Залатая жрыца Ашвінаў

Камітэса ледзь ускараскалася на крэсла. Яна была ў ліловай шаўковай сукенцы з залатымі кругамі па плячах, у шапачцы з касцянымі падвескамі. Нарумянены твар яе выглядаў амаль здаровым, але ссохлыя ў нітку вусны былі сцятыя, і яна, нават спрабуючы ўсміхнуцца, не магла расшчапіць сутаргава сціснутых тонкіх рук з бліскучымі залатымі пярсцёнкамі.

Муж час ад часу заспакаяльна схіляўся да яе, але ягоны твар быў трывожным. Ён любіў жыццё, любіў бляск двара і іпадром, дзе ягоныя коні, бывала, выйгравалі ў славутых скакуноў самога імператара. Любіў, калі на апошніх оргіях*, ужо на самым фінішы, дзе ў пыле не бачна было, чый конь наперадзе, у нецярпенні як кіпела ягоная кроў. А колькі асалоды бывала, калі на прыдворных пагулянках дзіэтарый** ківаў слузе, і той урачыста падносіў коміту віно ў залатым кубку. Шмат што шанаваў у гэтым жыцці знатны візантыец, не хацеў развітвацца з усім гэтым, стрыгчыся ў манахі. А такая пагроза была — імператар Балдуін час ад часу прыкідваўся, што надта шануе старадаўнія грэчаскія звычаі, асабліва калі гэта было яму зручна… Таму трывога, што не сціхаючы тачыла яго, клалася цёмнымі ценямі на твар, які цяпер выглядаў амаль такім жа бледным, як і ў ягонай жонкі.

* Грэчаская мера даўжыні ў 1,774 метра.

** Камергер, палацавы чыноўнік.

— Час блізіцца. Нарэшце я сыду адсюль, — задуменна сказаў лекар.

Жывена ўстрапянулася.

— Гэта значыць, што яна… што яна…

— Так, памрэ.

— О Настаўнік, але ж я… Я тут рабыня, і мяне могуць прадаць яшчэ далей, у далёкі Эгіпет, або разлучыць з сынам!

— Не думаю, — гэтак жа спакойна прамовіў лекар. — Здаецца мне, твой шлях будзе далей не рабскім.

— Чаму ты так думаеш? Ты гадаў? Я спрабавала пытацца ў Ашвінаў, але не магу зразумець іх мову. Мабыць, яны забыліся на мяне. А табе… Табе, мабыць, падуладныя многія духі.

— Не кажы мне пра духаў. Ты памыляешся.

Іх ціхую размову перапыніў Салім, які пстрыкнуў пальцамі і загадаў жанчынам уносіць стравы. Стоячы ля гаспадароў, ён гучна абвяшчаў назву кожнай:

— Гэта джаузаб, зроблены з самаркандскага рысу. Доўга шукаў я яго на тутэйшым базары! А вось сікбадж — мяса маладога барана, адваранае ў воцаце з шаўкавіцы. Фалузадж — салодкая страва, яна з мукі і мёду. А вось луб'я — гэтую фасолю добра гатуюць толькі мае жанчыны!

Тым часам музыка сцішылася, наперад выйшаў флейтыст у жоўтай кашулі, падпяразанай чырвоным поясам. Пад працяжную, са стогнам, мелодыю з-за заслоны выплыла танцоўшчыца.

Хударлявая, гнуткая, як змяя, яна, віхляючы сцёгнамі, наблізілася да гасцей, рытмічна пстрыкаючы пальцамі. Бліскучы ліф з абаяра — персідскага шоўку — ледзь закрываў вялікія грудзі, шальвары з той жа тканіны пачыналіся ніжэй пупка. Моцна насурмлены твар з нізкім ілбом быў як выразаны з дрэва, чорныя валасы матляліся па аголенай спіне. Босыя ногі блішчэлі нафарбаванымі пазногцямі, далоні былі карычневыя ад хны.

Страсна ўсхліпваючы, флейта зніжала тон, а музыка паступова як бы ператваралася ў вуркатанне галубкі, што кліча па вясне сабе некага да пары. Танцоўшчыца то згіналася, то хісталася, паскараючы тэмп, жывот яе дробна дрыжаў, дрыжыкі разыходзіліся па целе, якое ўсё пералівалася вабнай, бессаромнай сілай. Ціха, але выразна вёў спакуслівы, бясконцы рытм барабан.

Мужчыны вакол прагна сачылі за танцоўшчыцай, твары іх заільсніліся, пачырванелі, некаторыя, самі таго не заўважаючы, прыстуквалі пальцамі ў такт музыцы.

Першы раз бачыла Жывена такую страсную пажадлівасць амаль аголенага жаночага цела, адчувала яго ўладную моц. Гэтае ўлонне нібы рыхтавалася засмактаць у сябе ўсё, што магло даць спатолю яго звярынай празе… Яна заплюшчыла вочы, спалоханая. Дык вось што прымушала дрыжаць галасы мужчын, якія абмацвалі вачыма яе цела. Вось чаму несліся за дзяўчатамі ў купальскую ноч хлопцы, ломячыся праз сучча, як маладыя ласі, б'ючыся за абранніцу ажно да смерці. І ў позірку Відэвута была яна, тая прага, схаваная за ласкавасцю — гэтак агонь бушуе пад тарфянікам, але часам выбіваецца са страшнай глыбіні на паверхню танюткай стужкай сіняватага дыму!

Раптоўна нешта нібы штурхнула яе. Толькі на імгненне сустрэліся вочы дзяўчыны з вачыма Нікіфара, але нібы палыхнуў на яе той жа нястоены агонь пажадлівасці… Жывена імгненна наструнілася, як пры небяспецы. А ён адразу ж нахіліўся над жонкай, нешта зашаптаў, ды моцныя яго пальцы так сціснулі керамічны сподак, што ён глуха хрумснуў і ўпаў на падлогу. Ніхто не заўважыў здарэння, бо якраз у гэтую хвіліну з аглушальным стогнам абарвалася музыка, танцоўшчыца застыла, перарывіста дыхаючы. На жываце ў яе ільсніліся кропелькі поту, але насурмлены, з шырокімі чорнымі брывамі твар заставаўся спакойна-замкнёным, нібы душою жанчына была далёка ад навакольнага. Пасля яна слізганула за заслону, і тады мужчыны ў пакоі заварушыліся, загаманілі, а Еўдакія ўпершыню ўсміхнулася, на шчоках з'явіўся жывы румянак, вочы ж павільгатнелі.

«Ці былі ў яе ночы, накшталт нашай купальскай, калі ўсе сілы зямлі і прыроды нібы аб'ядноўваюцца, каб прымусіць чалавека страціць розум? Так, багі адбіраюць у людзей розум дзеля таго, каб тыя выканалі законы жыцця, і ўсе падуладныя тым законам. А яна? Ці трапятала ў абдымках? Ці так жа спакойна, як робіць усё, пабралася з комітам? — думала Жывена, назіраючы за сваёй гаспадыняй. — І чаму менавіта ад яе залежыць маё жыццё, мая свабода? Што звязвае нас?»

Яна баялася дадумваць да канца, успамінаючы вочы Нікіфара і той адзіны пагляд, над якім ён, мабыць, быў не ўладны, але які пратнуў яе шалёным мужчынскім жаданнем.

— Ведаеш, што я ўспамінаю? — загаварыў да яе Галдан Цэрэнхан.

— Што, Настаўнік?

— Старажытныя мудрацы казалі: «Дух адчувае пакуты жыцця і смерці датуль, пакуль не адмовіцца ад сувязі з прыродай. Падобна да таго, як танцоўшчыца, што паказала сябе сабранаму натоўпу гледачоў, заканчвае танец і сыходзіць, так і прырода, што творыць, адыходзіць пасля таго, як паказала сябе Духу ва ўсім бляску. Танцоўшчыца адыходзіць, таму што яе бачылі, а гледачы — таму, што яны нагледзеліся. Так разрываецца сувязь духу і прыроды, таму што яны валодаюць пэўнымі ведамі, і няма болей прычыны для іх сувязі і для тварэння, што ўзнікае ад гэтай сувязі».

Жывена доўга маўчала, раздумваючы над ягонымі словамі.

— Але скажы мне, Настаўнік, сам Дух адмаўляецца ад гэтай сувязі ці нешта прымушае яго рабіць гэта?

Галдан Цэрэнхан злавіў яе позірк, міжволі кінуты на Еўдакію.

— Якое ж ты дзіця яшчэ! — сказаў не то з дакорам, не то з сумам. — Я шмат казаў табе — усё, што павінна быць, збудзецца так ці іначай. А табе карціць дадому, табе хочацца свабоды, і ты міжволі чакаеш смерці гаспадыні.

— Я ведаю, — Жывена пакорліва схіліла галаву, — ты ўвесь час кажаш: «Назірай за сваім жыццём з мудрасцю і цікавасцю і вер, што ўсё будзе так, як будзе». Але, баюся, мне не стаць мудрай, бо для гэтага трэба ўзвысіцца над сваім жыццём. Яно б'е мяне!

Тым часам Салім схіліўся ў нізкім паклоне перад гаспадарамі.

— Я папрасіў маладога паэта Фоку, які служыць у залаташвейнай эргастырыі*, перакласці паэму аб каханні, якую толькі што напісаў славуты ў Румскім султанаце Сельджукаў Джалаладдзін Румі. Прысвечаная яна Мяджнуну, які напоўніў усю пустыню песнямі аб каханай, з якой быў разлучаны. Уладар той зямлі ў рэшце рэшт загадаў прывесці Ляйлу да яго і быў здзіўлены, сказаўшы: «Ды любая нявольніца ў маім гарэме прыгажэйшая за цябе».

* Рамесныя майтэрні, яны ж і крамы.

Вёрткі малады хлопец, якога Салім вывеў за руку, схіліўся перад комітам і яго жонкай і пачаў павольна чытаць на грэчаскай мове:

Спытаўся хан: «Дык ты і ёсць Ляйла,

Што хлопца да вар'яцтва давяла?

Але красы ў табе не бачу я:

Любая лепш нявольніца мая!»

Тады адказвала яму дзяўчына:

«Убач мяне ягонымі вачыма!

Як ён, п'яней ад дотыку рукі!

І летуценняў разгарні шаўкі,

Мо той, хто ад кахання звар'яцеў,

Спасцігнуў тое, што мудрэц хацеў

Пачуць ад свету, пыл абтросшы з кніг…

Душу кахання мой Мяджнун спасціг!

Ты паглядзі палёт арла удзень:

Высока ён, бяжыць унізе цень.

За ценем ты з пажадлівасцю скачаш,

Не сам прадмет — адлюстраванне бачыш.

І ў гэты цень пускаеш ты стралу.

Ды толькі што твой гнеў і злосць арлу?

І ў рэшце рэшт і сам спасцігнеш ты:

Жыццё прайшло, і твой калчан пусты…»*

(Тут і далей пераклад на беларускую мову мой. — В.І.)

* Джалаладдзін Румі (пачэснае імя Маўлеві, 1207–1273 гг.), — персідскамоўны паэт, чые газелі і оды з'яўляюцца вяршыняй суфійскай містычнай паэзіі.

Чытальнік замоўк, і ў пакоі запанавала цішыня. Усе глядзелі на Еўдакію. У яе дрыжалі вусны і вочы былі поўныя слёз. Яна абняла маладога чалавека.

— О пані! Гэта занадта вялікая ўзнагарода за мой сціплы дар, — засаромеўся той.

— Калі б я магла, я ўзнагародзіла б і таго, чые радкі, нават у перакладзе, прымусілі мяне плакаць, — адказала Еўдакія. — Дзе ён, гэты… гэты…

— Джалаладдзін Румі, - падказаў Салім. — Нядаўна нам стала вядома, што Рум, родны горад паэта, ушчэнт спалілі стэпавыя качэўнікі. Манголы пагналі ў палон многіх румійцаў. Можа, Румі недзе сядзіць над сухім кавалкам хлеба, а можа, не мае і яго, хаця радкі з яго паэмы спяваюць у караван-сараях і ля стэпавых калодзежаў, а цяпер слухалі і мы, недастойныя сыны Алаха…

Калі скончылася свята і гаспадары шчодра адарылі маленькага сына Саліма і парадзіху, Галдан Цэрэнхан надзеў на шыю немаўляці зашмальцаваны скураны мяшэчак з маленькай драўлянай багіняй. На момант вынятая з мяшэчка, яна загадкава бліснула на прысутных вачыма, зробленымі з празрыстых дыямантаў.

— У час сваіх медытацый я дзень за днём наслойваў на гэты талісман свае пажаданні, - сказаў ён. — Думаю, што яны хаця трохі аберагуць твайго сына ад чорных сілаў Цемры.

— Ты ўжо разам з золатавалосай славянкай выратаваў мне сына, — схіліўся перад ім Салім. — Я на ўсё жыццё твой і яе даўжнік!

— Мы ўсе даўжнікі адзін перад адным, — азваўся лекар. — І ты рабі добрае, не чакаючы аддзякі, каб не перарываўся ланцужок добрых спраў.

* * *

Калі яны выходзілі з доміка Саліма, было позна. Надвор'е перамянілася: дзьмуў апаркцій, халодны паўночны вецер, і нізка гнуліся да зямлі алівы, мігдалавыя дрэвы і магноліі. Рэзка перамяняліся цені-аблокі на поўні, нібыта ганчакі кідаліся на звера і адскоквалі назад, ад чаго мошчаная каменем дарожка то цьмянела, то бліскала жоўтым прывідным святлом.

— Пастарайся быць асабліва клапатлівай з гаспадыняй, — сказаў тыбецкі лекар. — Трэба, каб адышла яна са спакойнай, светлай душой.

— Ты ўвесь час гаворыш, што ў тваіх незвычайных ведах няма нічога ад чарадзейства, — хутка загаварыла Жывена. — Але ж і ў нашым храме, дзе сабрана шмат ад даўняй мудрасці, не ведаюць і нават не чулі нічога падобнага — за некалькі месяцаў вызначыць час смерці! Мабыць, ты нешта хаваеш ад мяне. Які дух табе служыць?

- І ўсё ж я паўтару табе яшчэ раз: толькі мудрасць змагла так глыбока авалодаць таямніцамі жыцця і смерці, і ў гэтым няма нічога ад цёмнага і злога. Нашы лекары першы раз узыходзяць на прыступкі ведаў з шасці гадоў, навука цягнецца гадоў трыццаць. І толькі праз гэты час навучаюцца тыбецкія мудрацы адрозніваць пульс жыцця і пульс смерці. Хочаш, я прачытаю табе Дадатковую Тантру з нашай Кнігі Кніг — «Чжуд Шы»? Яе стварылі старажытныя мудрацы, перад якімі я — пясчынка.

І ён, не чакаючы адказу, стаў павольна чытаць:

Калі пульс душы знаходзіцца на месцы -

значыць, на месцы душа,

Іначай жыццё становіцца ненадзейным.

Калі пульс душы знік, душа пайшла наверх — гэта смерць,

Хаця яшчэ можна вярнуць яе абрадам ашукання смерці.

Калі ў мужчыны пульс душы на правай руцэ скруціцца

І спыніцца — памрэ бацька альбо брат.

На абедзвюх руках — памрэ сам ад мяча.

Калі спыненне разавае — будуць згубы і плёткі.

Калі ў жанчыны скруціцца і спыніцца пульс душы

На правай руцэ — памрэ нехта з родзічаў мужа.

Спыніцца на левай — памрэ муж альбо сын.

Калі пульс душы мяняе месца — гэта з-за дэманаў.

Калі пульс душы на працягу ста ўдараў быў роўным -

Чалавек дажыве да ста гадоў.

Калі на працягу пяцідзесяці — дажыве да пяцідзесяці.

Кожны ўдар тут роўны году жыцця.

Лекар, які ведае пульсы, усё роўна як размаўляе з імі,

Ён даведаецца аб усім, нічога не пераблытае…

Жывена ў захапленні слухала.

— Як шкада мне, што ты сыходзіш, падражніўшы мудрасцю, якой мне ніколі не авалодаць! — прашаптала яна.

— У цябе іншая мудрасць, свая, — адказаў ён. — Кожны народ вучыцца ў прыроды, якая яго акружае. Можа, мы, тыбетцы, ведаем болей за іншых таму, што на сваіх высачэзных гарах знаходзімся бліжэй да Неба?

Яны не паспелі яшчэ разысціся па сваіх пакоях, як да іх падбег папія — распарадчык комітавага двара.

— Пан кліча вас. Абаіх! І хутка!

— Я забягу да сына, — памкнулася да дзвярэй Жывена.

— Я загадаю слугам прыгледзець яго, — таропка сказаў папія. — А ты спяшайся, бо калі праз хвіліну вас не будзе каля пані — плёткі паходзяць па маёй спіне гэтак жа, як пасля і па тваёй!

Еўдакія задыхалася. Яна трымала за руку мужа, і твар яе здаваўся асабліва жоўтым і страшным на бялюткай вышыванай падушцы. Галдан, ледзь ступіўшы на парог, стаў даставаць з палісандравага пенала доўгія металічныя іголкі з філігранна закручанымі канцамі, і Жывена паспела толькі здзівіцца, адкуль узяўся ў яго той нязменны пенал, бо, здавалася, пад накручанай па візантыйскім звычаі тканінай-столай на Цэрэнхане не было нічога. А пасля яе як завіхурыла ў звыклым коле: парыла зёлкі, паіла хворую, абмывала ёй грудзі і ногі. Пасля іголак жанчыне стала лепей, адпусціла задушша, дыханне паспакайнела. Млявую яе руку лекар амаль не выпускаў са сваёй вялікай, каравай пясці, лоб яго хмурыўся.

— Колькі разоў ты вяртаў мяне з таго свету! — ціха прашаптала камітэса.

Жывена ж з болем падумала пра хлопчыка. Ці заснуў ён хаця? Ці, можа, глядзіць у цемру і чакае яе, каб прыціснуцца, абшчаперыць шыю худзенькімі ручкамі і запытацца сваё нязменнае:

— Любіш мяне?

Успомніўшы гэты ягоны звычай, дзяўчына зноў падзівілася таму, што гэтае малое, якое не можа помніць жах свайго нараджэння, так чэпка трымаецца за ейную любоў, якая толькі і можа выратаваць яго ў гэтым свеце.

Пакуль яна націрала Еўдакію пахкімі алеямі, падавала ёй пітво ў круглай сярэбранай чашы, думкі дзяўчыны, прынадзееныя магчымым выбаўленнем з рабства, ірвануліся, як вада пасля падняцця млынавай застаўкі, і ўсе яны былі аб ёй, радзіме, аб блізкіх.

Як жыве храм? І ці чакаюць яе там? Ці мроіць аб ёй той, хто туліўся ў складкі сукні, як спалоханы хлапчук, баючыся слова адмовы? Ці не забыўся ён на яе? Усплывалі радкі з паэмы, што чытаў сёння малады грэк. Не кожнаму даецца ў жыцці каханне, якое мацней за смерць, за адлегласць, за ўсе перашкоды. Але кожная жанчына марыць аб ім, кожная хоча быць адзінай — на ўсе гады, якія адпусціў Лёс, на ўсе выпрабаванні, на шчасце і няшчасце… Ці далі ёй такое каханне вечна юныя, шчаслівыя багі Ашвіны? Яна думала пра Відэвута — але ў памяці ўставаў твар ягонага брата, падораная ім выява, падарожжа ў Нямеччыну, бясконцая дарога, якая і дасюль некуды яе вядзе і наўрад ці скора скончыцца… Яна была не ў ладзе сама з сабой, раздваенне мучыла, і, прыціхлае на нейкі час, заглушанае рабствам, яно паднімалася зноў і зноў.

Калі Еўдакія, нарэшце, адпусціла яе, пакінуўшы каля сябе лекара, Жывена, дабраўшыся да ложка і прылашчыўшы соннага хлопчыка, які скруціўся ў камячок і ўсё ціснуўся да яе, паспрабавала заснуць. Сон як уцёк. У вачах цясніліся вобразы роднага краю, твары, падзеі, якія яна раней адганяла намаганнем волі, бо занадта ранілі яны душу, нагадваючы аб самым галоўным, страчаным, здавалася, назаўсёды — свабодзе.

Успомніла Міндоўга, даўні дзень хрышчэння яго, а пасля — прыняцце каталіцтва, карону, што выблісквала на сонцы жоўтымі, сінімі, зялёнымі камянямі, дзеля якой ён адважыўся памяняць веру, чым кінуў выклік баярству горада. Яна, зусім дзіця, не надта разважала, што да чаго, прымала ўсё як ёсць. Цяпер усё бачылася іначай.

Апынуўшыся ў сталіцы тысячагадовай імперыі, яна адчула, што такое сапраўдная ўлада. Нікіфар, вяртаючыся з палаца, нібы прыносіў з сабою бляск двара, дзе кожны рух севастакратара адгукаецца ў такім мностве жыццяў, якія немагчыма злічыць, бо на Візантыю глядзяць і ад яе залежаць многія дзяржавы. Перад імператарам Балдуінам трапеча нават ганарысты Нікіфар, хаця і пасмейваецца часам з таго, што той не высакародны, не грэк. Імператар тут — Усявышні, які пераўзыходзіць усіх багоў, а ўлада, хаця і заплямленая крывёй, вабіць кожнага. І яе гаспадара, вядома…

Жывена нібыта зноў убачыла, як страсянуў яе там, у пакоях Саліма, сваім позіркам гэты хударлявы, высокі, з акуратна падстрыжанай сівой барадой чалавек. Яна добра адчула, што было ў яго шырока пастаўленых карычневых вачах, якія часта раўнадушна глядзелі як бы скрозь людзей. Ёй даводзілася неаднойчы бачыць той выраз, і заўсёды гэта пагражала бядой. Аднак і страсць коміта несла пагрозу, бяду для яе. Як абараняцца? Яна рабыня, зусім бяспраўная, нібыта гарох ля дарогі, і кожны імкнецца адарваць сабе нешта ад прыгажосці, ад святла, якім адарылі яе багі.

У трызненні нейкія чорныя цені схіляліся над ёю, яна плакала, адкідалася ад іх. На досвітку ж, ледзь прымружыла вочы, як нехта загрукаў у дзверы, і яна пабегла да гаспадыні, ледзь паспеўшы накінуць на плечы грубую ваўняную накрыўку-хустку.

Еўдакія памерла на руках у Галдана Цэрэнхана — спакойна і без пакут, у хвіліны, калі Смерць найчасцей забірае тых, каго прыгледзела: неўзабаве пасля крыку першага пеўня, калі на Перуновы шлях* ноч накідвае покрыва туману, і толькі зорка кахання Чагір самотна гарыць над краем зямлі.

* Так у славян называўся Млечны Шлях. Чагір — зорка Венера.

Жывена, убачыўшы мёртвую гаспадыню, ускрыкнула.

— Цішэй, дух яе спалохана блукае ў цемры паміж зданяў, - перасцярог Жывену лекар. — Ты павінна ведаць, што пры нябожчыках нельга плакаць і жахацца.

Аднак сам гаспадар, што прыбег да мёртвай жонкі, заплакаў, абшчаперыўшы яе тонкае, амаль бязважкае цела. Калі ж Жывена падышла да Галдана Цэрэнхана і шэптам запыталася ў яго, калі будуць абмываць нябожчыцу, гаспадар раптам падняў галаву і дзіка закрычаў:

— Тут распараджаюся я, а не нявольнікі!

— Па абяцанні гаспадыні яна атрымлівае вольную, — ціха прамовіў тыбецец.

— Не дачакаецца яна вольнай. Застанецца навекі тут, у Візантыі! — выкрыкнуў коміт.

У Жывены падкасіліся ногі, у галаве памуцілася. Пераход ад надзеі да роспачы быў ашаламляльным, і яна не вытрымала — слёзы пырснулі з вачэй. Лекар, суцяшаючы і, відавочна, баючыся яшчэ горшых для яе наступстваў, абняў дзяўчыну за плечы. Але яна несціхана плакала, стоячы ў куце і гледзячы на нябожчыцу. Здавалася ёй, што імкліва нясе яе ў чорную бездань, адкуль не выбрацца ўжо ніколі. Плакала, не звяртаючы ўвагі на мітусню, што ўсчалася навокал. Тады Галдан Цэрэнхан уладна ўзяў яе за руку і павёў прэч. Яна ішла, спатыкаючыся і ўсхліпваючы. Ён пасадзіў яе на лаву, моўчкі сеў побач. Чакаў.

…Чарната, якая ахутала яе, паволі пачала праясняцца. Жывена падняла галаву, зірнула на тыбетца і адвярнулася, саромячыся. Ды ён не стаў нічога гаварыць, толькі любоўна паклаў сваю каравую руку на яе золатавалосую галаву. І тады зноў хлынулі слёзы, толькі гэта былі ўжо слёзы палёгкі і падзякі.

Ніколі пасля не забывалася Жывена на гэтую хвіліну, заўсёды, калі нехта прыходзіў да яе са сваёй бядой, успамінала тую раніцу ў Візантыі, белую мармуровую дарожку, над якой кружыўся жоўта-празрысты ліст платана, і малінавую зару з-за вастраверхіх аліваў, асабліва ж момант, калі скамечаную душу яе, нібыта ліст пергаменту, расправіў сваім дотыкам чужаземны лекар.

Яна выцерла вочы, слаба ўсміхнулася Цэрэнхану і моўчкі пайшла да хлопчыка, каб пакарміць яго. Зноў цалюткі дзень прыйдзецца завіхацца, цяпер ужо ля мёртвай гаспадыні, каб і ў труне выглядала яна так, як належыць жонцы коміта, члена імператарскага сінкліта, які займаў там не апошняе месца*.

* У Візантыі існавала строгая іерархія чыноў і рангаў — усяго 15. Носьбіты першых 12 уваходзілі ў склад сінкліта.

Хлопчык усё яшчэ спаў у сваёй улюбёнай позе — скруціўшыся скрутулькай. Не стала будзіць яго — папросіць прыгледзець яго кагосьці з дзяцей Саліма, толькі паўглядалася ў ружовы са сну тварык, бялявыя валосікі над спацелым лобікам. І адчула, як вяртаюцца сілы, жаданне жыць і змагацца. З тым і пайшла ў новы, невядомы дзень, насустрач сабе, будучай, таксама невядомай, бо кожны дзень — не толькі згуба, але і набытак. Толькі вось ведаць бы, якім будзе той набытак…

Еўдакію адпявалі ў Касмідыі, у царкве Бессярэбранікаў, пабудаванай аўгустам Міхаілам IV больш чым два стагоддзі назад. Жывена атрымала ад аканома разам з кавалкам дарагой тканіны строгі загад быць у царкве і не магла запярэчыць, хаця ёй давялося амаль цэлую ноч сядзець над жалобным уборам, робячы вялікую чорную накрыўку з падоранага байбэрэка — кручанага шоўку. Такая шчодрасць з боку гаспадара была ўжо заўважаная слугамі, дзяўчыне было прыкра адчуваць іх зацікаўленыя позіркі. Таму яна пастаралася забіцца ў самы кут, што дало ёй магчымасць добра агледзець сапраўды велікапышнае ўбранства царквы, адной з многіх гэткіх жа славутых і багатых у Цар-горадзе. Нават ужо аслабленае блізкай непагаддзю сонца і цяпер, у канцы другога месяца новага года, шчодра лілося скрозь высокія вокны, ззяла на сценах залатая смальта мазаік, а каштоўныя камяні, якімі шчодра аздоблены мармуровыя сцены і падлога, іскрыліся тысячамі адценняў, ад чаго сама царква здавалася незямной. Надзіва гарманічная, яна, здавалася, была задуманая не звычайнымі людзьмі, а нейкімі вышэйшымі істотамі.

— Ці не такое ваша светлае жытло, сонечныя Ашвіны? — уражаная хараством, думала Жывена. Але калі вочы яе апусціліся, позірк упаў на саркафаг, што стаяў амаль побач. На цёмна-зялёнай бакавіне — мабыць, труна была з яшмавага каменю — можна было разгледзець надпіс. Яна з цяжкасцю складала літару да літары.

Дык, значыць, гэта ён, няшчасны ўладар Візантыі, які пакутаваў ад страшнай, невылечнай хваробы і памёр зусім маладым, Міхаіл IV! Яна ўспомніла, як маладая грачанка чытала Еўдакіі «Хранаграфію Міхаіла Псела», дзе апавядалася пра многіх валадароў Візантыі, чый шлях да трона быў заліты крывёю ахвяр. А пасля самі яны рабіліся ахвярамі іншых, гэткіх жа прагных і бессаромных. Брат прыдворнага еўнуха, упадабаны шасцідзесяцігадовай імператрыцай Зояй, гэты чалавек, які ляжыць цяпер у кутку царквы, пераступаў клятвы, быў каханкам не каханай ім севасты, урэшце дапамог ёй выбавіцца ад мужа, Рамана III. Як там было ў Псела? Здаецца, вось як: «Яны спачатку адурманілі імператара зёлкамі, а пасля падмешвалі яму ў ежу і чамярыцу». Пабыўшы ж, у сваю чаргу, на троне, смяротна хворы Міхаіл IV спрабаваў вымаліць здароўе і будаваў гэтую царкву з шалёнай надзеяй на дараванне. Сюды прыйшоў напярэдадні смерці і, плачучы, стаяў на каленях перад гэтым вось алтаром, прасіў, каб пахавалі яго тут, у царкве. А Зоя, севаста, шасцідзесяцігадовая ўладарка Візантыі? Пасля гэтага хлопчыка-мужа ў яе быў яшчэ і Канстанцін IX Манамах. Яна таксама была няшчаснай, прагна хацела тую радасць, якую маюць самыя абяздоленыя — дзіця. Ды ўсё роўна памерла бяздзетнай…

Думкі яе зноў перайшлі да бацькі, Міндоўга.

Колькі крыві праліў і ён па дарозе да Новагародскага трона! І хоць нашмат меншае ягонае княства, а непакорныя князі самі ўздымалі смуту, ці апраўдаецца ён перад багамі за тыя смерці? Ці ўладару, які збірае пад адну руку землі, каб стварыць магутную дзяржаву, даруецца тое, што недаравальнае для простых смяротных? Бо сабраныя ў адно людзі збіраюць у адно і слабыя парывы свайго духу, а менавіта з яго, духу, і ствараецца над той ці іншай краінай ахоўнае покрыва. Над магутнай краінай яно таксама магутнае, вось толькі трэба, каб не азмрочваўся той покрыў злом і няпраўдаю. Можа, і даруюць багі Міндоўгу, а значыць, і ягоным дзецям, бо хто ж, як не дзеці, нясе на сабе і ў сабе, у сваёй крыві, бацькаву віну ці бляск подзвігаў?

Чаму ўсё больш здаецца ёй, маленькай часцінцы свету, такога далёкага ад гэтай вялізнай, славалюбнай, пышнай Візантыі, што ў агромністым покрыве над гэтай «сталіцай сталіц» распаўзаюцца чорныя плямы тлену?

Вялікая царква не змагла змясціць усіх, хто прыйшоў паглядзець на нябожчыцу, а яшчэ болей, мабыць, на самога імператара Балдуіна Другога — разнесліся чуткі, што ён прыйдзе на адпяванне. Мноства народу чакала яго ля царквы, і тут, у храме, неўзабаве таксама стала цесна. Жывену як аднесла да самага алтара, і яна бачыла, як напружана трымаюць натоўп раўдухі* — іх твары заставаліся спакойнымі, але пачырванелі ад натугі, а за іх плячамі, і нават звешваючыся з-за іх, стаялі знатныя візантыйцы — у шаўковых каптанах, вышытых выявамі залатых звяроў, а іхнія жанчыны ў бліскучых туніках, на якія з галоваў звешваліся жалобныя чорныя шалікі, пад якімі, аднак, блішчалі дыяманты. Без каштоўных камянёў у прапаломе — прычосцы для ўрачыстых выхадаў — не абыходзілася ні адна з жанчын, чые мужы мелі высокія рангі, толькі цяпер абавязковыя белыя вуалі яны замянілі на чорныя. Аднак перашэпты іхнія былі не аб смерці, а тычыліся таго, што хвалявала ўсіх: апошніх навін пры двары. Азіраючыся на суседзяў, ціха, намёкамі, шапталіся і аб тым, ці скончыцца, нарэшце, шасцідзесяцігадовая ўлада лацінян, якія захапілі Візантыю хітрасцю і сілай, прыкінуўшыся саюзнікамі. Цяпер уздымалася ваеннай сілай, узвышалася частка былой імперыі — Нікея, там гартаваў сілы мужны і ўдачлівы военачальнік Міхаіл Палеолаг. Ён ужо амаль падпарадкаваў другую частку расколатай лацінянамі Візантыі — Эпірскае царства, і ўсё мацнейшымі рабіліся размовы аб тым, што немінуча пойдзе Палеолаг на сталіцу, каб вярнуць Візантыі былую веліч і адзінства. Новы 1262 год ад нараджэння Хрыстова абяцаў быць для гэтага спрыяльным, у некаторых цэрквах ужо адкрыта маліліся за будучую перамогу Палеолага, хаця гэта ўсё яшчэ было небяспечна. Грэчаскія ж святары, якія падтрымлівалі лацінян, з трывогай думалі аб будучым, гэтак жа, як і знатныя візантыйскія чыноўнікі, якія не пажадалі тайна дапамагчы войску Палеолага, а спадзяваліся на ваенную сілу лацінянаў і на падтрымку рымскага папы.

* Воіны, што выконвалі «паліцэйскія» функцыі ў палацы і ў час выездаў імператара.

Раскол паміж патрыётамі, што не жадалі прызнаць франкскіх рыцараў за патомных пурпурародных, і тымі грэкамі, якія звязалі свой лёс з заваёўнікамі, жадаючы багацця і аўгусцейшай ласкі, павялічваўся з гадамі, асабліва апошнім часам, калі севаст Балдуін Другі стаў браць на высокія пасады патомных грэкаў і даў многія прывілеі праваслаўным святарам. Ягоны папярэднік, Балдуін Першы, гвалтоўна прызначыў патрыярхам свайго сябра, венецыянца Тамаза Марасіні, і гэта былі горкія часы для праваслаўных. Аднак цяпер многія роды парадніліся з заваёўнікамі праз шлюбы, і паступова прышлыя рыцары як бы раствараліся ў салодкім, ліслівым, велікапышным жыцці магутнай сталіцы рамеяў. Яны яшчэ нібыта строга прытрымліваліся сваіх франкскіх альбо нямецкіх парадкаў: так, зямля, ленны рыцарскі надзел пераходзілі па спадчынным праве толькі старэйшаму сыну, у той час як у знатных грэкаў — архантапулаў — зямля перадавалася пароўну дочкам і сынам. Яны лічылі сваім кроўным абавязкам абарону палаца і самыя важныя — паліцэйскія альбо ваенныя — функцыі, хадзілі маліцца ў каталіцкія храмы. Аднак для іхніх дзяцей часам больш звыклай рабілася царква, і шлюбы ладзіліся па ўсходнім і заходнім абрадах адначасна, калі прышлы браў мясцовую.

Непахісным заставаўся, аднак, звычай, што замацоўваўся стагоддзямі: велізарнай, застыглай, як смальта на славутых візантыйскіх мазаіках, была ўлада севаста — імператара. Нават такога, якім быў Балдуін Другі — пастаўлены на трон сваім цесцем, славутым воінам дэ Брыенем, неабчасаны заходні рыцар, што прывык сячы баявой сякерай з усяго размаху. Аднак жа трыццаць тры гады, праведзеныя на троне, — і якім троне! — зрабілі з яго іншага чалавека. Ды што там чалавека — паўбога, чые выявы на залатых манетах — намісмах — нібы памнажалі яго самога, прымушалі візантыйцаў, нават самых нізкародных, нават у тавернах ці публічных дамах, паніжаць голас, гаворачы пра імператара.

… Жывена хутчэй пачула, чым убачыла, момант ягонага з'яўлення. Тут, у царкве, людзі не падалі на калені, хоць нават нізкі паклон перад ім у палацы быў не для ўсіх даступнай прывілеяй, гэтак жа, як і хваласпевы. Аднак усе схіліліся ў паклоне, а калі імператар пры ўваходзе ў царкву стаў на калені, тое ж зрабілі і астатнія. У той жа момант адначасна закурыліся кадзільніцы з духмяным ладанам, заспявалі на хорах пеўчыя, святар паднёс аўгусту чашу з вадой — Жывена заўважыла, як заззяў прамень сонца ў гэтай залатой чашы, калі імператар, па рымскім звычаі, абмыў у ёй пальцы.

Калі Балдуін Другі, цяжка ступаючы, пайшоў да труны, што стаяла на ўзвышшы, Жывена пачула, як шапталіся жанчыны аб тым, што ў маладосці ён быў закаханы ў прыгажуню Еўдакію. Ды ён, мабыць, і сам тады быў не з горшых. Нават цяпер, ужо сагнуты хваробамі і старасцю, ён быў высокі, нешта зухаватае было ў ягонай паставе, у рэдкіх кучаравых валасах, што выбіваліся з-пад кароны. Аднак твар быў апухлы, з мяшэчкамі пад вачыма.

Пастаяўшы колькі хвілін ля памерлай, севаст зняў з пальца пярсцёнак, паклаў на рукі нябожчыцы. Па царкве прашалясцеў уздых — гэта па даўніх, яшчэ язычніцкіх звычаях рабіць было няможна, іначай нябожчыца хутка прыйдзе па ўладальніка пярсцёнка, аднак ніхто не сказаў ніводнага слова. Магчыма, там, у франкскіх краінах, была такая завядзёнка, да таго ж хто змог бы пярэчыць самому аўгусту?!

Працягнуўшы руку для пацалунка Нікіфару (і зноў па царкве пайшло перашэптванне, бо прыдворныя высока ацанілі гэтую міласць), Балдуін пакінуў храм, і памінальная служба пачалася.

* * *

А назаўтра сабраўся ў дарогу Галдан Цэрэнхан. Коміт шчодра расплаціўся з ім: падарыў дзесяць залатых намісмаў, шаўковы ўсходні халат і саф'янавыя боты.

— Я адмоўлюся ад грошай, гаспадар, калі ты выканаеш абяцанне, дадзенае тваёю жонкай, — кланяючыся, паспрабаваў загаварыць аб Жывене лекар.

Нікіфар, які перад тым быў мяккім і сумным, выпрастаўся, вочы яго загарэліся.

— Мая рабыня не патрабуе тваіх клопатаў, лекар-чужаземец, — холадна адпрэчыў ён. — Ідзі, пакуль шлях яшчэ адкрыты для цябе!

— Ты гаворыш пра аблогу, якая вось-вось пачнецца? — зноўку пакланіўся яму Цэрэнхан.

Нікіфар апусціў вочы. Неспадзявана ён выказаў услых тое, аб чым шапталіся паўсюдна — чакаецца вайна. Ён амаль сілай увапхнуў у каравыя далоні лекара новенькія намісмы.

Пяць з іх Галдан аддаў Жывене, хаця яна супраціўлялася і не хацела браць.

— Мне даволі і паловы, каб дабрацца да радзімы, — нарэшце цвёрда паставіў на сваім лекар. Жывена глядзела на яго з любасцю.

— Што ты цяпер будзеш рабіць у сваёй снежнай краіне?

— Тое, што і тут — дапамагаць людзям. Пакручастыя звівы кармы, не кожнаму дадзена асэнсаваць свае шляхі. Але я веру, што ў рэшце рэшт усе мы зможам зрабіць гэта. Іначай чалавецтву пагражаюць вялікія беды.

— Ты палохаеш мяне, Настаўнік!

Яго твар азарыўся радасцю.

— Можа, і сапраўды я, недастойны, нечаму змог цябе навучыць. Але і ты дапамагла мне ўбачыць свет па-новаму. Дык дзякуй табе за гэта. Я мог бы сказаць — сустрэнемся ў новых нараджэннях, але лепей пажадай, каб я ніколі больш не прыходзіў на гэтую зямлю, каб вызваліўся ад пакутлівага кола нараджэнняў*.

* Філасофія будызму, заснаваная на тым, каб у гэтым жыцці пазбавіцца новага нараджэння як крыніцы пакут.

— Я прымаю жыццё як шчасце, у тым розніца між намі. Таму пажадай мне зноў і зноў усё ж вяртацца сюды. Хаця б пялёсткамі лілеі. Хаця б костачкай вось гэтай алівы. Хаця б… ну проста прыходзіць, і ўсё!

І зноў пасвятлеў, як пры словах дзіцяці, суровы і жорсткі, як адзінокая закарэлая сасна над безданню, падарожнік. А пасля павярнуўся і лёгка пакрочыў па мяккай пыльнай дарозе — невысокі, каржакаваты, у суконным балахоне і са скураной торбай за плячыма, дзе ляжалі саф'янавыя боты і шаўковы халат. Цяжкія ліловыя гронкі позняга вінаграду схіляліся над сцяжынай, якая вяла ад спакуслівай сталіцы сталіц у далёкую краіну, якую называлі «Дахам свету»*.

* Тыбет.

Яна адчула вялікую тугу — ніколі, ніколі не пабачыць яна загадкавыя будыйскія храмы, дзе звіняць званочкі, адганяючы злых духаў, дзе на тоўстых касматых жывёлінах прабіраюцца скрозь аблокі над галавакружнымі безданямі падарожнікі і дзе шмат дзівосаў, якія застануцца невядомымі…

Калі гэтая бясконцая дарога нібы растварыла ў сабе Галдана Цэрэнхана, Жывена апусцілася на прыдарожны валун, і словы, якія яна так і не сказала гэтаму маўкліваму, вонкава няўклюднаму чалавеку, гэтаму мудраму лекару з Паднябесся, зашчымелі ў грудзях так раптоўна і балюча, што перахапіла дыханне. Няўжо праўда, што самая моцная, глыбокая роднасць бывае не па крыві? Дарагім стаў ёй не родны бацька, а Святазар. Блізкім стаў і гэты, раней зусім незнаёмы чалавек. І кволае немаўля, якое яна ўратавала ад смерці.

Доўга сядзела яна на валуне, але давялося ўстаць і ісці назад, у дом пад чырвоным чарапічным дахам, дзе чакала невядомае Заўтра. Было яно пакуль бязрадасным — так падказвала сэрца.

Так і сталася. Слізкай жабкай паскакалі дні, яе ні на хвіліну не пакідалі адну. Нават уначы. Калі Жывена аднойчы наважылася выйсці ў сад, нячутна ўзнікла ля яе постаць спафарыя — ахоўніка-мечаносца, што заўсёды суправаджаў Нікіфара. Спафарый ішоў за ёю не хаваючыся, адказваючы коратка на яе папрокі: «Так мне загадаў гаспадар». Ісці скардзіцца на яго Нікіфару Жывена не рашалася. Яна баялася размовы, якая магла ўзнікнуць паміж імі. Нясказанае слова як бы не існуе, і ёсць яшчэ магчымасць зрабіць выгляд, што і не здагадваўся на яго. А сказанае прымушае да дзеяння.

Час ад часу ёй прыносілі падарункі. Без слоў. Проста слуга клаў на ложак круглае бронзавае люстэрка. Альбо каралі з каштоўнага рыбінага зуба*. Альбо шкатулку для ўпрыгожанняў — сандалавае дрэва было аздоблена цудоўнай разьбой. Яна складвала падарункі на паліцу, каб было бачна, што яна імі не карыстаецца. Каб заняць час, ішла ў бібліятэку — адзін з продкаў Нікіфара купляў кнігі ў скрыпторыі, дзе іх перапісвалі для імператарскай бібліятэкі, таму ў скрынях і на паліцах ляжала лепшае, напісанае ў Візантыі. І заўсёды, нават калі не бачыла нікога, адчувала, што нехта крадзецца следам.

* Маржовая костка.

Аднойчы ў бібліятэку прыйшоў Нікіфар. За два тыдні, якія прайшлі пасля смерці жонкі, ён схуднеў, але гэта пасавала яму: вочы пабольшалі, прапала азызласць. Белая шарсцяная хламіда, перакінутая цераз плячо, звісала ззаду на спіне. Жывена ўскочыла, нізка пакланілася. Але ён жэстам спыніў яе:

— Ты тут не рабыня. Не кланяйся мне болей.

— Але тады хто я, гаспадар?

Коміт не адказаў. Ён падышоў да стоса кніг, якія ляжалі на палісандравай паліцы, выбраў адну. Прачытаў на памяць:

Як падобныя бездані мора і жыццяў: салёная горыч,

Цемра і морак; ціш у гавані толькі на міг.

Мора пазбегнеш, але кожнаму дэман адмерыць

Буры мірскія — яны жахаў прыносяць не менш.

— Хто гэта, ведаеш? — І, не чакаючы адказу, прачытаў імя, напісанае на вокладцы: — Кірыёт. Іаан Кірыёт. Калісьці ў школе мы цытавалі яго ледзь не на кожным уроку. А вось «Арганон» Арыстоцеля, Эўклідава «Геаметрыя». Вы там, у паўночнай краіне, чулі такія імёны?

— Пры нашых храмах таксама існуюць скрыпторыі, толькі называюцца яны іначай. Нашы летапісцы таксама перапісваюць усе падзеі, каб пакінуць нашчадкам. І ты забываешся, высакародны коміт, што ўжо тры стагоддзі ідзе па нашых землях хрысціянскае вучэнне, якое прыносілі і з Усходу, і з Захаду, — Жывена зноў пакланілася Нікіфару.

— Але ты не хрысціянка. Адкуль жа ты ведаеш грэчаскую мову і нават санскрыт?

— Дзед мой жыў тут, у Грэцыі. У нашым жа храме так доўга, што ўжо ніхто і не ведае, колькі, усё яшчэ жыве старадаўняя мудрасць арыяў. А яна, высакародны коміт, яшчэ старажытнейшая, чым нават славутая на ўвесь свет візантыйская…

— Не называй мяне «высакародным комітам»! — злосна сказаў Нікіфар.

— А як жа называць цябе, гаспадар?

Дзіўна: чым больш раздражнёным рабіўся Нікіфар, тым больш спакайнела Жывена. І ўсё ж смяротна небяспечным быў для яе гэты чалавек. У імперыі рамеяў жыццё любога, нават самага знатнага прыдворнага, магло раптоўна абарвацца па адным толькі слове імператара. Што казаць пра ніжэйшых альбо рабоў? Ды і самі цары тут часта бывалі ахвярамі. Яна ўспомніла радкі з «Хранаграфіі» Псела, дзе той апісваў апошнія гадзіны царавання прыёмнага сына імператрыцы Зоі Міхаіла Пятага, які замест удзячнасці саслаў сваю патронку на далёкі востраў і быў за гэта пакараны абуранымі гараджанамі: «Што ж да цара, то кат, гледзячы, як той баіцца і бясконца заклікае да літасці, звязаў яго як мага мацней і схапіў так шчыльна, каб не раскрэмзаць яму твар у час пакарання. Калі вырвалі вочы і агульная злосць і ўзбурэнне скончыліся, натоўп пакінуў яго ў спакоі».

І сёння гэта доўжыцца. Нямала сляпых ходзіць па вуліцах Цар-горада, і нікога гэта не дзівіць.

Дрыжыкі прайшлі па яе целе пры гэтых думках, але яна рашуча адагнала страх. Баязлівец прайграе, ёй прайграваць няможна.

— Я для цябе магу быць проста Нікіфарам, — панізіўшы голас і чамусьці азірнуўшыся, сказаў коміт.

— Я нічым не заслужыла такой літасці, - зноў схілілася перад ім дзяўчына.

— У нашых жанчын цёмныя валасы. А ў цябе… у цябе яны залатыя. Я ніколі не бачыў такога адцення. І ў цябе ёсць мудрасць. Скажы мне, якога ты роду? Я ведаю, ты таксама высакародная. Хто былі твае бацькі?

Спакуса расказаць пра Міндоўга на імгненне ахапіла яе, ды пасля прыйшло ацверазенне. Гэта яму важна, каб наложніца ў яго была знатная. А ёй… Ёй трэба хутчэй знікнуць адсюль, растварыцца ў бязмежжы дарог і знайсці тую, якая вядзе на радзіму. Яна ясна зірнула на коміта і ўсміхнулася:

— Я простая жрыца маленькага язычаскага храма, але тыя, каму мы пакланяемся, магутныя багі. Мабыць, яны падказалі тваёй жонцы думку — падарыць мне свабоду, якую я спадзяюся атрымаць і з тваіх рук, высакародны Нікіфар, хай ахоўваюць цябе Ашвіны!

Ён зноў нічога не адказаў, толькі, гнеўна зірнуўшы на яе, стрымгалоў памкнуўся да выхаду.

Вечарам да яе прыйшла Фаціма. Таўстуха трымалася з Жывенай цяпер зусім іначай — перш чым абняць, нізка схілілася перад дзяўчынай, а малому Святазару прынесла дарагі падарунак: маленькія залаташвейныя пантофлікі. Сама прыгатавала каву і паставіла на столік міндалавыя зярняты, арахіс, фаянсавае блюда з хабісам — сумессю салодкага пячэння. Жывена заўважыла, што просты гліняны посуд, якім яна карысталася, ужо заменены іншым — узорыстыя керамічныя філіжанкі, мяркуючы па ўсім, былі нятаннымі.

Фаціма, нібы між іншым, зацікавілася падарункамі і стала хваліць кожны з іх.

— У нас, славян, ёсць звычай, непрыемны для ўсходніх людзей — казаць тое, што думаеш, — перабіла яе Жывена. — Ты прыйшла сёння не як сяброўка. Ты прыйшла ўгаворваць мяне — на што? На тое, каб зрабіцца наложніцай гаспадара, бо яму наўрад ці дазволяць са мной ажаніцца?

— А раптам? — спрабавала абараняцца ашаломленая такім націскам жанчына.

— Ніякіх раптам! Наадварот — яго пастрыгуць у манахі хутчэй за іншых*. Да таго, зразумей, што я… я хачу толькі аднаго: каб ён выканаў абяцанне і адпусціў мяне. Я ведаю, што, калі тут адпускаюць на волю рабоў, даюць ім кавалак зямлі альбо грошы. Мне не трэба нічога, толькі пергамент аб волі, бо іначай ніводны карабель не возьме нас з сынам. На мне, як на скаціне, выпалена таўро коміта.

* У Візантыі неадабральна адносіліся да другога шлюбу, а асобам высокага рангу мог прыйсці загад імператара пастрыгчыся ў манахі. Праўда, у манастыр ісці было не абавязкова, аднак трэба было весці манаскі лад жыцця.

— Я не буду апускаць у калодзеж спрэчкі сваё вядро*, - сказала Фаціма. — Але падумай сама: дарога на радзіму небяспечная, а тут цябе чакае забяспечанасць і любоў знатнага! Калі ж ён астыне, ты да гэтага часу станеш заможнай і зможаш жыць без скрухі ў сталіцы сталіц, куды мараць трапіць і не такія, як ты, апранутая ў сукню легкадумства! І тады ты здолееш выбраць сабе любога з прыгажуноў, якімі багатая наша сталіца!

* Мудрагелісты ўсходні выраз, які азначае «не буду спрачацца».

— Цудоўна ты гаворыш, але ў гэтай сталіцы сталіц няма адной рэчы, і ніхто не зможа мне яе дастаць!

— Якой жа? — са здзіўленнем сказала Фаціма. — Не веру, што ў Візантыі чаго-небудзь можа не быць.

— Ёсць у нас на Новагародчыне такая кветка — васілёк, валошка.

— Васілеўс? — недаўменна перапытала жанчына.

— Вунь як хораша ты сказала — васілеўс, цар. Для мяне яна сапраўды — царыца кветак. Хаця і намнога сціплейшая прыгажосцю, чым ваша славутая ружа. Аднак жа неба дало ёй свой колер, і я нідзе ў Візантыі, сярод усіх дзівосаў, не бачыла яго — ні на фрэсках, ні сярод кветак. А без яго мне тут заўсёды будзе самотна…

— Ты жартуеш, Жывена, — пакрыўдзілася Фаціма. — А я люблю цябе і жадаю табе шчасця. Пры чым тут кветка?

…Ад некалькіх глыткоў моцнай, як хмельны настой, кавы кружылася галава. Вось бы ісці зараз басанож паўз жытняе поле, дзе сярод залатых сцяблін смяюцца сінія васількі! Бязмежная даліна запоўненая галасамі русалак, яны пераклікаюцца з лесавіком, што хаваецца зараз, у спякотны дзень, пад карчом у прахалодзе зялёнага моху і ляніва адгукаецца на іх вясёлыя, званочкамі, галасы. Людзі ўсё болей баяцца іх, таму што ўсё болей трацяць сувязь з акаляючай прыродай. А гэтак проста — пачынаючы жаць, папрасіць прабачэння ў той, што расціла каласы, прасіла хмары напаіць іх, а сонца — прывеціць. У кожнай сцяжыны, кожнай даліны ёсць свой ахоўца, вось чаму лягчэй жывецца на роднай зямлі, дзе яшчэ твае дзяды і прадзеды ўмелі гаварыць з ляснымі і палявымі гаспадарамі і слухацца іх…

— Ты не адказваеш мне, — крыўдліва працягнула Фаціма. — Няўжо наша сяброўства скончылася? І ўсё ж я спадзяюся, што, калі ты перадумаеш, ты не забудзешся на нас, маленькіх людзей, якія нічым не могуць прыцягнуць увагу гаспадара…

Яна пайшла да сябе, а Жывена спусцілася па прыступках у сад, не звяртаючы ўвагі на слугу, які адразу ж патупаў за ёю.

Распачынаўся дробны дождж, нізкае неба, здавалася, лягло грудамі цёмных аблокаў на ўсё наваколле, толькі вастраверхія кіпарысы стаялі вартаўнікамі цішыні.

Адагнаўшы ўсе думкі, яна бязвольна стаяла пад дажджом, чакаючы, пакуль цела яе не стане лёгкім, а галава — зусім пустой, да ціхага звону, у якім раствараецца ўсё навакольнае.

— Што чакае мяне? — паслала яна покліч некуды ў далячынь, у звон, у пустату. І адказ прыйшоў: хваля дажджу пранеслася над садам, якаясьці птушка закрычала тонка і жалобна, нібы гняздо яе растрапала халодным ветрам.

Жывена моцна сціснула рукі. Гэта — да страты. Але што яна можа страціць? Сэрца затахкала, адразу адчулася, што дождж ператвараецца ў лівень, ён халодны і няўтульны, як халоднае і няўтульнае ўсё вакол. Але ззаду, за ёю, усё ж жытло. Там грэе прывабным цяплом жароўня з чырвоным вуголлем. Як жа ісці ў такую вось ноч па дарогах, з маленькім хлопчыкам?

Успомніўся любімы жарабок Рос. Горды і магутны, ён лёгка нёс яе па свеце, не абцяжараную яшчэ амаль нічым — ні памылкамі, ні страхам, ні прыніжанасцю. Не тое зараз. І на імгненне спакуса — застацца тут, не мяняць нічога, не рызыкаваць — ахапіла яе.

Чэрмнае, Рускае мора асабліва страшнае ў непагадзь. Кажуць, што якраз у такія месяцы разбіваецца аб скалы альбо тоне ў высокіх шалёных хвалях найбольшая колькасць хеландзій*. Славянскія стругі, шнекі, бусы і ўчаны трымаюцца на вадзе лепей, але на Дняпры ёсць страшныя камяні, дзе лодкі выцягваюць і валакуць па зямлі, і каля такіх валокаў падсцерагаюць рабаўнікі.

* Цяжкія грузавыя судны.

Ізноў палон?!

Яна ўскрыкнула «Не!», нібы кідаючы выклік начы, холаду, сваёй слабасці.

Дазорны сачыў за ёю. Ды няўжо нельга хаця б паспрабаваць? Няўжо заб'е яе Нікіфар, калі нават уцёкі будуць няўдалымі?

З гэтымі думкамі яна вярнулася ў гіменэй — пакоі для жанчын, дзе зноў, не дачакаўшыся яе, спаў маленькі Святазар.

А назаўтра Нікіфар, нібы здагадаўшыся, як нудзіцца яна без звыклай працы альбо якога занятку, папрасіў дзяўчыну з'ездзіць у прыгарадную майстэрню па вырабе шаўковых тканін, прыгледзець за якасцю тавару і адвезці дазвол на ягоны продаж. Дасюль гэтая праца была прывілеяй упраўляючага Крыспіна. Той таксама ехаў з Жывенай, але павінен быў падпарадкоўвацца ейным загадам.

Жывена згадзілася. Хацелася адчуць вецер, які б'е ў твар конніку, цела прасіла руху. Аднак яна здагадвалася, што Нікіфар хоча іншага — паказаць ёй асалоду ўлады і багацця.

Шаўковыя тканіны, якія каштавалі надзвычай дорага, давалі добры прыбытак, таму гандаль імі і вытворчасць знаходзіліся ў манапольным праве дзяржавы. Майстэрню маглі трымаць толькі знатныя людзі, але і ім не дазвалялася вырабляць асабліва каштоўныя палотны. Раней за гэтым сачылі дзяржаўныя чыноўнікі. Цяпер жа, пры лацінянах, права на вываз і вытворчасць атрымалі венецыянцы, яны асабліва раўніва ставіліся да вырабаў мясцовых майстэрняў. Таму кожнаму патрыцыю даводзілася штогод аднаўляць дазвол на гандаль уласным таварам.

Разам з Жывенай ехалі аканом і яго памочнік — малады грэк Гермаген.

Стары Крыспін усміхаўся сабе ў бараду: Нікіфар наказаў яму як мага даўжэй, спакушаючы, паказваць дзяўчыне шаўкі і тонкія шарсцяныя тканіны, а таксама арафамы*, якія вырабляла суседняя майстэрня, што таксама давала коміту немалыя грошы. Цудоўна-жаданай для мужчыны робяць яны кожную жанчыну. І жыццё тады, сярод дарагіх арафамаў, багатых упрыгожанняў, экзатычна-чужаземных страў робіцца трохі больш выносным, не гняце плечы цяжарам гадоў, а душу шкадаваннем, што з кожным днём ёй усё бліжэй да Аіда, краіны мёртвых, адкуль ніхто не вяртаецца…

* Пахкасці.

Тонкі, спакуслівы пах ружавага і лавандавага алеяў адчулі падарожнікі яшчэ даволі далёка ад майстэрняў. Калі ж пад'ехалі бліжэй, іх сустрэў вольнаадпушчанік Прокл, загадзя папярэджаны пра гасцей. Лісліва ўсміхаючыся, ён паказаў Жывене ўвесь працэс выціскання алею з ружавых пялёсткаў і кветак лаванды, а таксама базіліку, бадзяну і іншых пахкіх зёлак.

— Можа, пані хоча выпрабаваць якасць нашага тавару? — запытаўся ён, і не паспела Жывена адмовіцца, як з-за спіны яго высунулася немаладая кабета ў белым палатняным адзенні, лоўкія рукі рабынь ухапілі Жывену і амаль уштурхнулі ў невялікі пакой, дзе на паліцах стаялі шкляныя араматніцы. Імгненна быў зняты з яе хітон, і спрытныя рукі рабынь сталі націраць цела дзяўчыны ружавым алеем, у той час як іншыя заняліся яе рукамі — стрыглі пазногці, націралі пальцы хной. Старэйшая з жанчын падступілася да госці з румянкамі і тонкімі пэндзлікамі, але тут Жывена рашуча запратэставала.

Калі яна зноў выйшла да ўпраўляючага і Прокла, тыя ў адзін голас вохнулі і лісліва сталі ўслаўляць яе прыгажосць.

— Досыць! — перапыніла іх Жывена. — Гаспадар загадаў нам паглядзець тканіны. Едзем туды!

Яны згодна заківалі галовамі, гнучыся перад ёю, угодліва ўсміхаючыся.

У шаўкаткацкім цэху яе як ашаламілі вадаспады ўзорыстых шаўкоў. Зіхацелі ліловыя з залатым, сінія з жоўтым, зялёныя з серабрыстымі кругамі і ромбамі сувоі, што выходзілі з-пад хуткіх рук ткачых. У цэху, дзе маталі шаўковыя ніці з распараных у кіпні коканаў шаўкапрадаў, рабочыя стаялі ў аблоках пары і выцягвалі шаўкавінкі чырвона-сінімі, абваранымі рукамі. У другім памяшканні шаўкавінкі спляталі ў тоўстыя альбо тонкія ніці. Жывена ведала — цяжкая праца тут аплачвалася толькі скрылямі ляпёшак і вінаградам. Змучаныя рабыні аднойчы спрабавалі ўцячы, але спроба скончылася няўдачай, пасля амаль год змоўшчыц трымалі ў цяжкіх калодках на шыях. Некаторыя так і засталіся са скрыўленымі шыямі — дзве з іх працавалі непадалёк ад яе.

Ткачыхі ўсталі і нізка схіліліся перад гасцямі, аднак Жывена паспела перахапіць адзін жаночы позірк — ткачыха глядзела з нянавісцю і зайздрасцю. Стола* на ёй была з самай таннай, грубай бавоўны, працёртая да празрыстасці.

* Кавалак тканіны, абматаны вакол цела.

— Высакародны Нікіфар папрасіў, каб пані сама выбрала сабе тканіну на туніку, — прашамкаў бяззубы Прокл. А Крыспін дадаў:

— Не толькі на адну туніку. Колькі захоча, столькі хай і бярэ.

Жывена абвяла вачыма майстэрню, шаўковыя сувоі, палотны — гэтыя дзівосныя тварэнні чалавечых рук. Як бы пасавала ёй вось гэтае, сіне-залатое… Але не, не возьме яна зачэпку, на якую, нібы плотку, хоча злавіць яе гаспадар.

— Ты не жадаеш, Афінападобная? — здзівіўся Крыспін. Слуга ж Гермаген глядзеў на яе з захапленнем. Жывена адмоўна паківала галавой. Тады Прокл, адразу як прывяўшы, стаў доўга і нудотліва расказваць пра розныя правіннасці рабынь, якія пры ткацтве то пераблыталі ніты, то недаткалі пялёсткі ўзораў. Крыспін перабіў яго, аддаў пергамент — дазвол на продаж у краме пры Ўлахернскай царкве, недалёка ад палаца. Патлумачыў правілы прыёму, нанова ўстаноўленыя венецыянцамі.

— Праклятыя чужаземцы! — прабурчаў Прокл і тут жа, спахапіўшыся, прашамкаў: «Слава імператару!»

Калі яны вярталіся ў Цар-горад, іх чакала неспадзяванка. На павароце, дзе ля руін старога язычніцкага храма ўздымаліся магутныя платаны, напярэсцігі ім кінуліся два ўзброеныя коннікі.

— Хто вы? Што вам трэба? — грозна закрычаў Крыспін, але тут жа атрымаў удар, ад якога скаціўся ў канаву. Гермаген паспеў выхапіць меч і таму адбіў другога воіна, але адзін ён не мог абараніць дзяўчыну. Жорсткая рука схапіла за аброць яе каня, спрабуючы накінуць на ейную галаву сетку. Але той, хто нападаў, сустрэў нечаканае. Не выпускаючы лейцаў, адкінуўшыся, наезніца, імгненна вызваліўшы ногі і падцягнуўшы іх да грудзей, з усяе сілы ўдарыла ў грудзі насільніка. Удар быў моцны, воін пахіснуўся, і тады, пругка і лоўка выпрастаўшыся, яна выбіла яго з сядла, так што ён цяжка рухнуў у пыл. Сагнуўшыся да самай зямлі, яна паспела схапіць жменю пылу і, размахнуўшыся, амаль уляпіла яго ў пысу каня, які нёс другога захопніка, што цяпер адчайна змагаўся з Гермагенам. Яна зрабіла тое з дзікім, падслуханым у манголаў віскатам, ад якога конь, ужо аслеплены, узвіўся ўверх і таксама скінуў свайго гаспадара.

Не, не забыла цела доўгія паездкі на конях там, у храме Ашвінаў, іх з Відэвутам юначыя забавы, калі пераганялі яны адно аднаго, і тыя практыкаванні, якія рабіў кожны са жрацоў, каб моцным было ягонае цела і дапамагала не страціць духу ў самых складаных сітуацыях. Коннікі, што напалі на іх, відавочна, не чакалі такога адпору. Аднак яны маглі акрыяць.

— За мной, хутчэй! — закрычала Жывена, і, прышпорыўшы свайго жарабка, паімчалася так, як скакала толькі на Новагародчыне — адчайна і бясстрашна, жмурачы вочы ад шалёнага ветру, і кроў, як некалі, забушавала ў ейных жылах…

Калі яны даляцелі да гарадской брамы, на ўсёй раўніне, як хапала агледзець у слабым свеце апошніх промняў, нікога не было. Нібы ўсё, што адбылося, толькі прымроілася ім. Аднак, калі яны разам з гарадской вартай і керкетонам-патрулём вярнуліся па Крыспіна, пабачылі — жыць яму засталося зусім мала: ён хрыпеў, і на вуснах з кожным уздыхам пузырылася ружовая пена.

Нікіфар назаўтра ж падаў скаргу эпарху горада. Той сам прыехаў у дом і ўчыніў допыт Гермагену і Жывене. Але не даўмеўся, што да чаго, і ўрэшце вырашыў, што была то спроба рабаўніцтва. Не ведаў эпарх, а Жывена не сказала яму, што, калі падаў незнаёмы коннік на дарогу, з вуснаў яго сарвалася пракляцце, і было яно на нямецкай мове. Таго не чуў Гермаген, але Жывена добра разабрала словы, і з таго часу нібы лядзяш лёг на душу. Райнер! Але адкуль мог ён узяцца тут, у сталіцы рамеяў? Праўда, два гады назад, перад тым як пад Пелагоніяй адбылася бітва паміж эпірскім кесарам Міхаілам Другім і сіламі Нікейскай імперыі, якія ўзначальваў Міхаіл Палеолаг, саюзнік Эпірскага царства сіцылійскі кароль Манфрэд запрасіў дапамогу ў Германіі, і адтуль былі прысланыя пяцьсот лепшых воінаў. Аднак гэта не дапамагло, бітва пры Пелагоніі была прайграная. Тых жа з нямецкіх рыцараў, якія засталіся жывымі, запрасіў да сябе на службу севаст Візантыі Балдуін Другі, даўшы ім нечуваныя прывілеі. Пра гэта тады шмат казалі ў горадзе. Няўжо сярод іх, ацалелых, быў і Райнер?

Але дзе і як высачыў ён яе? Успомнілася адпяванне Еўдакіі, трывожнае прадчуванне бяды. І яна з новай сілай адчула жаданне як мага хутчэй выбрацца з Візантыі. Але цяпер, пасля нападу, ёй будзе яшчэ цяжэй пазбавіцца пастаяннага нагляду. Ды і горад яна ведае не надта добра. Як прабірацца па начных вуліцах да Ўлахернскай гавані, адкуль ідуць на Херсанес, а потым на Кіеў караблі з таварамі?

— У мяне просьба да цябе, гаспадар, — звярнулася Жывена да коміта, падсцярогшы яго на двары, дзе ён аддаваў загады новаму ўпраўляючаму Кіруларыю.

— Я рады тваім просьбам, — схуднелы твар Нікіфара пасвятлеў.

— Я мала ведаю сталіцу сталіц і хацела б з твае ласкі трохі болей азнаёміцца з ёю.

Карычневыя, з залатымі драбінкамі вочы коміта звузіліся, нібы спрабуючы ўлавіць яе тайныя намеры, але пасля засвяціліся:

— Гэта добра, што ты хочаш спазнаць Цар-горад. Але хто раскажа табе пра яго?

— Я чытала розныя кнігі тваёй нябожчыцы-жонцы…

— Гэта зусім не тое. Гэта — мёртвыя веды. Не так проста спасцігнуць душу кожнага горада, а душу Візантыя* — асабліва…

* Візантыем называўся маленькі гарадок, на месцы якога пабудавалі Цар-горад і які даў назву ўсёй краіне — Візантыя.

Ён задумаўся.

— Вось што… Я сам пакажу табе Цар-горад. Заўтра з раніцы. Прасі сваіх багоў расчысціць неба над сталіцай, каб яна паўстала ва ўсім бляску, як сапраўдная царыца.

Жывена мусіла згадзіцца. Але адчувала сябе ніякавата, калі назаўтра яе пасадзілі ў крытыя насілкі, якія чатыры дужыя рабы панеслі ўслед за насілкамі Нікіфара. Дзіўна, але накіраваўся коміт не да галоўнага храма сталіцы — сабора Святой Сафіі, а на поўнач, да вежы Анемы, што стаяла паміж Драўлянай і Калігарнійскай брамамі. Крутыя драўляныя прыступкі здаліся нават хуткай і лёгкай Жывене доўгімі, але затое калі яна ўслед за сваім гаспадаром паднялася на пляцоўку гэтай старажытнай вежы, то адчула, нібы яе ўзнялі ветразі: увесь горад раскінуўся перад імі — горад, абкружаны некалькімі морамі, з якіх, аднак, тут было найбольш бачнае Мармуровае. Стаяла надзіва сонечная, цёплая пагодлівая раніца, лёгкая смуга ляжала над лазуравай гладдзю заліва, але скрозь яе загадкава прасвечвалі залатыя шлемы манастыроў, цэркваў, дахі Вялікага палаца з яго шматлікімі прыбудовамі. Ад Соценнай вежы Юстыніянавай сцяны да Галацкай вежы цягнуўся праз усю бухту Залатога Рога агромністы ланцуг, які абараняў яе ад варожага нападу. Белыя ветразі візантыйскіх суднаў — трыер, што стаялі ў Улахернскай гавані, нагадвалі марскіх птушак-чаек, гатовых вось-вось узляцець і закружыцца над морам.

Але галоўнае, што захапіла Жывену — сцяна. Высокая, жаўтавата-белая, яна зігзагам ішла ад Чэрмнага да Мармуровага мораў, захінаючы Канстанцінопаль з сушы. Па ёй ішлі дзве гарызантальныя чырвоныя стужкі — іх спецыяльна для ўпрыгожання выклалі будаўнікі — і сцяна здавалася святочнай. Аздобленыя чырвонай цэглай былі і брамы, скрозь якія не перастаючы цягнулася туды-сюды жывая чалавечая маса. Вострыя вочы дзяўчыны разгледзелі фурманкі, коннікаў і нават асобных людзей, падобных да чорных вёрткіх мурашак.

— Наш горад пабудаваны па лепшых у свеце канонах, — з любасцю аглядаючы Канстанцінопаль, гаварыў коміт. — Імператары Зянон і Юстыніян асабліва клапаціліся аб тым. Ці ведаеш ты, напрыклад, што кожны дом павінен знаходзіцца ад другога на адлегласці дванаццаці стоп, каб не перашкаджаць іншым бачыць прыроду і мора? Асабліва мора, бо яно дабратворна ўплывае на душу чалавека. І ў планіроўцы горада павінна ўлічвацца месца для цэркваў.

Нікіфар паказаў ёй найбольш вядомыя храмы.

— Там, за старадаўнім палацам Канстанціна Багранароднага, аскіцірыі* дзевы Памакарысты і святога Іаана. А там, паміж імі, цэрквы Лаўрэнція, Феадосія і Георгія. А там, на захадзе, Перыўлепцкі Багародзічны манастыр, яго ўзводзіў севаст Раман Трэці** і даў імя, якое хутчэй падыходзіла б смяротнай жанчыне, бо слова «перыўлепт» значыць «найпрывабнейшая».

* Манастыры.

** Раман Аргір цараваў з 1028 па 1034 г.

— Мне незразумелае вось што, — павольна вымавіла Жывена, углядаючыся ў далячынь. — Вы пабудавалі столькі храмаў, каб маліцца Богу хрысціян і ягонай маці, але я бачу, як гандлююць тут, ашукваючы адзін аднаго, як многа несправядлівасці вакол, пажадлівасці і хцівасці.

— Аб чым ты гаворыш? — нахмурыўся Нікіфар.

— Аб тым, што манаства і аскеза ідуць у вас поруч з самымі нізкімі пачуццямі.

— У нас сапраўды шмат несправядлівасцяў, але гэта залежыць ад людзей, а не ад вучэння. Што ж, людзі недасканалыя, грэшныя. Але мы імкнемся зрабіць іх іншымі…

— Хто ж імкнецца? Я шмат раздумвала над вашай гісторыяй. І што ў ёй? Той, хто ўзняты на найвышэйшую прыступку жыцця і змог бы вучыць дабру і святлу, якраз і дае прыклады самай вялікай пачварнасці.

— Каго ты маеш на ўвазе?

— Ты расказваў мне пра Ўлахернскую царкву, — патлумачыла яна, убачыўшы, як азмрочыўся яго твар, бо Нікіфар яўна загневаўся. — Ваша славутая імператрыца Зоя ў гэтай царкве некалі аб'явіла сынам таго, хто пасля стаў яе ганіцелем і клятваадступнікам. Але пасля сама яна, не звяртаючы ўвагі на тое, што атруціла першага мужа і пасля цяжкай смерці другога, зноў выйшла замуж, хаця ў вас нават другі шлюб амаль немагчымы. А трэці ўвогуле забаронены. І народ ваш, богабаязны, хрысціянскі народ, славіў яе да самай смерці, хаця нават трэці муж яе, Канстанцін Манамах, не любіў гэтую жанчыну, а любіў уладу, трон!

Нікіфар стаяў моўчкі, кусаючы вусны.

Ён добра зразумеў стоены намер Жывены звярнуцца да таго, што ставіў ён у сабе вышэй за многае іншае — яго веры. Безабаронная, бяспраўная рабыня, яна хацела абудзіць у ім тое, што захіліла б яе… ад чаго? Ягонае ласкі? Ягоных дамаганняў? І гнеў ахапіў яго — вялікі гнеў на тое, што яна адважваецца супраціўляцца.

Ён глядзеў на дзяўчыну. Нахіліўшы галаву, тоненькая, як былінка, яна ўся трымцела перад ім, і ў фіялкавых вачах былі недзявочая праніклівасць і стоены боль. Ён раптам адчуў у ёй не тое, што нястрымна прыцягвала — прыгажуню-вядзьмарку, служку чужых, невядомых багоў, а спакутаваную душу, спалоханае птушаня, што адчайна абаранялася ад яго. І раптам пашкавадаваў яе — і гнеў заціх.

Загаварыў нязвыкла мякка для сябе:

— Не ўсе могуць дазволіць сабе тое, што дазваляюць богапамазаннікі. І калі ўжо ты ўспомніла пра Канстанціна Дзевятага, успомні, як любіў ён Склірэну! І няўжо каханне не можа апраўдаць чалавека перад Богам?

Жывена помніла тую гісторыю. Доўгімі пакутлівымі начамі, седзячы ля ног хворай гаспадыні, чытала яна аповеды Псела, яго развагі пра норавы манархаў. Сапраўды, дзеля дзяўчыны, празванай так па прыналежнасці да найзнатнейшага роду Скліраў, трэці муж імператрыцы Зоі страчваў разважлівасць і рабіў шмат чаго несумяшчальнага з царскім тытулам. Яго спачатку асуджалі, а потым змірыліся з ягоным вялікім каханнем. Ён на магіле дзяўчыны плакаў так, што аб тым захавалі ўспамін лісты многіх замежных паслоў, якія паўсюдна разнеслі славу аб прыгажуні Склірэне, рана звялай на самым парозе трона. Помніцца, Жывену асабліва ўразілі словы насмешлівага Псела, які аб Склірэне азваўся нязвыкла мякка: «Што ж да яе нораву і розуму, то першы мог змякчыць і камень, а другі здольны быў спасцігнуць што заўгодна; не параўнальнай ні з кім была і ейная гаворка: вытанчаная, упрыгожаная кветкамі красамоўства, рытмізаваная, як у майстроў-аратараў; меданосныя словы самі сабой струменіліся з яе вуснаў і надавалі той, што гаварыла, невыказную абаяльнасць».

Сама не заўважыла, як прамовіла гэтыя словы ўголас. Падняла галаву — і ўбачыла вочы Нікіфара, затуманеныя журбой.

— Я мог бы сказаць гэта пра цябе, — раптам, як скочыўшы ў бездань, прамовіў коміт. — І хто на маім месцы сапраўды ўстояў бы?

І раптам як нешта перавярнулася ў ёй. Чалавек гэты ўбачыўся зусім інакшым, нібы спала з яго нейкае злое шалупінне.

Тады, як падштурхнутая нейкай сілай, яна расказала пра Райнера і пра тое, як апынулася ў Візантыі. І пра дзіця расказала, якое ўратавала ў самую хвіліну ягонага нараджэння. А пасля папрасіла з усёй адвагай, быццам кідалася ў плынную раку:

— Адпусці мяне на радзіму, там чакаюць мяне.

— Хто? Каханы?

— Не толькі ён. Мне ўсё чужое тут.

— А хто ён, той чалавек, які заслужыў тваё каханне?

— Нашто табе ведаць гэта?

— Раскажы.

Твар яго пачырванеў, кропелькі поту выступілі на ім.

— Гэта я табе не раскажу, гаспадар.

Жывена адчувала, як у ёй усё ўздымаецца ўнутры пратэстам. Яна зацялася:

— Можаш мяне забіць. Нізавошта!

Пакута і адначасна гнеў у ягоных вачах узмацняліся, нібы і яго штурхала нешта ўсярэдзіне, але ён супраціўляўся, сціскаў зубы, каб міжволі не вырвалася тое, чаго ён не хацеў дапускаць. Адно толькі сказаў нарэшце скрозь нежаданне гаварыць:

— Я абараню цябе ад германца. Не бойся: мой дом мае надзейную варту. І ў адказ на тваю просьбу я таксама прашу: застанься ў маім доме да вясны. Клянуся Казьмой і Даміянам, маімі святымі заступнікамі, што не буду цябе ні ў чым няволіць. Хацеў бы яшчэ толькі паказаць табе храм Невыказнай Боскай Мудрасці*, бо яшчэ з дзяцінства памятаю там кожны куток. Можа, ён супакоіць і цябе, і мяне, каб мы абое пасля не шкадавалі аб гэтай хвіліне…

* Менавіта так у летапісах і размовах называлася царква святой Сафіі, паводле ўзору якой былі пабудаваны храмы ў Кіеве, Ноўгарадзе, Полацку.

Яны спусціліся ўніз, і рабы панеслі іх да храма святой Сафіі.

Падарожжа было доўгім, амаль праз увесь горад, і Нікіфар дзе-нідзе спыняў рабоў, сыходзіў з насілак і расказваў Жывене пра тую ці іншую славутасць горада.

Жывена пабачыла вузкія вуліцы з шасціпавярховымі дамамі, дзе верхнія драўляныя каморкі займалі беднякі; дамы цярпімасці, якіх тут было на ўсе магчымыя густы і кошты — для багатых і для маракоў, што з усяго свету прыбывалі сюды праз Басфор, Залаты Рог і Прапанціду; мармуровыя высачэзныя лазні са старажытнымі, яшчэ антычнымі багамі, што стаялі ля дзвярэй. Жабракі працягвалі да яе рукі, але баязліва, таму што за гэта маглі атрымаць моцны ўдар ад стражніка, і Жывена пакутавала, што нічога не можа даць няшчасным. З харчэўняў выплёскваліся песні, паўсюдна плыў густы пах хмельных напояў і сытнай ежы, час ад часу прыслужніцы выносілі смецце альбо памыі і вылівалі альбо выкідвалі іх проста ў канавы па баках вуліц. І тут жа, амаль побач, стаялі магутныя, гарманічныя, узнёслыя храмы, сцены якіх былі ўпрыгожаныя дарагой кафляй альбо фрэскамі, а дзверы выразаныя з каштоўных парод дрэў, якія каштавалі шалёныя грошы: эбена, сандала, жалезнага кедра. Але найпрыгажэйшыя з усіх брамаў былі менавіта ў найславуцейшым саборы святой Сафіі, вядомым ва ўсім свеце, і Жывена ўспомніла, з якім пачуццём захаплення апавядаў пра яго ейны дзед Агапій, і зноў успамін аб радзіме вострым нажом паласнуў па душы…

Галоўныя царскія вароты былі адчыненыя, у храм сёння можна было трапіць кожнаму. Бачны здалёк, як велізарны карабель, што плыве ў аблоках, ён уражваў яшчэ болей зблізку.

Складзеная з тысячаў мазаічных плітак, над уваходам ззяла выява Хрыста. Яна была зробленая не проста майстрамі. Жывое, трапяткое яе ўздзеянне — нібы ўсё яшчэ, праз сем стагоддзяў пасля стварэння, у ёй вібрыравала нешта загадкавае, таемнае — імгненна адгукнулася ў Жывене, і яна, услед за Нікіфарам, сама не ўсведамляючы таго, апусцілася на калені.

А пасля яна разам з іншымі зайшла ў сярэдзіну. І нешта ў ёй ціха вохнула.

Нібыта само неба лягло на цёмна-зялёныя мармуровыя слупы і ўтварыла гэты вялізны купал. Нібы паветра згусцілася і, пранізанае незлічонай колькасцю залатых пылінак, стала сценамі.

Вышыня. Стоены гул, як на моры, якое ў самы ціхі дзень бесперастанку вібрыруе. Адусюль ідзе высокая, амаль адчувальная сіла..

Колькі загадак, чалавечых пачуццяў, колькі лёсаў уплялося ў выявы святых, фрэскі, узоры, якія сем стагоддзяў стваралі тут пакаленне за пакаленнем? І пакаленне за пакаленнем укленчвалі тут людзі, шукаючы разгадкі сваіх пачуццяў, але нямногім даваліся яны, большасць жа сыходзіла з гэтага свету, так і не зразумеўшы, дзеля чаго прыходзяць сюды, пакутуюць, радуюцца; і ўсе стогны іх, плач і надзеі наслойваліся на гэтых сценах. Можа, ад таго жывымі здаюцца святыя, што глядзяць на людзей унізе?

— Кажуць, што і сам вялікі патрыярх ужо не ведае таямніцы некаторых святых. Бачыш, у іх складзеныя пальцы? Яны паказваюць, як вылечваць некаторыя цяжкія хваробы*. Старажытныя людзі ведалі ўсё, — шапнуў Нікіфар.

* Мудры, альбо пэўныя скрыжаванні пальцаў, як бы накіроўваюць плынь энергіі ў патрэбныя органы і тым лечаць. Выявы святых на сценах царквы сведчаць аб тым, што гэты спосаб лячэння быў вядомы ў старажытнай Візантыі.

Ён знакам паказаў Жывене, якая ўсё яшчэ стаяла, высока ўзняўшы галаву, што трэба прайсці да ўсходняга нефа.

Там, на адной з калон, быў намаляваны Хрыстос у залатым ззянні святла, якое сыходзіла з усяго ягонага цела. Больш яркія палосы лучыліся з галавы.

— Гэтую фрэску заказалі для храма мае продкі, - сказаў Нікіфар. — Заўсёды, калі я прашу ў Бога што-небудзь, я прыкладаю руку да ног Хрыста і малю яго дапамагчы мне. Можа, і табе калі-небудзь ён пашле ўдачу.

Жывена прыклала руку да залатой паласы. Помніцца, яшчэ Святазар гаварыў аб тым, што ёсць святыя і мудрацы, якія бачаць святло, якое сыходзіць з рук і галавы чалавека, толькі, вядома, іх і параўнаць нельга з тым, якое сыходзіць з хрысціянскага Бога*, ад ягонай выявы. І гэтую фрэску намаляваў не просты рамеснік, а той, хто валодаў дарам нябёсаў, яго, гэты дар, і адчувае яна зараз. І ёй адкрывалася веліч краіны, куды невядома як зашпурнула яе, маленькую трэсачку — можа, дзеля таго, каб лепей зразумела свой далёкі свет, узважыла страшную прыцягальнасць улады, велічы — і свабоды.

* Аб здольнасці старажытных мастакоў бачыць біяполе чалавека піша Ш.Карагула (кн. «Прарыў да творчасці»).

Нікіфар, мабыць, адчуваў яе перажыванні. Калі яны выйшлі з храма Святой Сафіі, задуменна прамовіў:

— Мабыць, у нечым ты маеш рацыю. Мы, рамеі, так імкнемся нашыць на залатыя рызы нашай краіны як мага болей каштоўных камянёў, што, мабыць, Візантыя робіцца падобнай да састарэлай імператрыцы, якая любуецца сваёй былой прыгажосцю і не хоча заўважаць, што ў яе распухлі і скрывіліся ногі… Кожнай краіне патрэбныя крылы, а мы так абцяжарыліся, што не можам часам нават зварухнуцца… Але вер — заваяванне Канстанцінопаля лацінянамі сталася ветрам, які шмат чаго павымеў з пустых галоваў нашай знаці.

— Але ж ты служыш Балдуіну?

— Затое мой сын жыве ў Нікеі і ўзвышае яе, каб менавіта Нікея, гэтая свабодная частка Грэцыі, змагла выратаваць нас усіх…

Калі яны вярнуліся і рабы апусцілі насілкі ля ганка, коміт звярнуўся да Жывены:

— Я хацеў бы, каб ты сёння прыйшла на вячэру ў парадны пакой.

— Але я стамілася, высакародны Нікіфар…

— Не адмаўляйся! Спаўняецца сорак дзён з дня смерці Еўдакіі. Заўтра сюды прыйдуць многія знатныя людзі. А сёння будуць толькі некалькі маіх найбліжэйшых сяброў. Для цябе вельмі важна быць там…

Яна ўзняла на яго вочы, але нічога не сказала, толькі адчула, як ліхаманкава забілася сэрца.

— Не ссоўвай бровы, бо маршчынкі псуюць прыгажосць, — зусім як Святазар, нават з тымі ж бацькоўскімі інтанацыямі прамовіў гаспадар, і слугі непрыкметна пераглянуліся, бо ніколі не чулі яны ад суровага Нікіфара такой пяшчоты ў голасе.

— Я прыйду, — схілілася ў паклоне Жывена. Не хацелася ёй такой відавочнай пяшчоты, бачыла яна, як зайздросліва заблішчалі вочы ў новага кіроўцы двара, як неўпрыкмет ухмыльнулася маладзенькая рабыня-сірыйка, мазнуўшы па ёй поглядам. Адчула, як сціснуў руку сярэбраны бранзалет, які давялося надзець сёння па загадзе коміта.

Калі яна ў сціплай туніцы і з тым жа бранзалетам з'явілася ў парадным пакоі, Нікіфар непрыкметна для іншых зморшчыўся, але прыветна ўсміхнуўся, калі яна пацалавала яму руку.

«Дзіўныя стварэнні людзі, - думала дзяўчына, калі ён знаёміў яе з прысутнымі — багатым купцом Гермагенам („Яго дзед быў няшлюбным сынам майго прадзеда, і наш род заўсёды апякуецца іх родам“, — шапнуў коміт), друнгарыем віглы* Васілём, а таксама заканазнаўцам Міхаілам. — Коміт абураецца, калі я звяртаюся да яго як рабыня, але з задавальненнем прымае рабскія знакі пашаны».

* Чыноўнік з паліцэйскіямі функцыямі, які загадваў аховай палаца.

Мужчыны разглядалі яе не тоячыся. «Як разглядаюць яны рабынь на царгародскім рынку», — падумала Жывена, апускаючы вочы, каб яны не прачыталі ейных думак. Аднак твары іх, спачатку неадабральныя, паступова мяняліся. Першым загаварыў Гермаген:

— «Папракаць немагчыма»*, - працытаваў ён Гамера, і ўсе засмяяліся, палагоднелі, бо ацанілі яе прыгажосць і гэтак жа, як траянскія старцы, што, убачыўшы Алену, не сталі папракаць Парыса, яны глядзелі на яе са стоеным захапленнем. Аднак зноў пасур'ёзнелі, калі Нікіфар запрасіў усіх за стол, нагадаўшы, дзеля чаго яны тут сабраліся.

* Радок з «Іліяды», дзе гаворыцца аб траянскіх старэйшынах, якія ўбачылі Алену.

Слугі, ціха разыходзячыся па пакоі, запальвалі свечкі. Тыя пачыналі курыцца сіняватымі пахкімі дымкамі, асвятляючы шаўковыя завесы на сярэбраных прутах, старадаўнія, у залатых накладах абразы святых, стол, засланы белым абрусам з эгіпецкімі шакалападобнымі багамі па ўзорыстай аблямоўцы. Тут, на стале, было ўсё тое, што было і ў іншых багатых дамах Цар-горада, куды прывозілі тавары з усяго свету: фінікі і інжыр, арэхі-лускаўкі і шафран, мноства невядомых Жывене пладоў на дарагіх шкляных місах. Па знаку Нікіфара слугі прынеслі кожнаму агромністае блюда з дарагой палівай, дзе ляжалі, як ён патлумачыў пасля, вараныя карані лотасу, прывезенага з Ніла. Увайшоў святар у залатой рызе і за ім служка з кадзілам. Усе ўсталі, пакуль святар чытаў памінальную малітву, успамінаючы нябожчыцу. Аднак, калі служкі Бога пакінулі пакой, на стол былі пастаўлены кратэры з віном, вазачкі з ільдом, падносы з чырвонымі варанымі крабамі, фаршыраваная рыба, і размова паступова ажывілася.

— Нядрэмны промысел божы сапраўды ўздае кожнаму па заслугах, бо ён бесперастанку абыходзіць сусвет і строгім вокам сочыць за намі, - падтрымаў слова пастыра друнгарый Васіль. — Думаецца мне, што Еўдакія была бязгрэшнаю, бо, як вядома, устояла перад спакусай наблізіцца да імператара, калі ён адарыў яе сваёй царскай увагай.

— Прыгажосці можна дараваць многае, — падхапіў Гермаген. — Аднак божы суд чакае ўсіх, і калі гэты дар ужываць дзеля зла… Як Феафано…

Ён з трывогай паглядзеў на Жывену.

— Яна ведае нашу гісторыю, хаця па-сапраўднаму разумеюць яе хіба філосафы і гісторыкі, - азваўся Нікіфар.

— Так, гэта праўда, — з гонарам заківалі прысутныя. — Колькі народаў схілілі шыю перад Візантыяй, колькі іхняй крыві і талентаў улілося ў жылы рамейскай імперыі за тысячу гадоў!

— А грэкі першыя сярод слаўных людзей, што ўклалі таленты свае ў праслаўленне Візантыі, і нават у іхняй паўночнай халоднай краіне, — Нікіфар паказаў на Жывену, — ёсць і абразы, вывезеныя адсюль, і хрысціянскія цэрквы. Іхнія паломнікі часта прыязджаюць у нашы манастыры, забываючы сваіх дзікіх багоў.

— Славяне, аднак, моцна турбавалі магутную імперыю рамеяў*, - ціха азвалася Жывена.

* Славяне не раз турбавалі Візантыю, у тым ліку Алег разам з палачанамі патрабаваў і атрымліваў з яе даніну.

— Яна мае рацыю, — падхапіў, смеючыся, Васіль. — Толькі Юстыніян перарваў стварэнне Склавініі і падпарадкаваў сабе Фракію. А яшчэ раней? Ці помніце, што адказваў аварам правадыр склавінаў Даўрыт? Нешта накшталт таго, што не нарадзіўся яшчэ на свеце чалавек, які падпарадкаваў бы сабе сілу нашу. «Не іншыя нашым, а мы чужым прывыклі валодаць». Быў час, калі Візантыя сапраўды баялася іх. Але яна ў рэшце рэшт зрабіла свае межы непрыступнымі.

Ён павярнуўся, шчоўкнуў пальцамі, паказваючы, каб раб наліў яму віна. Але Жывена ўсё ж дагаварыла тое, што паднялося ў яе душы:

- І не гневайся на мяне, высакародны Нікіфар, але ведалі нашы продкі і мудрасць Заратустра, і звычаі арыяў, што сягаюць у час, калі не было нават вашай праслаўленай Троі. Ды толькі амаль страцілі яны ўсё гэта падчас сваіх вандраванняў, бо на сённяшнюю сваю зямлю прыйшлі пазней, чым рамеі разам з вялікім Канстанцінам у Візантый. Ды і лёс у розных народаў свой. Адно скажу табе: няма народа, якім бы дзікім ён ні здаваўся, каго б не асвятлялі промні боскае мудрасці — большыя ці меншыя!

— Я яскрава бачу, што ў цябе, свой прыўкраснейшы сасуд, наш вялікі Бог уклаў яе дастаткова! — упаў у напружаную цішыню вясёлы голас друнгарыя, і ўсе зноў засмяяліся.

— Аднак твая рабыня, мой сябра, можа быць небяспечнай, калі аблыгае твой розум і сэрца, — павольна сказаў па-італьянску заканазнаўца Міхаіл. — Феафано тут успомнілі невыпадкова…

Усе замоўклі зноў. Гісторыю дачкі карчмара Анастасіі, якая зачаравала царскага сына Рамана, а пасля, увайшоўшы ў палац, паступова прыбрала ўладу да сваіх рук, ведалі ў Візантыі надзвычай добра. Мабыць, ні пра адну жанчыну на троне не спявалася столькі песень — благіх і захопленых, ні пра адну не стваралася столькі панегірыкаў і праклённых рэчытачываў, як пра яе, што змяніла нават сваё імя і стала Феафана, альбо, як часцей называлі яе, Феафано. Атруціўшы свёкра, імператара Канстанціна, а пасля двух мужоў — Рамана і Нікіфара, апошні з якіх кахаў яе безразважна і аддана, яна была пакараная па загадзе патрыярха, абуранага празмернымі злачынствамі гэтай выскачкі з плебеяў. Саслаў жа яе на глухі востраў Іаан Цымісхій, якога яна пакахала ўжо сама і дзеля якога атруціла другога мужа. І подласць каханка сталася ў вачах народа горшаю, чым злачынства дзеля кахання — Феафано спачувалі, яе шкадавалі. Урэшце, Феафано вярнулася з выгнання, вось толькі не змагла ўжо вярнуць сабе трон. Аднак пра яе засталіся балады, што спявалі ва ўсіх тавернах краіны. Пра Іаана ж Цымісхія засталося ў памяці іншае — ён знішчыў балгарскую патрыярхію, заявіўшы, што адзін павінен быць патрыярх у свеце — візантыйскі…

— Нядобра, што ты выводзіш яе са свайго дому амаль адкрыта, калі не прайшоў яшчэ год пасля смерці Еўдакіі, - таксама па-італьянску сказаў Гермаген. — Шлюб з ёю для цябе немагчымы, яна не высакародная, дый сам ведаеш — вам, знатным, належыць пасля смерці жонкі пастрыгацца ў манахі.

— Я і прывёў яе сюды, каб параіцца з вамі, маімі бліжэйшымі сябрамі, - адказаў ім Нікіфар. — Грэшны я, парушыў абяцанне адпусціць на волю гэтую рабыню. Але хіба толькі мяне захоплівала прыгажосць? Я спадзяваўся, што вы падкажаце выйсце, а вы, бачу, толькі папракаеце мяне, хаця, як сказаў Гамер, «папракаць немагчыма». Прынамсі, я веру, што з-за яе не пачнецца паміж мною і кім-небудзь разлад.

…Бывае, што словы, сказаныя ў няўрочны час, нібы ажываюць і твораць сваю справу, вяртаючыся да ўладальніка. Не паспелі падаць чашы з арабскім шэрбетам — салодкімі скрылямі садавіны, палітымі замарожанымі ўзбітымі вяршкамі (іх увёў у побыт рамеяў турэцкі султан, што прыехаў да грэкаў пасля разрабавання Багдада манголамі ў 1258 годзе), — як убег кіроўца двара і прашаптаў, што ў дом прыехаў намеснік прэпазіта* Роберт і хоча бачыць коміта.

* Пачэсны тытул прыдворнага, звычайна еўнуха, што праводзіў прыёмы ў Вялікім Палацы.

Устрывожаны Нікіфар падняўся і хутка пайшоў да выхаду, гадаючы, што здарылася ў стайні. Аднак яго чакала іншае: Роберт аб'явіў, што імператар гневаецца на Нікіфара і заўтра кліча яго да сябе.

— Але чаму? — ашаломлена дапытваўся гаспадар дома, у той час як слуга ўносіў у пакой дарагое блюда з залатой эмаллю, каб уручыць яго пасланніку з Вялікага Палаца.

Задаволены ганец размяк, палагоднеў і, схаваўшы блюда ў скураную сумку, што вісела на плячы, разгаварыўся:

— Тры разы пасылаў да цябе ліст этэрыярх*, каб ты патлумачыў, чаму не хочаш вярнуць рыцару Райнеру ягоную рабыню, але ты нават не адказаў яму. Скарга вось ужо два тыдні ляжыць у этэрыярха, і сёння на прыёме ў Палацы ён расказаў пра гэта аўгусту. І той, што зусім зразумела, ажно ўзгарэўся.

* Начальнік імператарскай гвардыі, у якой былі зазвычай чужаземцы.

— Я не атрымліваў ад этэрыярха нічога і пра скаргу чую першы раз! — ашаломлена крыкнуў коміт.

— Аднак наш імператар — хай захоўвае яго вечна дзева Марыя! — якраз больш за ўсё і абураўся тваім маўчаннем. Згадзіся яшчэ, коміт: гэта дзіўна, што з дня смерці тваёй жонкі не прайшло і сарака дзён, а ты ўжо з'яўляешся на людзях з рабыняй-наложніцай.

Агаломшаны коміт замоўк, а Роберт з задавальненнем, хаця і прыхаваным, гаварыў далей:

— Вы, грэкі, вядома, гарачыя людзі. Аднак раю табе прыгатавацца да горшага: аўгуст патрабуе, каб ты прывёў з сабою і тваю наложніцу.

— Для чаго? — толькі і змог выгаварыць галоўны канюшы.

Франк Роберт, убачыўшы ўражанне, якое зрабілі ягоныя словы, застаўся ўдвая задаволеным: і падарункам, і тым, што канюшы, чые коні амаль заўсёды прыходзілі на іпадроме першымі пасля імператарскіх, гэтак спалохаўся. Колькі разоў спрабавалі і эпарх, і этэрыярх, аб'яднаўшыся разам, скінуць з пасады коміта, сагнаць з імператарскіх вачэй гэтага грэка, які ганарыцца тым, што ягоныя продкі вось ужо некалькі стагоддзяў былі блізка да трона! Аднак імператар, які на пасадах эпарха і этэрыярха змяніў нямала лацінянаў, упарта пакідаў месца галоўнага коміта за мужам прыўкраснай Еўдакіі і не памяняў сваіх адносін да яго нават тады, калі першая прыгажуня Цар-горада ператварылася ў хваравітую, схуднелую немаладую кабету. Але пасля яе смерці ворагі коміта, мабыць, папрацавалі нямала: запрашэнне на заўтра магло абярнуцца і смерцю, і выгнаннем.

Але не за сябе спалохаўся Нікіфар. Горка пашкадаваў ён, што і сапраўды дазволіў сабе з'явіцца на людзях з маладой прыгажуняй. Але хто мог бачыць яго, хто данёс у Палац? Жывену чакала смерць, гэта несумненна. Злачынства над ёю зробяць, каб уджаліць яго ў самае сэрца, а пасля палюбавацца, як стане ён курчыцца…

Калі заглух у цемры тупат каня, на якім паімчаўся ў палац Роберт, ён хутка вярнуўся да сяброў.

— Што здарылася?

— На табе твару няма!

— Можа, аблога пачалася?

— Я хацеў сёння ў вашай прысутнасці даць ёй вольную, — расказаўшы, з чым прыехаў да яго лацінянін, растлумачыў коміт. — Але зараз трэба нешта іншае.

— Можа, ты паехаў бы да сына ў Нікею, а яе адправіў на Ўлахернскую прыстань? Там часта ідуць караблі ў Херсанес, — параіў Гермаген.

— Альбо схавайся разам з ёю ў каго-небудзь з нас, у прыгарадным маёнтку, — дадаў друнгарый. — Вось-вось пачнецца асада горада, і, думаю, знойдуцца патрыёты, якія адчыняць браму Міхаілу Палеолагу. А паколькі твой сын добры воін, ён будзе тут і паручыцца за цябе.

— Думаю, што Балдуін не надта зачэпіць цябе, — павольна прамовіў Міхаіл. — Усё ж ты са знатнага роду, ён любіў тваю сям'ю.

— Але, — зноў ён ужыў італьянскую мову, — з гэтай наравістай дзяўчынай табе давядзецца развітацца.

— Нізашто! — ускрыкнуў коміт.

— Сябра мой, ці мала яшчэ будзе ў тваім жыцці прыгожых наложніц, — па-філасофску спакойна зазначыў заканазнаўца. — Да таго ж можна і паспрачацца з этэрыярхам. Ты кажаш, што не атрымліваў ад яго лістоў. Ну і ён не зможа даказаць, што іх сюды сапраўды прывозілі, калі твае слугі гэта засведчаць. Па-другое, ты купіў нявольніцу законна, на рынку, у прысутнасці сведак, не ведаючы, што яна належала камусьці. Вядома, не будзь гэты… як яго, Райнер адным з нямецкіх рыцараў, што дапамагалі Манфрэду, і не наблізь іх да сябе Балдуін, ніхто і не прыняў бы такую скаргу. Яна незаконная. Ён не меў права…

— Як быццам бы ты не ведаеш, што імператар — гэта табе і закон, і права, — з прыкрасцю абарваў яго Нікіфар. — Не, скакаць зайцам адсюль я не стану. Дзякуй за прапанову схавацца. Але я не маю права ставіць пад небяспеку вас, мае дарагія сябры.

Друнгарый ледзь улоўна ўздыхнуў з палёгкай, аднак паўтарыў прапанову.

— У мяне ёсць іншая думка, — раптам сказаў Міхаіл. — Несумненна, севаст альбо аслепіць, альбо пашле на смерць тваю прыгажуню, хаця б і дзеля памяці Еўдакіі. Але ты можаш яе ўдачарыць, і справа будзе выглядаць зусім іншаю.

— Удачарыць? — перапытаў Нікіфар.

— Ну так. Ты казаў, яна добра даглядала тваю жонку і тая дала абяцанне адпусціць яе. Аднак, калі мы ўсе засведчым, што Еўдакія хацела яе яшчэ і ўдачарыць, гэта зменіць адносіны да цябе як да нягоднага, пажадлівага ўдаўца, які ўлягае за прыгажуняй.

— Але… Вы дзеля мяне гатовыя стаць ілжэсведкамі? Я ніколі не забудуся на тое, мае дарагія сябры! І… ці згодзіцца яна?

— Думаю, яна заплача ад радасці, - з'едліва сказаў Міхаіл. — Агавары толькі ў дакуменце, што ты аддаеш ёй, іначай я не змагу пасля абараняць тваю маёмасць.

— Але мне трэба быць у Троннай зале заўтра. Значыць, прыём адбудзецца з раніцы, да абеду ў Залатой палаце, куды запрошаны паслы з Ерусалімскага каралеўства.

— Дык пашлі ганца да царквы Касмідый, я думаю, айцец Іаан табе не адмовіць. На досвітку ён і правядзе абрад.

Усе пагляды звярнуліся да Жывены.

Яна бачыла, якім вярнуўся яе гаспадар, і зразумела, аб чым ішла гаворка. Адчула яна гэтак жа, што сябры раяць Нікіфару вызваліцца ад яе, аддаць на літасць старога, хворага імператара, які да таго ж заняты цяпер і клопатамі аб утрыманні ўлады. Але рэдка сыходзіла літасць з Вялікага Палаца, яна ведала гэта. І таму ўстала і загаварыла да коміта:

— Магчыма, калі ты адправіш мяне за Понцкае мора, гнеў імператара заціхне.

— Ні ў чым нельга быць упэўненым. Але… можа, варта будзе аб'явіць яе беглай, і тады толькі ты паўстанеш перад севастам, і гэта змякчыць ягоны гнеў, - раздумваў, згаджаючыся і адначасна разважаючы, Міхаіл.

Нікіфар стаяў спалатнелы. Нарэшце ён прашаптаў:

— Я пашлю зараз ганца ў Улахернскую гавань, і калі ідзе хоць які карабель на Херсанес — клянуся, што адпушчу цябе, славянка. Але і ты абяцай мне: калі лодзіі не будзе, згадзіся стаць маёй дачкой хаця б для таго, каб я мог заўтра спакойна зірнуць у вочы ворагам.

— Ты гэтым дапаможаш Нікіфару, а таксама, магчыма, выратуеш і сябе, — стаў угаворваць яе Васіль.

— Да таго ж яшчэ і невядома: а раптам заўтра на дасвецці ты будзеш сядзець на карме і глядзець, як знікае з тваіх вачэй такі ненавісны для ўсіх нявольнікаў Цар-горад, — мякка-ўкрадліва загаварыў Міхаіл.

Адчайнае жаданне выпрабаваць свой лёс, сваю ўдачу захапіла дзяўчыну. Здалося — стаіць на высокім будынку і вось-вось альбо ўпадзе, каб разбіцца да смерці, альбо… І колькі ж пачуццяў змяшчаецца падчас у адным-адзіным імгненні!

— Я згодная! — сказала яна рашуча.

— Мікіта! — закрычаў Нікіфар, і амаль у тое ж імгненне служка з'явіўся на парозе; выслухаўшы распараджэнне, увесь падабраўся, як ганчак, каб імчацца, куды скажа гаспадар, і знік.

Няўлоўная ноч глядзела скрозь вокны варожа і падазрона: жывы агонь свечак быў яе ворагам, бо адганяў прэч ад людзей у час, які належаў толькі ёй. Непагадзь, якая ўсчыналася, была, наадварот, памочніцай — людзі ўлягуцца ў свае норы, свае ложкі-труны і будуць цалкам належаць ёй, і толькі яна будзе рашаць, каму наслаць сон ці жахлівы кашмар. І, нягледзячы на свечкі, яна спрабавала падступіцца бліжэй, наваліцца цяжарам… Ды Нікіфар, нібы адчуўшы тое, зноў крыкнуў: «Музыку!», і амаль тут жа ў пакой праслізнуў заспаны арфіст, які, беражліва паставіўшы арфу ля каленяў, стаў ціха перабіраць струны.

Але душа Жывены, як сойка, кружылася над служкам, які, адварочваючы галаву ад шалёнага ветру, што імчыцца па пустэльных вуліцах горада, ляцеў зараз на кані да Ўлахернскай гавані. Вось ён дабіраецца да прычалаў, дзе моцныя якары ледзь утрымліваюць на месцы цяжкія гружаныя лодзіі — кумварыі, цяжкія баявыя караблі — драмоны, усіі, памфілы. А больш лёгкія стругі і халендзіі калоцяцца на месцы, гатовыя ўзляцець разам з цёмнымі, халоднымі хвалямі, якія сёння нават тут, у гавані, нястрымна б'юцца аб бераг, а зусім недалёка, у моры, уздымаюцца ў цемры, сцяна за сцяной ідуць на горад і з жахлівым шумам разбіваюцца аб скалы. Жрыца амаль дакладна бачыла, як хлопец углядаецца ў стругі, але ніхто не чуе яго, і ён кіруе да высокай вежы, дзе гарыць агеньчык, пасля караскаецца па прыступках і заходзіць да гемілахіта — камандзіра атрада воінаў, якія дзяжураць тут удзень і ўначы. Шыракалобы, мажны, як бык, у жалезным панцыры на грудзях і кароткіх скураных штанах, прыкрытых, пакуль ён дрэмле, цёплай ваўнянай хламідай, гемілахіт слухае пасланніка коміта, пачціва прапануе яму сесці, але на пытанне, ці ідуць сёння караблі ў Херсанес, адмоўна ківае галавой. «О, не адмаўляй», — моліць яго Жывена, моліць адчайна, з усёй сілай надзеі. Але не — яе сіла тут ні пры чым, ён пацвярджае: заўтра ў мора не выйдзе ніводзін карабель, пра гэта казаў і галоўны наглядчык.

А гэта значыць, што яна застаецца тут, у гэтым доме, і не зможа збегчы, знікнуць адсюль!

— Ох! — вырвалася ў Жывены, яна схілілася над сталом, упала рукамі і галавой на вышыты залатымі грыфонамі абрус. Гэта не Ашвіны падалі ёй знак, гэта страшная багіня смерці Мара засланіла ёй вочы, асляпіла залатымі агеньчыкамі свечак і цяпер стаіць над ёю і зласліва смяецца…

— Што з табой? — Нікіфар падняў яе галаву, дзынькнула разгубленай нотай струна, Васіль падскочыў з кратэрам віна.

…Яна застанецца тут, у праклятым горадзе, дзе вырываюць распаленымі абцугамі вочы, а пасля сцелюцца на падлозе перад абразамі! І просяць даравання, і зноўку робяць тое самае! Птушкі-пачвары, вышытыя золатам, здалося, ажылі пад яе рукамі, пад локцямі, яны стараюцца задзяўбці яе, не даць вярнуцца назад, у свой храм, на сваю зямлю, дзе на Менцязі сцелюцца і абвіваюць яе ногі шаўковыя травы, дзе мякка спаць на верасах, дзе…

— Караблі не ідуць сёння ў Херсанес! — прастагнала дзяўчына.

— Адкуль яна ведае? — здзівіўся Васіль.

— Я ведаю гэта!

Візантыйцы пераглянуліся.

— Нікіфар, можа, мы робім нядобрую справу — калі яна чараўніца, то тады зразумела, што на нас найшло і чаму мы згадзіліся ілжэсведчыць, — выказаўся Міхаіл. Астатнія разгублена маўчалі. Але Нікіфар гнеўна глянуў на сяброў:

— У каго з нас у такую вось хвіліну не раскрываюцца вочы? — ён павысіў голас. — Уратаваць нявінную істоту, урэшце, проста прыгажосць — хіба не абавязак кожнага эліна?

— Магчыма, ты маеш рацыю, — прамовіў нарэшце Васіль. Гермаген, хаця і няўпэўнена, згодна кіўнуў галавой.

— Ну, вось і добра, — з палёгкай уздыхнуў Нікіфар. Ён падышоў да дзяўчыны.

— Выпі, - і ён амаль ткнуў ёй у вусны кратэр. Павярнуўся да сяброў, разгублена патлумачыў: — Яна не ў сабе, бо добра разумее, што яе можа чакаць заўтра.

І перайшоў на італьянскую мову:

— Я не хачу губляць яе! Не хачу! Што яшчэ можна зрабіць, каб не страціць золатавалосую славянку?

— Нічога, — змрочна адрэзаў Міхаіл. — Альбо яна — альбо выгнанне ці нават смерць.

— Тады спачатку я дам ёй вольную. А вы будзеце сведкамі.

У зачыненыя вокны білася непагадзь, дождж барабаніў па каляровым шкле, і свечкі мігцелі, ад чаго святыя на абразах глядзелі спачувальна і здаваліся жывымі. Пісец рыпеў пяром па пергаменце.

Пакідаючы за сабой ручаіны, шлёпаючы намакрэлымі сандалетамі, увайшоў Мікіта і расказаў, што ніводзін карабель не выйдзе заўтра ў Понцкае мора. Нікіфар сам нагбом выпіў віно, якое засталося ў чашы, загадаў слугам размясціць гасцей па пакоях.

— У першы час* вас разбудзяць, — сказаў ён. — Будзьце гатовыя. А я пашлю яшчэ ганца ў манастыр Касмідыя**.

* У 7 гадзін раніцы.

** Усе справы сям'і павінна была засведчыць у Візантыі царква.

— Прасі айца Іаана ад усіх нас. Мы ўсё ж разам хадзілі ў школу, і мой бацька дапамог яму атрымаць гэтае месца ў сталічным храме, — ужо на парозе нагадаў друнгарый віглы.

Усе разышліся. Але ў сем гадзін, хто на насілках, хто на кані — усе яны былі ля дзвярэй царквы Касмідыя. Да іх дадаўся яшчэ вольнаадпушчанік сям'і Скліраў Дыянісій, які меў багатую краму ў раёне Маландзійскай брамы, і яго жонка.

Дождж калаціўся ў паўночную сцяну храма, ранішняе святло неахвотна запаўзала ў высокія вокны; на пантофлях святара абсыхала чырвоная гліна. Скарамангій* Нікіфара — карычневы, з бліскучай сярэбранай каймою, вісеў на ягоных плячах як чужы.

* Адзенне накшталт каптана для выхадаў у свет.

— Пачнём, — распарадзіўся айцец Іаан.

Коміт з адчаем глядзеў на Жывену, было бачна, што ў ім адбывалася барацьба — вочы гарэлі, як у звера, у якога вырываюць здабычу. Яна ж вачэй не ўздымала, але твар быў бледны, як у нежывой.

— Пачынай! — штурхануў сябра пад локаць Міхаіл. Тады, як апамятаўшыся, той вывеў дзяўчыну да алтара і аб'явіў:

— Жонка мая хацела даць гэтай рабыні вольную. Я ж, улічваючы вялікую дапамогу дзяўчыны ў час хваробы жонкі і цяпер, хачу павялічыць літасць нашага дома і аб'яўляю яе сваёй дачкой, а таксама прашу блаславення царквы на гэтую добрую справу.

Голас яго перарываўся, нібыта душылі коміта парывы халоднага ветру.

— Калі ў прысутных ёсць пярэчанні, хай скажуць пра гэта зараз, — святар абвёў усіх вачыма, але ніхто не паварушыўся.

— Хачу, каб ты пакляўся святымі дарамі, што не меў з вольнаадпушчаніцай, будучай сваёй дачкой, ніякай грахоўнай справы, — загудзеў святар.

— Клянуся святымі дарамі.

— А па якой прычыне ты робіш яе прыёмнай дачкой?

— Я спавядаўся табе пра ўсё, святы айцец. Але няхай гэта застанецца закрытым для іншых, бо ніхто не ведае шляхі гасподнія, якімі прыходзяць да царквы грэшнікі, - Нікіфар, сам таго не заўважаючы, да болю сціснуў руку Жывены, на ілбе ў яго заблішчэлі кроплі поту.

Тады, кіўнуўшы галавой, зноў загудзеў на ўсю царкву святар:

— Я аб'яўляю вольнаадпушчаніцу Жывену прыёмнай дачкой Нікіфара Скліра, шчырага сына царквы і аднаго з нашых дабрачынцаў, і даю ёй новае імя — Ефрасіння, — святар працягнуў руку, куды служка ўклаў загадзя падрыхтаваны скрутак паперы. — І даю гэтае сведчанне ў тым, што было ўсё зроблена згодна з законамі, зацверджанымі яшчэ пры Канстанціне Вялікім і яго маці Алене… Вы, прысутныя, падпішаце гэтае сведчанне.

— А ты, — звярнуўся ён да Жывены, — павінна не забывацца на сваіх новых родзічаў, памінаць іх у малітвах — камітэсу Еўдакію, твайго дзядзьку Алусіяна, род Скліраў…

Святар раздаў усім невялікія абразы, але Жывена ад хвалявання не разгледзела, што намалявана на іх, толькі загарнула ў шаўковую хустку, якая была ў яе на плячах.

Абрад скончыўся, але ўсе стаялі прыгнечаныя, пасля сталі паціху разыходзіцца.

Нікіфар пасадзіў Жывену ў свае насілкі.

— Ты цяпер мне дачка, дык прывыкай.

Некаторы час яны сядзелі моўчкі. Пасля дзяўчына ціха запыталася:

— У цябе быў брат, гаспадар?

— Не проста брат, а блізнюк, падобны да мяне як дзве кроплі вады.

- І што з ім сталася?

— Ён памёр ад ліхаманкі. Я таксама цяжка хварэў, аднак выжыў. Тады ж наш род уклаў у гэтую царкву вялікі дар за памінанне майго брата, бо Казьма і Даміян — таксама боскія браты-блізняты, як і мы з братам. Зрэшты, на іконцы, якую даў табе святар, блізняты надта падобныя на нас з Алусіем, яшчэ юных.

Хмурая непрыветная раніца, бляклае полымя свечак, пах сырасці — усё, што паглыбляла яе адчай, нібы адступілася. Выцвілы, як пасля засушлівага лета, ейны свет зноў напоўніўся фарбамі, заспяваў, набыў сваю пукатасць і выразнасць. Ашвіны не пакінулі яе, яны тут, і няхай носяць іншае імя, але гэта яны, яны! Дый яна сёння змяніла сваё ранейшае імя, схавала яго ў глыбіні душы, як хавалі некалі глыбока ў зямлю клады, заклінаючы іх духамі.

Яна разгарнула шаўковую хустку, угледзелася і ледзь не войкнула: золатавалосыя светлыя юнакі былі якраз такімі, якімі не раз з'яўляліся перад ёю падчас мараў, трызненняў у далёкім Новагародскім храме, толькі яны тут, на іконе, былі ў доўгіх сініх туніках, і іхнія рукі смірэнна ўздымаліся наверх, да неба. А на чырвоных, сініх, зялёных чатырохкутніках-клеймах вакол іх месціліся розныя звяры, аднак жа самымі вялікімі былі коні!

— У нашых продкаў яны былі Дыяскурамі, грэкі надта любілі ўздаваць ім хваласпевы, — крануў яе за плячо Нікіфар. — Ты, можа, і не заўважыла, але і ў нас у парадным пакоі ёсць старадаўні абраз Казьмы і Даміяна, толькі невялікі. Яго заказаў наш бацька, калі мы нарадзіліся.

Насілкі крануліся, але на імгненне расчыніліся дзверы царквы, і яна ўбачыла святара, які, укленчыўшы перад алтаром, маліўся. Яна адчула ягоную няўпэўненасць.

- Імператар можа пакараць яго?

— Калі разгневаецца. Але хто паспее яму данесці, што абрад удачарэння праведзены толькі сёння? Я прасіў айца Іаана паставіць на пергаменце мінулы месяц, і ён гэта зрабіў, каб уратаваць мяне.

Нікіфар гаварыў гэта, але ўпершыню пачула дзяўчына страх і ў ягоным голасе — вялікі страх перад бязмежнай уладай, якая магла ў адно імгненне спапяліць яго, як маланка.

Дождж заціх, але жоўтыя лісты платанаў прыліпалі да роўных каменных пліт прыгажэйшай вуліцы Канстанцінопаля Месы, якая вяла да Галоўнага Палаца. Яны падалі і падалі, усцілаючы торг паміж форумам Канстанціна, а таксама плошчу Таўра. Чорная хмара, здавалася, зачапілася сваім хітонам за крыж на велічным храме Сафіі, а заліў Басфора за ёю быў свінцова-шэрым і непрыветным.

Насілкі, на якіх неслі Нікіфара і Жывену ў Вялікі Палац, былі ўжо не летнія, з артагазавымі* занавескамі, а прызначаныя для зімовага ўжытку, і рассоўваючы цяжкія завесы з нашытымі на іх гербамі роду Скліраў, Жывена старалася, каб халодны вецер не надта выстуджваў яе, бо была яна ў шаўковым адзенні, як таго патрабаваў прыдворны цырыманіял.

* Род шоўку.

Па загадзе гаспадара на досвітку ў дом прыехала адна з далёкіх цётак Скліра, якая ў маладосці служыла ў Палацы апаясанай папіяй*, а пасля трапіла ў няміласць і цяпер дажывала век шчодрасцю Нікіфара. Цётка дапамагла ёй апрануцца. Шапатлівая, шэрая, як моль, Ірына ажывілася, успомніўшы былое, і папрасілася ў кладавыя, дзе ляжалі скруткі тканін, сувоі карункаў, стаялі каштоўныя, шытыя золатам пантофлі былых уладальніц старадаўняга маёнтка, віселі дзібаджы**, дзівіцісіі***, скарамангіі. Вохкаючы ад таго, што зусім няма часу, яна падабрала для Жывены рэдкай прыгажосці тканіну — якраз пад фіялкавыя вочы, знайшла не надта дарагія падвескі з дробнымі жамчужынамі, сама прымерала дзяўчыне сандалеты, выбрала самыя маленькія, з сярэбранымі клямрамі. Рабыні хутка падшылі дзяўчыне туніку, злёгку падвялі вочы і нацерлі яе цела пахкім алеем.

* Высокі прыдворны тытул.

** Шаўковыя персідскія покрывы.

*** Параднае адзенне.

— Мы не будзем рабіць табе прапалому, усё ж гэта прычоска толькі для знатных жанчын, а ты, хаця толькі што стала знатнаю, у вачах імператара яшчэ нішто, — хутка завіхаючыся вакол Жывены, тлумачыла Ірына. — Мы надзенем табе на галаву сярэбраны абручык і распусцім валасы — яны самы лепшы твой убор. І трошачкі замажам цені пад вачамі, затое злёгку кранём чырвоным шчокі…

Дзяўчына не пазнала сябе, калі зірнула ў бронзавае люстэрка. Іранічна ўсміхнулася. Колькі значэння надаюць рамеі абрадам! Нельга ісці да імператара, калі на табе не будзе парфумы і пазногці не пакрытыя лакам. Але хіба справа ў гэтым? Яе моц не ў парфуме, і калі суджана перамагчы ў будучым паядынку, то толькі сілай духу. А ў яе сёння ёсць такая сіла, яна верыць, што не зможа імператар загадаць асляпіць ці пакараць яе смерцю. І таму, што не распусніцаю паўстане яна перад ім, а дачкой канюшага, і яшчэ таму, што падвойны знак падалі сёння Ашвіны. Менавіта ў царкве Казьмы і Даміяна яна і даведалася пра Нікіфара і Алусія, таксама блізнятаў. А сімвал гэты няпросты, ён значыць, што не ўсё, прызначанае ёй тут, у Візантыі, збыта і перажыта. Яшчэ ж нешта павінна тут адбыцца. Але толькі не смерць! Смерць яна адчула б. Вось толькі на які час затрымаюць тут абставіны?

І адразу падступіла пад сэрца нешта цяжка-злавеснае. Але, страсянуўшы галавой, скінула з сябе гэтае адчуванне Жывена. Не час, не месца. Усё роўна прыйдзе, што прызначана, і заспее яе там, дзе трэба…

— Ты запомніла ўсё, што сказала табе Ірына? — перапыніў яе думкі Нікіфар. Ён сядзеў засяроджаны, ліловы колер падкрэсліваў яго сівую бараду, жаўтлявы твар, апушчаныя плечы. Жывена кіўнула.

— Тады паглядзі наперад, толькі не надта высоўвайся. Вялікім Палацам у нас называюць некалькі будынкаў. Бачыш той, ніжэйшы? Ён называецца Дафна, яму восем стагоддзяў, і стаіць ён ля іпадрома і плошчы Аўгустыён — іх адсюль не бачна. А там, за ім, іншыя — Эрас, Містэрыён, Камілас, Мусікас. Імператар прымае нас у найпрыгажэйшым і самым любімым ім палацы Трыконху — бачыш, рабы павярнулі направа, да Змяінай калоны?

Калона з зялёнага мармуру, уся як звітая змяя і ад таго празваная Змяінай, здавалася гігантам, які таксама сцеражэ агромністы комплекс імператарскіх палацаў.

Трыконх нават у гэты непрыветны лістападаўскі дзень быў асляпляльна-прыгожым. Пазалочаны дах рэзка кантраставаў з цёмна-зялёным шэрагам міртавых кустоў, што ўздымаліся амаль да другога паверха. Адкрытая галерэя з калонамі была зроблена з ружовага мармуру, а трыбуны для маленькага іпадрома і басейн — з белага. Ля басейна сядзелі белыя мармуровыя львы, з пашчаў іх, нягледзячы на халодны дзень, струменілася вада. Познія, ужо прывялыя ружы ўсё яшчэ не былі зрэзаныя, яны ажыўлялі дарожкі, па якіх, сышоўшы з насілак, крочылі Нікіфар і Жывена — ніхто не мог, апроч імператарскіх родзічаў, пад'язджаць на конях альбо ехаць у насілках да самага ўвахода ў любы з імператарскіх палацаў.

Адчыніліся шырокія палісандравыя дзверы, іх абдаў пах ружавай вады і духмяных алеяў. Па белай мармуровай падлозе, дзе некалькімі пакаленнямі майстроў выкладзеныя былі мазаічныя пано з паўлінаў, ільвоў і грыфонаў, ступаць было цяжка: слізгацелі ногі ад нейкай спецыяльнай масцікі, якою націралі падлогу, каб не падрапалі яе наведвальнікі. Шырокая белая лесвіца вяла наверх. Там на сцяне была выкладзеная каляроваю смальтай галава анёла ў карычневых, жоўтых і чырвоных колерах. Коміт і дзяўчына хацелі падняцца наверх, але раўдухі-вартавыя трымалі сякеры скрыжаванымі, таму давялося чакаць унізе.

Неўзабаве да іх спусціўся сам паракіманен* Канстанцін. Круглы безбароды твар еўнуха быў заклапочаны.

* Начальнік службы асабістых пакояў імператара.

— Яны тут зусім звар'яцелі, - сказаў ён. — Хочуць замяніць усіх грэкаў. А што разумеюць франкі? Сячы мячом, рагатаць і тупацець сваімі ботамі па свяшчэнных пакоях рамеяў. Ты ўсё-ткі ўзяў з сабой наложніцу? Лепей табе было б задушыць яе, можа, тады ты суняў бы гнеў імператара.

Калі ж Нікіфар расказаў яму пра ўдачарэнне, еўнух задумаўся, але пасля безнадзейна махнуў рукой:

— Ну, дык аддадуць яе гэтаму… рыцару. А можа, загадаюць пайсці ў манастыр. І гэта будзе лепшым выйсцем, павер мне, коміт, таму што Балдуін сёння з раніцы адправіў на смерць чатырох рамеяў, і не з горшых! Страх перад Міхаілам Палеолагам мучыць яго, страх згубіць Царгорад і ўладу.

Ён жэстам паказаў, каб яны ішлі за ім, і спешна павёў наверх, але павярнуў не ў Тронную залу, а направа. На здзіўленае пытанне, куды яны ідуць, еўнух змрочна азірнуўся:

— Ён захацеў прымаць сёння ў Палаце Юстыніяна, я ледзь паспеў прыгледзець, каб там усё было ў парадку. Я ж кажу — усё кумільгом!

Яны ішлі і ішлі — праз галерэі, дзе стаялі мармуровыя статуі язычніцкіх багоў, антычныя амфары — залатыя, срэбраныя, з дзівоснымі распіснымі ўзорамі. На сценах вісела дарагая зброя — кальчугі, мячы, дзіды, нават славянскія шаломы, і ўсюды — у шкляных альбо каменных куфрах з адкрытымі вечкамі — ганарліва ззялі крыжы, кароны, абручы з каштоўнымі камянямі, а ў палацы Дафна, у палаце, праз якую яны праходзілі, сцены аздабляла залататканае, пераліўна-шаўковае, парчовае, аксамітавае адзенне («былых імператараў і імператрыц», — шапнуў Нікіфар).

— Я вяду вас доўгім шляхам, — азваўся на гэтыя словы еўнух, — каб вы паглядзелі хаця б тысячную частку багаццяў Вялікага Палаца. Не кожнаму шчасціць гэта бачыць, і табе, таўраскіфка*, нечувана пашанцавала. За такое не шкада і заплаціць жыццём!

* Славян у Візантыі таксама называлі таўраскіфамі.

Нікіфар ласкава дакрануўся да Жывены, як бы суцяшаючы яе і стараючыся захіліць ад непрыязных слоў Канстанціна, але дзяўчына нават не заўважыла таго. Уся яна была як напятая струна, і адчайнае, нават нейкае гарэзлівае пачуццё не пакідала яе. Так было ў самыя нялёгкія моманты жыцця, калі само яно, жыццё, было птушкай, за якою, паклаўшы смяротную стралу на цеціву, назірае паляўнічы. У птушкі ёсць адно — неба, яго ахоўная бездань, і крылы, дзе прагай выратавацца трапеча кожнае пяро…

— Не палохайся, калі ўбачыш, як ля сцяны зарыкаюць ільвы, а на дрэвах заспяваюць птушкі, - нібы адчуўшы яе стан, шэптам папярэдзіў коміт. — Яны — не жывыя, іх рухае вада. Колькі стагоддзяў таму іх зрабіў наш вучоны Леў Матэматык. А яшчэ вынайшаў ён светлавую сігналізацыю, каб паведамлялі службы, што робіцца ў імперыі.

І сапраўды — калі яны ступілі ў доўгую галерэю, раптам пырснулі ўверх блішчастыя струмені, і на залатых дрэвах заварушыліся, як жывыя, залатыя птушкі з сярэбранымі дзюбкамі. Пачулася музыка. І тут жа злева зарыкаў мармуровы леў, адкрываючы пашчу. Убачыўшы паракіманена, закаваныя ў жалеза воі расступіліся, адвёўшы дзіды, і коміт з дзяўчынай уступілі ў палату Юстыніяна. Сцены тут былі не абвешаныя каштоўнасцямі, у ёй было нават трохі пуста ў параўнанні з іншымі. Але высокая столь гэтай палаты была празрыстай, і адтуль лілося святло, падаючы на падлогу, на калоны, якія былі зроблены з зялёнага мармуру, спрэс зрэзанага найтанчэйшымі ўзорамі. Над калонамі свяціліся мазаікі — ранейшыя імператары, іх жонкі, дзеці ішлі, здавалася, бясконцым шэрагам, адрачоныя і адначасна ўрачыстыя. Дзесьці тут былі Канстанцін V, празваны Кабылятнікам за сваю любоў да коней, які расправіўся са славянамі Македоніі з нязвыклай нават для гэтай жорсткай краіны лютасцю, недзе горда глядзіць на прысутных севаста Ірына, ягоная ўдава, якая асляпіла свайго сына Канстанціна VI, каб самаўладна сядзець на троне і рабіць тое, што захоча. І іншыя, памяць аб якіх застанецца вечна, бо пісалі яны яе па ўсім свеце — крывёю і ашуканствам, інтрыгамі і заваблівасцю сваёй пышнай краіны…

Яна ішла наперад, але вочы былі прыкутыя да мазаік, а калі апусціліся ўніз, дзяўчына здрыганулася: яе погляд сустрэўся з вачыма Райнера. Так, гэта ён быў тут, у плашчы з чырвоным крыжам. Высокі і вузкі, як меч, стаяў нямецкі рыцар пасярэдзіне купкі людзей.

Пакуль яна ішла, іх позіркі скрыжаваліся.

Мінулае прамільгнула перад ёю, нібы хтосьці паказваў малюнак за малюнкам — вось у дзень каранацыі яна ляціць на кані па шумлівым, вясёлым Новагародку, а гэты, тады яшчэ танклявы, спрытны юнак лупіць сваю кабылу бізуном і нешта крычыць, не памятаючы сябе, імкнучыся перагнаць ейнага скакуна…

А вось ён стаіць перад ёю ў храме і глядзіць позіркам умольным і ненавісным адначасна. А яна, уся захопленая сваім жыццём і лёсам, нібы здалёк пазірае, як, раструшчаны ягоным ботам, пырснуў асколкамі ва ўсе бакі чырвоны рубін.

О, каб прадбачыць будучае! Каб жа было дадзена бачыць, ад чаго прарасце насенне зла!

Чужымі і варожымі былі яго вочы, але нешта нібы маланкай мільганула ў іх, і яна адчула — ён жадае яе. Жадае гэтак жа шалёна і нястрымна, як і там, на радзіме. І гэта ўжо вышэйшае за яго і яе. Ён не аддасць яе нікому, а калі не ўдасца вырваць, лепей пашле на смерць.

Еўнух хуткім, завучаным шэптам растлумачыў ёй, хто сёння будзе прадстаўляць інтарэсы Райнера.

Усе яны — чырванашчокі, нізкі эпарх — прэфект горада; мажны, на галаву вышэйшы за іншых этэрыярх; вёрткі, рыжы, як ліс, лагафет дром, які адказваў не толькі за пошту* і знешнія адносіны, але і займаўся дзяржаўнай бяспекай, а таксама тры рыцары-чужаземцы — з непрыхаванай цікавасцю назіралі, як займалі ўказанае еўнухам месца іхнія адказчыкі. У палаце былі яшчэ прысутныя: каля памоста, пакрытага цёмна-барвовымі дыванамі, на якіх месціўся высокі сярэбраны трон з інкрустацыямі і пазалочанымі поручнямі ў выглядзе львіных лапаў, стаялі ў строга вызначаных месцах прыдворныя, згодна са сваімі пасадамі. Сярод іх былі і жанчыны: у высокіх, як вежы, прапаломах, абвітыя белымі вуалямі, у мантыях, некаторыя ў пурпуровых, што азначала прыналежнасць да імператарскай сям'і, і амаль у кожнай на грудзях ззялі перлы і рубіны, а ў валасах блішчэлі дыяманты.

* У візантыйцаў пошта была важным дзяржаўным ведамствам.

Ціхі гул стаяў вакол; ён відавочна ўзмацніўся, калі ў палату зайшлі Нікіфар і Жывена, і не пераставаў вібрыраваць вакол іх, нібыта рой надакучлівых мух. Аднак гэта не перашкаджала ўсім пільна сачыць за аксамітавай чырвонай заслонай — з-за яе павінен быў з'явіцца імператар. Ужо дзіэтарыі распалілі кадзілы, і пахкі дым тонкімі струменьчыкамі прабіваўся з-за другой заслоны, злева ад трона, ужо апаясаная папія ўзялася за цяжкія колцы са слановай косці, каб прыўзняць заслону перад імператарам, аднак той не выходзіў.

Перавальваючыся, даклыпаў да памоста прэпазіт, паправіў складку на дыване, падняў руку, і ўсё сціхла. Загучала ціхая музыка за паўднёвай заслонай, зладжаны хор пачаў хваласпеў, аднак спевакоў не было бачна — яны не мелі права глядзець на імператара рамеяў. А ён ужо ішоў — у барвовым дзівіцісіі, з мантыяй, шытай золатам, што ляжала на мажных, пульхных плячах, у барвовых ботах, — і тыя, хто стаяў ля памоста, нізка схіліліся ў паклоне, а тыя, хто стаяў далей, упалі ніц і паднялі галовы толькі тады, калі імператар, цяжка ўздымаючыся па прыступках, падняўся да трона і ўсеўся ў крэсла.

Па знаку прэпазіта наблізіліся і ўсталі раздзеленыя на дзве купкі абвінаваўцы і адказчыкі. Змрочныя вочы імператара з чырвонымі пражылкамі спыніліся на Жывене, пасля на коміце, голас яго прагучаў раўнадушна, але з пагрозлівымі ноткамі:

— Чаму ты не аддаў рабыню яе гаспадару?

— Ён… ён не прасіў яе ў мяне! — разгубіўся коміт.

— Прасіў! — азваўся этэрыярх. — Я сам двойчы пасылаў лісты коміту, але ён палічыў, што занадта знакаміты і радавіты!

Нібыта выбітая з шахматнай гульні фігура, Нікіфар пахіснуўся.

— Гавары! — ярасна крыкнула Жывена. Ніхто не пачуў голасу — яна падумала тое сама сабе, але гаспадар яе нібы ажыў.

— Я прывёў сюды сваю прыёмную дачку Ефрасінню, каб разам з ёю прасіць літасці ў найміласцівага з усіх імператараў Візантыі. Каб была жывая мая жонка Еўдакія, яна далучылася б да маёй просьбы, бо Ефрасіння, якая атрымала ад Бога дар лекавання, шмат аблегчыла яе невыносныя пакуты…

Голас Нікіфара дрыжаў, аднак гучаў на ўсю палату. Экзарх, выслухаўшы яго, выступіў наперад. Калі ён і разгубіўся ў першую хвіліну, то хутка ачомаўся.

— Гавары! — загадаў Балдуін Другі.

— Найсвятлейшы і ўселітасцівы аўгуст, думаю, што коміт пераступіў і боскія, і чалавечыя законы. Усім вядома, што славянка была яго наложніцай. Зрабіўшы яе прыёмнай дачкой, ён нанёс абразу і ўсім нам, і нябожчыцы, якая, мабыць, перад судом Божым сведчыць аб несправядлівасці, і болей таго — аб граху смяротным…

— Я пакляўся ў царкве перад абразом Божым, перад святымі пакутнікамі, што ні разу не дакранаўся да гэтай жанчыны з грэшнымі намерамі. А вось рыцар Райнер, які павінен дбаць аб Ордэне і чысціні цялеснай, выкраў яе ў час падарожжа і сапраўды хацеў зрабіць сваёй наложніцай, але яна ўцякла, бо Госпад не дапусціў такога… — парыраваў коміт.

У вачах імператара ўпершыню ўспыхнула цікавасць. Ён пераводзіў вочы з Нікіфара на Райнера, а пасля жэстам паказаў рыцару, што той можа гаварыць.

— Мы рабілі тую справу, дзеля якой ваявалі ў Святой Зямлі і на землях язычнікаў, - прыводзілі паганцаў да Бога. Так, я захапіў яе разам з іншымі, але толькі дзеля таго, каб самому ахрысціць, прымусіць адчуць ісціннага Бога, бо толькі хрысціян нам не дазволена браць у палон.

Рыцар Райнер гаварыў упэўнена, цвёрда, і гул адабрэння пакаціўся па палаце. Адчуўшы падтрымку, ён працягваў:

— Я папрасіў не аддаць мне маю рабыню, не! Я выкупіў бы яе, але коміт мне адмовіў — дакладней, не адказаў на лісты. Мяркую, што маю на яе першапачатковае права. І мне здаецца, што коміт у маёй асобе пакрыўдзіў усіх рыцараў Хрыстовых.

— Мы аддаём за цябе, імператар, сваю кроў і жыцці, і верылі, што твае прыдворныя таксама, як і ты, цэняць гэта! — падтрымаў яго адзін з рыцараў. — Да таго ж… Не адказваючы на лісты этэрыярха, гэты чалавек, — ён пальцам паказаў на Нікіфара, — не раз пісаў свайму сыну ў Нікею, просячы, каб той падбухторваў Палеолага ісці на Цар-горад, і абяцаў зрабіць так, каб у зручны час былі адкрытыя для нікейцаў брамы.

— Таму, о святлейшае сонца наша, — тут жа падтрымаў яго этэрыярх, — калі рабыня зрабілася прыёмнай дачкой коміта, хай разам з ім адказвае за ягоную здраду!

Нікіфар збялеў так, што здалося — у яго ўжо няма твару, а ёсць толькі нешта невыразна-адчайнае, адкуль данеслася, як стогн:

— Гэта няпраўда! Я пісаў сыну, але не заклікаў ісці на сталіцу!

— Тады хай пра гэта скажа сведка, — злавесна вымавіў этэрыярх.

Ён і яго рыцары, чужаземцы-лаціняне, ненавідзелі грэкаў і лічылі, што тут, у распешчанай Візантыі, губляецца тое, чым яны ганарыліся заўсёды: дух ваяўнічасці, гатоўнасць аддаць сваё жыццё за права быць першым на турніры, у баі, у любой спрэчцы. Этэрыярх не браў у сваю варту, якая абараняла горад, ніводнага з візантыйцаў, нават калі такое жаданне выказваў сам Балдуін Другі. Адзіны ў гэтым горадзе, ён гаварыў з імператарам як воін з воінам, нагадваючы Балдуіну слаўныя рыцарскія часы паходаў у Святую Зямлю, у якіх прымалі ўдзел яшчэ яго бацька, дзед, шматлікія родзічы. Начальніка імператарскай гвардыі любіў наследнік імператара Філіп, і нават Беатрычэ, дачка герцага Карла Анжуйскага, у свае юныя гады захаплялася яго подзвігамі ў турнірах і славай першай шпагі дзяржавы.

Пра гэта ведаў Нікіфар, і страх памуціў яго галаву, падкраўся пад сэрца: сапраўды, ён некалькі разоў пасылаў з Салімам лісты да сына, дзе скардзіўся на імператара і спадзяваўся на канец панавання лацінян. Таму, убачыўшы, як уводзяць у палату ягонага слугу, ён адчуў, што зараз можа ўпасці — ногі яго дробна дрыжалі, дрыжаў ён сам.

Салім поўз да імператара, скуголячы і падвываючы хваласпевы. Прэпазіт ударам нагі прымусіў яго замаўчаць, бо слуга, сам таго не ведаючы, замахваўся на свяшчэнныя правілы — нават хваласпевы дазваляліся не кожнаму, тым болей слузе. Ледзь жывы ад жаху, мусульманін пацвердзіў, што вазіў лісты ў Нікею.

— Ён непісьменны! — не сцярпеў Нікіфар.

— Але я чуў, я чуў, як высакародны сын, прачытаўшы ліст, казаў, што страціг Аляксей*, военачальнік праклятых нікейцаў, якія хочуць адваяваць у цябе імперыю, будзе радавацца такой дапамозе! — галасіў Салім.