Засценак Малінаўка

Аркадзь ЧАРНЫШЭВІЧ

ЗАСЦЕНАК МАЛІНАЎКА

Раман

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

Засценак Малінаўка ляжаў на поўдні былога Слуцкага павета, дзе канчалася поле і пачыналіся балоты Палесся. Ворная зямля ў малінаўцаў была напалову слуцкая — тлустая і ўраджайная, напалову палеская — пустая і пясчаная. Усе палеткі пачыналіся з паўночнага боку слуцкай зямлёй і паступова канчаліся на поўдні жоўтым пясочкам.

Сенажацяў паблізу засценка не было. Усе сенажаці ў «чорта ў лазе», у самым Палессі, вёрст за пятнаццаць ад Малінаўкі. Зваліся яны Воля. «Волі», праўда, хапала, але была яна бясконцым балотам, гіблым і топкім. Расла на ім асака-разун — жывёла не хацела есці.

Твань на Волі была такая, што ў мокрыя гады не ўлезеш ні з касой, ні з граблямі. Косіш тую асаку, а яна адразу на ваду лажыцца — як яе высушыць? А бывала і так, што высахне сена, толькі б яго зграбаць, а дождж як ліне, дык падплыве ўсё. Вось табе і накасіў... Зусім бы дрэнна было малінаўцам з пошарам, але яны навучыліся сеяць канюшыну. Першы пасеяў яе Юстынь Сташэвіч. Нагараваўся, пакуль вырасла, пільнаваў свае нівы і дзень і ноч. Ведама, на ўсіх нівах папар, а на яго — канюшына. Больш за палову пасеваў стравіла вясковая скаціна, ды яшчэ папрокаў колькі пачуў.

Аднак калі паглядзелі малінаўцы, якія спраўныя ды гладкія сталі коні ў Юстыня, як добра ядуць каровы нават жытнюю салому, калі ператрасеш яе з канюшынай, то самі кінуліся шукаць насенне і сеяць канюшыну. Не хапала ў Малінаўцы і пашы. Каб не куплены лес, які зваўся Маргі, зусім хоць ваўкамі вый. Паша ў Маргах таксама была нікчэмная і ад засценка далёка. Як паходзяць каровы цэлы дзень, дык усё малако растрасуць і дадому варочаюцца з пустымі вымямі, ды яшчэ галодныя, не раўнуючы, як сукі. Пустазелле з-пад ільну ды пшаніцы жаруць, аж давяцца, а пойла толькі падавай, па цэбру выжлукцяць.

Аднак жылі малінаўцы нельга сказаць каб вельмі дрэнна. Хто меў паўвалокі зямлі, зусім за пана сябе лічыў. Не гаравалі і тыя, што мелі па чвэрці, хоць і тыя і другія з лапцей не вылазілі. Затое гаравалі трацячнікі, што мелі па трацяку паўвалокі. Хлеба ледзь да каляд хапала, і то папалам з мякінай. На падаткі, на іншыя расходы трэба было шукаць капейку збоку, а яе не вельмі лёгка было знайсці.

Сам засценак стаяў сярод чыстага поля. Ні лугавіны, ні гайка, ні ручайка паблізу. Да самага Слуцка кусціка не ўбачыш, хіба толькі могілкі прамінеш ды дзесяць сёл праедзеш па вярсце кожнае. Адным канцом засценак прыткнуўся да шляху, што вёў з Палесся да Слуцка. Вуліца праходзіла такою лагчынаю, што вясной у час паводкі рабілася як рака. Вада ў іншыя гады даходзіла не толькі да хат, але пападала і ў хаты, залівала скляпы. Таму і гразі хапала ад марозаў да марозаў. Абы прайшоў дождж, дык на вуліцы рабілася такая калатуша, што к суседу не выйдзеш іначай, як па загуменнях.

Будынкі ўсе старыя, бацькоўскія ды дзедаўскія. Стрэхі гнілыя, і, каб не ліўся за шыю дождж, малінаўцы кожную восень ладзілі іх і засыпалі кастрыцай.

Вечарамі зімой збіраліся малінаўцы да каго-небудзь на вячоркі, бесперапынна курылі і рэзаліся ў карты — у воза або ў дурня. Жаночае жыццё было зусім беспрасветнае. Ад цямна да цямна — гаспадарка: свінні, авечкі ды каровы, цабры, чыгуны ды вёдры. Трэба абмыць і абшыць сям’ю, а вечарам аж да поўначы прасніца, пад вясну кросны, а вясной ды летам і гаворкі няма: толькі за касу не бралася жанчына, усё астатняе ляжала на яе плячах. Таму і старыліся жанкі без пары. Пакуль дзеўка, дык за матчынымі плячыма цвіце ды ружавее, а як пайшла замуж, дык праз два-тры гады не пазнаць. Мабыць, аднае толькі ўцехі і было ў іх жыцці — у вялікае свята ў царкву схадзіць. Абуе чаравікі, у якіх вянчалася, надзене новую спадніцу і клыпае да царквы. Мо не так богу памоліцца, як маладосць успомніць, сябровак сустрэне, нагаворыцца ад душы...

Мужчыны малінаўскія былі не вельмі багамольныя, у царкву хадзілі рэдка, але споведзі ды прычасця не прапускалі. Бязбожнікам лічыўся малады Сташэвіч, Юстынеў сын Андрэй. Аднак на споведзь хадзіў і ён аж датуль, пакуль не пасварыўся з папом Сулкоўскім. Гэта быў адмысловы поп: карцёжнік-махляр і сам і яго матушка. Акрамя таго, гэты поп любіў жанчын, гарэлку, ездзіў вярхом, як сапраўдны драгун, танцаваў і спяваў, як артыст. У яго была палюбоўніца — пакаёўка ў маёнтку Чыжэвічы. Ён хадзіў да яе начамі, але не цераз мост: летам — уброд цераз раку Случ, а зімой — па лёдзе. Па-першае, так было бліжэй; па-другое, на мосце можна было з кім-небудзь сустрэцца, бо месца тое было бойкае, рух на дарозе не спыняўся і ўночы.

Вось да гэтага папа і трапіў аднойчы на споведзь Андрэй Сташэвіч.

— Ну, чым грэшан? — запытаў яго поп.

— А нічым, бацюшка,— адказаў Андрэй.

— Ты, мярзотнік, нічым не грэшан? — зашыпеў поп.— Ты не грэшан? Ды пра цябе, шэльму, уся парафія ведае.

— Я, бацюшка, нічога не ўкраў, нікога не забіў...

— Маўчы, ерацік...— пачаў поп, але не кончыў.

— А вы, бацюшка,— перабіў яго Андрэй,— у Чыжэвічы да свае Юлькі ўсё яшчэ па лёдзе ходзіце ці праз мост? Па лёдзе цяпер страшна, праваліцеся ў апраметную...

Справа была вясной, перад вялікаднем. Андрэй меў рацыю, калі гаварыў так: лёд быў і сапраўды слабы. Поп вылупіў вочы, а Андрэй павярнуўся і пайшоў з царквы.

Поп, вядома, мог бы пакараць Андрэя, але ён сам меў столькі грахоў, што пабаяўся крануць гэтага свавольнага шляхцюка. Баяўся поп і другога: Андрэй са сваімі накольнікамі мог падпільнаваць яго і вынесці ад Юлькі без споднікаў. Абмежаваўся тым, што паскардзіўся бацьку.

У сенакос усе малінаўцы адпраўляліся на сваю Волю. Пажылыя з косамі, граблямі і харчамі ехалі на калёсах наўкруг за пятнаццаць вёрст, а моладзь ішла напрасткі цераз раку і балота. Напрасткі было напалову бліжэй. Сюдой, калі замярзалі рака і балота, вазілі дамоў сена.

Малінаўцы звычайна спыняліся на грудку сярод балота. Грудок той яны празвалі Станавіскам. На Станавіску рос лясок, таму дроў хапала. Там жа быў і калодзеж, хоць неглыбокі, але з даволі смачнай вадой, якая не вельмі аддавала балотам. Тут рабілі буданы з лазовых прутоў ды сена і былі тыдні два-тры, а то і больш, уважаючы на надвор’е.

Кожны малінавец браў на сенажаць двое нагавіц. Вечарам, прыйшоўшы на Станавіска, ён здзяваў мокрыя, надзяваў сухія, а мокрыя сохлі да будучага вечара.

Быў у Малінаўцы Ладымер Некрашэвіч — ляснік. Яму далі мянушку Баран-Заяц за тое, што ён меў нейкую ламачыну-стрэльбу і, прыйшоўшы з абходу, хваліўся:

— Ну, браткі, сёння забіў зайца, але ж як барана!

Паміж Некрашэвічамі і Нарбутовічамі з даўніх часоў цягнулася нейкая варожасць. Ладымер Некрашэвіч і Лявон Нарбутовіч не ведалі, з чаго яна пачалася пры іх дзядах ці прадзедах. Яны жылі па суседству, але ў хату адзін да аднаго не заходзілі. Гэта, аднак, не перашкаджала ім вітацца пры сустрэчах, даваць «памагай бог», гутарыць, жартаваць, курыць з аднаго капшука. Па сутнасці, яны нічога не мелі адзін да аднаго, але варожасці, якая перадалася ў спадчыну абодвум, забыць не маглі. Вось на гэтай глебе і зрабілі забаўку Андрэй Сташэвіч са сваім пляменнікам-аднагодкам Тамашом, таксама Сташэвічам. Абодва былі добрыя зухі і сябравалі моцна, хоць адзін быў дзядзька, а другі пляменнік. Аднойчы яны прыйшлі да Станавіска раней за ўсіх, знялі з галіны сухія Ладымеравы штаны, вымачылі іх, выпацкалі ў балоце і павесілі на старое месца. Хутка пачалі збірацца людзі. Прыйшоў і Ладымер. Ён, вядома, адразу кінуўся да сваіх нагавіц, але, убачыўшы, якія яны, загарэўся, як агонь.

— Хто гэта браў мае сухія нагавіцы?—крыкнуў ён.

— Не ведаеш, хто? — адказаў яму Андрэй.— Лявон Нарбутовіч.

— Сукін жа ён сын! — закрычаў Ладымер.— У што ж я цяпер перамянюся!

— Не ведаеш, што рабіць? — падбіў яго Тамаш.— Як прыйдзе на Станавіска, дык выхвашчы яму морду гэтымі нагавіцамі.

— Я так і зраблю! — Ладымер быў чалавек рашучы і гарачы.

— А сам яго сухія надзень,— дадаў Андрэй.

— А добра ты кажаш! — узрадаваўся Ладымер.

Ён надзеў Лявонавы нагавіцы і пачаў чакаць. Лявон затрымаўся на рабоце, а хлопцы не трацілі дарма часу і давялі Ладымера да белага калення.

Лявон вярнуўся самы апошні і не паспеў адсапціся, як падышоў Ладымер з мокрымі нагавіцамі ў руках.

— Лявон, што гэта? — запытаў ён, паказваючы на нагавіцы.

— Дурны Баран-Заяц! Нагавіцы!

— Ага! Значыцца, нагавіцы! — закрычаў Ладымер і, размахнуўшыся, пляснуў імі па твары беднаму Лявону.

Лявон не ведаў прычыны, не разумеў, у чым справа, але не такі ён быў чалавек, каб не даць здачы. Ён сунуў Ладымеру кулаком у зубы, і адразу ж абодва ўчапіліся адзін за аднаго. Праз хвіліну яны качаліся па зямлі, а прысутныя заходзіліся ад смеху.

Першы ўстаў Лявон. Ён быў яшчэ ў мокрых нагавіцах і спяшаўся пераапрануцца.

— Пачакай, я табе яшчэ наўскладаю! — прыгразіў ён.

Але як залямантаваў ён, убачыўшы мокрыя нагавіцы замест сухіх! Ён рынуўся на Ладымера, як раз’юшаны бык. Ладымер зразумеў, што тут непярэліўкі, і схапіў граблі.

Толькі назаўтра ўвечары мужчыны даведаліся, хто іх звёў. І гэтая бойка канчаткова знішчыла ўсю іх былую варожасць. Яны нават пасябравалі і збіраліся наўскідаць па карку Сташэвічам, але збаяліся. Крані гэтакіх прайдзісветаў, дык родным дзецям рады не будзеш.

З таго часу Лявон надоўга затаіў злосць на абодвух Сташэвічаў.

А легкадумны Ладымер хутка пра ўсё забыўся і сам смяяўся з гэтага выпадку.

Непрывабны быў засценак Малінаўка, цёмна і нецікава жылі ў ім людзі, але летняй парой ён здалёк кідаўся ў вочы. Слуцкія сады! Кожны малінавец меў невялікі садок, дзе абавязкова былі і антонаўкі, і бэры, і некалькі ранніх гатункаў яблык і груш. Каля кожнай хаты стаяла бяроза, гэта каб вясной быў свой сок; на прыгуменнях у кожнага гаспадара раслі ліпа, клён або таполя, часамі — дубок. А на завулічных агародах, бо малінаўцы жылі па адзін бок вуліцы, уздоўж усіх платоў густа рос вішняк і сліўняк. Вось таму засценак здалёк і нагадваў прыгожы гай сярод поля, да якога цягнула ў гарачы летні дзень. Не дзіва: пахілыя малінаўскія будынкі летам не відны былі з-за садоў. Хапала тут і птаства. Пад стрэхамі ляпіліся ластаўкі, вераб’і, у дуплах вяліся шпакі, якім рабілі і шпакоўні. Малінаўцы птушак любілі, і тыя адчувалі гэта, бо вілі гнёзды нават у кустах парэчак і агрэсту. А на дзвюх вялізных таполях, што раслі на абодвух канцах вуліцы, як вартаўнікі, стаялі на буслянках буслы. Вось гэта і было тое прыгожае і прывабнае, што адрознівала Малінаўку ад іншых вёсак.

Падзеі, якія адбываліся ў краіне, абыходзілі Малінаўку бокам. У тое лета 1903 года малінаўцы не ведалі ні пра рэвалюцыю, якая нарастае ў краіне, ні пра вайну, якую рыхтуе царскі ўрад на Далёкім Усходзе. Інтарэсы малінаўцаў не выходзілі за межы засценка. Хапала ім і сваіх дробных клопатаў, свае асабістае бяды. Кожная вестка з вялікага свету, якая нейкім чынам трапляла ў вушы малінаўскай шляхце, успрымалася ёю як хлусня. Яны нават не ўяўлялі, што недзе ёсць іншае жыццё.

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ

Стары Юстынь Сташэвіч раптам адчуў, што змарыўся. Іменна раптам. Уклаў у сцірту апошні сноп, і калі разагнуўся — пацямнела ўваччу, млявасць і слабасць прайшлі па ўсім целе і спыніліся ў грудзях каля сэрца.

— Тата, злазьце! — гукнуў з тока Андрэй.

Юстынь не адказаў. Не хапіла сілы і на гэта. Сеў на снапы, і было толькі адно жаданне: легчы. Доўга ляжаць і не варушыцца. «А хто ж ляжыць у такую пару...— дакараў ён сам сябе.— Снапы на полі... Сухія... сухія снапы...» Ён паволі падняўся з месца, хістаючыся, намацаў нагою драбіну і пачаў злазіць. Не думаў, што злезе. Кружылася ў галаве, і ў вачах было мутна. «Палячу на дол...» Калі ступіў на ток, у вачах пачало прасвятляцца, але млявасць усё яшчэ разлівалася ў грудзях. Ён прыхінуўся плячыма да сцірты, бо адчуваў — падагнуцца ногі, не ўстоіць.

Андрэй паглядзеў на бацьку доўгім позіркам.

— Што з вамі, тата? Захварэлі?

— Ды не... Што ты выдумляеш...— стары крыва ўсміхнуўся і раптам злосна дадаў: — Выводзь каня, ехаць трэба...

Ён падхапіўся з месца, зрабіў некалькі крокаў да варот, потым схапіўся рукамі за грудзі і пачаў валіцца на дол. Андрэй не спускаў вачэй з бацькі. Ён падхапіў яго на рукі і панёс у хату. Нёс і адчуваў, як вяне бацькава цела.

Дома была толькі маці.

— Божачка! — закрычала яна.— Што з ім?

— Захварэў.

Андрэй палажыў бацьку на ложак, і той нібы чакаў гэтага. Расплюшчыў вочы і прашаптаў:

— Вады, мой сынок...

Старая Аксеня, Юстынева жонка, ужо несла кубак вады. Юстынь узяў яго абедзвюма рукамі і пачаў прагна піць, разліваючы ваду на грудзі. Тады зноў лёг і сказаў ледзь чутна:

— Замарыўся...

— Можа Гарасіма паклікаць? — запытала маці.

— К чорту Гарасіма,— адказаў Андрэй.— Да Крываблоцкага паеду.

— Па снапы едзь... Сухія снапы... Дождж будзе...

Андрэй ужо не чуў гэтых слоў. Ён выпраг з калёс старую чорную кабылу, якую даўно ўжо было пара прадаць каналупам, пусціў яе пасвіцца на прыгуменні, а сам завярнуў каня і паехаў у Чыжэвічы, да якіх было не больш за вярсту. У гэтым сяле жыў Марцін Крываблоцкі, колішні ротны фельчар. Гады тры назад ён адслужыў у арміі і цяпер жыў з жанатым братам.

Ён і дома быў за фельчара, ахвотна лячыў хворых ва ўсіх навакольных вёсках. Платы не браў, таму кожны пацыент або яго родныя частавалі Марціна, і без гарэлкі, вядома, не абыходзілася. Гэта Марцін прымаў як заслужанае і з цягам часу прывык да чаркі. Па гэтай прычыне Андрэй, перш чым заехаць да фельчара, спыніўся каля Казіміра Арлоўскага. Арлоўскі меў краму, прадаваў гарэлку, быў сядзельцам. Дом яго пад ацынкаванай бляхай відзён быў здалёку, адкуль бы ні пад’язджаў да Чыжэвічаў. Сядзіба шырокая і доўгая, уся пад садам. Свіран прасторны, хлявы — як шклянкі, з жоўтай сасны. Гумно на двое варот — не гумно, а гмах.

Андрэй сустрэў Арлоўскага на ганку. Гэта быў высокі худы чалавек, крыху сутулы, з вялізнымі жылаватымі рукамі. Ён здаваўся няшчасным арыштантам, які не мае кавалка хлеба, каб напхаць падцягнуты, як у выжла, жывот. Ніхто не мог падумаць, што гэтая доўгая жардзіна трымае ў сваіх жылаватых руках не толькі Чыжэвічы, але і ўсе навакольныя вёскі, што сам пан Крупскі пазычае ў яго грошы.

З дзяцей у Арлоўскага асталася толькі адна дачка Адэля, дзяўчына нішто сабе з выгляду, толькі ўжо стараватая, каб стаць жонкай маладога шляхцюка. Акрамя таго, гаворка яе была нейкая птушыная, яна не то картавіла, не то прыкідвалася, што картавіць, і, мабыць, лічыла, што вельмі хораша гаворыць. Аднак галоўная бяда была тая, што яна вучылася ў гімназіі. Каму з засцянковых гаспадарскіх сыноў спатрэбілася б такая жонка! Ажаніся ды бяры ёй наймічку. І панскія сыны да яе не сваталіся, бо Арлоўскі быў усё-такі не пан, і Адэля старылася ў дзеўках. Андрэй добра ведаў гэтую дзяўчыну. Гады чатыры назад ён, васемнаццацігадовы юнак, убачыў яе на вечарынцы і закахаўся. Нядоўга цягнулася тое каханне. Адэля хутка паставіла Андрэя на месца. А ён быў не такі хлопец, каб хутка забыць знявагу.

Чатыры гады — немалы час. Цяпер Адэля глядзела на Андрэя іначай, рабіла ўсялякія захады, каб вярнуць мінулае, але Андрэй ужо быў не той.

— Дзіўна, дзіўна,— прамычэў Арлоўскі.— Я пузні свят вас не сустракаў, пане Сташэвіч. — Голас яго скрыпеў, як сухая асіна, калі яе хістае вецер. Арлоўскі любіў устаўляць у гаворку польскія словы, любімае было — «пузні» (пасля, пазней).— Заходзьце ў хату,— запрасіў ён, адчыняючы дзверы.

— Мне, пане Арлоўскі, няма часу.

— Нічога, на адну хвіліну.

Андрэй зайшоў і выняў кашалёк.

— Бутэльку казённай, пане Арлоўскі.

Арлоўскі ўзяў грошы і пайшоў у другую палавіну хаты. У гэты момант у пакой увайшла Адэля. «Чорт цябе нясе»,— ледзь не плюнуў Андрэй.

— А я вас па голасе пазнала,— сказала яна.— І нашто вам гарэлка спатрэбілася ў будні дзень? — яна ўсміхнулася і дадала: — Ага! Сёння ж субота! Напэўна, у сваты сабраліся?

— Сабраўся,— адказаў Андрэй.

— А да каго, калі не сакрэт?

— Сакрэт.

— Ведаю я ваш сакрэт! Да Ганны Асіеўшчанкі... Ах, Андрэй, Андрэй... Каб вы не былі такі ганарысты...— Яна не дагаварыла.

Стары Арлоўскі прынёс гарэлку. Андрэй запхнуў бутэльку ў кішэню і развітаўся.

Марціна ён застаў дома. Гэты чалавек заўсёды быў гатовы ў дарогу, абавязкова ў гімнасцёрцы зелянковага колеру, падпяразаны шырокім салдацкім рамянём. Рыжыя пракураныя вусы тырчалі ўгару, і ўвесь ён з выгляду нагадваў фельдфебеля. Сёння Марцін быў яўна не ў гуморы.

Убачыўшы Андрэя, Марцін ажывіўся.

— Ведаю, чаго прыехаў! Бацька ці маці?

— Бацька, Марцін.

— Што з ім такое?

Андрэй расказаў, і Марцін пачаў збірацца.

— Што маю, то вазьму з сабой, а чаго не маю, таго не маю.

Калі прыехалі, бацька ляжаў на ложку бледны і схуднелы.

— Мама,— сказаў Андрэй.— Вы тут падрыхтуйце, што трэба.

Старая Аксеня кіўнула: яна ведала, што трэба рыхтаваць.

— Марцін,— звярнуўся Андрэй да фельчара,— пакуль ты агледзіш бацьку, я воз снапоў з поля ў гумно перакіну. Тут блізка, я хутка ўпраўлюся, а тады цябе дамоў завязу.

— Едзь.

Андрэй завярнуў каня і паехаў па снапы.

«Жыццё,— думаў ён.— Бацька захварэў, можа, богу душу аддасць, а сын, замест таго, каб каля ложка пастаяць, па снапы едзе».

Ён рашуча завярнуў каня, хвастануў яго пугай і паехаў назад. Нарбутовіч сустрэў яго на пары калёс. На пярэдніх ехаў сам, на задніх — жонка. Ён усміхнуўся хітрай, злараднай усмешкай:

— Забыўся нешта?

Андрэй сціснуў зубы і не адказаў. Другі раз не стрымаўся б, злез бы з воза і даў па карку.

Маці смажыла сала і кілбасу. Яна здзівілася, калі сын увайшоў у хату.

— Так скора вярнуўся?

— Вярнуўся.

Марцін абслухваў бацьку і маўчаў. Андрэй сеў пры стале і задумаўся. Марцін тым часам даў старому парашок і сказаў:

— Паляжаць трэба, дзядзька Юстынь. Тут не так хвароба, як гады.

— Паляжаць...— ледзь чутна сказаў стары.— А снапы сухія... Заўтра нядзеля...

— Уночы буду вазіць, тата.

— Грэх, мой сынок.

— Працаваць не грэх,— зазначыў Марцін. — Красці грэх.

— Жыта сеяць трэба... Які з цябе сявец. Калі што якое, папросіш Яна. Ён добры сявец... І рука ў яго лёгкая. Сташэвічы ўсе такія... Кодла адно.

— Кінь ты! — абурылася Аксеня.— Як толькі лёг, дык адразу пра смерць гаворку завёў. Людзі і хварэюць і папраўляюцца. Сам і ляжаў і ўставаў.

Стары хацеў нешта сказаць, але павярнуўся тварам да сцяны і супакоіўся.

— Пасля парашка будзе спаць,— сказаў Марцін.

За чаркай разгаварыліся.

— Паехаў я па снапы, Марцін, і падумаў: жыццё, каб яно прахам пайшло... Бацька хворы ляжыць, а сын павіннасць адбыў — фельчара прывёз, ды сам па снапы паехаў, бо іх, бачыш, можа дождж намачыць... А што бацька можа памерці без яго, дык гэта глупства... Бацьку слова вымавіць цяжка, а ўсё пра снапы гаворыць ды яшчэ пра сяўбу... Звярэем мы на гэтых гаспадарках, чарсцвеем.

— Не тое, Андрэй. Жывы пра жывое думае, а як жа іначай! Іначай нельга. Кажаш, што бацька пра снапы гаворыць ды пра сяўбу... А думае ён не пра іх! Ён пра цябе думае, Андрэй. Вось, думае, памру я, а сын яшчэ гаспадаром не быў — як жыць пачне, гаспадарку весці? Значыць, думае ён не пра смерць, а пра жыццё.

Калі кончылі бутэльку, Марцін такі добра захмялеў, бо Андрэй выпіў не болей як дзве чаркі. Выйшлі на двор, і тут Марцін сказаў:

— Ты, браце Андрэй, не вязі мяне. Сам пайду.

— Што ты, Марцін! Можа пра мае снапы думаеш?

— Не. Я люблю прайсціся адзін, калі ў галаве мухі лётаюць. Тады, брат, і думак — як тых мух. Адкуль яны бяруцца — ліха іх ведае. Такое ў галаве, што аж сам дзівішся. А ты снапы вазі, не глядзі на грахі. Вакол грахі. І мы яшчэ не самыя грэшныя на зямлі.— Ён кіўнуў галавою, нібы хацеў прагнаць з яе нешта прыкрае.— Вось што я табе скажу, Андрэй. Не сказаў бы другому, а ты вытрымаеш. Не такі ты чалавек, каб не вытрымаць. Бацька твой не ўстане. Аджыў ён на гэтым свеце.

Гэтыя словы кальнулі Андрэева сэрца. Бацьку ён любіў і не думаў пра яго смерць.

— Ну от, я табе і сказаў. А цяпер бывай, Андрэй. Пайду я.

Марцін развітаўся і пайшоў.

Сонца ўжо хілілася да захаду, калі Андрэй адзін на пары калёс паехаў па снапы. Ёсць асаблівая прыгажосць у полі, калі яно ўжо не шасціць калоссем, але яшчэ не зусім апусцела, бо бабкі стаяць у рады на кожнай палосе, нібы вартавыя.

Андрэй не помніў, як наклаў і прывёз у гумно першыя два вазы. Снапы скінуў проста на ток.

Сястра Алена была ўжо дома. Яна прыйшла з поля, дзе жала авёс, і цяпер вячэрала. Андрэй падышоў да бацькі. Ён не спаў. Ляжаў спакойна, але дыхаў цяжка.

— Андрэй, сынок... снапы...

— Перавязу, тата,— супакоіў Андрэй.— Перавязу!

— Вось што, Алена. Сёння паможаш мне снапы вазіць, — сказаў ён сястры.

Алена ўзлавалася:

— Па-твойму, мне адпачываць не трэба. Каменная я. Цэлы дзень, сагнуўшыся, адна, каб ад людзей не астацца... Ледзь ніву кончыла.

Андрэй са спачуваннем зірнуў на сястру.

— Кончыла ніву? Ну, малайчына! А я нават не спадзяваўся... Тата кажа, што дождж будзе, а ён ніколі не памыляўся. Ведаю, што змарылася ты... Пакуль не сцямнее, адпачні, адзін паеду яшчэ раз, а потым, як хочаш, памажы. Класці і ўціскаць сам буду, а ты толькі за другім возам ісці будзеш, пільнаваць, каб не перакуліўся. Упоцемку, сама ведаеш, адзін двух вазоў не дагледзіш.

Спачувальны і ласкавы тон супакоіў Алену. Яна была рада, што брат пахваліў. Праўда, яна не апошняя работніца ў засценку. І то сказаць, хто можа з ёю справіцца! Не толькі на полі. Хто танчэй і хутчэй спрадзе? А пасадзі яе за кросны! Няхай другая паспрабуе выткаць абрусы і коўдры ў шаснаццаць нітоў! А яна не памыліцца, не зблытае.

— То паедзем разам,— сказала яна.

Як толькі прывезлі першыя вазы, у гумно зайшоў пляменнік Тамаш Сташэвіч, каб ісці з Андрэем у Жывіцы — засценачак за вярсту ад Малінаўкі. Там мелася быць вечарынка.

— Эй, Андрэй! — гукнуў ён.— На вечарынку спознімся.

— А я не пайду, Тамаш.

— Чаму?

— Бацька хворы, снапы вазіць трэба. Ты ж, напэўна, свае звазіў?

— Звазіў. Мы з бацькам. А ты што, з Аленай?

— Нязручна аднаму ўночы з двума вазамі.

— Вядома, нязручна... Слухай, у цябе ёсць у што пераапрануцца?

— Навошта табе?

— Паеду з табою па снапы, а я ж на вечарынку сабраўся.

— Здурнеў...

— Чаго там здурнеў! Без цябе я не пайду.

Гэты штукар быў шчыры сябар, і ў Андрэевай душы разлілося нейкае цяпло. А Тамаш тым часам скрывіўся, зрабіў няшчасны, жабрацкі выгляд і, павярнуўшыся да Алены, сказаў:

— Мо б вы, цётачка, падарылі мне якія старыя нагавіцы і світку? Падарыце голаму ды босаму.

Ён падняў дзяўчыну і кінуў у салому.

— Я табе пакажу, пляменнічак, як з цёткаю жартаваць,— сказала Алена.— От яшчэ і аплявуху дам!

— Гэта вы, цётачка, свайго Юзіка Грома так пачастуйце. Ён даўно яе чакае...— Тут ён перамяніў тон і сказаў, як нічога не было: — Праўда, прынясі, Алена, пераапрануцца. Якая ты памочніца Андрэю?!

— Ідзі, Алена! — загадаў Андрэй.

Цэлую ноч вазілі снапы. Перавезлі апошнія, калі ўсходзіла сонца. Спяшаліся прыехаць дадому, пакуль спяць засцянкоўцы, а то коса глядзець будуць: бязбожнікі. Не забыліся яшчэ малінаўцы, як спавядаўся Андрэй у папа Сулкоўскага. Як толькі ўз’ехалі на прыгуменне, Тамаш пачаў непакоіцца:

— Скінеш без мяне, Андрэй, а я хутка пераапрануся і дамоў. Няхай бацька пасварыцца, што да відна на вечарынцы быў, а не што перад святым днём снапы вазіў.

Сонца ўзышло яснае і чыстае на светлае блакітнае неба. Раніца была сухая. Нідзе ні расінкі: ні на траве, ні на лісці.

Пакуль маці гатавала снедаць, Андрэй прылёг адпачыць. Спытаў у маці: — Як тата?

— Нічога... Я парашок яму дала.

Калі маці разбудзіла Андрэя, ён не разумеў, вечар гэта ці раніца. Пад вокнамі шасцеў бэз, гойдалася і шумела бяроза. Аднекуль здалёк адгукваўся гром.

Бацька ўсё спаў. Андрэй падышоў да старога, і жаль сціснуў яго сэрца: бацька ўжо госць у сваёй хаце. Чалавек, які даў яму жыццё, які ніколі не думаў пра яго дрэнна, нават ніколі не сварыўся. Ён толькі глядзеў на сына дакорлівымі вачыма і гаварыў: «Эх, мой сын... У каго ты ўдаўся? — І ў задуменні адказваў: — У дзядзьку Яўхіма. У маладосці такі ж самы быў. А чалавек не благі... Нашто казаць. Наша кодла, Сташэвічава...»

Пакуль снедалі, на дварэ ўзняўся шалёны вецер. Навісла хмара, грымнуў гром, і буйнымі кроплямі забарабаніў у вокны дождж.

Стары Юстынь прачнуўся. Узняў галаву, прыслухаўся і ў знямозе заплюшчыў вочы.

— Дождж... А снапы...

— Снапы ў гумне, тата.

— У гумне?

— У гумне. Управіліся да дажджу.

— Хваліць бога.

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ

Лявон Нарбутовіч быў чалавек злапомны і помслівы. Ён не мог забыць таго, як праз Андрэя Сташэвіча і яго пляменніка Тамаша біўся на Волі з Бараном-Зайцам. Аж пакуль не кончыўся сенакос, малінаўцы ратоў не стульвалі. Як хто з суседзяў паб’ецца ці пасварыцца, дык і цяпер гавораць: сашчапіліся дурні, як Лявон з Ладымерам. Прымаўку зрабілі, шэльмы.

Таму, вядома, Лявон і зацікавіўся, па якой гэта прычыне Андрэй на парожнім возе з поля паехаў. І твар яго быў аж страшны. Не з дабра, не з дабра!

Вечарам Лявон уведаў, у чым справа, і не то каб узрадаваўся, але неяк усцешыўся. Не таму, што захварэў стары Юстынь. Зусім не таму. Старога Юстыня ў засценку паважалі, нават параіцца да яго прыходзілі. Нарбутовіч таксама нічога не меў да старога Сташэвіча. А от сынок-шыбенік няхай выхварае! Жарты, такая пара! Жніво ледзь за палову перахапілася, толькі ярыну пачалі жаць. Снапы на полі, жыта трэба сеяць — тут табе і гной, і ворыва, і скароджанне — усё ліха разам. А насення намалаціў? Наўрад ці ў старога Юстыня леташняе жыта на сяўбу асталося. Захацелася ўбачыць каго-небудзь, пагутарыць, паслухаць, што гавораць людзі.

Пачало ўжо цямнець, калі Нарбутовіч выйшаў з хаты. Перш за ўсё зірнуў у свой садок. А што там! Заўтра нядзеля, снапы ў гумне, клопат на карку не вісіць, можна спаць хоць увесь дзень. Дык чаму ж не пацешыцца сваёй гаспадаркай! Нарбутовіч адзін з усяго засценка жыў на другім баку вуліцы і меў ладны садок. Дрэвы хоць яшчэ і невялікія, але густа былі абсыпаны яблыкамі і грушамі. У вячэрнім змроку яны вырысоўваліся, як на малюнку, і ў Лявона на сэрцы стала неяк лёгка і соладка, калі адчыніў варотцы ў свой садок. Мілата і любата! Пастаяў каля кожнага дрэва, паправіў падпоры. Спыніўся каля апорта і пагладзіў яго шурпаты ствол. «Малайчына, браце! Пашанцуе, дык мы з цябе кішэню грошай возьмем!» Заманілася сарваць адзін яблык, ужо і руку працягнуў, але не! Сёння яблык ды заўтра, а ў бога днёў многа. Не згледзіш, як усе сарвеш.

На дварэ прыцямнела. На вуліцы стаяў смех і гоман. Дзятва з усяго засценка гуляла ў галубы, у коршака, у карагод — ва ўсе тыя старыя гульні, у якія ў свой час гуляў і Лявон са сваімі равеснікамі.

— Кыш! На седала! — крыкнуў Лявон.

Ніхто яго не паслухаў. Лявон, уласна, і не чакаў гэтага. Крыкнуў проста так, ад паўнаты душы, ад добрага настрою, бо ўспомніў, як сам у маленстве гэтаксама галёкаў па вуліцы і дарослыя казалі:

— Кыш, малыя! На седала!

Акрамя дзяцей на вуліцы нікога не было, але раптам у канцы яе паказаўся чалавек. Лявон вырашыў пачакаць яго. І калі чалавек падышоў бліжэй, Лявон пазнаў Сымона Ашакевіча. Даўганогі і няскладны, ён не глядзеў уперад, а пад ногі, але Лявона заўважыў і даў «добры вечар». Лявон «добры вечар» аддаў, але гаворкі не пачаў. Ёсць з кім гаварыць, з галытвай і трацячнікам! Пра што з ім пагаворыш! Ды і наогул не любіў Лявон Ашакевіча. Голы, як бізун, а рызыкі столькі, што носа не дастанеш. У гаворку калі ўваткнецца, дык толькі слухай яго. Усё ён ведае, пра ўсё чуе. Жартачкі — у Слуцку часта бывае ды на Урэччы. Гаворыць паважна, нібы ён разумнейшы за ўсіх. А галоўнае, як сам сабе пан. Не мае павагі да багацейшых, а калі разане што-небудзь, дык хоць вушы затыкай... Паглядзеў услед Сымону, які босымі нагамі, доўгі і няўклюдны, як сталюга, крочыў па вуліцы, і адвярнуўся. Памкнуўся быў адысці ад свайго двара, але пачуў цяжкія крокі і пачакаў. З поля ішоў Юзік — сын новага малінаўскага гаспадара Яўхіма Халусты, таго, што сеў на барысевішчыне, выпхнуўшы адтуль панскага арандатара Тодара Шымкевіча. Самога Яўхіма Халусту не спыніў бы Лявон, бо баяўся былога панскага аканома. Не спыніў бы і яго малодшага сына Мікалая — шыбеніка і злодзея. Няхай іх людзі не ведаюць. А Юзіка спыніў. Юзік быў просты, няхітры і не вельмі разумны. У Малінаўцы яго за высокі рост, сілу і грубы голас празвалі Громам. Яго-то Лявон не баяўся.

Юзік, параўняўшыся, грымнуў сваім раскацістым басам:

— Здароў, Лявон!

Лявон адказаў ахвотна, нават з радасцю.

— Здароў, Юзік! Але ж нездарма цябе Громам празвалі! Гэтакі голас! Далібог, ты мяне аглушыў!

— От я табе як грымну, дык забудзеш, як жонку завуць! — раўнуў Юзік, але ў голасе не было злосці, і ўсцешаны Лявон засмяяўся.

— Многа ты людзей пазабіваў!

— З цябе першага пачну! — і Гром заліўся звонкім смехам.

— Ну, братка, і галасок! Ая-я-яй! Глядзі, вунь дзеці папужаліся!

Гром задаволена хмыкнуў.

— А ты не чуў, братка, навіны? — запытаў Лявон.

— Якой?

— Цесць твой захварэў.

— Які цесць? У мяне яшчэ няма цесця. Толькі бацьку маю, і таго, калі хочаш, аддам табе.

— Навошта мне твой бацька! Але нашто ты прыкідваешся, Юзік? Думаеш, ніхто не ведае, што ты за Аленай Сташэвічавай бегаеш?

— Хто гэта бегае? Я бегаю? — Юзік ажно ўзлаваўся, і Лявон зрабіў лоўкі манеўр.

— Не ты за ёй, а яна за табою! Хіба не відно, як яна на цябе паглядае! Аблізаць ды з’есці гатова! А дзяўчына, братка Юзік, ого! Дай бог кожнаму такую кабету!

Юзік гмыкнуў: гэта яму спадабалася.

— Дык што? — запытаў ён.

— Стары Юстынь захварэў.

— Дык што?

— Андрэй па Крываблоцкага ездзіў.

— Дык што? Табе шкада?

— Не, але...

— Дык сам ляж на яго месца.

— Не, Юзік, пачакай! Калі памрэ стары Юстынь, то вяселле не скора справіш. Жалоба, цэлы год чакаць.

— Пачакаю.

— Дык гэты ж накольнік Андрэй не аддасць яе за цябе!

— Няхай паспрабуе! Я яго заб’ю!

— Забіць то не заб’еш, але каб наўскідаў трохі, то не пашкодзіла б!

— Наўскідаю, не думай!

— А нашто табе чакаць! Няма хіба дзяўчат акрамя Алены! Яна нішто сабе дзеўка, але ж браток у яе! Хіба дзевак няма на свеце? От каб і мая сястра замуж не пайшла! Чым не жонка!

— Твая сястра? Твая сястра Аленінай нагі не варта! — Гром павярнуўся, плюнуў і цяжка, як слон, пайшоў дахаты.

Настрой у Лявона сапсаваўся. «Пагаварылі,— падумаў ён.— Дубіна дубінаю. Уродзіцца ж такое стварэнне... Каб ты на сваім парозе ногі паламаў, сабака... Гром ты няшчасны...»

Хацеў ужо ісці дамоў пагутарыць са сваёй Міхалінай. Цяпер у Лявонавай хаце ішоў лад. Сястру аддаў замуж, маці памерла, бацька ледзь ногі цягае, у сям’і ціха. Міхаліна стала лагодная і да чаго мяккая! Дзеўкай такая не была. «Раз’елася, гадаўка!»—падумаў без злосці. А пра засцянковыя навіны то наўрад ці хто лепш, чым яна, ведае. Толькі дома не ўседзіць. Абы вольная хвіліна, то яе ўжо ў хаце няма. От і сёння: не паспелі павячэраць, а яна ўжо — шмыг з хаты. А калі з’явіцца, то пра кожнага малінаўца нешта раскажа.

Толькі хацеў павярнуцца тварам да сваіх варот, як убачыў, што са Сташэвічавага двара выехалі дзве падводы. Вось цяпер Лявону захацелася зарагатаць на ўсю вуліцу. «Ага! Прыперла! Ноччу па снапы паехаў, ды яшчэ перад святым днём! Бязбожнік! Гад! Цяпер не будзе часу людзям паскудства рабіць!» Доўга ўглядаўся, з кім жа паехаў Андрэй, але сцямнела, не пазнаў. Падумаў, што з Аленай. Настрой у Лявона ўзняўся, і расхацелася ісці дамоў. Да каго ж схадзіць, каб пасядзець, перамыць па костачках гэтага шэльму Сташэвіча? Надумаў зайсці да Гарасіма Жукоўскага. У Гарасіма не было бліжэйшай радні, чым Лявон Нарбутовіч і Нічыпар Мартыневіч, таксама брат па бабульцы. Таму яны і арандавалі Гарасімаву паўвалоку кожны па чвэрці.

Гарасіму Жукоўскаму перайшло за пяцьдзесят. Гэта быў высокі чалавек з квадратным, нейкім кантовым тварам, які густа аброс сівымі валасамі. Вусы і бараду Гарасім штодня абстрыгаў нажніцамі, сеўшы пры люстэрку. На свае гады выглядаў ён добра, не сутуліўся, але плечы былі вузкія, пакатыя, як у жанчыны, рукі падпухлыя, без мазалёў. Гультайскія рукі. Усё гэта сведчыла, што Гарасім пражыў лёгка, без турбот і клопатаў. Цікавыя былі яго вочы, блакітныя, як у дзіцяці. Яны і глядзелі па-дзіцячы ласкава і прастадушна. Дзіўна было бачыць такія вочы пад густымі, дарэшты сівымі брывамі.

Жыццё Гарасіма прайшло вельмі цікава. Бацька яго — Трахім Жукоўскі — быў малінаўскі шляхціц. Ён меў паўвалокі зямлі і быў нядрэнны гаспадар. Пасля смерці жонкі, якая была галавой у хаце, Трахім занядбаў гаспадарку. Не хапала жончынага вока, і чалавек пачаў апускацца. Дзяцей у яго, акрамя Гарасіма, не было, але і той гадаваўся не гаспадарлівым хлопцам. Трахім шкадаваў свайго адзінага сына і вучыў яго спачатку ў вандроўных настаўнікаў, так званых «дарэктараў», потым павёз у Старочын і аддаў у двухкласнае вучылішча. Гарасім вучыўся добра, але ў яго з’явілася нейкая хваравітая цяга да свяшчэнных кніг. Ён праседжваў цэлыя ночы, чытаючы і перачытваючы «жыціі» святых, біблію, і плакаў горкімі слязьмі над пакутамі першых хрысціян у Рыме.

Пакуль жыў бацька, гаспадарка яшчэ сяк-так трымалася, хоць з дапамогаю чужых рук, якія не так уздымалі яе, як валаклі са двара ўсё, што дрэнна ляжала. Пасля смерці бацькі Гарасім зусім адмахнуўся ад гаспадаркі. К гэтаму часу ён ужо меў дваццаць гадоў. На добры лад трэба было ажаніцца ды закасаўшы рукавы брацца за зямлю, але Гарасім і не думаў пра гэта. Ён хацеў прадаць зямлю, а грошы раздаць бедным. Чалавекам заўладала жаданне стаць святым. Ён увесь час трымаўся адзін, чытаў, маліўся богу, і гэта яго здавольвала. На вячоркі і вечарынкі Гарасім не хадзіў і, як чорт ад крыжа, уцякаў ад дзяўчат. Ён бы, можа, і прадаў сваю паўвалоку, але ўмяшаліся дзядзькі Нарбутовіч і Мартыневіч — бацькі Лявона і Нічыпара. Яны адгаварылі яго і ўзялі тую паўвалоку ў арэнду. Такім чынам пазбавіўшыся гаспадаркі, Гарасім знік. Вярнуўся ён дамоў гадоў праз пяць у адзенні вандроўніка па святых месцах. Вопратка на ім была не то папоўская, не то дзякоўская. Нават на галаве ён насіў нейкі каўпак, падобны на папоўскую камілаўку.

Малінаўцы лічылі яго дурнаватым. Дзядзькі-арандатары смяяліся з пляменніка і арэнды або зусім не плацілі, або плацілі колькі хацелі. Гарасім і не патрабаваў большага. Ён пажыў дома не больш за год, потым яго зноў пацягнула ў дарогу. Быў на Салаўках, у Кіеве, у Афоне, дапяў аж да Палесціны і Іерусаліма. У Малінаўцы ён асеў, калі адчуў, што надыходзіць старасць. Гэта было за тры гады да апісаных тут падзей. К гэтаму часу дзядзькі яго памерлі, гаспадарамі сталі іх сыны — Лявон і Нічыпар. Яны і арандавалі цяпер Гарасімаву паўвалоку.

Тры гады жыў Гарасім у Малінаўцы — нелюдзіма, адзінока, але, мабыць, па-свойму шчасліва. Хатка яго стаяла каля прыгумення ў невялікім, але добра дагледжаным садзе. З ўсёй гаспадаркі Гарасім любіў свой сад і агарод і даглядаў іх старанна. Увесь астатні час чытаў і лячыў хворых. Кабеты з навакольных вёсак ішлі да яго адна за адною. Ён меў градуснік, купляў у аптэцы парашкі ад галавы, жывата, розныя кроплі, збіраў травы і рабіў настойкі. Яго лічылі і чараўніком, і ведзьмаром, і святым, а малінаўцы не прызнавалі яго, не размаўлялі з ім, бо меркавалі, што ў гэтага святога проста не хапае ў галаве клёпкі. Закінуць такую гаспадарку, пражыць усё жыццё ў дарозе, на іх думку, мог толькі вар’ят. Вось чаму Андрэй і паслаў Гарасіма к чорту, калі маці сказала паклікаць яго да хворага бацькі.

Гарасім жа быў зусім не такі дурны, як думалі пра яго малінаўцы і сваякі-арандатары. Пабадзяўшыся па святых месцах, ён нагледзеўся ўсяго і трохі ведаў жыццё. Бескарыслівасць яго пад старасць саступіла месца сквапнасці. Ён пачаў з недаверам і падазронасцю ставіцца да сваіх братоў-арандатараў, і хоць маўчаў, але яны ведалі, што загаворыць. Загаворыць так, што толькі трымайся! Чаго добрага, пацягне нявыплачаную арэнду за ўсе гады.

Вось да гэтага святога брата і прыйшоў Лявон Нарбутовіч. Гарасім ужо збіраўся спаць, калі ў хату ўсунуўся Лявон.

— Добры вечар! — сказаў ён весела.

— Добры вечар! — не вельмі гасцінна адказаў Гарасім.

— Эге! Ты спаць сабраўся, а твой сусед толькі што на работу паехаў.

— Які сусед?

— Андрэй Сташэвіч! Па снапы паехаў, на нядзелю гледзячы. Чуў ты такое?

— Яго грэх, яго і адказ!

— Ну, але...— Лявон не знаходзіў, што яшчэ сказаць.— Ну, але, братка... А яго ж бацька хворы! Хоць бы дзеля бацькі патрымаўся. А ён па снапы паехаў.

— Хлеб — дар божы,— адказаў Гарасім.— А захварэць кожнаму нядоўга.

Гаворка не вязалася. Лявону больш не было чаго казаць.

— Мо табе трэба што? — на ўсякі выпадак запытаў ён.

— Трэба,— адказаў Гарасім.— Дровы трэба і грошы. Ды каня дасцё. Заўтра ў Старочын паеду.

Лявон выскачыў з хаты, як апараны. Сам напрасіўся. От вядзьмар пракляты, смерці табе бог не дае. І дровы, і грошы, і каня... Цяпер трэба ісці да Нічыпара Мартыневіча ды дамагчыся, каб даў каня. А дровы і грошы папалам. Маргі свае, а грошай рублі тры трэба даць.

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ

Андрэй ніколі не думаў, што так хутка прымірыцца з тым, што бацька памрэ. Што гэта такое? Чаму так сталася? Чым гэта растлумачыць? Ён не мог знайсці адказу на гэтыя пытанні. У першыя дні пасля таго, як Марцін сказаў яму страшныя словы, ён не знаходзіў сабе месца. І цяжкая праца, пасля якой не чуваць ні рук ні ног, не магла выгнаць з галавы гэтай тужлівай і страшнай думкі. Яна была заўсёды з ім: і на полі, калі ён разам з Аленай жаў ярыну, і на адпачынку, калі яны, сеўшы проста на ржышчы, абедалі. Кавалак хлеба не лез у рот.

— Чаму ты такі, Андрэй? — дапытвалася Алена.— Чаму ты не ясі?

— Яшчэ не вымерхаўся.— Андрэй прабаваў перавесці гаворку на іншае.

Ці мог ён сказаць ёй, што, па сутнасці, у іх ужо няма бацькі. Бацька хоць быў стары і нядужы і не было ад яго вялікай карысці ў рабоце, але гаспадарку ў руках трымаў ён. З бацькам заўсёды было лёгка, бесклапотна і весела. Яны ведалі адно: ісці, куды ён дасылае, рабіць тое, што загадае, і рабіць так, каб аж чарцям моташна было. Гэта яны ўмелі абое. І вось бацька памірае... Цяпер Андрэй не мог доўга сядзець у хаце. Калі позірк яго падаў на бацьку, ён бачыў яго нежывым. Жаль агортваў душу, хацелася бегчы ў белы свет.

На ржышча засцянкоўцы вадзілі коней на начлег. Вадзіў і Андрэй. У мінулыя гады гэта быў самы лепшы і вясёлы час. Раскладалі вялікі агонь, на ражнах смажылі сала. Колькі было жартаў і смеху! Не апошні быў тады Андрэй. Коней папраўдзе не трэба было пасвіць, толькі пільнаваць ад ваўкоў, якіх у Маргах вадзілася шмат. Пажылыя мужчыны спалі, загарнуўшыся ў кажухі, а з моладзі рэдка хто і прыдрэмліваў да раніцы. А цяпер Андрэя не цягнула да жартаў. Ён сядзеў у гурце каля агню, курыў, а думкі луналі далёка.

— Што ты, Андрэй, як мыла з’еў, га-га-га! — жартаваў Юзік Гром.— Мабыць, Ганна цябе зусім адшыла? Гы-гы-гы!

Дурны Гром, што ён ведаў? Два гады хадзіў Андрэй у Жывіцы да Ганны Асіеўшчанкі і не мог сказаць, што ў яго з ёю нешта ладзіцца. Яна была нічыя, гэтая дзяўчына. І гэта было галоўнае, што цягнула яго да Ганны. А мо і не гэта. Хадзіў на злосць усім жаніхам, якіх вабіў багаты Ганнін пасаг. На злосць яе бацьку Лукашу Асіеўскаму — жывіцкаму багацею, скупому і жорсткаму чалавеку, які, вядома, не хацеў мець такога зяця, як Сташэвіч Андрэй, і хоць не выказваў гэтага, але ўсім сваім выглядам, усімі паводзінамі даваў зразумець, што Ганна гадавалася не для яго. На злосць шляхцянкам, якія лічылі сябе паненкамі і смяяліся з мужыкаватага Андрэя, хоць і рады былі б, каб ён да каторай з іх пасватаўся. Нарэшце, на злосць самой Ганне, якая не вылучала яго ад іншых. Па нейкай прычыне ён быў упэўнены, што нішто не перашкодзіць яму, калі ён захоча, зрабіць Ганну сваёй жонкай. Але ён не быў упэўнены, што сам хоча гэтага. Ці кахае ён яе? Таксама не ведаў. Спадабалася, але рэдка ўспамінаў пасля таго, як бачыўся на вячорках ці вечарынцы. Вобраз Адэлі, яшчэ не зусім забыты, стаяў між ім і Ганнай.

Андрэй адышоў ад гурту, закруціўся ў кажух і лёг каля мяжы. Думкі апанавалі яго. Да чаго асмялеў Гром Халуста! Шпількі падпускае, агрызаецца... Можа раднёй сябе лічыць? Паскудства. Што знайшла ў ім Алена? Дурны, тупы, як даўбешка. Няўжо за тое пакахала, што вялікі і мае звярыны голас? Няўжо так мала патрабуюць жанчыны ад мужчын? Недарэчнасць...

Дасюль Андрэй не думаў ні пра Юзіка, ні пра Халустаў наогул. Ведаў, што гэтае пытанне будзе вырашаць бацька. А цяпер... Андрэй жахнуўся. Цяпер павінен вырашаць ён. Аддаць сястру ў сям’ю гэтых дзікуноў і злодзеяў! Ну, няхай сабе яна любіць Юзіка Грома, але калі пажыве некалькі месяцаў сярод вар’ятаў, у якіх няма жаласці, спагады, спачування, сумлення, — дзе падзенецца яе каханне! І жыццё сапсута назаўсёды.

Андрэй успомніў, як Халусты трапілі ў Малінаўку.

Яўхім Халуста асеў у Малінаўцы толькі тры гады таму назад. Калісьці гаспадарыў тут нейкі Барысевіч. Было гэта яшчэ ў тыя часы, калі малінаўцы куплялі зямлю ў пана Крупскага. Барысевіч па сваёй зайздрасці адхапіў цэлую валоку, але не паспеў выплаціць грошы і хутка памёр бяздзетны. Валока так і асталася панскай. Пан некаторы час здаваў яе ў арэнду малінаўцам па чвэрці на гаспадара, аднак гэта было нявыгадна. Арандатары мелі сваю зямлю і не вельмі даглядалі арандаваную. З кожным годам яна пусцела і горш радзіла.

У той час у маёнтку пана Крупскага служыў Яўхім Халуста. Ён трымаў кузню, у якой працаваў яго сын Мікалай. Сам Халуста займаў пачэсную пасаду машыніста на бровары. Злодзей і ашуканец, чалавек без сумлення і сораму, ён хутка і так спрытна падкаціўся да пана, што стаў яго першым дарадчыкам. Праз некаторы час пан выгнаў старога аканома і паставіў на яго месца Халусту. Вось тады Халуста і параіў пану аддаць Барысевічаву валоку ў арэнду нейкаму Тодару Шымкевічу, старому Халуставаму знаёмаму. Так у Малінаўцы з’явіўся новы гаспадар, і прытым не абы-які. Тодар меў трох сыноў і дачку, якія ўмелі працаваць не горш за малінаўскіх хлопцаў і дзяўчат. Арэнда была падпісана на дзесяць гадоў. Аднак Тодар не прычакаў канца гэтага тэрміну.

Прабыўшы аканомам некалькі гадоў, Халуста ўбачыў, што кішэні яго не такія пустыя, як раней, а Барысевічава валока не толькі зраўнялася з малінаўскай зямлёй, але нават лепш пачала радзіць. У яго з’явілася новая думка. «Добра быць аканомам,— разважаў ён,— але ж аканом не пан, а толькі панскі папіхач... Ды хіба век аканомам будзеш! Не дагодзіш пану, дык і дасць каленам. Трэба мець уласную гаспадарку...» Так думаў Халуста, але гэта была толькі прадмова да яго мэты.

Тым часам Тодар Шымкевіч, спадзеючыся, што пасля першага тэрміну падпіша ўмову і на другі, а потым — калі не сам, то сыны — і на трэці, а к таму часу збяруцца грошы і валоку можна будзе купіць, прыклаў рукі не толькі да зямлі. Праз некаторы час замест старой Барысевічавай халупы ён паставіў новую хату, перасыпаў хлявы, гумно і пабудаваў свіран. Аканом Халуста паціраў рукі. «Ну і дурань! — захапляўся ён.— Ліха матары яго, які ён дурань!» Халуста тады часта наведваў Малінаўку і, седзячы ў Тодара за чаркай, гаварыў:

— Малайчына ты, пане Тодар! Уга! Зірні на гэтую задрыпаную малінаўскую шляхту! Хто яны перад табою! З лапцей, ліха матары іх, не вылазяць. А ты? Ты гаспадар!

Тодар паглядаў на свае ногі, таксама абутыя ў лапці, і адказваў:

— Без лапцей у нас нельга, пане аканом. Ніяк нельга. На ржышчы ногі паколеш, на Волі ўсякага паскудства шмат: гадзюкі, жабы — ведама, балота, твань.

— Так то яно так, але ж ты хоць у свята калі апранешся, то цябе ад пана Крупскага не адрозніш. А яны ж — як жабракі, ліха матары іх! Галытва! У цябе і гарэлка добрая. Налі яшчэ па чарцы.

— Чаму ж не налью! Я і па дзве налью. А гарэлка, пане аканом, усюды добрая. У Арлоўскага бяру. Казённая.

Халуста рагатаў.

— У Арлоўскага не роўная, пане Тодар. Ён, акрамя казённай, рамязоўку трымае. Табе ён казённую дае, а гэтым шляхцюкам, ліха матары іх, рамязоўку.

Рамязоўкай звалася гарэлка ад прозвішча нейкага Рэмеза, які патаемна пабудаваў у лясах і балотах Любаншчыны цэлы бровар і забяспечваў гарэлкай усіх навакольных гандляроў. Пра гэты бровар ведалі мясцовыя ўлады, але маўчалі, бо Рэмез добра ім плаціў. Ён дайшоў да таго, што выкормліваў брагай цэлыя гурты валоў і статкамі адпраўляў іх на Урэчча і ў Слуцак. Вось на гэтую рамязоўку і намякаў Халуста. Тодар сам ведаў пра рамязоўку і маўчаў. А Халуста, ужо захмялеўшы, гаварыў:

— У тваім доме, пане Тодар, і піць прыемней. На стале, пане мой, кумпяк, кілбасы. А задрыпаны малінавец табе і гурка не паложыць. Ён табе і галоўку цыбулі пашкадуе. Ат, што казаць, ліха матары іх!

Халуста рагатаў.

— Хітры ты, пане Тодар. Ну, от праўду скажы: ашукваеш ты пана?

— Што вы, пане аканом! — спалохана гаварыў Тодар.— Дзе вы бачылі, каб ашукваць... Ды вы ж самі ведаеце...

— Хе-хе-хе! Ведаю я ці не, няма бяды. Хіба не праз мяне ты сядзіш на гэтай валоцы? Кожнаму чалавеку жыць трэба, а мы з табою не сёння знаёмыя. Думаеш, пан пабяднее, калі ты з яго шкуры тры валаскі адарвеш! Ліха матары яго! Цэлы будзе!

А сам у гэты час думаў: «Ты, дурань, ашуквай сабе і пана і хама, але мяне не ашукаеш і з маіх лап не вырвешся. Я толькі пальцам кіўну, дык з цябе пер’е паляціць!»

— Добры ты гаспадар, пане Тодар, але аднаго ў цябе не хапае.

— Чаго ў мяне не хапае, пане аканом?

— Саду ў цябе няма, пане Тодар. Якая гэта гаспадарка без саду? Наша старана не можа без іх.

— Пане аканом, будзе і сад! Вы нібы ўгадалі маю думку. От паглядзіце вясною!

Вясною і сапраўды Халуста ўбачыў на Барысевічавай сядзібе малады сад. Тодар прышчапіў болей за сотню пладовых дрэўцаў. А ўвосень, калі сабраў і абмалаціў збажыну, то вылецеў з Барысевічавай сядзібы, як затычка з піўной бочкі. На яго месцы сеў сам Халуста. І не арандатарам, а гаспадаром. У яго хапіла грошай, украдзеных у пана, каб купіць у таго ж самага пана яго зямлю.

Садам карыстацца яму не прыйшлося. Тодаравы сыны з карэннем выдралі яго і пасеклі.

Стаўшы гаспадаром у Малінаўцы, Халуста пасадзіў новы сад і пабудаваў кузню на шляху. У кузні працаваў сын Мікалай. Завознікаў хапала. Абслугоўваў не толькі Малінаўку і навакольныя вёскі, але і праезджых, якія на шляху не пераводзіліся. У таго шворан зломіцца, у таго лопне шына або трэсне падпалознік ці яшчэ што здарыцца, тут за цану не пастаіш. Гаспадарку вёў сам і старэйшы сын Юзік. Акрамя таго, Халуста трымаў круглы год парабка і служанку, а ў часе жніва і сенакосу наймаў сезонных работнікаў.

Аднак жылося не вельмі спакойна. Баяўся Тодаравых сыноў: з’явяцца ноччу і пусцяць дымам у неба ўсю гаспадарку. Чаго добрага, і сам не паспееш з хаты выскачыць. Халуста аж хмыкаў, думаючы пра гэта: «Ліха матары вашай!» Аж дрыжыкі бралі, калі ўспамінаў, як на дарозе са Слуцка, акурат у Гнілой Дуброве, выскачылі трое, вялізныя, як дубы. Адзін схапіў за аброць каня, а двое кінуліся да воза. Думаў, што мо разбойнікі якія з-пад Слуцка грошы хочуць адабраць, а ў кішэні такі і было сотні тры. А яны без слоў нацягнулі бурку ад пят на галаву і пачалі таўчы. Мабыць, ланцугамі білі, бо вельмі ж балела...

Андрэй праведаў гэтую Халуставу прыгоду. Гэта ён і падвучыў Тодаравых хлопцаў хоць такім спосабам адпомсціць Халусту. Пасля яны расказвалі, што Халуста роў, як недарэзаны парсюк, потым змогся і толькі стагнаў, а калі яны вырашылі, што ўжо хопіць, ён заплакаў і сказаў:

— Дзякуй жа вам, хлопчыкі, што хоць жывога пусцілі.

Пасля такога пачастунку ён не мог ні сесці, ні легчы і аж тры месяцы не вылазіў з хаты.

І гэты чалавек можа стаць Андрэевым сватам, а яго сын шваграм! І сястра будзе жыць у гэтай праклятай сям’і! Было пра што падумаць. Аднак думкі яго перабіў Тамаш.

— Слухай, Андрэй,— сказаў ён, падышоўшы.— Чаго ты ляжыш? Не выспаўся, ці што? Нешта ты апошнія дні як недапечаны. Што з табою, скажы.

— Хіба ты не ведаеш, Тамаш? Здагадацца не можаш? Бацька мой пры смерці, ты разумееш гэта?

— Не выдумляй.

— Не выдумляю. Марцін у першы ж дзень сказаў, як толькі бацька захварэў... Ды хіба я сам не бачу. Дагарае, як свечка...

Тамаш памаўчаў.

— Дык што ж ты — маленькі сіротка, той, што ішоў па вуліцы і дрыжаў ад холаду,— помніш, мы ў школе вучылі такі верш? У цябе аднаго памірае бацька, а ў астатніх жывуць вечна? Слухаць не хачу.

Гэтыя словы, якія простыя ні былі, прымірылі Андрэя са смерцю бацькі як з нечым непазбежным, што абавязкова прыйдзе, чаго не мінеш.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ

Андрэй вярнуўся з поля перад самым заходам сонца. Алена асталася дажынаць гоні ячменю. Набліжалася сяўба жыта, і Андрэй ад клопатаў і турбот не знаходзіў сабе месца. Без бацькавай дапамогі ён адчуваў сябе як без рук. Бацька не мог ускінуць на калёсы гной, але ён ведаў, дзе яго трэба пакласці больш, а дзе менш. А сяўба. Андрэй прабаваў і сам сеяць, але гэта і сапраўды была толькі проба. Простая работа, але ж трэба налаўчыцца крок за крокам рассяваць жменяй насенне так, каб не было ў адным месцы густа, а ў другім пуста. Цяпер насенне. Каб бацька быў дужы, то за гэтыя дні памаленьку намалаціў бы жыта на ўсю сяўбу, а цяпер трэба патраціць не менш за тры дні самому. І самае галоўнае, чаго Андрэй баяўся, аб чым не хацеў думаць,— неабходна было наняць работніка хоць бы да канца малацьбы. Нельга аднаму ўправіцца і сена перавезці, і збожжа змалаціць. З такімі невясёлымі думкамі Андрэй увайшоў у хату.

Бацька спаў. Маці зірнула ў акно і сказала:

— Нехта да нас заехаў.

Андрэй выйшаў на двор. Каля ганка стаяў вялізны чорны конь, запрэжаны ў вялізны воз, закладзены скурамі, кудзеляй, воўнай і скрынкамі з таварам. Пры возе стаяў вялізны чорнабароды яўрэй. Андрэй адразу пазнаў яго. Гэта быў Аўрам Выпустак. Выпусткам Аўрама празвалі за тое, што, ездзячы па вёсках з розным дробным таварам, ён скупліваў гадавалых цялят, якіх на Случчыне завуць выпусткамі. Звычайна ён у кожнай хаце пытаў:

— Можа маеце выпустка на продаж?

Аўрамаў гандаль не абмяжоўваўся выпусткамі. Увосень ён купляў бараноў, авец, кудзелю, анучы, старызну. Калі Аўрам трапляў у Малінаўку, то начаваў заўсёды ў старога Юстыня. Заехаў і цяпер.

— Добры вечар, Андрэй! — гукнуў Аўрам ад воза.

— Добры вечар, Аўрам!

— А я да старога Юстыня як дадому заехаў,— сказаў ён, падыходзячы да Андрэя.

— Заязджайце, Аўрам... Вядзіце каня ў гумно, там і воз паставіце і пераначуеце... Бацька захварэў.

— Як?! Стары Юстынь захварэў?

— Хворы.

— І даўно?

— Даўно, Аўрам.

— То мо я да Яна Сташэвіча заеду...— ён падумаў. — Не! Заеду, Андрэй, да вас. Я перасплю ў гумне. Мне трэба пабачыць старога Юстыня. Нашы бацькі сябравалі, і мне ён таксама добры сябар...

Распрогшы каня, Аўрам пусціў яго на прыгуменне пакачацца, потым выняў з воза мех з канюшынай і кінуў на зямлю. Гэта азначала, што Аўрам мае свой пошар каню. Гэты «пошар» у мяху ніколі не мяняўся, бо звычайна каня кармілі тыя гаспадары, дзе Аўрам начаваў.

Воз зацягнулі ў гумно і пайшлі ў хату.

— Добры вечар! — сказаў Аўрам, пераступіўшы парог.— Пане Юстынь, як вы маецеся? — адразу звярнуўся ён да старога.

— Хто гэта?.. Ты, Аўрам? — пазнаў стары.— Даўно цябе не было. Заехаў да мяне... апошні раз... Да сына заязджаць будзеш...

— Ай, нашто пра гэта гаварыць! — запярэчыў Аўрам.— Вы яшчэ ўстанеце, пане Юстынь! Уга! Мы яшчэ і па чарцы вып’ем.

— І от не ў пару я захварэў... Не ў пару прыходзіць смерць. Каб пасля сяўбы, спакайней мне было б.

— Пакіньце вы, пане Юстынь! Нашто паміраць! Пажывём яшчэ! Слухайце, пане Юстынь! У мяне ёсць цукар! Вам трэба выпіць некалькі шклянак гарачага чаю, і вы адразу станеце на ногі.

— Цукар і ў нас ёсць,— сказала старая Аксеня.

— Што ваш цукар! — ледзь не крыкнуў Аўрам.— Мой цукар не такі. Мой цукар лепшы! Мой цукар — лякарства! От які мой цукар! — ён падхапіўся з месца і памчаўся ў гумно па свой «лепшы» цукар.

Позна ўвечары даведацца старога Юстыня зайшоў яго пляменнік Ян Сташэвіч, Тамашоў бацька. Прыходзіў ён і раней, але найбольш днём. Гэта быў чалавек гадоў пад сорак пяць, ніжэй сярэдняга росту, шырокі ў плячах, дужы і суровы. Гаварыў ён мала і не любіў тых, хто многа гаворыць. Доўга сядзелі каля хворага, якому сёння было горш. Зрэдку перакідваліся словамі. Ян пайшоў дадому ў поўнач. Андрэй правёў яго да варот. Тут Ян спыніўся.

— Андрэй, твой бацька не жылец.

— Сам ведаю, Ян...

— Не спі сёння. Я прыдрамну крыху і прыйду зноў.

У Андрэя пацямнела ў вачах.

— Дык што... хіба ён сёння?

— Не сёння, дык заўтра. Аляксандры паведаміў?

— Не.

— Заўтра тэлеграму адбі. Прыедзе ці не, а паведаміць ты павінен.

— Добра.

Аляксандра была Андрэева сястра, больш чым удвая старэйшая за яго. Яна выйшла замуж, калі Андрэя яшчэ на свеце не было. Замуж яе быў далёкі — аж за Глускам, на Бабруйшчыне, вёрст за дзевяноста ад Малінаўкі.

Марудна цягнулася гэтая памятная Андрэю ноч. Бацька не то спаў, не то быў без памяці, але ляжаў неспакойна. Андрэй адзін сядзеў пры ім.

Пасядзеўшы з гадзіну, Андрэй выйшаў на двор. Цёмная жнівеньская ноч стаяла над засценкам. Толькі Млечны Шлях, як срэбная рака, цёк на цёмным небе, усыпаным зоркамі. На дварэ было цёмна, душна і ціха да звону ў вушах. Раптам Андрэй уздрыгнуў. Здалося, што яго клічуць. Проста за спіной ён пачуў вокліч:

— Андрэй!

Упершыню за ўсё сваё жыццё ён адчуў страх. Здавалася, нехта дужымі рукамі схапіў яго і сціснуў так, што стала цяжка дыхаць. Ён павярнуўся і пайшоў у хату.

Бацька сядзеў на ложку, як зусім здаровы чалавек, які толькі што прачнуўся і збіраўся ўставаць.

— Дзе ты быў? — запытаўся ён цвёрдым, зусім не хворым голасам.

— Ненадоўга на двор выйшаў, тата.

— Сядзь, сынок.

— А вы ляжце, тата.

— Не, я пасяджу.

Андрэй, напэўна, спалохаўся б, убачыўшы бацьку ў такім незвычайным стане, бо ў апошнія дні яго падымалі, каб напаіць гарачым чаем, але пасля Янавых слоў ён нават не здзівіўся, што бацька сядзіць, як здаровы.

— Слухай мяне, бо я апошні раз гавару з табою...

— Тата...

— Пачакай. Перш за ўсё гаспадарку глядзі. Пільнуйся, каб у цябе ўсё ў пару было заворана, заскароджана, засеяна, у пару зжата і ў гумно звезена. Змалаці ўсё ў пару, каб мышы не елі. Не бойся работы, бо яна сілы не адбірае, а дадае. Тады ўсё благое забудзеш. Шмат пра цябе гаварылі, і нялёгка мне гэта слухаць было. Але я ведаў, што ты не са злосці гэта робіш, што ты не злодзей і не хлус. Маўчаў, бо ведаў, што прыйдзе час — перакіпіш і супакоішся. Калі чаго не будзеш ведаць, пытайся ў Яна і парады яго слухай. Ён справядлівы чалавек, і кроў у нас адна, ён цябе не падвядзе. Я ўжо яму казаў. Не звязвайся з Халустам, мінай Нарбутовіча і Мартыневіча, гэта круцялі і шэльмы. Барані божа, каб ты аддаў Алену ў Халуставу хату. На катаргу ты аддасі яе туды... Будзь ёй бацькам за мяне і памятай, што бацька, калі ён чалавек, дзіця сваё на здзекі не аддасць. Жаніцца будзеш, то шукай не пасагу, а жонкі. Я ведаю, што ты пра Асіеўшчанку думаеш. Не ведаю, можа з яе будзе і добрая жонка. А Асіеўскі хоць і будзе тваім цесцем, але бацькам не будзе. Бацькі ён табе не заменіць.

Стары змоўк, падумаў і гэтак жа цвёрда загаварыў далей.

— Чорную кабылу пасля сяўбы адразу прадай, бо старая. Сена з Волі вазіць купі канька. Скажы Аўраму Выпустку, ён табе знойдзе. Гэты Аўрам добры чалавек, я яшчэ з бацькам яго інтэрас меў, і ніколі ён мяне не ашукваў. У даўгі не лезь, бо не вылезеш. Я паміраю і нікому ні капейкі не вінаваты... Добра было б, каб Аляксандра прыехала, але дзе ёй — блізкі свет ехаць, ды такой парой. Ты скажы ёй, няхай паможа Алену замуж аддаць. Такі ж сястра, хоць ужо і адрэзаны кавалак... У каморы, за матчыным куфрам, невялікі куфэрак ляжыць. Я яго анучамі прыкідаў ды старым рыззём. Дастанеш пасля маёй смерці. Там грошы. Трыста рублёў асобна ляжаць. Гэта Аленін пасаг. Па грыўні збіраў. Не бяры з іх ні рубля, бо лёгка ўзяць, а далажыць нялёгка. Астатнія — твае. Не траць іх на абышто, толькі на гаспадарку. От і коніка купіш, бо чорная скора ногі выпрастае. І яшчэ там дзесятка залатая ёсць, то яе да вяселля свайго не траць. Жаніцца будзеш — жонцы сваёй падаруй, як ад мяне. Тады і бацьку ўспомніш, і словы мае, тады і я нібы на тваім вяселлі буду... Хацеў я да таго часу дажыць, ды не ўдалося...

Андрэй плакаў і не адчуваў гэтага. Слёзы ліліся па яго шчоках, ён не заўважаў іх, не ведаў, што плача, толькі адчуваў, што ў грудзях стаіць нешта цвёрдае, цяжкае, пякучае, яно рвецца вонкі, падкочваецца да горла, сціскае яго. Плакаў першы раз у жыцці, бо нават у маленстве, калі біўся з аднагодкамі да крыві, калі маці лупцавала без жалю,— і тады не плакаў.

— І апошняе: не крыўдзі маці. Хапіла ёй за жыццё па вушы. Я не крыўдзіў. Жыццё нас карала ды крыўдзіла. Вас дзевяцера было ў нас, а асталося трое... Нялёгка нам было... І Яна слухай, пакуль сам на ногі не станеш, не адчуеш сваёй сілы, пакуль не будзеш упэўнены, што не памылішся... А цяпер дай я цябе перахрышчу.

Андрэй нахіліўся над бацькам. Стары перахрысціў яго тры разы, абняў за шыю і пацалаваў. Потым адкінуўся на падушку і сказаў:

— Як мне цяпер лёгка і добра.— Але голас яго стаў слабы і ледзь чутны.— У шафе, сынок, матчына настойка на вішнях стаіць... Улі мне лыжачку.

Андрэй прынёс бутэльку, наліў лыжку і падаў бацьку. Той выпіў і прашаптаў:

— Добра. Я табе хачу сказаць яшчэ... Не пі. Перад смерцю от так вып’еш.

Бацька заснуў. Дыханне яго было слабое, але роўнае і спакойнае. Хутка прыйшоў Ян, прачнулася маці, але Андрэй не мог легчы — ведаў, што сну не будзе.

У той дзень ён не пайшоў у поле. Сядзеў з Янам каля бацькі. Той усё спаў, і толькі пад поўдзень Ян крануўся яго лба і сказаў:

— Усё, Андрэй. Бацькі ўжо няма.

Ён выняў з-за пазухі свечку, запаліў яе і ўлажыў у мёртвую руку старога Юстыня.

У хату пачалі збірацца суседзі. Жанчыны плакалі, мужчыны спачувалі, толькі ў Андрэя не было слёз. Ён выплакаў ноччу ўсё, калі развітваўся з бацькам.

Пахавалі бацьку назаўтра падвечар. Андрэй прывёз папа, таго самага, у якога спавядаўся, Сулкоўскага, за адным прыхапіў і дзяка. За труной ішоў увесь засценак. Могілкі былі каля самых Жывіцаў і належалі абодвум засценкам. Калі прыйшлі на могілкі, там ужо чакаў цэлы натоўп жывіцкіх мужчын і жанчын. Сярод іх быў і Лукаш Асіеўскі, Ганнін бацька. Ён стаяў уперадзе, высокі і важны, і нібы свяціў усім сваёй вялізнай лысінай.

«Цесцем будзе, а бацьку ён табе не заменіць...» — успомніў Андрэй бацькавы словы.

Нават цяпер, калі на труну ўпалі першыя камякі зямлі, Андрэй не мог заплакаць. Ён пачуў злы жаночы шэпт:

— От шыбенік! Бацьку хавае — і хоць бы для людзей слязу пусціў.

Пазнаў па голасе Міхаліну, жонку Лявона Нарбутовіча.

— Ён, маладзіца, ужо даўно свае слёзы выплакаў. Не бачыш хіба, які ў яго твар. У яго ўсярэдзіне можа немаведама што робіцца.

Зноў пазнаў жонку Сымона Ашакевіча, Аўдолю. «Значыць, ёсць на свеце людзі, якія разумеюць, спачуваюць...»

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ

Андрэй толькі тады вальней дыхнуў, калі кончыў сеяць жыта. Хапіла мазалёў за гэты час і самому і Алене. Не паспела бедная дзяўчына павесіць пад страху серп, як прыйшлося ўзяць у рукі сахор — накідаць гной, растрасаць яго на полі. Рукі загрубелі і парэпаліся. Плакала потай: «Каб бацька жыў, ці было б так...» Андрэй ведаў яе думкі, але не зважаў на іх. Яму было яшчэ цяжэй. Спаў па чатыры гадзіны ў суткі. Добра, што Тамаш памог намалаціць насення, а Ян — сеяць. Праўда, ён засеяў толькі адну ніву, другую прымусіў сеяць самога Андрэя.

— Кожны год я табе сеяць не буду,— сказаў ён.— Гаспадар павінен умець усё. Вучыся.

Андрэй сеяў, а Ян, прыдзірлівы і злы, ішоў услед і камандаваў мудрэй, чым бацька.

— Не так! — крычаў ён.— Спыніся! Не ў такт рукой махнуў!

Андрэй цярпеў-цярпеў, нарэшце ўзарваўся.

— Ідзі ты к чорту! — зароў ён дзікім голасам, павярнуўшыся да Яна.

— Што?! — здзіўлена запытаў той.— Што ты сказаў, абармот? Ты мо і з маткай так гаворыш? От здыму папругу ды як усыплю, то навучышся і сеяць і са старэйшымі гаварыць.

У Андрэя нават злосць прайшла пасля гэтых слоў.

Ён не мог уявіць, як бы гэта Ян лупцаваў яго папружкай.

Андрэй ужо думаў, што з яго ніколі не выйдзе сявец, як раптам адчуў, што ногі яго ступаюць у такт руцэ, а рука сыпле зярняты ў такт крокам. Аж стала неяк лёгка, прыемна, і, калі апусцела сяўня, ён пашкадаваў, што на некаторы час перарвецца гэты цікавы занятак. Бягом рынуўся да мяха, насыпаў у сяўню жыта і з ахвотай пачаў сеяць зноў. Ён забыў пра Яна і, выйшаўшы ў канец нівы, засмяяўся ад радасці, першы раз пасля смерці бацькі. Здзівіўся, калі ўбачыў каля сябе Яна. Значыць, ён увесь час ішоў за ім.

— Ну што, навучыўся? — запытаў Ян.— А ён тут мне... Не пакрычыш, дык не навучыш, а некатораму трэба і па карку даць. Я думаў — і ты без гэтага не абыдзешся. Але мы, Сташэвічы, такія...

Ён не дагаварыў якія.

— Даруй, братка Ян.

— А што ж больш рабіць! Дурням заўсёды даруюць, бо што з іх возьмеш. А Маргі сам засееш.

— Засею, але ты, Ян, падыдзеш паглядзіш.

Ян быў рад, што гэты непакора не можа без яго абысціся, і адказаў:

— Ну, дык і я ж там буду.

Пасля сяўбы Андрэй меркаваў завесці чорную кабылу ў валасное мястэчка Старочын і прадаць там. Чакаў серады, бо конскі кірмаш быў якраз у гэты дзень.

У сераду раніцай ён зайшоў у хлеў з вязкай канюшыны — трэба было пакарміць коней перад дарогай. Гняды заржаў, пачуўшы гаспадара, і пацягнуўся мызай да канюшыны, а чорная пластом ляжала сярод хлява і не ўзняла галавы. Андрэй кінуў вязку і паспрабаваў узагнаць яе з месца. Яна павярнула галаву і зірнула сумнымі слязлівымі вачыма. І Андрэю здалося, што яна хоча сказаць: «Куды ты мяне гоніш? Ты і так мяне заездзіў. Скажы дзякуй, што ў час сяўбы не звалілася». Прачытаўшы гэты дакор, ён зразумеў, што нікуды сёння не паедзе. Чорная здыхае.

Не заходзячы ў хату, пайшоў да Яна. Той снедаў.

— Не ўстае, кажаш? — перапытаў Ян.— Значыць, канцы ёй прыйшлі. Ідзі пакліч каго-небудзь, і мы з Тамашом прыйдзем. Можа як падымем. Калі на нагах стаіць, то хоць з хлява выведзем, а то заваліцца, цягні тады падлу з хлява. А можа і ў поле як заклыпае. Добра было б, а то прыйдзецца на калёсы падымаць ды везці на конскі могільнік.

«Да каго тут пайсці?» — думаў Андрэй, выйшаўшы з хаты. А думаць не было часу, трэба было клікаць людзей, пакуль кабыла яшчэ не здохла. Сустрэў Нічыпара Мартыневіча, які, унурыўшыся, як свіння, ішоў па вуліцы і шаптаў пад нос малітву. «Не, гэтага не пазаву...»

Падыходзячы да двара Сымона Ашакевіча, пачуў голас Яўхіма Халусты, нахабны і адрывісты, як сабачы брэх.

— Ліха матары тваёй! — крычаў Халуста.— Што ж ты робіш? Ты ж улез у маю сядзібу! Ты ж, шэльма, паглядзі, куды ты пазаганяў гэтыя калы! У маю зямлю!

— Не, я на вашу зямлю не лезу,— спакойна адказаў Сымон.— Я гараджу па мяжы.

— Па мяжы? Дзе тая мяжа! Ты за мяжу залез!

«Паклічу Сымона»,— падумаў Андрэй і ўвайшоў у яго двор. Сымон гарадзіў плот ад Халуставага боку. Ён на сваім гародзе часаў калы, а на сваім двары вар’яцеў і падскокваў, сціснуўшы кулакі, Яўхім Халуста.

— Я да ўрадніка паеду,— крычаў ён, не зважаючы на Андрэя.— Я, ліха матары тваёй, сведак паклічу, не такіх, як ты, галадранцаў.— Тут ён змераў вачыма Андрэя так, нібы хацеў паказаць, што і ён належыць да галадранцаў.— Яны табе пакажуць, дзе мяжа!

— Я і без іх ведаю, дзе яна.

— Ты ж паўаршына маёй сядзібы адабраў. Бачыш хлеў?

— Бачу.

— Дык ты ж паўаршына майго хлява на сваю сядзібу забіраеш.

— Не, Яўхім Халуста. Гэта вы свой хлеў на паўаршына ў маю сядзібу ўвапхнулі. Толькі ён не мера. Гэты хлеў вы будавалі. А вунь бачыце свіран?

— Чаму я яго не бачу! Хіба я сляпы, каб не бачыць свайго свірна!

— Ну, дык яго будаваў Тодар Шымкевіч, а ён то ведаў, дзе мяжа. Мой плот акурат сыдзецца са сцяною таго свірна.

— Што ты мне Шымкевічам тыкаеш! — закрычаў

Халуста, налятаючы на Сымона, але той разагнуўся, і Халуста спыніўся насупраць яго са скрыўленым ад лютасці тварам.

— Асцярожней, сусед,— сказаў Сымон.— У мяне сякера ў руках.

— А-а-а! Дык ты мне сякерай пагражаеш! У суд падам! Во, і сведка ёсць! Сташэвіч, будзь за сведку! Ён хацеў мяне сякерай засячы!

— Не, я не буду тваім сведкам, Халуста, бо ніхто табе не пагражаў,— адказаў Андрэй, які ў гэты час нават забыў, чаго прыйшоў да Сымона. Ён толькі адчуваў, што трапіў у непрыемную гісторыю.

— А-а! — закрычаў Халуста.— Дык вы заадно, ліха матары вашай!

Сымон уваткнуў сякеру ў калоду, на якой часаў калы, і запытаў:

— Ты да мяне, Андрэй?

— Да цябе, Сымон... Хадзем, памажы мне кабылу падняць.

— А што з ёю?

— Ведама што, здыхаць хоча.

— То пайшлі.

— От які сусед мне папаўся, Андрэй,— гаварыў па дарозе Сымон.— Свінушнік пабудаваў, дык на паўаршына ў маю сядзібу ўлез. А якая ў мяне сядзіба! Шостая частка яго. Думаю, выгараджуся ад гіцля, а то ён і глыбей палезе, дык ён бачыш што! Кажа, што яго зямлю заняў. Тры яблынькі маю. Такі ж і ў мяне дзеці ёсць, няхай свой яблык з’ядуць, чым на людскіх дзяцей глядзець з зайздрасцю. А яблык такі і было ў гэтым годзе. То думаеш што! Ужо ні аднаго няма. Жывасілам паадрываў, разам з галлём.

У Андрэевым двары каля конскага хлява стаялі Ян з Тамашом і Ладымер Заяц. «Тамаш паклікаў»,— здагадаўся Андрэй.

Чорную сяк-так паднялі на ногі. Цяжка было ёй стаяць. Мужчыны доўга падтрымлівалі яе на вяроўках. Андрэй прынёс з хаты цёплае пойла, забеленае мукой. Кабыла ў ім толькі памачыла мызу. Яе памаленьку вывелі на двор. Тут чорная крыху падбадзёрылася. Нават страсянулася.

— Цяпер пільнаваць трэба, каб не лягла,— папярэдзіў Ян.— А то як ляжа, дык больш і не падымецца.

Сымон адвёў Андрэя ўбок.

— Што ты будзеш з ёю рабіць, Андрэй? — запытаў ён, чырванеючы і хаваючы вочы.

— Выведу на крыжавыя дарогі, няхай здыхае.

— І шкуры здымаць не будзеш?

— Я? — здзівіўся Андрэй.— Што ты, Сымон!

— Дык ведаеш... Можа б ты яе мне аддаў?..

— Нашто табе падла?

— Эх, Андрэй!.. Ты здзівіўся, калі я запытаў, ці будзеш шкуру здымаць... А я... я садраў бы з яе шкуру... Нейкі рубель і быў бы. Нашто яму прападаць... Усё роўна ваўкі ды сабакі расцягаюць... А мне гэты рубель...

— А людзі, Сымон...

— Што ўжо мне людзі, Андрэй!.. Кавалка хлеба мне ніхто дарам не дасць... А што каналупам празавуць, дык невялікая бяда... Мне дзяцей карміць трэба... А лякарствы! Хвароба як убілася ў хату, дык і не вылазіць...

— Бяры, Сымон.

— Аброць я табе прынясу.

Ян, Тамаш і Ладымер тым часам сядзелі на прызбе і размаўлялі.

Калі Сымон павёў чорную з двара, Ян паглядзеў яму ўслед і папракнуў Андрэя:

— Сам не мог завесці, людзей наймаеш. Рана панам стаў.

— Я яго не наймаў. Ён акурат у Маргі ідзе. Давай, кажа, завяду.

— Усё роўна! Твая кабыла. Ці мала яна табе паслужыла!

— Таму і шкада, Ян, весці яе на могільнік самому,— зманіў Андрэй.

— Ну, даволі,— прамовіў Ян.— Няма калі гаворку разводзіць. Запрагай каня,— звярнуўся ён да Андрэя.— У Старочын паедзем.

— І ты са мной, Ян! — узрадаваўся Андрэй.

— Вядома, паеду, бо ты там замест каня авечку купіш. Збірайся, а я тым часам схаджу торбачку вазьму...

Дамоў ехалі прыцемкам. Ноч надыходзіла цёмная, маўклівая, па-асенняму сумная і непрыветная. Здавалася, што кожны тэлеграфны слуп пры шляху гудзе бесперапынна і нудна, клічучы вятры і непагадзь, асеннюю слоту і холад.

Ззаду, прывязаная да воза, ішла кабылка каштанавай масці. Кабылка была нішто сабе, толькі худаватая. Ян агледзеў яе мо сто разоў, ледзь сам не ўлез у рот, каб добра разгледзець зубы. Купілі выгадна, хоць і таргаваліся доўга. Важна было тое, што вясной яна павінна была ажарабіцца. Выпілі, вядома, барыш. Захмялелы Ян стаў добры і гаваркі.

— Ты казаў: купім каня. А скажы, што той конь! У цябе і так ёсць конь. Конь канём і будзе. А кабыла — зусім другая справа. Яна табе яшчэ гадоў пяць-шэсць паслужыць, а за гэты час двое-трое жарабят прывядзе. От табе і коні свайго заводу. Не вельмі добра от так па кірмашах ездзіць, бо, бывае, такую падлу купіш, што лепш бы тыя грошы на сметнік выкінуў.

Андрэй быў згодны з Янам. Але ён думаў пра другое. Ён думаў аб тым, што грошы, якія пакінуў бацька, падышлі к канцу. За чорную ён не ўзяў нічога, а за каштанавую аддаў амаль усе.

РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ

Неяк у нядзелю Андрэй памкнуўся быў схадзіць да Тамаша, распытаць пра сёе-тое, а галоўнае — пра Ганну. Пасля Адэлі Арлоўскай — першага кахання — неяк апусцела яго сэрца і нікога не пускала. От і Ганна: два гады стаіць яна каля сэрца, але не ў сэрцы, не! А хіба можна параўнаць Ганну з Адэляй! Ні ў якім разе! Далёка Адэлі да Ганны, хоць яна і ў гімназіі вучылася. Таму і не хацеў Андрэй так ні за грош пакідаць гэтую дзяўчыну. Трывожыла яго і тое, што да Ганны ездзяць далёкія жаніхі, багатыя шляхцюкі, і стары Асіеўскі не запытае ў дачкі, пойдзе яна замуж ці не, аддасць за каго захоча. Андрэя ж ён наогул не любіць і менш за ўсё думае пра яго як пра будучага зяця.

Ад таго часу, як захварэў бацька, і пасля яго смерці Андрэй не хадзіў ні на вячоркі, ні на вечарынкі. Не толькі жалоба была таму прычынай. Штодзённыя клопаты не давалі спакою. Адзін пройдзе, другі заступае яго месца. Добра, што кабыла папалася ладная. Ян умее выбіраць коней! Андрэй назваў кабылу Каштанкай. Калі запрог яе ў плуг разам з Гнядым, то яны спачатку абнюхаліся, потым пагрызліся, але хутка памірыліся. Цяпер так ідуць у пары, нібы век разам хадзілі.

Андрэй ужо ўзяўся за клямку, калі маці спыніла яго.

— Куды ты, Андрэй? — спытала яна.

— Да Тамаша.

— Пачакай, сынок... Пагаварыць з табою хачу...— сказала яна, і відаць было, што гаворка, якую яна хоча распачаць, не вельмі прыемная яе сэрцу.

Андрэй вярнуўся, павесіў на цвік шапку і сеў.

— Я ведаю, мама, пра каго вы хочаце гаварыць. Пра Алену.

Маці вінавата кіўнула.

— Чаго Алена хоча?

— Яна нічога не хоча, сынок... Яна кажа, што цяжка ёй на мужчынскай рабоце... Што пасля смерці бацькі яна стала як парабчанка ў бацькавай гаспадарцы.

— От як! Значыць, яна хоча быць паненкай. Але ж нам маёнткаў бацька не пакінуў.

— Ды не, сынок...

— А якую мужчынскую работу яна робіць? Памагла мне перад сяўбой папар паскародзіць, жыта забаранаваць. А я не жаў разам з ёю, не рваў лён, не цёр той лён? Кожны год. Я ночы не спаў, насенне малаціў, а ўдзень за плугам ад раніцы да вечара. Конь і той ноччу адпачывае.

— Так то яно так, сынок...

— Не ў рабоце, мама, справа, як я бачу. Чаго яшчэ Алена хоча?

— Яна нічога не хоча, сынок... Яна толькі кажа, што бацька ёй нічога не пакінуў і яна зусім голая...

Андрэя ажно скаланула. Яму не вераць маці і сястра. Ён гатовы быў узарвацца, як тады перад Янам, але стрымаўся. Маці-то папраўдзе ні ў чым не вінавата, яна толькі пераказвае доччыны словы.

— Тата, калі паміраў, то пакінуў усё мне,— сказаў Андрэй як мага спакайней.— Ён мне верыў. Дык чаму ж вы — маці і сястра — не верыце мне? Я цяпер гаспадар у хаце, і калі і зраблю што-небудзь не так, як наказаў мне тата, то ён з магілы ўстане і прыйдзе патрабаваць ад мяне адказу.

Андрэй выйшаў у камору і прынёс скрутак, загорнуты ў кавалак палатна. Разгарнуўшы яго, паказаў маці.

— Гэта Аленін пасаг. Трыста рублёў. Тата не забыў пра яе. Ён усё жыццё збіраў гэтыя грошы, бярог іх і даручыў берагчы мне. Бо ён мне верыў! Але сястра мне не верыць. Я таксама не веру ёй. Не магу верыць! Таму беражыце гэтыя грошы вы.

— Сынок ты мой! — старая Аксеня заплакала.— Дзіцятка маё, хіба я табе не веру? Не вазьму я іх... Пакладзі іх там, дзе былі...

— Не, мама, вазьміце! Я ведаю, што дачка заўсёды бліжэй да матчынага сэрца, чым сын. Няхай яны будуць у вас. Пакажыце іх Алене. І не забудзьце сказаць, што гэты пасаг не для Грома! Чуеце, не для Грома!

Ён надзеў шапку і шпарка выйшаў з хаты. У галаве стаяла нейкая імгла. Прыкра і пагана было на душы. Яму не вераць. Ён стаў ворагам сваёй сястры і маці!.. За яго плячыма шэпчуцца, выдумваюць брудныя падазрэнні. І хто? Свае родныя, самыя блізкія. Праз пасаг, праз праклятыя грошы. Ніколі не думаў, што так будзе, што так можа быць. Значыць, можа! Грошы ўсё зробяць! Праз іх развальваюцца сем’і. Што, каб нейкая бяда прымусіла яго крануць гэтыя няшчасныя грошы. А хіба не можа быць такой бяды! Пажар або хвароба! Страшна падумаць... Пасаг! Сястра прыкончыла б яго за гэты пасаг.

Андрэй успомніў бацьку і да болю ў душы адчуў, якую цяжкую страту панёс. Бацька! Ціхі і маўклівы ён быў у сям’і, але ці пасмелі б яны так з ім гаварыць! Нават думаць пра такое не пасмелі б...

На дварэ стаяў сонечны дзень. У паветры плыло і плыло павуцінне. Яно краталася стрэх, галін, платоў і павісала на іх белымі кроснамі. Удалечыні, ахутаны ў смугу, віднеўся Маргоўскі лес, і здаваўся ён нейкім далёкім, нібы нарысаваным. І хоць свяціла сонца і прыветнае было яснае неба, але не было ў прыродзе той радасці, той жыццёвай прагі, якая бывае ранняй вясной. Толькі сады яшчэ радавалі позірк. Між густога лісця віселі жоўтыя антонаўкі і зялёныя бэры.

Андрэю не хацелася ісці па вуліцы, адказваць на запытанні цікаўных суседзяў: куды ты ідзеш, чаго, чаму? Паўгадзіны назад ён сам не ведаў, куды яму прыйдзецца ісці, а цяпер думаў, што пра гэта ведаюць усе. Так яно па сутнасці і было. Усе засцянкоўцы ведалі, што яму патрэбен парабак. На паўвалокі аднаго мужчыны-работніка было мала. Андрэй накіраваўся на прыгуменне, выйшаў на канец сядзібы і пакрочыў уздоўж платоў па малаезджанай дарозе.

На вуліцы ў Чыжэвічах — не то што ў Малінаўцы — было людна і ажыўлена. Тут людзі не хаваліся ў хатах адзін ад аднаго. Малінавец калі і выходзіў у нядзелю на вуліцу, то стаяў каля свайго двара. Рэдка было, што збіраліся двое або трое. Гаварылі стрымана, без смеху і жартаў. У Чыжэвічах было наадварот. Тут мужчыны стаялі гуртам, гаварылі моцна, з вострымі слоўцамі, з жартам і смехам.

Андрэю не было калі спыняцца, ён накіраваўся проста да Марціна Крываблоцкага. Пасля таго як прывёз яго да хворага бацькі, адчуў да гэтага чалавека нейкую даверлівасць. Сёння ішоў да яго параіцца. На вуліцы сустрэў Марцінавага брата Пракопа, запытаў, ці дома Марцін.

— Дома,— адказаў той.— Чытае «Ведамасці».

Марцін сапраўды быў у хаце адзін. У вайсковай гімнасцёрцы, акуратна падстрыжаны, чыста паголены, ён сядзеў за сталом і чытаў газету.

Калі Андрэй павітаўся, Марцін зірнуў на яго з цікаўнасцю.

— У цябе зноў нейкая хвароба, Андрэй? Маці?

— Не, Марцін. Я прыйшоў да цябе параіцца...

— Гэта ўжо лепш, хоць я і не ведаю, якая ў цябе справа. Не вельмі, браце, прыемна фельчару або доктару часта бываць у адной хаце.

Андрэю не хацелася адразу гаварыць, чаго ён прыйшоў. Ён не ведаў, з чаго пачаць размову, і запытаў:

— Што новага на свеце, Марцін?

— Што новага? Падобна, братка, на тое, што вайна будзе, каб яна згарэла... Але табе што! Ты льготнік, а мне прыйдзецца зноў ісці... Надакучыла. Аж падумаць страшна. Прывык ужо дома. Як успомню Кітай у 1900 годзе — валасы дыбам становяцца. Ці даўно было — тры гады назад...

— Значыць, зноў з Кітаем вайна?

— Нічога ты не ведаеш, Андрэй,— з жалем прамовіў Марцін.— Ваша Малінаўка, не раўнуючы, як балота. Ты ж разумны чалавек, а малінавец ад галавы да пят. Нічым не цікавішся, акрамя сваёй зямлі. Захраслі ў гнаі ды гразі. Ты ж вучыўся ў народным?

— Кончыў, Марцін, і вучыўся добра.

— З таго часу за кнігу не браўся?

— Амаль што не... Не было часу...

— Час знайшоўся б... Адным словам, Малінаўка...

— Дык з кім жа вайна, Марцін?

— Вайна будзе з японцамі. Гэта мая думка, Андрэй. Я атрымліваю газеты з Пецярбурга і Кіева. І вось, мяркуючы па тым, што яны пішуць, вайна з Японіяй будзе. Расія, бачыш, хоча залезці ў Маньчжурыю, Жоўтарасію стварыць, а Японія таксама не ад таго, каб тую Маньчжурыю пад сябе падабраць. А Еўропа хвасты іх звязвае. Усё гэта, братка, завецца палітыкай... І от праз гэтую сабачую палітыку пачнецца вайна, і Марцін Крываблоцкі збірайся ў паход.

— А можа і не. Ты ж сваё адслужыў.

— Не так многа ў Расіі дактароў, Андрэй, каб яны ротным фельчарам бракавалі... Справа не ў тым. Скажы, чаго ты прыйшоў, Андрэй?

— Мне, Марцін, трэба наняць хлопца. На год, сама менш. Рады не дам адзін. Малаціць трэба, сена з Волі вазіць, дровы; патрэбен работнік, хоць задушыся. Памажы знайсці хлопца.

Марцін паглядзеў на Андрэя і задумаўся.

— Хлопца знайсці можна, Андрэй,— сказаў ён.— Не такія багатыры ў Чыжэвічах, што парабка не знойдзеш. У маёнтак не хочуць ісці, бо там цэлая катарга, а да гаспадара пойдуць. Толькі, братка, справа такая: дрэнных ты не возьмеш, а добрыя да цябе не пойдуць.

— Чаму? — успыхнуў Андрэй.

— Не крыўдзіся. Але слава пра цябе ў наваколлі не вельмі добрая, Андрэй. Усе цябе, братка, лічаць ліхім чалавекам.

— І ты?

— Я цябе, Андрэй, мала ведаю. Думаю, што не такі ты ліхі, як пра цябе гавораць. Але ж на раты людзям замкоў не павесіш.

— Чым жа я ліхі, Марцін? — ціхім голасам запытаў Андрэй, у якога ад крыўды сціснулася сэрца. Сёння яго абразілі другі раз. Абразілі незаслужана, бязлітасна, не ведаючы яго душэўнага стану.— Скажы, чым я ліхі? — паўтарыў ён.— Я нікога не ашукаў, не абакраў, не нахлусіў на чалавека, не заеў нічыйго жыцця. Дык чым жа я ліхі?

— Тым, Андрэй, што ты на руку лёгкі.

— Няпраўда, Марцін! — ледзь не крыкнуў Андрэй.— Я першы нікога не зачаплю ні словам, ні справай. Я па мордзе таму дам, хто перада мною нос задзярэ, хто сябе носіць высока, а другога за чалавека не лічыць. Скажы, каго я пакрыўдзіў без прычыны?

Марцін засмяяўся.

— Ды, братка, усе кажуць, што ты іх без прычыны крыўдзіў.

— Усе! Хіба я ўсіх крыўдзіў? Верыш ты розным нарбутовічам ды мартыневічам.

— Супакойся, братка. Нікому я не веру. От табе, напрыклад, веру. Я, братка, люблю дужых, смелых і самастойных людзей. Такіх, якіх нельга пакрыўдзіць, бо яны даюць здачы. І хлопца мы знойдзем. У маёй сястры Агапы ёсць малодшы сын Іван. Ён да цябе пойдзе. Толькі калі прыйдзе Пракоп, то ты маўчы, а то ён пабяжыць да Агапы і напсуе нам. Івану семнаццаць гадоў. Работу любіць. Толькі, братка, ён не такі, як усе. Ён вельмі сарамлівы. І любіць чытаць. Вечарам, пасля работы, ты не забараняй яму. Няхай чытае... Мала хто гэтым цікавіцца з нашага брата.

Андрэй усміхнуўся.

— Ты сам не цікавішся дарэмна. Іван табе будзе вершы расказваць. Ён іх тысячу ведае. Для мужыка гэта нешта варта.

— Добра, Марцін. Толькі кніг у мяне няма.

— Кнігі я дам. Будуць кнігі. Толькі ты, братка, рукам волі не давай. Ён цябе абражаць не будзе, носа не задзярэ, а калі зробіць што не так, то, сам ведаеш, малады яшчэ.

Андрэй адчуваў, што Марцін з яго кпіць, але ўзлавацца на яго не мог.

— Ты, Марцін, мяне зусім за дурня лічыш...

— Не, Андрэй, наадварот. За разумнага чалавека, а то б я табе Івана не аддаў. От мы скора пойдзем да Агапы, паглядзім на яго. Але я цябе яшчэ папярэдзіць хачу. Там у суседстве з табой жыве ваш святы чараўнік Гарасім Жукоўскі. То ты будзь бацькам Івану. І блізка яго не падпускай да Гарасіма. Будзь поўны гаспадар. Быў я ў Гарасіма. Бачыў, што ў яго многа кніг, але я не хачу, каб мой Іван чытаў тыя кнігі. Іван, вядома, можа зацікавіцца. Ён яшчэ не разбіраецца, што добра, што дрэнна, то яму маім словам забарані нават падыходзіць да Гарасімавай хаты. Нядаўна было: Сулкоўскі даведаўся, што мой Іван чытаць любіць. Паклікаў яго да сябе. Пачаў распытваць, вершы папрасіў расказаць. Іван пачаў яму расказваць вершы Някрасава, Кальцова ды байкі Крылова. Нічога, поп пахваліў. Адчыніў сваю шафу. У беднага Івана і вочы разбегліся. Такое багацце! У Сулкоўскага і добрыя кнігі ёсць: Гогаль, Пушкін, Лермантаў, Някрасаў,— а ён майму Івану «Жития святых» ды «Евстрафия Плакиду» падсунуў. Я сам занёс яму назад тыя кнігі. Кажу: «Няхай вашы дзеці іх чытаюць, бацюшка». Смяецца, шэльма. «У мяне, кажа, няма дзяцей». А гэта не кнігі, а атрута, асабліва для маладых хлопцаў. Я калі бываю ў Старочыне ці ў Слуцку, то купляю Івану якую-небудзь кніжку. Няхай пра людзей чытае, а не пра багоў.

— Я да Гарасіма сам не хаджу і Івана не пушчу.

— Добра. А вунь мая пляменніца Надзя ідзе,— сказаў Марцін, зірнуўшы ў акно.— От мы і пойдзем.

— Пачакай, Марцін... Дай мне гэтыя газеты. Я табе вярну.

— Я такі і думаў, што ты гэта скажаш. Але што газеты! Яны тады цікавыя, калі свежыя. Іх трэба выпісваць. Ты чытай тыя кнігі, якія будуць у Івана. А газеты бяры.

Андрэй вярнуўся дадому падвечар і прывёз з сабою парабка — Івана Аўсяніка. Газеты палажыў за абразы і забыў пра іх.

РАЗДЗЕЛ СЁМЫ

Яўхім Халуста шалеў ад злосці. Было чаго шалець! Парабак Сямён, не дабыўшы тэрміну, сышоў. Ажаніўся, сукін сын! Знайшоў удаву Хадосю ў Чыжэвічах і прыстаў да яе ў прымы. Сам гаспадаром стаў, ліха матары яго! І астаўся Халуста без ніводнага парабка ў той час, калі на яго гаспадарку патрэбны былі два. Двух то ён не трымаў, узвальваў усю работу на аднаго, а цяпер вось няма і аднаго... Халуста пашкроб патыліцу, вылаяўся і пайшоў у Чыжэвічы.

Калі ён сяк-так знайшоў хату тае Хадосі і накінуўся на нявінную жанчыну за тое, што яна нібыта адабрала ў яго парабка, Сямёна ў хаце не было. Халуста так распаліўся, так размахаўся кулакамі, што нават не пачуў, як у хату ўвайшоў Сямён.

— Ты гадаўка! — крычаў Халуста.— Хамская морда, ліха матары тваёй! Нашто ты яго прыняла? Гэтага злодзея! Разбойніка з-пад моста! Шэльму! Я ж вас у порах разатру! Ты не ведаеш, што ён мне вінаваты! Што ён мяне абакраў! Ага, ты не ведаеш! То будзеш ведаць! Я і цябе разам з ім у турму заганю! Арыштантамі будзеце!

Але тут ён азірнуўся і ўбачыў Сямёна. Той стаяў каля парога і ўсміхаўся так нядобра, што ў Халусты аж мурашкі пабеглі па спіне. Але ён яшчэ паспрабаваў храбрыцца.

— Ты...— сказаў ён.— Шэльма, ліха...

І не кончыў. Сямён моўчкі падышоў да свайго колішняга гаспадара, узяў яго за карак і выкінуў з хаты. Проста выкінуў, як збродлівага ката. Халуста, каб не тыцнуцца тварам аб зямлю, стаў ракам, нават прапоўз крыху такім манерам, тады разагнуўся і дай бог ногі! Ліха матары яго! Яшчэ дагоніць ды па шыі накладзе.

За сялом Халуста крыху супакоіўся. «Няхай жыве! Няхай жыве з гэтай Хадосяй! А гладкая мужычка, ого! Не дзіва, што ён прыстаў да яе. Няхай жыве! А я яму не заплачу! Не дабыў да канца, не атрымае і платы! Няхай жыве, сабака!» Такая думка нават крыху ўсцешыла. Але калі ён успомніў, што ў гаспадарцы не хапае работніка і што яму, Халусту, знайсці работніка цяжка, бо да яго ніхто не хоча наймацца, злосць зноў апанавала яго. «Здымаць з кузні Мікалая нявыгадна. Зачыніць кузню? Не. Выкінуць жывыя грошы з кішэні! Ого! Адзін Юзік не ўправіцца з гаспадаркай. Наперадзе ўся работа...» Халуста спыніўся і пачухаў патыліцу. «От, ліха матары вашай! Нібы згаварыліся!»

Ён зірнуў на вятрак, што стаяў на ўзгорку між Чыжэвічамі і Малінаўкай, і надумаў зайсці туды. Вятрак належаў Хаіму Ножыку, яўрэю з Чыжэвічаў, Халуставаму сябру, такому ж самаму злодзею і шэльму, як і Халуста.

Каля млына не было падвод, значыць, Хаім малоў адзін. Халуста пакрочыў да млына не спяшаючыся, спыняючыся, гледзячы ў бакі. Няхай не думае Хаім, што ён Халусту вельмі патрэбен. Халуста проста зойдзе ў млын, бо яму няма чаго дома рабіць. Ён выйшаў на шпацыр.

— Здароў, пане Хаім! — крыкнуў Халуста, узняўшыся па лесвіцы на першы паверх і стаўшы каля дзвярэй.

— А-а-а! — сказаў млынар, адрываючы позірк ад паперкі, на якой ён ставіў свае яўрэйскія каракулі.— Дзень добры, пане Яўхім.

Хаім быў худы чалавек з рыжай барадой, даўгімі пэйсамі і надзвычай хітрымі чорнымі вачыма. Ён сядзеў на мяху з мукой, увесь запылены, трымаў у руцэ агрызак алоўка і нешта вылічваў на паперцы, якая ляжала ў яго на каленях. Убачыўшы Халусту, Хаім устаў і павітаўся з ім за руку.

— Ну што, пане Яўхім? Як вы жывяце?

— Ат... — Халуста прыхінуўся плячыма да вушака. — Але ж і калоціцца твой млын, пане Хаім. Ён яшчэ возьме ды абернецца...

Гэта быў зусім не жарт. Кожны раз, будучы ў млыне, Халуста баяўся, што млын перакуліцца. Што за дзіва! Трымаецца на адным вале. Хоць гэты вал і тоўсты, дубовы, але ж ён трымае такі цяжар.

— Што вы, пане Яўхім! Няхай бог бароніць!

— А калі навальніца, пане Хаім? — запытаў Халуста, падазрона аглядаючыся.— От уздымецца бура і...

— Гэтага яшчэ нідзе не было, пане Яўхім.

— Ну, то я дзе-небудзь сяду... Дзе тут у цябе сесці, пане Хаім?

Хаім залез у кут, дастаў нейкі нізенькі зэдлік, абцёр яго рукавом, ад чаго ён стаў яшчэ больш пыльны, і падаў Халусту. Той паставіў яго каля сцяны і сеў.

— А ў цябе завозна, пане Хаім?

— Які там завоз! — Хаім махнуў рукою. — Які там завоз! У Капачах млын, у Лапацічах млын, у Крывічах два млыны, у Старочыне два паравікі... Які можа быць завоз, калі гэтых млыноў — як грыбоў. Каб яны ўсе пагарэлі, пане Яўхім!

— А твой каб астаўся?

— А мой каб астаўся! Мой няхай астаецца, пане Яўхім! Каму ён замінае? Ён нікому не замінае.

Халуста зарагатаў.

— Ліха матары тваёй, пане Хаім! Які ты разумны! Каб усе млыны пагарэлі, а твой каб астаўся, то ў цябе завозу было б!

— А дзе б ён дзеўся, той завоз? Увесь быў бы мой! Тады б я паказаў дулю капачоўскаму Бэрку, лапаціцкаму Моўшу і ўсім. Тады б я паказаў ім дулю,— Хаім склаў дулю і палюбаваўся ёю.

— Ах, які ж ты разумны, пане Хаім, які ты хітры!

— Але вы, пане Яўхім, нечага да мяне прыйшлі.

Халуста пацягнуўся і пазяхнуў.

— Няма чаго дома рабіць, пане Хаім. Я сюды-туды... Бачу, твой млын круціцца. Схаджу, думаю, да Хаіма... Ну, на шпацыр выйшаў...

— Не, не, пане Халуста! Вы не з дому ішлі, а з Чыжэвічаў. Я бачыў.

«От злодзей! — падумаў Халуста.— Як ты ўсё бачыш!»

А Хаім агледзеў Халусту з галавы да ног, усміхнуўся хітравата і адразу перамяніў тон.

— Слухай, Яўхім. Я чуў, што ад цябе Сямён пайшоў. Да Хадосі ў прымы прыстаў. Ха-арошая кабета!

— Ліха матары тваёй! — закрычаў Халуста.— Ты ўсё на свеце чуеш! Ха-арошая! Кабета! — перадражніў ён.— Адкуль ты ўсё ведаеш?

— Ты дурны,— прамовіў Хаім.— Адкуль я чую? У млыне заўсёды людзі ёсць. Я ведаю ўсё, што робіцца тут і там, і нават у Слуцку!

— Угу! — прамычаў Халуста.— А ў Бабруйску і Мінску?

— Ведаю!

— Малайчына! А што ж ты яшчэ ведаеш?

— Усё,— пераканальна адказаў Хаім.— Андрэй Сташэвіч наняў у Чыжэвічах парабка. Добрага хлопца, Агапінага сына. Яму параіў Марцін Крываблоцкі. Ён дзядзька таго Івана Аўсяніка.

Халуста падхапіўся з месца. Ён забыў, што млын калоціцца і можа перакуліцца.

— Ліха матары яго, гэтага Сташэвіча! — залямантаваў ён, схапіўшыся за галаву.— Гэты разбойнік выхапіў у мяне работніка проста з рук!

— Ну, чаму з рук! Ты ж не быў у Агапы!

— Калі не быў, дык мог бы быць! Дзе мне цяпер работніка знайсці?

Хаім не адказаў. Ён зноў разгарнуў паперку, разгладзіў яе на калене і зрабіў выгляд, што зноў нешта вылічвае. Халуста змоўк і некаторы час назіраў за ім. Некалькі хвілін прайшло ў маўчанні. Халуста чакаў, што Хаім загаворыць першы, але хітры млынар нібы і забыў, што ў млыне ёсць нехта, акрамя яго. Тады Халуста не вытрываў:

— Слухай, Хаім. Чаму ты маўчыш?

Хаім нават не ўзняў галавы.

— Ну, Хаім,— ласкава сказаў Халуста.— Ты, мабыць, ведаеш работніка.

— Што? — не адразу запытаў Хаім.

— Кінь ты прытварацца!

— А хіба я прытвараюся? Чаго мне прытварацца? У мяне ёсць свой клопат. Я — заняты чалавек.

— Мне работнік трэба, чуеш? Ты ведаеш і маўчыш!

— Угу! — Хаім схаваў у кішэнь паперку і аловак. — Работнікаў хапае ў Чыжэвічах. Цераз кожную хату работнік. Каб мне трэба быў парабак, то я раз-два — і гатовы! А да цябе, пане Яўхім, мясцовы чалавек не пойдзе. Табе трэба работнікаў шукаць вёрст за дваццаць адсюль. І то...

— Чаму? — вызверыўся Халуста.

— Сам ведаеш, чаму. Парабкаў карміць трэба. І плаціць!

— Ліха матары тваёй! А хіба яны ў мяне галодныя ходзяць? І я ім не плачу?

— Ты лепш ведаеш,— абыякава адказаў Хаім.

— Ну, Хаім...— Халуста вымушаны быў здацца.— Парай мне чалавека. Хіба ты не ведаеш, які цяпер час?

— Хіба я дурны? Я ўсё ведаю.

З гэтымі словамі Хаім палез на другі паверх і доўга там корпаўся ці мо так сядзеў. Халуста не мог гэтага ведаць, бо яго і на ланцугу не зацягнуў бы на другі паверх ветрака. «Ну, зладзюга,— думаў ён,— прыйдзе каза да ваза, ды не будзе сена... Я не забуду табе гэтага. Я табе ўспомню! Я табе, зладзейская хр-рапа, штучку падкладу-у!»

Ад няма чаго рабіць ён падышоў да скрыні, у якую праз жалоб сыпалася мука. Падставіў далонь і памацаў муку. «Крупы дзярэ, а не муку меле... Каменяў шкадуе». Ён зірнуў на вяроўку, якую трэба было толькі пацягнуць, каб націснуць верхні камень, і хацеў ужо зрабіць гэта, як пачуў, што Хаім злазіць з другога паверха.

— Ну, дык, пане Хаім, што ты мне скажаш? — запытаў ён, лісліва зазіраючы млынару ў вочы.

— Што я табе скажу? А колькі ты мне заплаціш, калі будзе гешэфт?

Халуста вылупіў вочы.

— Ты за гэта грошы возьмеш?

— Чаму я іх не вазьму? Вазьму!

— Ну, дык сам наймай таго парабка! — крыкнуў Халуста і адвярнуўся ад Хаіма, нібы збіраўся ісці.

Хаім нават вухам не павёў.

— Мне не трэба, а людзі ноймуць.

Халуста крута павярнуўся да яго тварам.

— Ну, хопіць з цябе рубля, Хаім. Гэта на барыш.

— Пяць,— рашуча адказаў Хаім.

— Пя-аць! Ты што, здурнеў?

— Калі здурнеў, то здурнеў. Пяць.

— Хаім!..

— Пяць.

Халуста гатовы быў парваць на кавалкі праклятага млынара, кінуцца на яго з кулакамі, шпурнуць з ганка дадолу, растаптаць, аднак толькі бездапаможна сціснуў кулакі.

— Хопіць з цябе два, Хаім! Чуеш?

— Чатыры.

Халуста зрабіў выгляд, што думае.

— Ну, два з паловай, Хаім... Ліха матары тваёй, ты мяне рабуеш! — раптам заенчыў ён.— Два з паловай хопіць!

— Тры з паловай.

Халуста пачаў бегаць па млыне, хапацца рукамі за галаву, вохкаць, айкаць, стагнаць, стукаць кулакамі ў грудзі. Ён зусім забыў, што млын возьме ды перакуліцца.

— Слухай, Хаім... Два з паловай. Што табе значыць рубель! Адзін рубель! Адзін рубель. Цьфу! Хіба ты жабрак!

— Тры з паловай.

— Тры. Ліха матары тваёй! Няхай будзе роўна тры.

Хаім нібы і чакаў гэтага.

— Тры дык тры. Няхай будзе роўна тры.

Халуста паваліўся на мяхі і зарагатаў на ўвесь млын, хоць у душы было зусім не да смеху.

— А каб ты выпух, Хаім! Чаму ж ты адразу не сказаў тры?!

— А чаму ты, Яўхім, не сказаў адразу тры, а сказаў адзін?

Яны моўчкі паглядзелі адзін на аднаго.

— Якога ж ты работніка дасі мне, Хаім? — нарэшце запытаў Халуста.

— Добрага.

— Адкуль ты ведаеш, што ён добры? Ты мне скажы, хто ён, адкуль, як яго завуць?

— Якаў. Яго завуць Якаў. А прозвішча Шэмет.

— Шэмет? А што гэта за Шэмет?

— Ён прыехаў з горада.

— З горада? — аж падскочыў Халуста.— Ты мне даеш гарадскога гультая, можа якога сацыяліста, арыштанта, басяка, злодзея, катаржніка, ды яшчэ тры рублі хочаш за гэта ўзяць.

— Ша! — сказаў Хаім.— Арыштанты і катаржнікі ў турме. А гэты хлопец тутэйшы, ён сам з Чыжэвічаў. Я яго даўно ведаю. Ён у пана Крупскага парабкам быў, потым тры гады ў горадзе працаваў. Ён усё ўмее рабіць, нават каваць.

— У мяне свой каваль ёсць! Нашто мне каваль? — закрычаў Халуста.

— Ну, то няхай ён не куе! Няхай ён арэ, барануе, малоціць! Уга! Ты яму работу знойдзеш.

— Дзе ты яго выкапаў, такога добрага?

— Я быў у яго брата Піліпа. Там быў і ён. У маёнтак ісці не хоча. Не любіць пана Гендарсана. І пан Гендарсан яго таксама не любіць. Але я яму нічога не сказаў. Цяпер скажу.

— Ліха матары тваёй! Я ж і сам мог бы яму сказаць!

— Дурны. Каб ты сам з ім пагаварыў, то ён не пайшоў бы. А калі я з ім пагавару, параю яму, пахвалю цябе, то гэта іншая справа.

— Калі ён да мяне прыйдзе?

— Заўтра. Я яго дашлю.

— Ты ж не забудзь! У мяне работніка няма.

— А ты не забудзь тры рублі.

Гэтыя словы дзерпанулі Халусту за жывое. Ён ужо сабраўся ісці дамоў, але ўспомніў, што не зрабіў таго, што задумаў. Ён глянуў на вяровачку, якую трэба было толькі пацягнуць, каб націснуць камень, і сеў на зэдлік. Хаім тым часам прымацаваў да скрыні пусты мех і пачаў згартаць у яго муку. Халуста цярпліва чакаў, покуль ён кончыць гэтую работу. Хацеў нават памагчы Хаіму, але той сказаў:

— Запыліцеся, пане Яўхім.

— Нічога, пане Хаім, я і так ужо запыліўся.

Калі Хаім пачаў завязваць мяхі, Халуста выбраў хвіліну і пацягнуў за вяровачку. Хаім стаяў спіною да яго і нічога не бачыў, а на душы ў Халусты адразу стала лёгка і соладка. Нішто яму не прыносіла такой радасці, як зло, якое яму ўдавалася зрабіць другому. А гэта яму ўдавалася заўсёды.

— Дык, пане Хаім, ты ж дашлі мне таго Якава.

— Дашлю, пане Яўхім.

— Бывай здаровенькі.

— Шчасліва.

Калі Халуста выйшаў, Хаім адразу падняў камень. Яму не трэба было бачыць, як Халуста яго націскаў. Ён па муцэ пазнаў, што той прыклаў руку да яго млына. А Халуста зларадна думаў, спускаючыся па лесвіцы: «Я цябе навучу малоць, ліха матары тваёй! Тры рублі... Бачыш ты яго! Тры рублі... А за што? За якую скулу? Трасцу я табе дам, а не тры рублі...» Аднак, крыху падумаўшы, зразумеў, што аддаць усё роўна прыйдзецца. Так ці інакш, а Хаім яму іх не даруе. Ён выбера і час, і месца і пацягне так, што злупіць не тры, а цэлых пяць.

На дварэ зіхацела сонца. На ржэўніку абапал дарогі вісела павуцінне. Набліжэнне восені ўжо адчувалася ў прыродзе. Зніклі жаўранкі, пакінулі стракатаць конікі. Апусцелыя палі і лугі навявалі сум. Але ўсё гэта Халусту не кратала. Ад Хаімавага млына ён ішоў проста да свае кузні. Здалёк убачыў, што ў сына хапае работы, бо каля кузні стаяла некалькі падвод з плугамі і баронамі.

Халуста заскочыў у кузню. Мікалай трымаў у горне лямех, высокі пажылы мужчына вагаў рычаг ад мяха, а двое сядзелі каля дзвярэй і курылі. Халуста замест «дзень добры» вылаяўся і памкнуўся быў накінуцца на сына, але той выхапіў з горна белы распалены лямех і, махнуўшы каля самага бацькавага носа, імкліва паклаў яго на кавадла. Халуста імгненна апынуўся каля дзвярэй, зачапіўся нагой за парог і расцягнуўся на зямлі. Такія жарті*і ў бацькі з сынам адбываліся не адзін раз. Мужчыны, што былі ў кузні, пакаціліся з рогату. Халуста падхапіўся з зямлі, агледзеў сябе ашалелымі вачыма, памацаў нос, потым падышоў да дзвярэй кузні (зайсці туды ён больш не адважваўся) і кляў сына так, як умеў. А клясці ён умеў не абы-як.

— Злодзей! Накольнік! Арыштант! Шэльма! Шыбенік! Бандыт! Разбойнік! Байструк! Каб ты сабе вочы павыпальваў! Паламаў ногі! Выкруціў рукі! Здох! Згінуў! Апруцянеў!

Выказаўшы ўсё, што ведаў, хвіліну памаўчаў і дадаў не то са здзіўленнем, не то з захапленнем:

— Ліха ма-а-тары тваёй! У каго ты такі ўдаўся!

— Ідзі дамоў, бацька! — як нічога і не было, адказаў Мікалай.— Маці прыходзіла зваць.

— Пацалуй мяне ведаеш куды? Разам з тваёй маткай. Думаеш, я не ведаю, што ты мне ўсіх грошай не аддаеш! Крадзеш! Злодзей! Я табе пакажу-у!

У кузні грукаталі молаты. Звінела жалеза. Мікалай, мабыць, і не чуў бацькавых слоў. Халуста пакрычаў яшчэ трохі і пасунуўся дадому.

Калі ён увайшоў у свой двор, жонка Настуля капала на агародзе бульбу.

— Гэй! — гукнуў яе Халуста.— А дзе Малання?

Малання была Халустава служанка, і бульбу звычайна капала яна. Сёння на агародзе яе не было, і гэта зацікавіла Халусту.

— Ты чуеш, качарга?

Настуля, накульгваючы, падышла да плота і адказала такім голасам, ад якога добрыя людзі млеюць:

— Антыхрыст! Дзе ты валачыўся? Уцякла Малання.

— Як?

— Уцякла Малання!

Да Халусты, нарэшце, дайшло.

— Калі? — запытаў ён.

— Пасля снедання. Табе ж, люцыпару, і бяды няма.

— Ліха матары вашай! — закрычаў Халуста.— Гэта ты, крывая кабыла!..

— Ну-у! — пагражальна адгукнулася Настуля, і Халуста не кончыў таго, што хацеў сказаць. Ён паказаў Настулі кулак, а яна яму дулю, і гутарка на гэтым кончылася.

Яўхім Халуста зайшоў у хату, сеў каля стала і задумаўся.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ

Іван Аўсянік першыя дні адчуваў сябе ў хаце Андрэя Сташэвіча вельмі няёмка. Як ні кажы, а жыў ён цяпер у чужых людзей, у шляхецкім засценку, у шляхецкай сям’і. Ён прыглядаўся да побыту гэтых людзей, стараўся знайсці ў ім нешта такое, што б адрознівала іх жыццё ад жыцця мужыцкіх сямей у Чыжэвічах, і не мог нічога такога знайсці. Хіба толькі гаворка трохі адрознівалася. Ён з падазронасцю і недаверам глядзеў на Андрэя, бо чуў пра яго нямала дрэннага. Лічыў, што гэты малады шляхцюк злы, ганарлівы, мужыкоў за людзей не лічыць, і з недаўменнем адзначаў, што нічога такога не знаходзіць. Можа не прыйшла яшчэ пара паказаць яму самога сябе такім, які ён ёсць.

Горш за ўсё было тое, што Іван Аўсянік быў сарамлівы хлапец. І асабліва саромеўся Алены. Нават пад’есці як трэба не мог, калі яна на яго глядзела. А глядзела яна на яго часта. Варта было Івану ўзняць вочы, як яны сустракалі Аленін позірк. І быў гэты позірк цікаўны і крыху нахабны. Іван чырванеў, апускаў вочы, рукі яго пачыналі дрыжаць, і Іван рады быў лепш праваліцца скрозь зямлю, чым сядзець за гэтым сталом.

Адным словам, цяжка было прывыкаць да новага жыцця. Цягнула дадому, у сваю хату, бо тут ён нават чытаць саромеўся. Кнігі, якія даў яму дзядзька Марцін, ляжалі ў куфэрку не прачытаныя, і ён баяўся іх выняць. Не Андрэя баяўся, а Алены, што смяяцца будзе...

Не ведаў, як звяртацца да Андрэя, як яго зваць. Панам ці дзядзькам? Прасцей было са старой Аксеняй. Яна нагадвала яму маці, таму і выйшла неяк звычайна, калі ён назваў яе цёткай. З Аленай гаварыць яму не даводзілася. Загады па гаспадарцы даваў Андрэй. Іван спачатку абыходзіўся словам «вы», але на кожны выпадак гэтага слова не хапала. Як, напрыклад, гукнуць свайго гаспадара: «Вы, ідзіце сюды» або «Вы, што мне рабіць?»

Аднойчы Іван прыехаў з ворыва, паставіў коней у хлеў, а сам пайшоў да Андрэя, які быў у гумне. Той сядзеў на калодцы і курыў.

— Дзядзька,— нечакана вырвалася ў Івана.— Коням, мабыць, трэба пакласці нешта ў жалабы ці можа на пашу весці?

— Дзядзька? — са здзіўленнем перапытаў Андрэй.— Не, брат, не дзядзька. Заві мяне проста Андрэй і без ніякіх «вы». Ты ўжо да дзевак ходзіш?

— Не.

— А я ў твае гады хадзіў. Кнігу з сабою вазьмі, а то ты іх з куфра не вымаеш. Марцін казаў, што ты чытаць любіш.

— Люблю,— адказаў Іван, адчуваючы, як радасць перапаўняе яго сэрца. Ён цяпер канчаткова заблытаўся ў сваіх думках і меркаваннях. Што за чалавек гэты Сташэвіч? Ведаў толькі адно, што ў душы яго раптам вырасла прыязнасць да гаспадара.

— Любіш, дык чытай. Вечарам сам зірну ў твае кніжкі, а то пуста мы жывём... Ды ідзі снедай — бачыш, сонца дзе! Коням сноп аўса падкіну, а пасля снедання павядзеш на пашу.

Іван пайшоў у хату. «Пуста мы жывём,— думаў ён.— Якія добрыя словы...»

У хаце, акрамя старой Аксені, нікога не было. І гэта было на руку Івану. Калі ён памыўся і сеў за стол, Аксеня падала яму снеданне. Еў, колькі яму хацелася, бо на яго не глядзелі цікаўныя вочы дзяўчыны.

Пасля снедання Івана пахіліла да сну. Ён цэлую ноч быў на начлезе, а хіба там заснеш! З усходам сонца пайшоў араць. Нялёгка, аднак, у чужых людзей. Спаць цяпер хацелася так, што вочы зліпаліся самі.

Калі Андрэй прыйшоў з гумна, Іван соладка спаў на голай лаве, паклаўшы галаву на рукі. Андрэй падсунуў яму пад галаву світку і сеў каля стала. Апошнія дні ён адчуваў сябе спакойна. Трывогі хоць і не зніклі, але значна аддаліліся. Ён цяпер не быў бездапаможны і менш хадзіў раіцца да Яна Сташэвіча. І гэтую ўпэўненасць прынёс яму не хто іншы, як гэты сціплы хлопец Іван. Дзіўна. Разуменне гаварыла яму, што Іван толькі парабак, чужы чалавек і не нясе ніякай адказнасці за яго гаспадарку, а сэрца падказвала іншае. Яно гаварыла, што ён не адзін мужчына ў хаце, а гэта ўжо само па сабе нечага варта.

Калі коні з’елі авёс, Андрэй разбудзіў Івана. Той сеў і працёр кулакамі вочы. Было відно, спаць яму ўсё яшчэ хацелася.

— Павядзеш, Іван, коней на поплаў, там шкоды вялікай няма. А Маргі араць я паеду заўтра раніцай сам, дам табе выспацца.

— А я не вельмі хачу спаць,— бадзёра адказаў Іван.

— Не вельмі хочаш спаць? А я сам хачу. От пайду жыта звею, ды ў млын трэба, а то хлеб са стала ўцякае.

Ён пайшоў у гумно з думкай, што леташняя пашня неяк вельмі хутка кончылася. У свірне засекі пустыя — і гэта адразу пасля жніва. Пры бацьку так не было. Тады быў пажыўнейшы харч, спарнейшы хлеб.

Поплаў, куды Іван прывёў коней, ляжаў між Малінаўкай і Чыжэвічамі. Тут працякаў каламутны ручаёк, які летам перасыхаў. Аставаліся толькі брудныя лужыны, у іх купаліся засцянковыя свінні. Поплаў быў куп’істы і голы, як бубен, толькі каля ручая стаяла некалькі крывых алешын. Паша тут была няўдалая.

Іван спутаў коней, падаслаў пад бок світку, выняў кніжку вершаў Някрасава і прылёг, абапёршыся локцем на купіну. Глядзеў на неба, па якім плавалі воблакі, і аддаўся марам. Воблакі плылі ціха, мянялі форму. Яны то нагадвалі страшных звяроў, то небывалыя збудаванні, то нейкіх пачвар. Іншы раз неба было падобна на вялізную карту, дзе неабсяжны блакіт быў морам, а воблакі мацерыкамі. Іван любіў марыць. Ён уяўляў сябе на гэтых воблаках, якія, мабыць, мяккія, як вата. У іх тонуць ногі. Там можна ляжаць і плысці бясконца, куды гоніць вецер. «Тучки небесные, вечные странники»,— успомніўся яму цудоўны верш Лермантава. Ён разгарнуў кнігу.

Повидайся со мною, родимая,

Появись легкой тенью на миг...

Всю ты жизнь прожила не любимая,

Всю ты жизнь прожила для других.

Так Някрасаў пісаў пра сваю маці. І Іван успомніў сваю маці, удаву Агапу. Бацька яго памёр, калі сын толькі нарадзіўся. Іван не ведаў бацькі. Яго ніхто інакш і не зваў, як Агапін Іван. Не Сямёнаў Іван, а Агапін. І маці яго таксама пражыла жыццё толькі для сваіх дзяцей. Пакуль выгадавала іх, падняла на ногі, цяжка было. Зямлі з камароў нос. Нават каровы не мелі. Дзядзька Марцін памагаў. Пракоп не! Скупы дзядзька Пракоп... Цяпер дзве Іванавы сястры замужам, старэйшы брат Спірыдон ажаніўся, сваіх дзяцей куча. Не толькі Іван стаў лішні ў хаце, але і маці. Цяпер яна на работу ў маёнтак ходзіць на жніво, бульбу капаць. Захацелася пабачыць яе, супакоіць. Яна думае, што яму тут вельмі дрэнна, а яно то зусім не дрэнна. Каб не Алена, зусім добра было б...

Іван прыўзняўся і зірнуў на коней. Яны пасвіліся недалёка, але не адны. Больш за дзесятак коней пасвіліся па поплаве, і вельмі адметная была кабыла, пярэстая, як карова. Іван усміхнуўся. Такіх коней ён ніколі не бачыў. А вунь каля ручая сядзяць тры дзяўчыны і шыюць. Воддаль ад іх на купіне прымасціўся чалавек і пляце кош. «У гэтай шляхты ўсё не па-людску,— падумаў Іван.— У нас канапасы ў гурт збіраюцца, гавораць, смяюцца. А тут кожны сам па сабе». Тут Іван памыляўся. Малінаўцы таксама збіраліся разам, але сёння пасвілі коней такія пастухі, што ў іх не было нічога агульнага: дзяўчаты-шляхцянкі, пажылы мужчына і парабак. Іван сам не хацеў ісці да гэтых дзяўчат, да шляхцянак. А яны акурат і гаварылі пра яго, пра такога харошанькага мужычка, які чытае кнігу. І чаму ён не падыдзе да іх? Яны б яго не з’елі.

Цераз поплаў ішла сцежка з Малінаўкі да Чыжэвіч. Праезджая дарога абыходзіла поплаў. Каля яе стаяў вятрак. Сёння не было ветру, і млын не малоў.

Іван зірнуў на свае Чыжэвічы, і яму стала крыху сумна. І тут ён убачыў, што з Чыжэвіч ідзе ў Малінаўку чалавек і нешта нясе. «Можа хто знаёмы», — падумаў Іван і пачаў яго чакаць.

Чалавек тым часам падышоў да яго і сказаў:

— Здароў, малінавец!

Потым ён зірнуў на кнігі, што ляжалі на поплаве, і вочы яго здзіўлена засвяціліся. Іван адразу пазнаў гэтага чалавека. Гэта быў Якаў Шэмет, Піліпаў брат, што нядаўна вярнуўся з горада. Ён быў і апрануты ва ўсё крамнае і ў руцэ трымаў куфэрак.

— Чытаеш, малінавец? — сказаў Шэмет і зарагатаў.

— Я не малінавец,— адказаў Іван.

— Не малінавец? Ага! То я і падумаў, што лягчэй сустрэць мядзведзя са скрыпкай, чым малінаўца з кнігай. Адкуль жа ты?

— Я з Чыжэвіч.

— З Чыжэвіч? — Якаў паставіў свой куфэрак і сеў на ім.— Чый жа ты з Чыжэвіч?

— Агапін Іван.

— Агапін Іван! Вырас ты, брат, таму я цябе і не пазнаў. Што ты тут робіш?

— Служу ў Андрэя Сташэвіча.

— Служыш і кнігі чытаеш? Гэта, брат, навіна. І ён табе дазваляе?

— Дазваляе.

— Гэта яшчэ больш навіна. Пакажы сваю кніжку. Някрасаў. Добра! Любіш чытаць ці проста так?

— Вельмі люблю.

— Малайцом... Малайцом, Іван...— ён зірнуў на Івана цёплым позіркам.— Дык ты служыш у Андрэя Сташэвіча, таго самага малінаўскага разбойніка.

Іван хацеў запярэчыць, але Якаў загаварыў далей: — Значыць, і цябе мой лёс насцігнуў. Парабкаваць з маладых гадоў і думаць, што і памерці прыйдзецца парабкам — не вельмі зайздросная справа, Іван. Ды яшчэ пачаць гэтае парабкоўства ў такога гаспадара, як твой. Твае ж дзядзькі не дурныя — і Марцін і Пракоп. Не маглі табе лепшага гаспадара знайсці.

— Дзядзька Марцін і параіў мне да Андрэя Сташэвіча ісці.

— Дзядзька Марцін? Ён, мабыць, зусім здурнеў ад гарэлкі! Такому вар’яту аддаць свайго пляменніка.

— Сташэвіч не вар’ят, Якаў. Хоць я ў яго і нядаўна, можа добра не ведаю, але да гэтага часу мне ў яго добра было.

— Добра? — Якаў усміхнуўся.— Кажаш, добра... Дзіця ты яшчэ, Іван. Няма добрых гаспадароў, гэта я табе кажу! Які ён ні добры, а ўсё роўна хоча з цябе сем патоў выціснуць. Мне дваццаць тры гады, я парабкую з маленства. У сем гадоў чужых свіней пасвіў на хутары ў Мелкавічах, потым кароў, а ў дванаццаць гадоў ужо касіў і араў. Розныя былі гаспадары, але добрага не было. Ці мужык, ці шляхціц, а калі багаты, то і свіння. Потым у маёнтку рабіў. Ну, там зусім катарга. Думаў — у горадзе лепш. Тры гады ў дэпо на чыгунцы працаваў. Адна халера. Толькі там ты не адзін. Там таварыства, Іван, от у чым справа. Там усе за аднаго, адзін за ўсіх.

— Дык чаму ж ты адтуль пайшоў?

Якаў неазначальна хмыкнуў.

— Па дому засумаваў. Жаніцца хачу, Іван! — Ён засмяяўся.— Хачу шляхцянку замуж узяць. Таму і іду ў Малінаўку да пана Яўхіма Халусты.

— Да Яўхіма Халусты? — здзівіўся Іван.— Да Яўхіма Халусты то я не пайшоў бы.

— Чаму?

— Да такога разбойніка! Ён — сапраўдны разбойнік.

— Горш, чым разбойнік,— пачуўся збоку разважлівы голас. Гэта Сымон Ашакевіч падышоў да хлопцаў.— Дзень добры, Якаў,— сказаў ён, падаючы Шэмету, руку.— А я цябе не адразу пазнаў. Змяніўся ты крыху.

— Тры гады прайшло.

— Не таму. Вопратка ў цябе не наша.

— Вопратку можна другую надзець. Затое скура тая самая... Гэта не твая пярэстая кабыла?

— Мая.

— Я так і думаў. От на яе другое скуры не надзенеш.

Памаўчалі.

— Дык ты ў парабкі да Халусты?

— Але, Сымон.

— Не ведаю, як ты з ім паладзіш.

— Пабачым. Я, Сымон, цяпер не лыкам шыты... Што ў вас новага ў Малінаўцы?

— Што новага... Старыя паміраюць, малыя растуць, маладыя старэюць...

— Гэта, брат, вечная навіна. Пайду пагляджу на таго разбойніка.

Якаў устаў, узяў свой куфэрак і падаўся ў Малінаўку. Сымон пастаяў крыху і сеў каля Івана.

— Ну, а як ты з Андрэем? Ладзіш з ім?

— Як я з ім магу ладзіць ці не ладзіць! Што ён загадае, тое я зраблю.

— Так, хлопча. А ён не вельмі сварыцца?

— Ні разу яшчэ не сварыўся.

— А ты, хлопча, слухай яго. Ён, мабыць, не такі благі, як пра яго людзі гавораць. Людзі нагавораць!

Іван адчуваў і давер да гэтага чалавека, і адначасова баяўся яго. Можа ён знарок выпытвае, а потым раскажа Андрэю.

— А я, дзядзька, людзей не слухаю.

Пакуль яны гаварылі, Якаў Шэмет быў ўжо ў Малінаўцы. Ён спыніўся каля Халуставай брамы і пастукаў. Ніхто яму не адказаў. Затое на двары залілося брэхам з паўдзесятка сабак. Якіх тут не было галасоў! І залівістыя, і грубыя з падвываннем, і сакатлівыя, але ўсе злыя і галодныя. «Ды ў яго цэлая гайня! — падумаў Якаў, адчыняючы брамку.— Яшчэ парвуць, каб яны падохлі». Але сабакі ўсе былі на ланцугах, і Якаў смела ўвайшоў у двор. Тут ён нос у нос сутыкнуўся з самім Яўхімам Халустам.

— Ліха матары тваёй! Чаго табе трэба? Чаго ты лезеш у мой двор? Што ты хочаш украсці?

— Нічога. Я ўдзень не краду. Мяне да вас Хаім Ножык даслаў.

— А-а, Хаім Ножык! Хаім Сцізорык! Хаім — гад і злодзей! Хаім — шэльма і прахвост! Ён цябе даслаў?

— Але.

— Ты сам з Чыжэвіч?

— Але.

— Што ты мне алекаеш, ліха матары тваёй! Я без цябе ведаю, што ты з Чыжэвіч, што ты Якаў Шэмет, што ты быў парабкам у пана Крупскага і што цябе немец прагнаў, як сабаку.

— Ён мяне не прагнаў. Я пайшоў сам.

— Сам! Ён сам! А дзе ты быў дасюль?

— Працаваў у дэпо.

— У дэпо. Ай-яй! Ён працаваў у дэпо! І адтуль выгналі?

— Сам разлічыўся.

— Не хлусі! Са-ам! Ён усё сам! Рэвалюцыі чакаеш, га? Думаеш, не ведаю! Забастоўшчык! Пракламацыі хаваў ды разносіў! Кніжачкі розныя. Прале... пларэ... пралетарыят! Далоў цара, памешчыкаў і капіталістаў! Затое і выгналі. Ну, не так?

Гэтыя словы былі такія нечаканыя, што Якаў крыху спалохаўся. Няўжо гэты вар’ят нешта ведае пра яго дзейнасць у горадзе? А мо проста крыўляецца.

— Не, не так,— цвёрда сказаў ён.— Каб я гэта рабіў, то мяне пасадзілі б у турму.

— А цябе і пасадзілі б! — упэўнена сказаў Халуста.— Ты ж уцёк. Ты ж хаваўся, шэльма! У паграбах сядзеў! Па гарышчах лазіў. Па сутарэннях туляўся. А цяпер хочаш у мяне хавацца. Ну, не так?

«Крыўляецца, сабака»,— здагадаўся Якаў і супакоіўся. Ён нават не адказаў Халусту. А той агледзеў яго з ног да галавы, цмокнуў языком і выскаліўся, як сабака на высеўкі.

— У чаравіках, га? Ліха матары тваёй, чаравікі абуў. І гарнітурчык, га? Можа і сурдут маеш, і ф-храк! І гальштук! Гаспадзін Шэмет!

Якаў чуў пра гэтага чалавека, бачыў яго ў маёнтку ў Чыжэвічах, меў уяўленне пра яго дзікія дзівацтвы, але такога не чакаў.

— Гаспадзін Халуста,— сказаў ён, беручы ў рукі куфэрак, які да гэтага паставіў на зямлю.— Наша знаёмства кончана. Чэсць імею адкланяцца.

Ён павярнуўся і пайшоў са двара.

— Куды ты? — залямантаваў Халуста, кідаючыся за ім услед.— Ліха матары тваёй, куды ты пабег?

Ён дагнаў Якава на вуліцы і схапіў яго за плечы. Якаў спыніўся.

— Пастой, братачка, пастой! — Халуста засопся, але ўсё яшчэ трымаўся за Якава.

— Пусці,— сказаў Якаў.— Што табе трэба?

— От так бы і сказаў, ліха матары тваёй! Ты да мяне прыйшоў?

— Да цябе. Але я раздумаў.

— А ты не раздумвай!.. Ты не раздумвай! Ты мне скажы: араць ты яшчэ не забыўся?

— Не.

— А касіць не забыўся?

— І касіць не забыўся.

— А баранаваць, сеяць, малаціць, класці вазы, таптаць стагі, пілаваць, секчы, карміць скаціну?

— Умею.

— Малайчына! Будзеш у мяне рабіць.

— Не, Халуста, не буду.

— Дурны-ы! Чаму ты не будзеш?

— Мы не сыдземся ў цане.

— Ат! Чаму мы не сыдземся? Хадзем у хату. Ліха матары тваёй, як цябе ў дэпо абгладзілі!

Халуста і Якаў сыходзіліся ў цане аж да самага вечара. Нарэшце сышліся, бо Халуста прыняў усе ўмовы Якава. Але тут Халусту прыйшло ў галаву, што ён яшчэ не ўсё ведае пра свайго новага парабка.

— Слухай, ты... А гарэлку ты п’еш?

— Калі паставіш, дык вып’ю, а сам за ёю не ганяюся.

— Угу! Сам за ёю не ганяешся. А за дзеўкамі ты ганяешся?

— Не. Я прывык, каб за мною яны ганяліся. Але вашы шляхцянкі за мной, вядома, ганяцца не будуць.

Халуста канчаткова супакоіўся і захіхікаў.

— А ты ім спуску не давай! Ты іх прыціскай дзе-небудзь у кутку! Ліха матары іх, шляхцянак гэтых!

Пасцель сабе Якаў зрабіў у свірне. У Халусты была не хата, а дом, але ў гэтым доме было столькі смуроду, што непрывычны чалавек мог учадзець. Кормных парсюкоў кармілі ў кухні, падлогу мылі не больш за два разы ў год. Ва ўсім доме смярдзела нечым кіслым і гнілым.