Што ад нас трэба крыжакам?

Тэўтон не слухаў прыслужніцу, ён павольна, але ўпэўнена падыходзіў да Жывены.

— Ты выглядаеш, як чорны вястун няшчасця, рыцар Райнер. Што-небудзь здарылася з маім дзедам? Кажы хутчэй.

Рыцар адмоўна паківаў галавой.

— Тады з маёй цёткай Апфіяй?

— Наколькі я ведаю, яна таксама здаровая.

— Тады, значыць, ты прыехаў да вярхоўнага жраца, — з палёгкай уздыхнула Жывена. — Што ж, раз у нашай сям'і ўсё добра…

— Ты забылася на Яўлампію, жонку твайго дзеда.

— Так, я забылася на яе, — нецярпліва згадзілася Жывена. — Але, спадзяюся, і з ёю не спяшаецца ўбачыцца багіня Мара*?

* Багіня смерці.

— Ты ўсё смяешся… А я прыехаў… прыйшоў, каб падарыць табе вось што. Я еду адсюль у Рыгу.

З кашаля на поясе ён дастаў белую шаўковую хустку, разгарнуў — і дзяўчына ледзь не ўскрыкнула: рэдкай прыгажосці камень, густога аксамітава-чырвонага колеру, падобны да галубінага яйка, прымацаванага да сярэбранага ланцужка, зайграў адшліфаванымі гранямі, таямнічай глыбінёй, што, здавалася, не мела дна.

— Адкуль ён? Гэта, здаецца, піропас*? Але я ніколі не бачыла такога!

* Рэдкі сорт граната.

— Ён з Багеміі і вельмі старажытны. Бачыш, грані пашчэрбленыя.

— Аддай яго ў храм Аўшры. Толькі багіня можа насіць такое.

Райнер адмоўна пахітаў галавой.

— Я хрысціянін і даў клятву выкараняць паганства дзе магу і як магу.

— Але да нас ты прыйшоў.

— Я прыйшоў да цябе, унучка хрысціяніна. Госпад даў табе вялікі дар, але душа твая яшчэ не асветленая.

Дзяўчына нахмурылася.

— Мне няма часу гаварыць з табою. Ведай: я не прыму твой падарунак. У мяне няма нічога свайго, я толькі жрыца Ашвінаў.

Твар яго здаваўся выразаным ужо не з воску, а з каменю.

— Прашу цябе, вазьмі. Мне будзе прыемна думаць, што гэты камень упрыгожвае цябе яшчэ болей…

— Не!

Тады ён спакойна, без напружання, узняў цяжкі каменны падсвечнік, у якім аплывала вялікая свечка і які стаяў ля парога, і з усяе сілы апусціў яго на камень, што кінуў на парог. Пырснулі барвовыя аскабалкі, адзін з іх упіўся Жывене ў руку. Пацякла кроў.

— Ён апанаваны Лядашчыкам*! — спалохана прашаптала Юрна, але тэўтонец, сцяўшы сківіцы, крутануўся на месцы і хутка накіраваўся да брамы, не азіраючыся. Жывена працягнула руку і, гледзячы на пунсовы парэз, што струменіўся крывёю, пачала ціха шаптаць замову. Набажэнцы, якія яшчэ заставаліся перад храмам, глядзелі на яе спалохана і сцішана, як бы зноўку чакаючы цуда. А калі парэз на іхніх вачах стаў зацягвацца, нібы раствараючыся, яны ўкленчылі перад дзяўчынай, і было відно, як не хочацца ім ісці адсюль у свой звычайна-будзённы свет, дзе падсцерагаюць іх Карачун і Лесавік, альбо Аўсенік ці Лазнік, альбо казытлівыя русалкі, а над усімі — злавесная багіня смерці Мара. Тут, у храме, ім абяцалі і давалі абарону і дапамогу, і яны, падпаўзаючы да Жывены і стараючыся пацалаваць яе руку ці дакрануцца да сукні, шапталі:

— Залатая жрыца, думай пра нас!

* Злы дух у славян.

— Цябе чакаюць, — зноў прашаптала ёй Юрна. — Святазар павінен зачыніць свяцілішча.

Тады маладая жрыца схамянулася. Яна ласкава адарвала ад сябе чэпкія рукі вылечанай ёю хворай і, развітаўшыся з усімі, накіравалася ў падзямелле, дзе, выйшаўшы з пакоя, куды мог уваходзіць толькі ён адзін, чакаў яе Святазар.

— Нядобрыя прыкметы, дзіця маё? — запытаўся ён, не чакаючы тлумачэнняў. — Я буду маліцца Ашвінам, каб яны перанеслі цябе праз нягоды.

Яна кіўнула галавой і, падышоўшы, пацалавала ягоную руку, як заўсёды адчуваючы пры ім прысутнасць яшчэ кагосьці, нібыта сапраўды багі ці нехта з іх апякаў вярхоўнага жраца, не бачны нікому, апроч яго самога. Святазар пачакаў, пакуль Юрна ў спецыяльна для Жывены адведзеным пакойчыку не пераапране сваю паненку ў доўгую льняную кашулю, а пасля разам з імі выйшаў з ніжняга храма, старанна зачыніўшы дзверы, каваныя ўзорыстым жалезам, сваім ключом. Так павялося яшчэ пры ранейшым вярхоўным жрацы, калі аднойчы цікаўны служка, што парушыў запавет і зазірнуў у святая святых храма, памёр пакутлівай смерцю.

Калі яны накіраваліся да ўсходняй брамы, да іх наблізіўся Яр. У прыгаршчах ён трымаў вогненныя аскабалкі граната, і было падобна да таго, што ён нясе распаленае вуголле.

— Можа, упрыгожыць імі калясніцу ў храме? — запытаўся ён. — Там справа як бы не хапае ўзораў…

Святазар запытальна паглядзеў на Жывену, дакрануўся да зіхоткіх крышталікаў.

— Падарунак даваўся з пяшчотай, але цяпер ён напоўнены крыўдай і гневам, — яго словы прашалясцелі, як зямля, што асыпаецца пад рыдлёўкай. — Аднясі іх далёка ў лес, і каб побач не праходзіла ані сцяжынкі, ані дарожкі. Ты нарадзіла гнеў, - дакрануўся ён да пляча маладой жрыцы, — а гэта нядобра. І так усе тыя, каго багі заклікалі дапамагаць ім, мы, хто прыйшоў служыць светлым сілам, не паспяваем абясшкоджваць усю тую атруту і чарноцце, якія насылаюць адзін на аднаго людзі.

— Але, мудры Святазар, — з адчаем загаварыла Жывена, — я прасіла яго аддаць гэты дар Аўшры, а ён адмовіўся. Ён ненавідзіць нашых багоў і яе, багіню ранішняй зары і прыгажосці, дачку Сонца і Агню!

— Адкрытае сэрца, каму б яно ні адкрывалася, нельга зневажаць. Трэба было падзякаваць і прыняць. Ты магла б пасля аддаць камень у храм. А ён паехаў бы ў свой край суцішаны. Цяпер жа Зло стала працаваць, і толькі багі ведаюць яго шляхі.

Яны ўжо выйшлі да Менцязі. Таямніча-глыбокае, атуленае агромністымі дубамі і ялінамі, возера пералівалася пад ранішнім, ужо гарачым сонцам безліччу лускавінак, якія здаваліся жывымі.

— Яны жывыя, — нібы адказаў на думкі дзяўчыны стары жрэц. — Ты ж гэта ведаеш. У свеце няма нічога мёртвага. Што ж… Ты пагавары з імі. А я адпачну, шчурачка* ты мая…

* Ласкавае ад назвы бога Чура. Тут у значэнні — нашчадак.

Яр, што нячутна ступаў ззаду, падхапіў Святазара пад локаць і беражліва павёў да асобнай святліцы, якая ўся, з ганка да даху, глядзела ў возера вачыма дзіўных звяроў і птушак, драўляныя выявы якіх пацьмянелі ад дажджоў і шматгадовых зімаў, але затое набылі ў сабе нешта як бы жывое. Істр не раз казаў, што не здзівіцца, калі якое-небудзь стварэнне сыдзе з бэлькі і ашчэрыцца на непаслухмянага…

Жывена трохі пастаяла на беразе, стараючыся, каб неспакойны яе дух злавіў тое рытмічнае трапятанне, якім жыве возера (як, зрэшты, і любое дрэва, і нават камень), каб увайсці ў яго і тым памагчы сабе зноў набыць сваю звычайную ціхамірнасць. Ды ўсхваляванасць ад сённяшніх падзей была мацнейшаю. Яна пайшла да сябе ў тым жа гарача-ўзрушлівым настроі, які не адпускаў пасля сустрэчы з Райнерам, і, лежачы на ложку, сярод белых фіранак, што ўздымаліся ветразямі бачаных ёю толькі ў кнігах лодзій, успамінала сваё кароткае шаснаццацігадовае жыццё і людзей, што ўваходзілі ў яго то светла і радасна, то трывожна і загадкава… Яна зазірала і ў сваё пераджыццё, думаючы аб тых, чыя кроў пульсавала ў ейным юным целе і чые лёсы так ці іначай клаліся рознакаляровымі метамі на яе жыццё.

Стары Святазар таксама думаў пра яе. Але ён ведаў болей і болей бачыў у мінулым, чым іншыя. Таму, праз стому і боль у бязважкім, як асенняе лісце, целе, ён убачыў такі ж бязмерна-светлы і калыхлівы, як Менцязь у берагах, дзень, калі на гадавое свята Ашвінаў прыехаў у храм літоўскі князь Міндоўг. Ён любіў прыязджаць у Новагародскае княства, таму што тут заўсёды сустракаў прыязнасць, якою абдзялялі яго родзічы ў Дайнове, Нальшчанах, Дзяволтве дый іншых суседніх княствах, баючыся там узвышэння гэтага баявітага, натапырлівага і ўпартага валадара Руты. Святазар ведаў, што адной з першых жонак гэтага язычніка была хрысціянская князёўна аднекуль з Цверы, чаму яму і давярала новагародскае баярства. Аднак ведаў ён і тое, што Міндоўг моцна верыць старым багам і стараецца ўсюды, дзе бывае, прыйсці на пакланенне ці то багіні кахання Мілдзе, ці Перуну, ці ўсім тым больш-менш значным багам, якія альбо дапамагаюць, альбо перашкаджаюць чалавеку: Ненадзею і Целявелю, Лайме альбо Цёці, а яшчэ — стыхіям вады і зямлі, лесу і перакрыжаванняў. Любіў ён і гаданні, таму пры двары часта бывалі то заклінальнікі змеяў, то жрацы-гадальнікі па печані барана, па птушках і звярах, па дыме свечкі і па вадзе. Таму прыняў Святазар князя з вялікай пашанай, аднак багі ў той дзень маўчалі і не азваліся на просьбы жрацоў. Міндоўг, азмрочаны іх няміласцю, можа, і з'ехаў бы з Храмавага горада, каб не прыгледзеў тут прыгажуню — жрыцу.

Рысы яе, дый і імя, амаль сцерліся з памяці Святазара, аднак у гэтую ноч ён успомніў яе так ясна, нібыта ўсё гэта было не семнаццаць гадоў таму, а ўчора. І, лежачы, ён раптоўна нібы скочыў у той час, тыя хвіліны і ўвачавідкі ўбачыў, як усё адбывалася…

Жрыца стаяла перад Міндоўгам, абрысы яе гарачага, моцнага цела трапяталі ў зыркім, ярасным агні кастрышча, раскладзенага непадалёку ад возера. Сквірчэла, дымілася туша дзіка, упаляванага пад вечар, кроплі тлушчу падалі ўніз бліскучымі дымлівымі струменьчыкамі, і яліны нібы адмахваліся ад іх, калыхліва гайдаючыся паабапал вогнішча.

— Святазар прыслаў табе зёлкі, якія ты прасіў, - дзяўчына працягнула яму палатняны мяшэчак, Міндоўг махнуў грыдню, каб той прыняў яго. Сам жа прагна ўглядаўся ў вабны твар, на якім выдзяляліся пульхныя вішнёвыя вусны.

— Падыдзі бліжэй, не бойся.

Жрыца сарамліва зірнула на яго і тут жа адвяла вочы. Яе нястрымна цягнула да гэтага грубага, як каменны ідал, мужчыны, ад якога пахла крывавымі вантробамі толькі што растрыбушанага дзіка. Слава ўдачлівага воя суправаджала яго ўжо многія гады, яшчэ дзяўчынкай чула яна сказы-пераказы пра ягоныя перамогі над тэўтонамі, палякамі ды яцвягамі, і, як дзяўчынка, трапятала перад ім.

— Я не баюся.

— А сама дрыжыш! Гэта табе стары Святазар загадаў, каб ты адразу назад ішла?

Яна кіўнула, а ён ужо схапіў яе за локаць магутнай далонню. Усадзіў каля вогнішча амаль сілком.

— Зараз павячэраем і пойдзеш.

Яна адмаўлялася, але ён наліў ёй моцнай медавухі. Угаварыў выпіць глыток, пасля яшчэ і ўсё кранаўся яе гэтымі моцнымі, шурпатымі, як яловая кара, далонямі, сціскаў, спачатку лёгенька, пасля ўсё мацней і гарачэй яе плечы, пасля сцёгны… некуды зніклі слугі-воі, нахіліліся над ёю і схавалі ад усяго свету яліны… Ад усяго свету, ад Святазара…

— Вярхоўны жрэц заб'е мяне! — тузалася яна, каб устаць, а ён смяяўся і, агладжваючы яе, як наравістую кабылку, прыгаворваў:

— Нашто ж пасылаў цябе вярхоўны жрэц сюды? Ён ведае, што я люблю прыгожых.

— Ты папрасіў…

— Мала што я прашу!

— Але ж ты князь…

— Я найперш мужчына. І ён ведаў, што ты зачаравала мяне, нібы берагіня. А ты такая ж, як яны… белая, празрыстая, мяккая…

Ён шаптаў, нібы трызніў, і яна забылася на ўсё, гайдаючыся ў яго рытме, рытме шалёным, як біццё сэрца ў разгарачанага паляваннем драпежніка… і на кароткае імгненне, калі яна яшчэ раз паспрабавала вырвацца, увачавідкі ўбачыла, што іскрынкі ад вогнішча нібы ператварыліся ў белыя пёркі, нібы коршун ірваў галубку, і гэтай галубкай была яна.

Святазару, што выклікаў гэтую карціну з мінулага, памроілася таксама: белае пёрка закружылася над мужчынам і жанчынай, нейчая душа прагне ўвасобіцца ў жывую плоць быцця і пачаць сваё існаванне на зямлі. І ён адчуў радасць, смутак і палынны прысмак віны адначасна. Радасць і смутак былі ад таго, што бясконца, з веку ў век, наканавана чалавеку нараджацца, паміраць і зноўку ўваскрасаць у бліскавічна-хуткім коле, што не спыняецца ні на імгненне. Віна ж ягоная была перад маладой жанчынаю, якую ён сапраўды згадзіўся паслаць да слодычалюбнага князя з зёлкамі. Думалася — а раптам назаўжды прывяжа да сябе маладая жрыца гэтага воя і ўладара і, стаўшы княгіняй, дапаможа храму і язычніцтву ў краі. Міндоўг страціў жонку-хрысціянку з Цверы, і яму патрэбная была б такая, якая не забывае старых багоў. Але не атрымалася нічога з ягонага жадання: хутка пачалася нейкая вайсковая звада ці то з палачанамі, ці то з пляменнікамі Міндоўга, і ён болей не зазіраў у храм. А пасля нарадзілася Жывена, а маці яе памерла пры родах, нібыта выканаўшы свой зямны абавязак.

На пахавальным кастрышчы ён, вярхоўны жрэц, адчуваў, што паліць разам з целам жанчыны і сваю ганьбу, хавае яе ў нетрах памяці і часу. Аднак і цяпер, кожны раз, калі глядзеў на Жывену, успамінаў, як маці яе прымала ад яго лекі, а вочы глядзелі даверліва-радасна, бязмерна аддана; яму, старому і мудраму настаўніку, яна, мабыць гэтак жа пакорліва падставіла б і горла… яно, помніцца, было дрыготка-белае, як у толькі што народжанага ягняці.

Зарубка на свяшчэнным дубе; страла ў драўляных грудзях Перуна; незгаральны касмыль лёну на кастрышчы — вось чым была для яго гэтая гісторыя. А ўсю яе ведалі толькі звяздар Вакула ды Сава, але апошняя, відаць, забылася на яе. Як забываецца часам, на якім яна свеце… А Вакула вылічыў па зорках, што набліжэнне да князя Міндоўга стане для дзяўчынкі пагібельным. Аднак хіба могуць слабыя, як саломінкі на ветры, людзі затрымаць ход зорак альбо магутную навальніцу жыцця? Калі, вярнуўшыся з паломніцтва да Афона, прыехаў у храм знатны баярын Агапій, каб пабачыцца з дачкою, і даведаўся аб усім, адно схаваў ад яго Святазар — імя бацькі. Сказаў толькі, што ў свяшчэнную купальскую ноч панесла маладая жрыца, і, хутчэй за ўсё, дапамаглі ёй у тым багі. І папярэдзіў, што прынясе ягонай унучцы пагібель літоўскі князь.

І хто мог тады прадбачыць, што Міндоўг стане хрысціянінам і прыедзе ў Навагародак, дзе адным з самых магутных баяр будзе якраз Агапій? Агапій, які палюбіў унучку і бясконца браў яе з храма да сябе, каб яна разам з ягонай дачкой вучылася ў настаўніка-грэка? І стары жрэц думаў пра тыя часы, калі ён разам з бацькам Агапія пачынаў служэнне ў храме Ашвінаў, і стараўся ўбачыць тыя непрыкметныя на першы погляд падзеі, якія завязваюцца вузламі для наступных пакаленняў і заўсёды маюць не толькі прычыну, але і следства…

Можа, таму што пра яе ў гэтую ноч думаў стары Святазар, начныя роздумы і трызненні юнай Жывены былі надзвычай яркія і аб'ёмныя, нібыта яна бачыла іх праз павелічальнае шкло, якое толькі падчас самых вялікіх і складаных абрадаў даставаў з патаемных глыбінь храма вярхоўны жрэц.

Вераснёўскім днём 1246 года, калі маленькая Жывена ўслед за жрацамі толькі паспела даспяваць урачысты гімн Аўшры, служка Яр узяў яе ў прыхапак і знёс з каменнай вежы, каб пасля пасадзіць у вазок, дзе чакаў дзяўчынку стольнік Нар, спецыяльна пасланы сваім гаспадаром, баярынам Агапіем. Разгрузіўшы вазок з дарагімі падарункамі — кавалкам парчы, сасудамі з бабровым струменем і ружавым маслам, грабянцамі з самшыту, якімі прычэсвалі ільняныя пасмы багіням Аўшры і Мокашы, Нар хацеў быў ехаць назад, але нечакана напала на яго трасца, якую ўдалося выгнаць толькі пасля апоўначы. І цяпер ён спяшаўся — накрыў чатырохгадовую Жывену футрам, абцягнутым шаўковай тканінай, каб, не дай Пярун, не прахапілі б яе ні Трасца, ні Ліхаманка, ні Начніцы, якія, пэўна, не ўсе ўцяклі яшчэ ў свае лясныя бярлогі.

Як ні борзда ўздымаў ранішні пыл сыты баярскі конь, аднак сонца добра набрала сілу, калі ўязджаў вазок у Новагародак, і стольнік вырашыў кіраваць адразу да старажытнай царквы Барыса і Глеба. Там павіна была вось-вось пачынацца падзея, якою жыў сёння ўвесь горад, дый, бадай што, і ўсё Новагародскае княства: хрышчэнне новага вялікага князя Міндоўга з сям'ёй і многімі ягонымі знатнымі людзьмі. Але праехаць да самой царквы стольніку не ўдалося. Таму, адпусціўшы кучара, ён узяў за руку маленькую Жывену і, з праклёнамі і пагрозамі расчышчаючы шлях, прабраўся нарэшце да самой храміны, спецыяльна пабеленай да ўрачыстасці.

Агапій, высокі, плячысты, узвышаўся над субяседнікамі, сярод якіх стольнік убачыў дзьмухаўцова-белага старца Давілу, родзіча памёршага князя Ізяслава, які гадоў з дваццаць нікуды не выходзіў, а таксама многіх славутых людзей новагародскіх, апранутых па-святочнаму: у кашулі з атласу чырвонага, сіняга, зялёнага колеру, высокія шапкі, аблямаваныя футрам; і на кожным было то асляпляльна-бліскучае, то высакародна-матавае багатае карзно-плашч, што замацоўваецца на плячы сярэбранай ці бронзавай фібулай. Палюбаваўшыся на плашчы і зайздросна ўздыхнуўшы, Нар перадаў Агапію ўнучку, але той уладна махнуў рукой, і тут жа падбегла да яго дачка Апфія і адвяла дзяўчынку да купкі знатных жанчын Новагародка, што таксама стаялі непадалёк. Стольнік толькі пакруціў галавой, агледзеўшы баярынь: парчовыя і шаўковыя хітоны, упрыгожаныя залатой тасьмой, паласой з жэмчугу ці проста абшытыя каштоўнымі камянямі, што яны пераліваліся на сукнях, як кропелькі ранішняй расы. Кароткія каптанчыкі, таксама падбітыя футрам, альбо накідкі — футры былі самых наймодных колераў, гэтак жа як і павоі на жаночых галоўках, і вяночкі, і бісерныя павязкі. І трымаліся жанчыны ганарліва, з годнасцю, як і належала тое жыхаркам багатага прыгожага горада, што вёў гандаль з самой Візантыяй і далёкімі ўсходнімі гарадамі.

— Кажуць, Міндоўг сам аглядаў кожнага са сваіх вояў, каб не з'явіўся каторы на хрышчэнне са звярыным лобам аблупленым* заместа шапкі, - казалі між сабой жанчыны, мужчыны ж болей гаварылі пра тое, ці прынясе карысць новагародцам укняжаванне чужога, не спадчыннага князя.

* Так апавядае летапіс пра язычнікаў-вояў Міндоўга.

Тым часам з боку замчышча пачуліся вітальныя крыкі, яны набліжаліся, і цівуны сталі вызваляць дарогу для шэсця, адпіхваючы простых людзей уніз, да падножжа ўзгорка, на якім стаяла царква, а пярэднім загадваючы стаць на калені.

Загулі доўгія жамойцкія драўляныя трубы, а таксама валынкі, затахкалі бубны; ад замка да царквы накіравалася святочнае шэсце. Наперадзе на шэрым у яблыках кані ехаў Міндоўг, побач — княгіня Мілена, за імі, насцярожана ўзіраючыся ў твары новагародцаў, воі літоўскага князя. Па тварах некаторых адчувалася, што ім моцна не хацелася ўдзельнічаць у абрадзе. Маладзейшыя ж глядзелі весела і зыркалі па баках, нібыта ўжо зараз вышуквалі тут сваю долю. Апранутыя яны былі ў большасці ў белыя льняныя кашулі з вышыўкамі, закрытымі спераду скуранымі шчытамі, у чорных альбо шэрых портках, са скуранымі ж абручамі вакол бялявых галоваў. Былі сярод іх і цёмнавалосыя — мабыць, яцвягі. Святочны аршак прыезджых выглядаў значна больш сціплым, чымся натоўп, што сустракаў іх ля царквы. Аднак сёдлы пад імі, а таксама мячы і кінжалы, што выглядалі з похваў, прымацаваных да конскіх шыяў, красамоўна сведчылі аб вайсковым шчасці і зухаватасці, і народ, спачатку нясмела, стрымана, а пасля ўсё болей гучна стаў крычаць:

— Міндоўг! Міндоўг! Люба!

Міндоўг, выставіўшы наперад плячук, трымаўся на кані ўпэўнена, але чэпкія рукі яго неспакойна перабіралі конскія павады. Трохі пасівелыя валасы з-пад шапкі, абшытай перламі, не хавалі вострых зялёных вачэй, гэтак жа як барада і вусы — няроўных белых зубоў, моцных, як у ваўка, што адкрывала, нястрымна наплываючы на ягоны твар, усмешка задаволенасці. Яму хацелася думаць аб хрышчэнні — галоўны святар Новагародскай зямлі тыдзень біўся, тлумячы сабе голаў імёнамі паганскіх багоў, якіх хацеў выгнаць з душы гэтага язычніка — але бачыліся твары родзічаў, далёкіх і блізкіх, якія думалі забраць ягоную зямлю, цешачыся надзеяй, што пасля паразы пад Амботэнам ён, Міндоўг, саслабеў і не зможа абараняцца. Зласліва думалася аб тым, як ён неўзабаве пачне рыхтаваць да вайны новагародскае войска, і тады мацнеў белы няроўны выскал усмешкі.

Княгіня Мілена таксама ўсміхалася. Але ейная ўсмешка была роўна такая, якой і належала быць усмешцы жонкі валадара: стрыманая, як бы ўзнесеная над людствам. Яе разглядалі з прагнай цікаўнасцю: дзеля гэтай жанчыны забіў Міндоўг яе мужа, булевіцкага князя Вішымунта, а таксама ягоных братоў Едывіла і Спрудэйку, якія б маглі за гэта помсціць. Разглядалі доўгую белую сукню з сярэбранымі пранізкамі, што віліся па падоле спіраллю, і тую ж спіраль на сярэбраным з ланцужкамі поясе, што шчыльна ахопліваў амаль дзявочы стан, тоўстую попельную касу, замацаваную на патыліцы шпількамі з эмалевымі галоўкамі, што выглядалі з-пад шытага срэбрам каптурыка — невысокай шапачкі з вушкамі, таксама нязвыклай для мясцовых прыгажунь. Але ні на кім не спыняліся яе вялікія блакітныя вочы, што адлівалі дзіўным адценнем, нібы і да іх таксама дадалі серабра, якога так багата было на ёй. Каля царквы да яе працягнуліся рукі знатных новагародскіх баяр, каб дапамагчы сысці з каня, але яна, спакойна абвёўшы ўсіх вачыма, працягнула рукі да невысокага сухарлявага юнака, які ехаў за ёю і Міндоўгам і, здаецца, не зважаў на яе аніякай увагі. Той, убачыўшы скіраваныя на яго вочы, сумеўся, падняў галаву і, увесь успыхнуўшы, хацеў быў адвярнуцца.

— Войшалк! — нягучна прамовіў Міндоўг.

Тады юнак, нялоўка скочыўшы з каня, прыняў княгіню, якая спакойна гэтага чакала. Кароткае імгненне здавалася, што юнак не здолее ўтрымаць маладую жанчыну і ўпадзе разам з ёю, ды баяры дапамаглі, падтрымалі абаіх. Шаленства палыхнула ў зялёных вачах Міндоўга, але не знік белы няроўны выскал усмешкі, калі, узяўшы жонку за руку, павёў яе ў царкву, куды за імі пайшлі астатнія, і амаль апошнімі ўціснуліся туды Апфія са сваёй маленькай пляменніцай ды маці яе Яўлампія, якая затрымалася, каб апырскаць сябе ружавай вадой і паправіць вялікі залаты крыж на высокіх пульхных грудзях. Аднак Апфія, гнуткая і вёрткая, як яшчарка, змагла неўзабаве праціснуцца ажно да царскай брамы, ледзь не ўпрытык з маладым княжычам Войшалкам. Яна так упарта і цікаўна сачыла за кожным ягоным рухам, што ён урэшце і сам стаў час ад часу пазіраць на незнаёмую дзяўчыну, амаль падлетка, якая трымала за руку чатырохгадовую дзяўчынку. Побач з Войшалкам стаяла ягоная сястра — худзенькая дзевяцігадовая князёўна з заплеценымі на скронях тонкімі коскамі, з прадзетымі ў валасы колцамі, у кашулі, вышытай белымі ж нітамі, упрыгожанай шыйнай грыўнай і такімі ж, падобнымі да манжэтаў, бранзалетамі, нашытымі на тканіну. Відаць, нядаўна ўзятая за жонку прыгажуня не надта песціла падчарку: тая неспакойна зіркала навокал і непрыкметна для сябе самой як бы старалася трымацца наводдаль ад княжацкай пары. Амаль прытуліўшыся да Апфіі і маленькай Жывены, яна нагадвала маленькага спалоханага звярка.

Дачка імянітага баярына заўважыла гэта. Яна падбадзёрліва пагладзіла дзяўчынку па плечуку, як бы здымаючы ў той нябачную пушынку, і ветліва паказала вачыма, што трэба пасунуцца бліжэй да царскай брамы. Князёўна слаба ўсміхнулася ў адказ, тварык яе, як бы сціснуты напружаннем, страхам памыліцца і ўвогуле бояззю перад чужымі, паружавеў і паспакайнеў. Войшалк, спачатку таксама напружаны і як бы зацяты, злагоднеў: ён пасунуўся, вызваляючы сястры зручнейшае месца, так, каб паміж княжацкай сям'ёй і натоўпам баяр заставалася даволі месца, і ўвесь астатні час, пакуль ішоў абрад, апекаваўся сястрою.

Калі, добра апырсканыя вадою, з залатымі крыжыкамі на грудзях, яны выйшлі з царквы ўслед за Міндоўгам і ягонай жонкаю, Войшалк абвёў вачыма натоўп і, выгледзеўшы Апфію, паклікаў да сябе.

— Вы чые?

— Баярына Агапія дачка. А гэта, — Апфія паказала на Жывену, — унучка.

— Так… — Войшалк раздумваў. — Як цябе завуць?

— Апфія.

— Гэта што — грэцкае? Нязвыклае тут… Дык, значыць, бацька добры хрысціянін. Нябось, хадзіў паломнікам?

— Хадзіў, княжыч.

— У манастыры паслушнікам жыў, але пасля перадумаў, вярнуўся на радзіму, — салодка заспявала, усміхаючыся княжычу, Яўлампія, што таксама далучылася да іх.

— Я скажу… папрашу бацьку, каб цябе ўзялі ў двор. Маёй сястры патрэбна такая, як ты.

— Калі мой бацька згодзіцца… — пачала Апфія.

— Ён згодзіцца! — абарваў яе Войшалк.

Апфія наравіста тарганулася, хацела змоўчаць, але не сцярпела:

— Новагародцы, княжыч, не падобныя да твайго ляснога народу…

Бровы княжыча грозна ссунуліся:

— З сённяшняга дня бацька мой і сярод новагародцаў першы!

— Твой бацька так не гаворыць з баярамі, ён клянецца паважаць вольнасць нашу!

Супраціўленне падлетка, відаць, раз'юшыла княжыча, ён схапіў дзяўчыну за руку, нібыта збіраючыся шпурнуць на зямлю. Але тут маленькая Жывена падбегла да яго і, абшчаперыўшы ручкамі ягоныя калені, загаварыла, ледзь не плачучы:

— Апфія добрая, а ты… злы! Ты як Лядашчык!

Княжыч апамятаўся, моцна пабляднеў. Некалькі імгненняў, згасаючы тварам, глядзеў на дзеўчаня, што, задраўшы золатавалосую галоўку, грозна зіркала на яго. Моўчкі, непрыветна пазіралі на маладога княжыча і тыя з баяр, якія затрымаліся ля царквы і не спяшаліся ўслед Міндоўгу.

Тады хлопец нахіліўся, узняў Жывену перад сабой і сказаў, пачціва схіляючы перад ёю галаву:

— Ты перамагла мяне, маленькая рачніца*. Я, канешне, пагарачыўся, але я вельмі хачу, каб твая Апфія дапамагала маёй сястры. А ты згодная?

* У значэнні — русалка.

Усе з палёгкай заварушыліся, засмяяліся. Яўлампія голасна праспявала:

— Прабач, княжыч, маю дачку, яна, як і я, таксама з княжага роду, продкі нашы…

Войшалк не слухаў баярыню, неадрыўна глядзеў на дзяўчынку, якая таксама не зводзіла з яго вачэй.

— Дык я Лядашчык, злы дух?

Жывена, не адводзячы пагляду, раптоўна пахітала галавой:

— Ты не злы. Ты нейкі… няшчасны.

І, пацягнуўшыся ручкамі да шыі княжыча, раптоўна абвіла яе, прыціснулася да грудзей, а ён, уражаны, як і ўсе навакольныя, таксама нечакана для сябе моцна прыціснуў пяшчотнае, пругка-гарачае цельца, але тут жа, як засарамаціўшыся, апусціў малую на зямлю і буркліва загадаў-кінуў Апфіі:

— З заўтрашняга дня.

Агапій, паслухаўшы аповед аб тым здарэнні, пакруціў галавой, задумаўся, пасля парашыў:

— Мне ў двары свой чалавек патрэбны. Бач ты, як семя Міндоўгава на нас узлезці хоча! Ды мы крамяністыя, а на крэмені не надта пасееш!

Так Апфія перайшла жыць у княжы драўляны замак, дзе раней жыла сям'я Ізяслава, якая цяпер пераехала ў новы мураваны дом ля дзяцінца. Міндоўг, агледзеўшыся тут і абжыўшыся, вырашыў будаваць на гары, велічэзна ўзнесенай над усёй навакольнай зямлёй, харомы, вартыя князя, што паяднаў Літву і Новагародскую зямлю. Хаця тое паяднанне толькі пачыналася, і нездарма на хрышчэнне не прыехалі родзічы-язычнікі, што спадзяваліся захапіць ягоныя землі, а цяпер трымцелі перад новым узвышэннем моцнага, як ніколі, князя, сам ён не сумняваўся, што даб'ецца свайго. Яго дзяржава будзе магутнай, яго продкі, сярод якіх былі і вешчуны, нездарма ведалі старое родавае паданне аб тым, што нехта з іх праславіць сябе навекі. Цяпер нібыта збывалася тое…

Сабе ён узяў пакоі, вокны якіх выходзілі на даліну, а на горад — толькі адно. Войшалку ж жадалася глядзець на горад — часта ўставаў уначы і слухаў, як ходзіць варта, пераклікаецца, пераразаючы цемру вогненнымі палосамі смалякоў.

Сястра яго, Ваверыца, што атрымала ў хрышчэнні імя Алены і моцна ад таго перажывала, таксама спала блага, хваравітыя яе ночы былі запоўнены трызненнем, плачам, ад чаго Апфіі не часта даводзілася начаваць у роднай хаце. Але паколькі баярскі дом быў непадалёку, яна ўпохапкам адведвала маці і бацьку; Яўлампія прагна, нібы далоні пад лузгавінне, гатова была падстаўляць цікаўныя вушы пад вадаспад навінаў аб тым, што любяць і носяць новыя ўладары. У сваю чаргу Ваверыца-Алена таксама прагна распытвала сваю прыдворную аб жыцці новагародцаў, і нават сама Мілена, якая не хацела забыцца на былое сваё імя багіні кахання Мілды, часцяком выпытвала бойкую і паслужлівую Апфію, як спадабаецца ганарлівым модніцам-баярыням яе новы ўбор. Ад вострых вачэй княгіні не схавалася нейкая асаблівая пяшчота пасынка яе Войшалка, якую той адчуваў да маленькай Жывены, якая зрэдзь разам са сваёй маладой цёткай завітвала ў княжы замак.

— Яна ж язычніца, слаўны мой Войшалк! — казала яна, прыжмурваючы вочы, як прыгожая пушыстая кошка. — І не проста язычніца, а будучая жрыца. Як жа ты, такі хрысціянін, не грэбуеш гэткім чарцянём?

Войшалк звычайна адгаворваўся альбо ішоў прэч. Ён не казаў нікому, што баярын Агапій адмовіў княжычу, калі той настойваў на хрышчэнні дзяўчынкі:

— Як ні ганарова для нас мець за хрышчонага бацьку самога княжыча, але даваў я брату свайму, жрацу Ашвінаў, клятву, што нехта з нашага роду заўсёды будзе служыць храму. А бацька мой, якога я страціў малым, такую ж клятву даваў прадзеду нашаму. Як я на Дзяды продкаў сустракаць буду?!

Войшалк сам не ведаў, чаму яго так цягне да дзяўчынкі. Часам, калі княгіня, нявінна гледзячы на яго блакітнымі, з сярэбрана-металічным бляскам вачыма, пацвельвалася з таго, што, мусіць, сумуецца княжычу па ўласнай сям'і, ён гатовы быў агрызнуцца так, каб ніколі болей не хацелася гэтай гнуткай, як змяя, жанчыне кранаць тое, што стараўся схаваць глыбока-глыбока ў душы. Так, малады княжыч некалі марыў аб сям'і і ўласных дзецях, але ніводная з жанчын, з якімі быў блізкі, не зацяжарыла ад яго. Жрацы ж, да якіх звяртаўся, прадраклі страшнае — ніколі, ніколі не будзе ў яго дзяцей, нічыё каханне не запаліць у ім свяшчэннага агню, ад якога злятаюць на зямлю душы, што прагнуць увасобіцца ў чалавечую зямную істоту. А калі так, то нашто заводзіць сям'ю і выстаўляць перад усімі патаемнае? І княжыч усё болей цікавіўся манастырамі, цэрквамі, боскім, душою як бы адварочваўся ад нялёгкіх справаў княжання. Міндоўг жа, наадварот, прагна спрабаваў захапіць паболей улады, яму хацелася б цэлы свет засяліць сваімі нашчадкамі, але княгіня, мабыць, не хацела шмат раджаць: яна, як магла, ухілялася ад шлюбнага ложа, але рабіла гэта ласкава, угаворліва, асцерагаючыся мужа. У замку, аднак, яе хутка сталі баяцца нават болей, чымся Міндоўга, і Ваверыца-Алена, змушаная сядзець насупраць мачыхі, скардзілася Апфіі, што кавалкі ежы застраюць у ейным горле кожную раніцу… Міндоўг, аднак, не надта спрабаваў да чаго-небудзь прымушаць княгіню — можа таму, шапталіся слугі, што толкам не ведае, даравала ці не яна забойства свайго мужа, якога, па чутках, кахала. Апфія аднойчы на свае вушы чула, як падчас спрэчкі, калі князь выгнаў усіх слуг і якія, аднак, стаіліся пад дзвярыма, раз'юшаны валадар, гахнуўшы кулаком па дубовым стале, зароў так, што задрыжалі вялікія каляровыя вазы на паліцах:

— Захачу — будзеш ногі мне цалаваць!

А ў адказ прамурлыкаў сярэбраны голас:

— Тады твае сыны, што народзяцца, будуць не ільвамі, як ты, а манахамі, як вось ён…

Тады ж упершыню пачулі прыдворныя шалёны рык Войшалка:

— Назавеш яшчэ раз манахам — заб'ю!

Тады жанчына, як кінуўшыся ў ваду, загаварыла чужым, незнаёмым голасам (нібы рвалася палатно, падумала Апфія):

— Вы мяне і так забілі, твой бацька забіў!

— Мілда, замаўчы! — зноў стукнуў па стале Міндоўг.

— А я так прасіла цябе пакінуць Вішымунта жывым! Жывы-ым!

— О, як ты шкадуеш яго! Мяне ты так не пашкадуеш! — голас князя асеў на самыя нізкія, з гудзеннем, гукі. Войшалк жа выскачыў са святліцы, стукнуўшы дзвярыма так, што адвалілася жалезная клямка, мусіць, нядбайна прыбітая, і заенчыў стольнік Мікіта, што не паспеў адскочыць ад дзвярэй.

Пакуль усе стаялі, чакаючы поклічу князя, самая харобрая, Апфія, зноўку падкацілася пад дзверы, прыадчыніла іх. Тады слугі ўбачылі, што Міндоўг цвёрда падышоў да як бы пераламанай плачам княгіні і ўсхапіў яе на рукі.

— Калі б застаўся жывым Вішымунт, прыйшоў бы забіць мяне. А мёртвы не ўстане. Затое ты не нейкая там булевіцкая княгіня, а новагародская. Но-ва-гарод-ская!

Пасадзіў яе на магутнае, як сцягно вепрука, калена, стаў гайдаць, як дзіця. Убачыўшы прыадчыненыя дзверы, схапіў шкляную вазу і штосілы шпурнуў у шчыліну. І зноў аскабалкамі пабіла цікаўнага стольніка, што, адпіхнуўшы Апфію, уплішчыўся ў шчыліну.

— Кроў цурком па твары, тата! — расказвала дзяўчына. — Аддала яму хусціну з залатой камкай, бо ён бы і так выцяг яе з кішэні!

Агапій жа гнуў на іншае.

— Хай бы хто з нашых самых разумных баярынь павучыў бы яе, га? Ды не проста так, яна толькі гневацца пасля будзе. А вось, як збярэ вас княгіня на якое вышыванне ці на манер нямецкі на спевы якія запросіць — тут вы пра каханне і пагаварыце, ды якой прытчай і давядзіце ёй, што стол новагародскі вышэйшы і што ёй не след брыкацца, успамінаючы свайго Вішымунта…

— А сам ты! — не ўтрымалася Яўлампія. — Сваю Каліну колькі год у сне ўспамінаў!

— Агонь цябе ведае, калі ты ўгамонішся, перастанеш раўнаваць да мёртвай! — з сэрцам прагаварыў Агапій.

— Язычнікам і застаўся са сваім агнём, хаця імя ў Афоне перамяніў! — не сунімалася баярыня. — Думаеш, не ведаю, што тваё імя «люблю» значыць па-грэчаску і што не пра Бога ты думаў тады ў Афоне! А што дазволіла табе і Апфію назваць імем вогненным*, дык ад таго, што маладая была і дурная!

* Імя ад грэчаскага «апфо» — запальваць.

— Хопіць! — цвёрда супыніў яе Агапій. — Перад Богам сам за ўсё адкажу.

- І праўда, мама, даўно ўсё тое было, не тачы бацьку! — заступілася за яго і дачка, якая ўжо чула неаднойчы пра першую бацькаву жонку і не ўхваляла матчынай рэўнасці. Тады баярыня змоўкла, але размова тая ўскалыхнула ў сэрцы даўно ссівелага і сагнутага часам Агапія даўняе, амаль забытае…

Ноччу ён пайшоў у свой пакой, дзе трымаў кнігі і запісы, але замест таго, каб перачытаць Эклезіяста, як хацеў, перагарнуў калярова-ўзорыстую старонку там, дзе кінаварам выведзеныя блішчэлі на цвёрдым пергаменце Саламонавы словы пра жанчыну, чые грудзі падобныя да вінаградных гронак.

Даўно, о як даўно лашчыў і ён, нібы садоўнік крамяны яблык, аксамітава-цвёрдыя грудзі каханай! Параўноўваў і ён, толькі на свой, мясцовы лад, яе гнуткае і гарачае цела — не з вінаграднай лазой, а з маладой ліпкай, якая ўся трапеча пад веснавым ветрам. А валасы ў яе былі бледнажоўтага, саламянага колеру, і ён ніколі не называў іх залатымі, таму што золата ўбачыў толькі паехаўшы адгэтуль…

У маленькай дачушкі валасы былі цёмнымі, як у яго, але вочы нібыта «падабрала» да драбочка ў маці — такія ж фіялкавыя, бяздонныя, як у братак, што распускаюцца на веснавых схілах. Якім жа шчаслівым бацькам пачуваў сябе тады малады дзяцюк Куп, вясёлы язычнік і вой княжацкай дружыны, што хадзіў з усімі новагародцамі на галічан ці чарнігаўцаў, мазоўшан альбо полаўцаў! Не ўсе паходы былі шчаслівымі, але свой апошні паход запомніў навекі: у памежных сутычках з тэўтонамі атрымаў меч у грудзі, а калі амаль нежывога прывезлі яго назад у Новагародак, там ужо не чакала мужа, як звычайна, каханая жонка: папалілі ў час кароткага нападу новагародскія пасады яцвягі. Князя не было ў той час у горадзе, але прагналі новагародцы ворага; аднак жа сярод тых, хто загінуў альбо згарэў у пажарышчах, была і Каліна. Можа, і пакінуў бы гэты свет ад гора і адчаю Куп, калі б не даслаў яму брат вестку з храма Ашвінаў, што дачушку, хаця і моцна абгарэлую, уратавалі; калі ж трохі ачунялы Куп дабраўся да Храмавага горада, даведаўся, што патрабуе галоўны жрэц прысвяціць малую багіні Зараніцы-Аўшры. Іначай не выжыве яна, а калі і выжыве, то застанецца караваю, з рубцамі ды апёкамі… Не вагаўся Куп, тым болей што і брат яго на тым настойваў. Аднак жа лячыць самога параненага воя ў храме не сталі. Доўга раіліся жрацы, а пасля разважылі, што занадта глыбока ў сэрцы Купа засела чорная страла нянавісці, і пакуль не растворыцца яна, не аздаравее пахолак, што і паранены не выпускае мяча з далоні. Тады, пакінуўшы дачку ў храме, пайшоў неўтаймоўны вой да гарадскога храма, і там параіў стары святар вандроўку на Афон, каб суцішылася сэрца і не рвалася ў бой, у той час як слабое, параненае цела патрабуе супынку.

З таго часу завіхурыла, закруціла па свеце новагародца, як бы Карачун зацьмяніў яму вочы: спачатку, не дайшоўшы да Афона, стаў матросам на венецыянскай галеры, але не здужаў цяжкай працы і, выкінуты на бераг, прыбіўся да генуэзскай рыбачкі-ўдавы. Пражыў што-кольвечы, ды закарцела ўсё ж у Афон. Але і там, тры гады, дзень-дзённа спяваючы дзямесцікам*, падпяваючы манахам падчас псалтыра дзесяціструннага, молячыся, перад самым пострыгам ірвануў на радзіму, дый так, што толькі пыл курэў пад босымі парэпанымі пятамі. Не мог адмовіцца ад уцех свету зямнога, як не мог і забыцца на пакорлівыя фіялкавыя вочы той, першай, любай… Таму і імя выбраў адпаведнае, калі хрысцілі яго ў царкве, калі акунуўся ў купель, як магутны сом у цесны глячок, прасіў-маліў хрысціянскага Бога забраць у яго памяць пра мінулае.

* Своеасаблівае выкананне духоўных вершаў.

На зваротным шляху кідаў грамабітны Пярун стрэлы ў адступніка. Кіпела ключом-варам Рускае мора і старалася разламаць ладдзю, дый толькі патрапала ветразі, а Мара-Марэна ўсё дыхала новаспечанаму хрысціяніну ў патыліцу, насылаючы на дняпроўскія парогі клубкі туманоў дый вятры несціхальныя. Вялікага страху набраўся Куп-Агапій, пакуль дабраўся да берага і ступіў на тупкае месца, адкуль пехам паклыпаў па спрадвечным шляху паломнікаў-новагародцаў назад, у родны, вабны, як кліч маладосці, горад. Убачыў здаля, сярод цяжкай зеляніны дрэў, лёгкую залатую макаўку царквы — лёг на зямлю і адчуў, як сціхае ў вушах нейкі бесперапынны за гэтыя гады свіст, нібы Карачун нарэшце стаміўся важдацца з яго прагна-шукальнай душой, адпусціў са сваіх чорных прастораў.

Але жанчына, Марэна, помслівым, смяротным дыханнем усё хукала ззаду, і таму, дабраўшыся да храма Ашвінаў, даведаўся Агапій, што цяжка хварэе, прастудзіўшыся, яго дзяўчынка.

Тады прынёс ён у храм Ашвінаў усё, што зарабіў за вандроўныя гады, асабліва па вяртанні, дапамагаючы купцу-грэчніку*: залатыя ланцужкі, зашытыя ў плашч з валю — грубага сукна, манеты-дырхемы і траянкі**, запампаваныя ў посах вандроўніка, якім адмерваў шлях і на якім хітрэц-майстар прымацаваў разьбяную ручку з сакрэтам. Прынялі багі-лекары шчодрае ахвяраванне, вярнулі малой здароўе, а ён пакляўся і перад Ашвінамі, і ў хрысціянскім храме, каб крапчэйшаю была клятва, што ніколі больш не выедзе з Новагародка надоўга, каб не пакідаць родную істоту без апекавання. Мабыць, не хацелі багі, каб ён пакідаў Новагародак, таму раз'юшыліся і помсцілі насланнём — хваробай альбо смерцю. І яшчэ даў сабе зарок былы вой — не прывязвацца душою без астатку да анікога, каб не цалялі старыя багі ў самае дарагое і блізкае, бо і сам не ведаў, хто ж мацнейшы — новы, хрысціянскі ці яны, старыя і звыклыя. Таму жаніўся ён не па сэрцы, а па розуме, і ніколі не шкадаваў пасля аб тым, бо адразу трапіў у мужы імянітыя, паступова прыйшло гаіла*** на спакутаваную душу, а Марэна таксама адступілася, Трасцамі ды Ліхаманкамі губячы іншых, а за ім ужо не наглядаючы, не гмырачы. Дый надта стараўся Агапій не церабіць жыццё за крысо, патрабуючы зашмат, бо добра засвоіў, што не любіць яно, жыццё, настырных, таму часцей пасылае да людзей адбіраць, чым даваць што-кольвечы.

* Купец, які гандляваў на шляху з вараг у грэкі.

** Залатыя рымскія манеты часоў Траяна.

*** Старажытны назоўнік ад «гаіць».

Яўлампія сталася заўзятаю хрысціянкай, але дачка ад гэтага шлюбу, Апфія, надта гарнулася да бацькі, таму часцяком брала ягоны бок, калі ўсчыналася ў хаце гаворка пра язычнікаў, якіх усё болей цясніла новая рэлігія.

Апфію ж часцяком браў з сабою Агапій, калі ездзіў у храм Ашвінаў з багатымі падарункамі, якія яго дачка, жрыца, нязменна аддавала Святазару. З цягам часу баярын адразу вярнуў свой вазок да храмавай скарбніцы, дзе гладкаязычны* Нар, прыцмокваючы і вохкаючы, прымаў скруткі з дзібай, — з яе, шаўковай тканіны, шытай золатам ці срэбрам, шылі заслоны ў храме — альбо скрынкі з шкляным посудам, які выраблялі майстры ў Новагародку, альбо, часцей, аксамітавы кашэль з манетамі. Гледзячы ў фіялкавыя, бліскучыя вочы дарослай дачкі, якая рабілася прыгажуняй на вачах, стараўся Агапій не даваць волі любасці, якая ўспыхвала ў ім. Аднак раўнівая Яўлампія здагадвалася аб тым і незалюбіла, што ўласная яе дачка брыдчэйшая за тую, язычніцу. Таму ніколі не запрашаў у свой дом Агапій старэйшую дачку, дый тая, мабыць, і не прыехала б: затуленая дзіка-прыгожым чараўнічым возерам і храмавым жыццём, яна калыхліва гайдалася ў зацішку, як пярэлка ў ружовай ракавіне, схаванай на марскім дне. Ішлі гады, зманлівы спакой загойдваў і Агапія, аднак жа нездарма бачыў ён у сваіх падарожжах страхотлівыя грымасы-маскі глумцоў — вандроўных акцёраў: але яны выказваюць праўду жыцця, якое таксама глуміцца дзе і як можа з беднага чалавека.

* Ліслівы.

Не захлынуўся горам Агапій, калі паміраў ягоны брат-жрэц; апошнім часам той пераехаў на капішча, што ляжала на поўнач ад Новагародка і якое называлася Ашватха — конская стаянка. Нягледзячы ні на што, паспеў баярын закрыць вочы старэйшаму брату, развітаўшыся з ім у гэтым зямным жыцці, паабяцаўшы сустрэчу ў іншым і цвёрдай рукой запаліўшы развітальнае вогнішча. Дзеля павагі да памерлага аднавілі на капішчы старажытны абрад спальвання каня разам з нябожчыкам, і дым пацягнуўся якраз на поўдзень, дзе ляжыць краіна памерлых. Пасля прывялі яшчэ аднаго каня, тройчы абвёўшы яго вакол ахвярнага слупа, следам за пярэстым казлом, і закалолі, а пасля і разабралі па строгіх правілах, бо, як вядома, правільнае ахвярапрынашэнне дае жрацам уладу над багамі. Агапій еў конскае мяса і ўспамінаў аповеды брата аб тым, што ў старажытнасці, выбіраючы сабе зямлю, князі ці ўладары спачатку выпускалі каня, а той блукаў месяцы ці гады, пакуль не спыняўся на сталым месцы. Тады там рабілі алтар, арыентаваны на ўсход, унутры ж усё было так, як і ў сённяшніх храмах — тры рытуальныя вогнішчы, на ўсходзе — алтар з ачагом у выглядзе птушкі. Такія ж алтары рабілі і тады, калі ўладар не меў нашчадкаў. Казалі ў старажытнасці, што сто рытуалаў, калі прыносілі ў ахвяру каня, маглі даць уладу над светам…

Не гараваў Агапій на тым пахаванні, але яго кароткая адлучка прыйшлася на Купалле, і, як высветлілася пасля, тады зацяжарала старэйшая дачка. Ён і не здагадваўся ні аб чым, калі апошні раз прыязджаў у Храмавы горад, падзівіўся толькі са змучанага выгляду сваёй пястункі: запалі яе фіялетавыя вочы, твар пацьмянеў, расплыўся. Толькі калі прыслалі па яго служку з жахлівай навіной, калі таяла яна на вачах васковай свечкай і не адказвала на ягоныя пытанні, а глядзела з нейкай далечыні, нібыта стаяла ўжо на другім беразе, які імкліва аддаляўся — вось тады ўспомніў, што апошнія глыткі ахвярнай каніны падаліся згарчэлымі, ажно не мог іх даесці.

Калі ж падносіў галаўню да яе пахавальнага кастрышча, рукі трэсліся так, што ледзь не папаліў на сабе адзенне, ажно Святазар ушчуваў за тое, што перашкодзіць баярын лёгка-імклівай душы несціся ў свой незваротны вырай, бо нашто гараваць, калі неадменна настане і твая чарга? Багоў не папракаюць; застаецца схіліць галаву перад іхняй воляй.

Толькі праз паўгода прыехаў Агапій глянуць на ўнучку. Зазірнуў у вочы — з фіялетавай глыбіні іх глядзела нешта грозна-бяздоннае, нібыта прыляцелая душа не асвойталася яшчэ з навакольным светам і раздумвала, а ці не варта вярнуцца назад. Нібыта іржавая піла разанула па жывому — адхіснуўся баярын, застагнаў, а дзяўчынка няўцямна-мудра глядзела на яго, не міргаючы. Тады як заслона спала з вачэй: уцяміў раптоўна сэнс кола з дванаццацю спіцамі, узнесенага над храмам Ашвінаў. Вечна паўтараецца ўсё на зямлі, таму што не спыняецца, як бег крыві, кругазварот неба і Зямлі. А там, дзе, як агромністы конь да кола, прывязаны да Кол-зоркі* Сусвет, там корань усяго. Адтуль адпраўляюцца людзі, рэчы і першапродкі на віткі касмічнай спіралі, сюды яны і вяртаюцца пасля таго, як прайшлі свае колцы быцця, непаўторна-вялікія для іх і такія маленькія для бяздоннай варонкі Быцця. Пра гэта талкаваў колькі разоў брат, дый малады Куп прапускаў жывую ваду складанай і простай той мудрасці, як рачны пясок празрыстую хвалю, не затрымліваючы яе. А ўсплыло, бач, калі… Толькі ён не народжаны для мудрасці, яму б супыніць тахканне неслухмянага сэрца, якое рванулася да маленькага, ружовага камячка плоці, з якога, як рассыпаныя па схіле браткі, глядзяць неўміручыя вочы ягонага кахання, якое, аказваецца, ніколі ў ім не памірала.

* Палярная зорка.

…Апамятаўся стары Агапій, сплішчыў паміж цвёрдымі дошкамі цёплыя лісты перагменту, над якімі праседзеў ноч, беражліва паклаў кнігу ў чэрава абабітага жалезам куфра, зверху атуліў кавалкам ватолы*. Успомніў прароцтва Святазара аб тым, што нельга набліжацца ягонай унучцы да княжага двара, і вырашыў трымаць яе на адлегласці ад Новагародка, каб зберагчы ад няшчасця.

* Тоўстае сукно.

Неспакойнымі для Новагародка, але і габіннымі* выдаліся наступныя гады. Вялікі князь Міндоўг рыхтаваў войска, шмат грошай даставалі кавалі і збройнікі, чаканшчыкі і сядзельнікі, але і ў княжацкую скарбніцу цяклі пенязі і ваверыцы, грыўны і талеры, бо набіраў сілу гандаль іншаземны, а багіня плоднасці Цёця, альбо, як казалі жрацы, Жытняя Баба, папрацавала напоўніцу: адным рукавом дажджы на глебу сыпала, другім хмары адхіляла, каб сонейка хапіла зярнятам. І так тры гады запар. Як зацяжаралі клеці і еўні, глякі і бочкі, свірны і катухі ў падклецях; куфры і сундукі пацяжэлі, хаты ад прыбудовак ушыр раздаліся. На замку высокая каменная вежа пастала, замест дубовай сцяны вырасла таўшчэзная валуновая. Спакойна спаў баярын Агапій: у стругах купецкіх, што ішлі па Дняпры да Рускага мора, а па Нёмане праз валокі да Балтыйскага, нямала было ягонага дабра. Дый у ладдзях, што плавалі да Хвалынскага мора, таксама сёе-тое месцілася. Ад яго перападала і храму Ашвінаў; новагародскія ж святары, ведаючы тое, маўчалі, бо шчодра адорваў баярын і старую, і новую цэрквы таксама.

* Шчодрымі.

Аднак у месяц бярозазол, калі распускаюцца вербы залатымі бубкамі, адразу пасля поўначы, калі прыйшоў у грузнае ўжо цела баярына макавым малаком сон, выгнаў яго адтуль прыслужнік. Сам Святазар прыехаў у горад, шапаценнем ссохлага ліста пранік у ложніцу, каб паведаміць, што забілі на конскай стаянцы Ашватха, у самім капішчы, хрысціянскага старца Елісея, які спрабаваў не дапусціць ахвярапрынашэння. Не, забілі, вядома ж, не жрацы, а людзі, што сабраліся дзеля абраду. Раніцай збіраецца княжыч Войшалк імчаць з атрадам вояў на капішча, а ад яго, вядома, не будзе літасці нікому, бо ад сваёй маці, княжны цвярской, набраўся княжы атожылак нянавісці да веры бацькоўскай. Міндоўг жа, як вядома ўсім, хаця і абрад грэчаскі прыняў, але не крыўдзіць і старых багоў. Аднак не стане ён пярэчыць сыну, бо новагародскія баяры ўжо амаль усе хрысціяне, і не асмеляцца яны захіліць сваёй уладай капішча.

- І я не асмелюся, — разважыў баярын. — Елісей блізкі да Войшалка чалавек, мо таму і асмялеў да таго, што абрад перарваў і тым учыніў святатацтва. Люд жа там, у лясах, такога не сцярпеў, іх таксама зразумець можна. Не, празарлівы старац, не змагу я за капішча заступіцца…

— Якраз ты і зможаш, — уладным голасам, нібы на яго, голас, была нанізаная, як лісце, уся ссохлая плоць жраца, запярэчыў той.

— Гэта чаму ж — я? — прадчуваючы нейкую пастку, затрывожыўся Агапій.

— Табе Міндоўг не адмовіць.

— Ну, што там у цябе за пазухай, шаноўны старац? Якія загадкі, пра якія я не ведаю? У які венцер ты хочаш мяне злавіць?

— Ты не карась, баярын, каб цябе лавіць. Памятаю, у дзяцінстве ты быў такім жа нецярплівым. А загадка мая такая: твая ўнучка, Жывена, народжаная ад Міндоўга. Можа, калі ён дазнаецца пра тое, не стане караць гілеўшчыкаў*, і капішча Ашвінаў не кране.

* Бунтаўшчыкі.

— Чаму ж ты мне ніколі пра тое не казаў? — толькі і прашаптаў ашаломлены баярын.

— Час не настаў. А цяпер нябесная Чаша павярнулася, і тайнае стала явай.

— Міндоўг мне не паверыць.

— Дай яму гэта, — Святазар дастаў берасцяны карабок, шчоўкнуў застаўкай. Пакой напоўніў водар свежай скошанай травы і яшчэ нечага востра-пахкага. Церушлівую шчопцю травы стары жрэц паклаў на стол.

— Хай ляжыць, і цябе не кране ні Начніца з яе мроямі, ні Стрыга, якая любіць прыходзіць не толькі да дзяцей, але і да старых, бо яны вяртаюцца ў сваё вусце. А Міндоўгу зелле верне памяць аб начы, на якую ён забыўся.

— Ён зняславіў маю дачку, а ты пра гэта ведаў і маўчаў?!

— Чалавек спрабуе ўплесці ў свой лёс узоры Неба і Зямлі, але гэта яны ўплятаюць яго ў свае, нам не падуладныя шляхі.

— Я не пайду прыніжацца перад Міндоўгам! А забіць яго ў мяне ўжо не стае сіл. Ды і хрысціянства забараняе тое.

— Капішча Ашвінаў — апошняя справа твайго брата. Ты пакляўся яму… Што тваё ці маё ў параўнанні з месцам, дзе мы, жрацы, абраныя нейкай невядомай нам самім сілай, можам час ад часу слухаць і разгадваць таямніцы быцця, пульс Сусвету? Цьмянее чалавечы дух ад стагоддзя да стагоддзя, гнецца ніжэй да зямлі, а раўнавага толькі пасярэдзіне…

Баярын, цяжка тупаючы па цёплай падлозе, качкай перавальваўся з нагі на нагу, нібы калыхала яго нястрымна-раздзіральная сіла. Жрэц сачыў за яго няўклюднымі крокамі, маўчаў. Нарэшце Агапій прахрыпеў амаль умольна:

— А ты сам?

— Мы пойдзем разам. Я скажу, што Войшалк не можа забіць сястру, бо і так зоркі кладуцца нешчаслівым узорам на лёс ягонай сям'і.

— Жывена — там? — схаладнеў баярын.

— Ужо — там.

— Ты адправіў яе на смерць?! Закрыў ёю капішча?!

— Калі мы пераканаем Міндоўга, то не.

— Для цябе і сапраўды жыццё чалавечае як пылінка, святы старац, — горка паскардзіўся Агапій, адчуваючы, як чэпка, умела, нібыта і сапраўды вудзільнам падлавіўшы карася, трымае яго Святазар. Адчуў і даўні свой дзіцячы страх перад вярхоўным жрацом, зноў вярнуўшыся ў маленства…

Міндоўг сапраўды спыніў Войшалка, які раз'юшана рваўся разам з вярхоўным ваяводам Астафіем Канстанцінавічам пакараць гілеўшчыкаў, што ўсчалі бунт супраць дарагога княжычу святара, а пасля і сцялі яго горла*.

* Забілі.

Шапталіся ў горадзе, што адседзеў княжыч тры дні ў падзямеллі, ахалоджваючы тым палкую кроў і душэўнае клекатанне, і быў моцна незадаволены бацькам. Новагародскую ж баярскую раду супакойваў Агапій, які даводзіў, што неразумна цяпер, перад вялікім паходам Міндоўга на сваіх родзічаў-ворагаў, уздымаць супраць князя чорную чадзь, ды дзе — на межах княства! Хадзіў баярын і да княжыча і супакоіў амяцежаны дух Войшалка тым, што ўнёс у абедзве новагародскія цэрквы вялікія ахвяраванні на супакой душы і на ўспамін і маленні аб Елісею. А яшчэ параіў Войшалку, калі той некалі збярэцца ў манашаства, як абяцаў не раз бацьку ў гневе, то няхай возьме сабе манаскае імя свайго настаўніка ў веры.

Ні аб чым не даведаўся княжыч, хаця чуйна-насцярожаная душа яго недаверліва ўспрыняла і нязвыклую бацькаву мяккасць, і гарачае заступніцтва за язычнікаў-забойцаў імянітага баярына. Горка наракаў пасля Войшалк на тое, што прымусілі яго ў рэшце рэшт скарыцца, і разарыў-такі праз колькі гадоў капішча, калі давялося Міндоўгу, пакінуўшы новагародскі пасад, вяртацца ў свой стольны горад Руту, у маленькае сваё родавае княства. А яшчэ ўзяў малады княжыч, стаўшы манахам, імя Елісея, і пад тым імем пісаў у Лаўрышаве, якім названае было праз многа гадоў месца ахвярапрынашэнняў, летапіс, а таксама перапісваў Евангелле.

Нічога не сказаў аб патаемнай размове з Агапіем і Святазарам вялікі князь нікому. Быў асцярожным і хітрым, а хто ведае, чым абернецца для княства, дый і для самой сям'і, з'яўленне маладой жрыцы як ягонай дачкі. Хісткая шахматная дошка яго жыцця, з усіх бакоў ворагі-сапернікі, а новая постаць — не проста пешка. Любіў вялікі князь гульню ў варцобы*, крумкачом у засадзе выглядаў, як цікаваў за кожнай фігурай на дошцы альбо калі кідаў косці, спадзеючыся, што выкінутая колькасць будзе дзяліцца на чатыры і ён выйграе. Любіў выйграваць, але не раз даводзілася, як і ў жыцці, пятляць загнаным зайцам, вяртаючыся на свае ж сляды. Адно заўважылі, падглядаючы за чужым шчасцем, баяры: цяплейшым да Агапія стаў Міндоўг, а той, мабыць, не надта цаніў літасць князя, бо меней, як заўсёды, бываў пры двары. Затое жонка ягоная ласіцай улезла ў прыдворнае кола баярынь, зацьміла ўборамі ды лёстачкамі нават жонку Астафія Канстанцінавіча, ваяводы. Дый тое сказаць, была Яўлампія прыроджаная новагародская імянітая баярыня, дый не абы-якога, а княжацкага дрэва атожылак. Княгіня надта прыслухоўвалася да яе, хаця і пацвельвалася часцяком, што надта падмалоджваецца немаладая ўжо кабетка. Апфія ж таксама прыкмеціла, што надта неахвотна стаў браць у дом яе бацька Жывену, нібы лацвей было яму самому ездзіць у Храмавы горад. Падзівілася з таго, але лёгка жылося ёй пры двары, дзе грыдні і сыны людзей вятшых нямала за ёй прылягалі, асабліва ж спявак пры дружыне княжай Раман. Круцілася кола жыцця, апускаючы адных і ўздымаючы на вяршыню тых, каму прыходзіў час адпрацоўваць сваё і тым выконваць прызначэнне. Уздымаўся, рос Новагародак, трашчалі путы ягонага васальства і торгаўся хрыбет Галіцка-Валынскага княства, аточанага татарамі. Дзікая іх сіла ламала ўсё на сваім шляху, падбіраючыся да Эўропы, і трывожыліся каралі і герцагі, біскупы і просты люд, асабліва калі ў кароткіх маланкавых набегах спустошаныя былі берагі Віслы і Дуная, заліта крывёй Унгарыя. Яшчэ ў 1246 годзе спрабаваў папа дамовіцца з дзікунскім тым народам, падобным да Гогаў і Могаў, што паўсталі з самых нетраў зямлі, раз'юшанай людскімі грахамі: пасылаў да іх паслоў на чале з Джаванні да Плана Карпіні, і яны, праязджаючы праз зруйнаваны Кіеў, напісалі аб тым з жалем і страхам. Аднак ні францысканцы, ні дамінікане, што былі сярод паслоў, не знайшлі слоў, каб заваяваць давер кагана: татары сталі пагражаць і папе.

* Так называлі шахматы.

Трэслі папскі стол звады паміж Інакенціем і германскім імператарам Фрыдрыхам ІІ, таму, склікаўшы Ліёнскі сабор у 1245 годзе, сярод пяці скрух, што тузалі ягонае сэрца, як пяць язваў распятага на крыжы Збаўцы Свету, назваў папа наступныя: татарская навала, раскол у Грэцыі, нашэсце хаварэзмійцаў на Святую Зямлю, поспех ерэтычных вучэнняў і непаслушэнства імператара. Калі кардыналы, якія першы раз апранулі чырвонае аддзенне, як сімвал таго, што гатовыя заўсёды праліць сваю кроў дзеля ісціны, выступілі наперад у час адлучэння Фрыдрыха, а папа і біскупы нахілілі свечы ўніз у знак праклёну — адчай ахутаў Германію, бо Генрых, ландграф Цюрынгскі, якому папа загадаў перадаць імператарскую карону, меў меней уплыву і ваеннай сілы, чымся непакорны Фрыдрых. Бурлівыя хвалі эўрапейскіх звадаў мала трывожылі б новагародцаў, калі б не татары — грозны іх вал каціўся з Усходу і, не баючыся Эўропы, мог змесці, адно за адным, тутэйшыя княствы, як раз'ятраны вецер зрывае з дахаў дзерціцу-дранку, рупліва пакладзеную гаспадаром.

Таму ведалі імянітыя людзі і пра тое, што на пачатку 1253 года кароль франкаў Людовік ІХ таксама паспрабаваў дамовіцца з мангола-татарамі, паслаўшы фламандца Вілема Рубруквіса да хана Мункэ, каб прыцягнуць таго да ўдзелу ў крыжовым паходзе на заняты сарацынамі Святы горад, абяцаючы багатыя падарункі і здабычу, сам жа шукае славы вызваліцеля хрысціянскіх святыняў і збірае грошы для паходу сярод усіх краін Эўропы, але не ўсе адгукаюцца на ягоны прызыў, як і на заклік папы. Аднак жа тым часам разбітыя Міндоўгам князі разам з галіцка-валынскімі князямі сабралі сілы, каб пайсці на яго вайной, і Тэўтонскі ордэн стаў на іхні бок, бо добра супадалі ягоныя планы з заклікам рымскага прастола распаўсюджваць веру Хрыстову сярод язычнікаў.

Схіліліся ў тыя гады вагі нізка-нізка для новагародцаў, спазналі яны цану збірання вакол сваёй зямлі навакольных княстваў. Прыходзілі пад горад пераможаныя Міндоўгавы родзічы, прыводзілі тэўтонаў і полаўцаў, жамойтаў ды яцвягаў, палілі Ваўкавыйск, Слонім ды іншыя гарады. А вакол іх усіх мацней, неадольней сціскалася тэўтонская пятля, адрывала князёў ад любага імі язычніцтва: шукаючы ў немцаў дапамогі, хрысціўся Вікінт, жамойцкі князь, следам за ім Таўцівіл, Міндоўгавы братаніч. Магістр Лівонскага Ордэна Андрэй Стырлянд нястомна пашыраў свой уплыў, ягоныя пасланнікі атабарваліся амаль пры кожным княскім двары — у Дзяволтве, Жамойтах, Нальшчанах і Крэве.

Зачасцілі крыжакі і ў Новагародак часцей, чым у іншыя двары; разам з імі прыходзілі ў замак новыя звычкі — турніры ды розныя спаборніцтвы, падчас якіх пераможца ўручаў свой прыз даме сэрца, выбіраючы яе сярод прыдворных прыгажунь. Не раз схіляліся ганарыстыя рыцары перад княгіняй, абіраючы яе каралевай прыгажосці, і ад таго сустракалі ў яе баярынь куды больш ветлы прыём, чымся ў Міндоўга і яго радцаў. Але мусіў і Міндоўг прымаць крыжакаў, і раздзяліўся ад таго ягоны двор на дзве часткі.

Хрышчэнне па ўсходнім абрадзе не прызнавалася тэўтонцамі, а пагроза ўсё большала; і таму, як ні стараліся праваслаўныя святары ды частка баярства, што падтрымлівала іх, усё ж у Рым было адпраўлена пасольства з просьбай даць згоду на каранацыю. Тую падзею адзначылі ў замку вялікай вячэрай, дзе, аднак, не было многіх імянітых людзей. Андрэй фон Стырлянд быў вясёлы, шмат еў вепрычыны і мядзведзіны, а закусваў хмельны мёд грыбамі валжаніцамі*, улюбёнымі Міндоўгам, хаця княгіня Мілена тыя грыбы не прызнавала з-за таго, што гарчылі яны, нават вымачаныя. Міндоўг, аднак, не еў тых грыбоў — як шапталіся нядобразычліўцы, з-за таго што на сэрцы ў яго было так горка… У той жа дзень у замкавай віўлеофіцы** чытаў малады рыцар Северт радкі з паэмы Готфрыда Вайсенбургскага «Lieber Evangeliorum Domini gratia theodisce conscriptus» альбо коратка «Евангельскай гармоніі», а талмач ад сябе расказваў, што напісаў тую паэму аўтар трыста восемдзесят пяць гадоў таму ў Вейсенбургу, у Эльзасе. Княгіня неадрыўна глядзела на зграбнага юнака, аднак Яўлампія, дбаючы аб абранніку дачкі Рамане, прапанавала, каб пасля паэзіі спяваў для госця новагародскі «міннезінгер». Тады Раман выступіў наперад, але, перабіраючы струны, заспяваў ён не пра каханне, як спадзяваліся жанчыны, і не пра вайсковыя справы новагародцаў. Аб вайне паміж мазонамі і прусамі расказваў ён чамусьці:

І сказаў правадыр мазонаў

Відэвуту, каралю Брутэніі:

«Адмаўляешся нам даніну

Аддаваць — сцеражыся ночы».

…Верх узяў у бітве Антонес,

І пайшоў з багатай здабычай.

Ды сказаў вярхоўны жрэц Брутэн

Усім сабрацца на свята ў Рыкойта,

Дзе багам аддаюць ахвяры.

І прыняў Пярун прынашэнне:

Навальніца грымела магутна,

І натхніліся моцна людзі.

І Антонес разбіты быў.

Сын жа, Чанвіг, хутчэй прыехаў

У Брутэнію. Пакланіўся

Іх багам і прынёс ім ахвяры,

А яшчэ кабылу загнаў.

Так, у полі загнаў да смерці.

Быццам снег, была яна белай.

А спаліў ён яе ў ахвяру,

У ахвяру прускім багам.

З таго часу ў краіне прусаў

Боствы толькі на белых конях.

А смяротным людзям не варта

Спакушаць і багоў, і лёс…

(Тэкст узяты з Хронікі Сымона Грунаў «Забытая гісторыя прусаў»)

* Ваўнянкі.

** Бібліятэка.

Пасля спеваў маўчанне павісла ў пакоі цяжкай заслонай. Княгіня звузіла свае вялікія вочы, адкуль як палыхнуў сярэбраны бляск. Але паспешліва ўмяшалася Яўлампія, выставіўшы пульхныя грудзі, працягнула да спевака рукі, упрыгожаныя вітымі шклянымі бранзалетамі з шкляной крошкай:

- І такіх харобрых людзей перамаглі нашы госці-тэўтоны! Малайчына, Раман, што зрабіў прыемны падарунак рыцарам!

Калі Апфія расказала аб тым бацьку, ён хмыкнуў, раздумваў нейкі час, пасля адабральна кіўнуў жонцы:

— Нашы хлопцы больш харобрыя, чым мудрыя. Прусаў перамагаюць тэўтоны, але гэта іхні лёс. Нам жа цяпер утаймоўваць трэба немцаў, моц на іхнім баку, сам Даніла на іх аглядаецца. Вунь, зяця ягонага Земавіта разам з жонкай паланіў брат, куявіцкі Казімір, і нічога парабіць магутны князь Галіцкі не можа. Бацька іхні Конрад прызваў немцаў, каб з прусамі справіцца — цяперака крыжакі каб ягоных дзяцей разам з прусамі да продкаў дымам не адправілі!

- І баярын Парнус так разважае, як ты, тата, — узрадавалася Апфія. — А дачка мужа імянітага Мікулы казала пра цябе, што ты здраднік і немцам прадаешся!

— Любім мы адзін аднаго таўчы ў ступе дый покрыўкай накрываць, каб не выскачыў! — зазлаваў Агапій. — Тут агонь яго ведае што рабіць. Мяняць веру? Але ж ужо на багоў сваіх спрадвечных забыліся, дык што цяпер, галаву класці за новых? Дый Бог рымскага абраду той жа, што і грэчаскага. Праўда, Полацак увесь праваслаўны, і, агонь яго ведае, як яно ўсё абернецца. Але я падтрымаю князя Міндоўга, хаця нават Войшалк працівіцца пярохрысту. Для мяне найлепшае тое, што лепшае для Новагародка!

— Я заказала ўжо сабе і Апфіі сукні новыя, як у Эўропе носяць, — заспявала Яўлампія. — Яны доўгія прыталеныя, з вузкімі рукавамі, а на галаву турбан альбо покрыўка празрыстая…

— Цьфу! — плюнуў Агапій. — Так і не зразумею: ці ёсць усё-ткі ў баб хаця якія мазгі?

Апошнім часам Войшалк часта прыкладаўся да гарэліцы, і таму, калі ён пагрукаў на досвітку 6 ліпеня 1253 года ў тоўстыя дубовыя дзверы Агапіевай сядзібы, сонны вартаўнік спачатку не хацеў адчыняць.

— Спіць яшчэ баярын, і каго там Лядашчык нясе! — бурчэў ён.

— Не адчыніш княжычу — засяку! — урэшце прыгразіў ранні госць, тады спалохана адчынілася брама, вартаўнік пабег наперадзе трушком, але Войшалк апярэдзіў яго, уварваўся ў ложніцу, дзе, як ведаў ён, баярын гады са два спіць адзін. Той, цяжка сапучы, сунуў цяжкія ногі ў скураныя пантофлі з высцеленым унутры футрам, загадаў прынесці вару з брусніцамі.

— Застудзіў нутро? — па-дзіцячы цікаўна нахіляючы голаў, прамармытаў княжыч. — Скажы, каб і мне кіслага квасу прынеслі.

Хлябтаў квас прагна, ажно захлынаючыся. Выцер рот шырокім расшытым рукавом, заявіў пагрозліва:

— Я заўсёды паважаў цябе, баярын, але зараз… Чаму ты настройваеш бацьку супраць мяне? Вы яго сцяной абкружылі — ты, Парнус, Астафій Канстанцінавіч. Ён і слухаць мяне не хоча.

— Таму, што ты, княжыч, хочаш выбрыкнуцца: глядзіце, які я харобры! І што было б, каб бацька зрабіў па-твойму? Таўцівіл, Вікінт, Дуцэ, Мільгернэ, Дзіндэне, сам Даніла Галіцкі з сынамі, нарэшце — і ўсе супраць нас. Ці не замнога нават для такога магутнага горада, як Новагародак? Ты забыўся, як мы тут ледзь адбіліся? Калі немцы з ворагаў стануць саюзнікамі, гэтыя князі адразу хвасты падціснуць.

— Міндоўг падпісвае грамату за граматай. Што ж застанецца мне?

— Падпісаць грамату — яшчэ не аддаць. Да таго ж тыя землі, якія нібыта адыходзяць да крыжакоў, яшчэ трэба было б паваяваць. Ты сам будзеш князем, дык вучыся мудрасці і абачлівасці, якія ты называеш здрадніцтвам.

— Я не пайду на каранацыю.

— Што ж, у Міндоўга ёсць і другі сын, хай сабе і малы. Княгіня чакае дзіця. Што, калі гэта таксама будзе сын?

Войшалк затраўлена азіраўся.

— Тады хай пашле мяне хаця б у родавую Літву. Яму застанецца Новагародак!

— Яго Літва належыць цяпер таксама Новагародку. Няўжо ты думаеш, што мы дапусцім тое? Мы, якія столькі грошай падкінулі пад ногі Міндоўгаваму каню, які нёсся праз усе бітвы і перамагаў разам з гаспадаром?

— Каню?

- І Міндоўгу.

— Ты яшчэ жартуеш… Дык вы і зусім не прымаеце мяне за патомнага княжыча?

— Калі б не прымалі, я не гаварыў бы з табою. Але май цярпенне! Думаю, ты прыйшоў да мяне таму, што цябе не падтрымалі ні Мікула, ні Ратбор, ні Векша, хаця ты на іх моцна спадзяваўся.

— Адкуль ты ведаеш?

— Пажывеш з маё княжыч… А на каранацыю — ідзі. Хітруе Міндоўг з немцамі, як хітраваў са сваімі родзічамі. А выйграе самы цярплівы.

У пакой зазірнула Жывена, але, убачыўшы Войшалка, адступіла, хацела зачыніць дзверы. Ён жа падскочыў да яе, выцягнуў на сярэдзіну пакоя, агледзеў.

— Даўно не была ў Новагародку, даўно! Нябось, прыехала на каранацыю паглядзець? Ну, глядзі, глядзі, як мой бацька новым вапленнем* займаецца.

* Афарбоўка (ад вап — фарба).

Яна ўсміхалася, гледзячы на яго, падобная са сваёй шапкай ярка-залатых валасоў на дзьмухавец. Тонкае сцябло яе цела нібы калывалася ў густым летнім ветры, настояным на паху расцвілых ліпаў, худзенькі твар, рукі, ногі былі яшчэ нейкімі неакрэсленымі, струменлівымі. Падлетак, які вось-вось нальецца сокам жыцця. Фіялкавыя вочы, адцененыя пушыстымі вейкамі, здавалася, павінны былі б належаць дарослай дзяўчыне-прыгажуні, і таму дзіўнаватай, нібы з іншых земляў, здавалася адзінаццацігадовая ўнучка баярына.

— Хутка ўжо нявестай будзе. Не Апфія — у дзеўках не заседзіцца, — падкалоў Войшалк баярына, і той спахмурнеў.

— Апфія ўсё выбірае, а цяперака той, на каго заглядаецца, нешта цягне. Вось, вазьмі яе замуж. Буду чакаць унукаў, - пакпіў і баярын, ведаючы, што княжыч бяздзетны.

— Лепей ужо вось яе вазьму, — вырашыў аджартавацца той, як бы не заўважаючы куслівай старэчай завядзёнкі гаспадара. Са здзіўленнем пабачыў, як паплыла белізна па жаўтлявым твары, калі загаварылі аб Жывене.

— Пра гэта ты і думаць не павінен. Чуеш? Ніколі!

— Што з табой? — падазрона зіркнуў на яго Войшалк і ўтаропіўся ў мутныя старэчыя вочы. — Ты нешта ведаеш?

Але той ужо спахапіўся і паспрабаваў адгаварыцца:

— Яна ж яшчэ дзіця. Да таго ж жрыца, і любяць яе Ашвіны.

— Ты нешта хітруеш, — раздумліва прамовіў княжыч. — Што?

Агапій махнуў рукой, і Жывена пырхнула за дзверы лёгкай ластаўкай.

— Не выдумляй нічога, шаноўны сын Міндоўга, — пачціва схіліўся перад ім Агапій, — лепей спяшайся да сябе, каб іншаземныя паслы не поркалі ў цябе пальцамі. Спадчынны княжыч Новагародка павінен выглядаць як мае быць. Ды і мне час апранацца. На нас гледзячы, будуць меркаваць і аб княстве нашым.

Княжыч быў падступіўся да старога, каб той патлумачыў, чаму так спалохаўся простага жарту, але той упарта стаяў на сваім, і яны разышліся, моцна незадаволеныя адзін адным, асабліва ж Агапій. Сварыўся на сябе за тое, што выдаў страх за ўнучку. Ведаў учэпісты і настырны характар княжыча, які і сапраўды зачапіўся думкаю за незвычайнае хваляванне баярына і вырашыў у рэшце рэшт даўмецца, што да чаго.

На самым досвітку таго дня пачалі сцякацца на галоўную плошчу Новагародка госці і мясцовы люд, моцна заклапочаныя нечаканымі падзеямі.

Спяшаліся туды, дзе яшчэ ўчора да глыбокай ночы шчыравалі муралі, завяршаючы капліцу-мураванку, над якой высіўся незвыклай формы крыж і ля якой меўся быць пабудаваным першы на Новагародчыне касцёл, дзеля чаго новапрызначаны біскуп Хрысціян ужо абышоў ледзь не ўсе багатыя дамы горада, збіраючы ахвяраванні.

Ён жа, біскуп, мітусіўся ля капліцы, даючы распараджэнні служкам то пераставіць кветкі, то працерці краёчак абраза, то паправіць чырвоную суконную дарожку, па якой пойдзе да памоста новаахрышчаны князь з жонкай і сярэднім сынам. Былы ордэнскі каплан Хрысціян добра разумеў, якую ролю надае ягонай дзейнасці сам папа, і рыхтаваўся пашыраць межы свайго біскупства не шкадуючы сіл, насуперак усім высілкам спрадвечнага тут язычніцтва і за стагоддзі ўзмацнелага на тутэйшых землях праваслаўя. Мог перашкаджаць ягонай дзейнасці і рыжскі біскуп Альберт, які доўга працівіўся назначэнню каплана, але затое моцна падтрымліваў яго холмскі біскуп Генрых, дзеля чаго і прыехаў сюды на каранацыю, дабіўшыся гэтага гонару не без моцнай падтрымкі аднаго з папскіх кардыналаў, свайго брата.

З-пад свежачасанага, жоўтага, як масла, памоста выглядалі цесляры з заткнутымі за пояс склюдамі*, якімі яны таксама да начы абчэсвалі драўлянае ўзвышша, пацеючы над кожнай дошкай, каб дзе за які сучок не зачапіўся тонкі газ** княжавага альбо магістравага бота.

* Сякеры.

** Казловая скура, вырабленая ў саф'ян.

Варта цясніла цікаўных уніз, у ручаіны-вуліцы, таўкла ў каршэнь упартых, зацятых новагародскіх рамеснікаў, якія жадалі бачыць усё да драбніц на свае вочы, дзідамі падколвала хлапчукоў, якія гронкамі звешваліся з дахаў мураванак — не дай Божа, разаб'ецца каторы, азмрочыць свята, хаця ў купцы старцаў-язычнікаў шапталіся, што ў былыя часы ахвярнай крывёю абавязкова замацоўвалі кожную падзею, каб не злавалі на няўдзячных багі.

Як хваля пракацілася па натоўпе, калі на плошчу выйшаў невялікі атрад крыжакоў і накіраваўся да памоста, стаўшы паабапал яго. У белых плашчах з нашытымі крыжамі стаялі яны нерухома, гледзячы скрозь вузкія вачніцы шаломаў, бліскучыя накаленнікі нібы падвышалі іх, жалезныя пальчаткі, пакладзеныя на рукаяці мячоў, здаецца, гатовы былі схапіць і сціскацца на шыі ворага, не шкадуючы яго. Новагародцы, аднак, помнілі, што адчайнае супраціўленне прусаў, што доўжылася амаль сем гадоў*, было адкінула гэтую грозную сілу і добра пашчапала яе; многія з тых, што і самі сутыкаліся з тэўтонамі ў баі, глядзелі на іх з цікаўнасцю, але без боязі.

* З 1242 па 1248 год.

Ля памоста пачалі збірацца людзі імянітыя, набліжаныя да князя, іхнія сем'і — кожнага, расхінаючы перад імі дзіды, прапускала на плошчу сцярожкая варта, абмацвала вачыма. Мужчыны ішлі да памоста, жанчыны тоўпіліся наводдаль.

Жывена пайшла на плошчу з Яўлампіяй, якая ўсю дарогу крыўдавала, што не ёй, а дачцы ейнай Апфіі выпала суправаджаць княжацкую сям'ю, трымаючы за Аленай доўгую белую накідку. Яе ж, якая магла б ісці за княгіняй, адцясніла на гэты раз жонка ваяводы, якая выплакала тое ў самога князя. Аднак ганарлівая баярыня цешылася тым, што ў невялікай свіце Міндоўга будзе разам з ваяводам і Парнусам ейны муж. Падыходзячы да купкі імянітых жанчын, абмацала вачыма Яўлампія ўсе парчовыя і шаўковыя сукенкі прысутных, іхнія каптурыкі і шапачкі. А відовішча было надзвычай прыгожае: смарагдамі, яшмай ці вірэламі* абсыпаныя паясы, наміткі, бранзалеты залатыя ці шкляныя трохгранныя, бронзавыя і медныя фібулы, сумачкі, абшытыя бісерам, тонкія пантофлікі, якія можна сціснуць у далоні, - многа багацця маюць новагародцы, ад таго ўпрыгожваюць сваіх жанчын. Промні сонца, час ад часу прабіваючыся скрозь густыя хмары, выблісквалі на залатых крыжыках, што ляжалі ля алтара, чашы і паціра, дараносіцы, а таксама на жалезных даспехах рыцараў. Прысутныя, асабліва жанчыны, з трывогай задзіралі галовы — вільготная гарачыня поўніла целы млявасцю, дождж кожную хвіліну мог абрынуцца на ўсё святочнае шэсце. У натоўпе ж, што гудзеў, як устрывожаны вулей, таксама шапталіся, што недарэмна ад самога Вялікадня амаль не сціхае дождж і нават рыбін знаходзяць у барознах, калі ля поля блізкая рэчка, дык якога ж ураджаю можна чакаць сёлета?**

* Берыл.

** Аб гэтых незвычайных дажджах пішуць летапісы.

Голасна ўскрыкнулі трубы, загудзелі валынкі, нямецкія барабаншчыкі загрукаталі палачкамі па тоўстых чэравах сваіх барабанаў, новагародскія музыкі ў адзіным рытме затохкалі ў варганы. На плошчу ўступіў Міндоўг, па абодва бакі ад якога ехалі магістр Андрэй Стырлянд і холмскі біскуп Генрых, якія, аднак, на паўкрока адсталі ад яго, кругам праязджаючы плошчу, за імі ехала світа князя і княгіні, а таксама княжыя дзеці. Тады, па камандзе: «Das Visier lüften!»* знялі свае шаломы рыцары, гучна выкрыкнулі вітанні. Завыў, загалёкаў, загаласіў натоўп, схіліліся ў нізкім паклоне баяры, цяжка затрапяталі харугвы — каляровыя і белыя, а таксама бела-чырвона-белыя з коннікам, што высока ўздымаў меч.

* Забралы падняць!

Каля капліцы ўжо стаялі крэслы — высокая разьбяная спінка амаль схавала трохгадовага Рэпенью, альбо, як яго клікалі ў замку, Рэплю. Наструненая постаць княгіні Мілды-Мілены нібы злілася з тонкай разьбой дрэва, Міндоўг жа ўзвысіўся над крэслам, як бы падмяўшы яго пад сябе. Наводдаль ад іх стаялі Войшалк з сястрой і баяры, а таксама магістр, паслы і сястра княгіні Якса з мужам, нальшчанскім князем Даўмонтам. Цёмнавалосая, з бліскучымі вачыма-вішнямі, яна кусала вусны, каб стаяць нерухома, бо ўся як трапятала жывой, пругкай сілай, падобная ў сваім строі на вузкі каснік агню — ярка-чырвоны, зіхоткі.

Затое надта падобным да вярхоўнага жраца Святазара здаўся Жывене біскуп Генрых — у доўгай белай альбе, падпаясанай цынгулем і аздобленай карункамі, у аздобленым каштоўнымі камянямі арнаце, ён вяршыў абрад хрышчэння тым жа гучным, але лёгкім голасам, нібы спяваючы, гэтак жа ўладна пырскаў вадой на схіленыя перад ім галовы. Аднак Святазар падвязваў доўгія свае валасы толькі белай павязкай-галавізной, у біскупа ж, апроч чатырохвугольнай шапачкі, на якую надзеты доўгі белы каўпак — мітра, белыя рукавічкі, а галоўнае — крыж, упрыгожаны празрыстымі белымі камянямі, якія — і гэта разгледзелі яе зоркія вочы — час ад часу ўспыхвалі асляпляльнымі іскрынкамі. «Гэта дыяманты», — шапнула зайздросна Яўлампія.

Глядзелі новагародцы і на яшчэ нябачаных імі манахаў — у сандалетах на босых нагах, у чорных прасторных сукнях з шырокімі рукавамі, у капюшонах; брытыя галовы іх час ад часу выглядалі з-пад капюшонаў, калі яны азіраліся навокал, седзячы на лавах ззаду світы.

Люд жа талопіў вочы на алтар, ніжняя частка якога — антэпендыум — была, мабыць, прывезеная з самога Рыма — з рэдкім майстэрствам на металічных пласцінах, упрыгожаных яшмай і лазурытам, выбітыя сцэны з жыцця Хрыста і апосталаў; на келіх, крапіла, бурсу, што з рук у рукі перадавалі біскупу апранутыя ў белае служкі з брытымі макушкамі. У напружаным маўчанні скончыўся абрад, і Міндоўг, з палёгкай уздыхнуўшы, пругка пайшоў таропкімі крокамі, далёка пакідаючы сына і жонку, нібы рвучыся на памост, дзе яго чакаў магістр.