Засценак Малінаўка

— У Гомелі ў мяне знаёмая ёсць,— прамовіў ён.— Можа яна і не ўваходзіць у Камітэт, але ўсё роўна праз яе можна было б наладзіць сувязь вельмі скора.

— Гэтая твая знаёмая і паведаміла слуцкім таварышам пра Палескі камітэт.

— Вольга Іванаўна?

— Лічы, што я не ведаю, як яе завуць. Ты таксама не ведаеш. У яе ёсць партыйная клічка.

— Узрадаваў ты мяне, Станіслаў... І ведаеш, як крыўдна мне, што я ўжо ў вас як адрэзаны кавалак.

— Усё ведаю, таварыш. Калі ты і адрэзаны кавалак, то кавалак добры. Такія хлопцы і ў войску патрэбны, а цяпер асабліва. Мы спадзяёмся, што і там ты будзеш весці работу сярод салдатаў. Павінен весці, такі наш наказ. Нам горш: наша невялічкая група траціць аднаго чалавека.

— Я на сваё месца пакідаю чалавека. Нават двух.

— Андрэй Сташэвіч і Іван Аўсянік нам цябе не заменяць. Пры табе і яны раслі і былі б карысныя. З імі яшчэ многа трэба працаваць, Якаў, а цяпер яшчэ і сувязь нейкую наладжваць.

— Наладзіце сувязь, гэта не Гомель. От тады і папрацуйце з імі.

— Не ведаю я, як можна апрацаваць шляхціца, калі ён, можна сказаць, нарадзіўся мужыцкім ворагам.

— Не, Платон, так няможна гаварыць,— папракнуў Станіслаў.— Ніхто не нараджаецца чыім-небудзь ворагам. Жыццё робіць людзей ці сябрамі, ці ворагамі. Я, напрыклад, калі не шляхціц, то нейкі падпанак. Ва ўсякім разе не парабак. Дык можа я твой вораг, Платон?

— Ты іншая справа.

Ядвіга сядзела каля печы і глядзела на Якава. «Як ён змізарнеў!» — думала яна, і ёй хацелася падысці да яго, пагладзіць, як маленькага, па галаве, пашкадаваць.

Якаў з папрокам зірнуў на Платона.

— Ты няправільна думаеш пра людзей,— сказаў ён.— Сташэвіч — наш чалавек, і работнік з яго выйдзе нядрэнны.

Ён на хвіліну змоўк.

— От у чым справа, таварышы: у Халуставым гумне я пакінуў некалькі кніжак. Яны добра схаваныя, і забраць іх адтуль сёння я не мог. Сочыць ён за мной, стары злодзей. Заўтра я гэтыя кніжкі аддам Андрэю Сташэвічу. Некаторыя ён чытаў, некаторыя яшчэ не. Дык от няхай чытае з Іванам. Потым ён перадасць іх табе, Станіслаў.

— Які ты смелы! — зноў успыхнуў Платон.

— Супакойся,— нецярпліва сказаў Павел.— Ты некалі апёкся на шляхцянцы, дык думаеш, што ўся шляхта такая. Якаў зрабіў правільна. Наша група малая. У Чыжэвічах ёсць добрыя хлопцы, у нашым маёнтку таксама. Са многімі я гаварыў... Не палохайся, Платон, я гаварыў мала, найбольш яны гаварылі. Я ўведаў, пра што думаюць людзі, мяркую, што і ўсім нам трэба больш гаварыць з людзьмі.

— Правільна, Павел, але гэта мы абмяркуем другім разам. Як Андрэй Сташэвіч перадасць мне тыя кніжкі, Якаў?

— Трэба, каб вы пазнаёміліся. Табе да яго ісці нязручна і нават небяспечна. Можна было б перадаць праз Івана Аўсяніка, але я лічу, што Андрэй сам павінен прыйсці да цябе. Гэта неабходна. Каб не гэтая чортавая вайна, то я прывёў бы яго сюды. Думаю, што вам трэба сустракацца ў цябе, пакуль зіма, а ўлетку знойдзеце месца.

Гаварылі доўга, здаецца, усё абмеркавалі, пара было разыходзіцца, калі раптам пачаў гаварыць Міхаль Рожка, які дагэтуль маўчаў.

— Не, браткі, не баіцца нас Гендарсан. Забыў ужо ён і пра бульбу і пра млын. Бачыць, што справы яго ідуць як па масле, усе маўчаць, дык ён, гад, і шалее...

— Ну, канчай, чаго ж ты спыніўся,— падахвочваў Станіслаў, зразумеўшы, што Міхаль нечага не дагаварыў.

— Што тут канчаць? Ён ужо жанок па плячы паляпвае і гатовы ніжэй паляпаць. Вочкі строіць... Да мае Любы чапляецца, сукін сын.

— Ах, вяпрук смярдзючы! — ускіпела Ядвіга.— Надакучыла, мабыць, свая худая жэрдка, а ён жа раз’еўся! Няхай толькі паспрабуе крануць каторую, вочы яму выдзерам!

Мужчыны зарагаталі. Навіна сапраўды была цікавая і нечаканая.

— Чаму ты мне не сказаў, Міхаль? — папракнуў Платон.— Паказаў бы я яму!

— Я, Платон, і сам з ім рады даў бы. З вамі хацеў пагаварыць, каб не напсаваць чаго. Ведаеш, як крыўдна! Мая Люба плача. Ёй жа раджаць скора.

— Добра, Міхаль, што сам ты нічога не натварыў,— прамовіў Станіслаў.— Значыць, ты чалавек вытрыманы, і я вельмі рады. Толькі мне не верыцца, што ён усур’ёз пра нешта думае. Проста падгульвае, як жарэбчык.

— Вер ты яму! — успыхнула Ядвіга.— Далібог жа, ён у апошні час на кожную маладую жанчыну паглядае так ласа, як кот на смятану.

— Добра, таварышы,— сказаў Станіслаў.— Гэтую справу мы разбяром потым, а цяпер трэба разыходзіцца. Здаецца, мы дамовіліся пра ўсё. А ты, Якаў, павінен нам пісаць. Пра ўсё. Мы зразумеем, як ты ні напішаш, бо пісьмы будзе правяраць вайсковая цэнзура. Пішы так, каб нічога не было выкасавана.

Далёка было за поўнач, калі Якаў сабраўся дадому. Павел, Платон і Міхаль развіталіся з ім і пайшлі першыя. Ядвіга выняла з шафы напакаваную торбу і падала Якаву.

— Што гэта?

— Табе на дарогу!

— Не вазьму! — узлаваўся Якаў.— Брат рыхтуе торбу, тут торба. Не вазьму.

— Возьмеш,— рашуча сказаў Станіслаў.— Брата не крыўдзі. Сам ён з дзецьмі на мякіне сядзіць, брат твой.

— Пакрыўдзіцца, калі не вазьму.

— Растлумач, каб не крыўдзіўся.

Пры развітанні Ядвіга заплакала:

— Прывыклі мы да цябе, Якаў...

Марозная ноч стаяла на дварэ, калі Якаў выйшаў ад Станіслава. Марозная і здаровая. І не было на душы той прыгнечанасці і безнадзейнасці, што апанавалі Якава, калі ён ішоў сюды.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ

Удзень было сонечна, марозна і ціха, а перад захадам сонца неба пачало хмурыцца, адмяк мароз, і з усходу павеяў вецер. Быў ён спачатку ціхі, нават цеплаваты, але Андрэй ведаў яго: усходнія і паўночныя вятры заўсёды прыносілі завею або мароз, а заходнія і паўднёвыя — адлігу або галалёдзіцу. «Няўжо зноў пачнецца завея?» — трывожна думаў Андрэй. Ах, як непатрэбна яна была, асабліва цяпер. Колькі падвод з навабранцамі пойдзе заўтра ў Слуцак! З кожнага сяла, з кожнага засценка. Да Слуцка — блізкі свет — больш за дваццаць вёрст, і ўсё па чыстым полі. Толькі сёлы на дарозе, а ў тых палявых сёлах гэтулькі гурбаў на вуліцах, хаты па самыя стрэхі ў снезе. Ехаць па такой вуліцы гора адно, і аб’ехаць нельга па цаліку. Хопіць бяды і людзям і коням, калі ўсходзіцца завея...

Андрэй упраўляўся па гаспадарцы адзін. Івана ўчора пусціў дадому, няхай правядзе дзядзьку на вайну. Пакуль усё зрабіў, звечарэла. Так скора змеркла, мабыць, таму, што неба зусім нахмурылася і, здаецца, стала ніжэйшае. Калі Андрэй прыйшоў у хату, там ужо гарэла лямпа. Алена, як і заўсёды ў святочныя вечары, круцілася каля люстэрка. Андрэй зірнуў на яе коса, са злосцю падумаў:

«Нішто яе не трывожыць. Што ёй людское гора! Тамаш на вайну ідзе, а яна ці падумала пра гэта. Абы Гром яе дома астаўся. Пабяжыць да Лісаветы».

— Можа павячэраеш, Андрэй?. — запытала маці.

— Давайце.

Пакуль Андрэй вячэраў, Алена паспела сабрацца, і толькі бачылі яе ў хаце. Маці прыбрала са стала і сказала:

— Схаджу да Янавых, Андрэй.

— Ідзіце. Я заўтра раніцай схаджу.

«Тамаша ўсё роўна дома няма,— думаў Андрэй.— Гуляе апошні вечар». Аднак гэта яго не супакойвала. Сёння яму не сядзелася ў хаце. Не хацелася ні чытаць, ні думаць, ні спаць. Бывае такі няўдалы настрой, калі нішто не міла, хоць у поле бяжы як ашалелы... І тут успомніўся Якаў. Няўжо ўчора было з ім апошняе спатканне? Не хацелася верыць. Як многа трэба было сказаць Якаву перад расстаннем! Нямала добрых кніжак, тых, на якіх не напісана, што яны дазволены цэнзурай, прачытаў Андрэй з рук Якава. Нямала аб чым гаварылі, але не ўсё яшчэ было ясна і зразумела Андрэю. Не аб усім перагаворана. Якаў быў яму неабходны, бо, як пачалі вазіць сена, сустракацца даводзілася рэдка.

У пустой хаце Андрэй адчуваў сябе вельмі адзінока. Хоць бы Іван быў дома, хоць бы прыйшоў хто-небудзь! Але хто сёння мог прыйсці? Маладыя на вячорках, можа ў таго самага Талімона, куды пайшла і Алена.

Якава Андрэй не чакаў, ведаў, што сёння ён да яго не прыйдзе. Напэўна, у Чыжэвічах у радні ці ў маёнтку ў Станіслава Вярбіцкага. А заўтра ранкам паедзе ў Слуцак, і не прыйдзецца нават развітацца з ім па-чалавечы. І горка стала ў Андрэя на душы... Аднак нешта падказвала яму, што не можа яго сяброўства з Якавам кончыцца так недарэчна. Тады нашто Якаў расказаў яму пра бальшавікоў, пра Леніна і Пляханава? Ці на такі пусты канец праседжвалі яны доўгія вечары, гутарылі і спрачаліся? Ведаў таксама Андрэй, што Якаў не адзін, што ў маёнтку ёсць у яго сябры-аднадумцы і першы з іх Станіслаў Вярбіцкі. Дык чаму ж Якаў не пазнаёміў яго з тымі сябрамі? Не верыў? Можа і цяпер не верыць! Ад гэтай думкі Андрэю стала горача. Усё пераблыталася ў яго галаве, толькі адно ён ведаў: Якава яму шкада больш, чым Тамаша...

Раптам (гэта было падобна на дзіва), калі ён падняў галаву, то ўбачыў Якава. Сагнуўшыся, ён стаяў каля парога і дзеркачом абмятаў з ботаў снег. Андрэй не чуў, калі ён увайшоў у хату.

— Ты мне нават на «добры вечар» не адказаў,— разагнуўся Якаў.

— Ну, брат... Я пра цябе думаў.

— Думаў, што Якаў і развітацца не прыйдзе.

— І пра гэта... Садзіся, Якаў.

Якаў сеў, уважліва агледзеў хату.

— Дома нікога няма?

— Адзін я.

— Значыць, нам шанцуе. І пакуль нікога няма...

Якаў засунуў руку за пазуху, выняў некалькі кніжак.

— Схавай гэта дзе-небудзь, Андрэй, у добрым месцы.

Андрэй узяў кніжкі абедзвюма рукамі, і вочы яго бліснулі радасцю. Ён з удзячнасцю зірнуў на Якава.

— Схаваю,— толькі і вымавіў ён.

— Чытай сам, Іван таксама няхай чытае. Тут дзве кніжкі Леніна: «Да вясковай беднаты» і «Што рабіць?».

— «Што рабіць?» — як у Чарнышэўскага?

— Але зусім не той змест. Гэтыя кніжкі прачытайце ў першую чаргу.

— Няўжо ж ты думаеш, што я іх запхну ў нейкую нару і...

— Толькі асцярожна, Андрэй. Сястра твая вельмі цікаўная.

— Вядома.

— Каб не трапіліся гэтыя кніжкі на яе вочы.

— Не трапяцца.

— Калі чаго не разумееш, звяртайся да Станіслава.

— Я з ім незнаёмы, Якаў. Ты ж...

— Не пазнаёміў вас? Не бойся, пазнаёміў. Даўно ён пра цябе ведае. З ім пра ўсё дамоўлена. Ён табе падкажа, што трэба рабіць, можа даручыць якую работу. Усё, што будзе незразумела, растлумачыць.

— Добра, Якаў. Ты што жывой вады на мяне ўзліў.

— Калі прачытаеце кніжкі, то адразу перадай іх Станіславу. У сябе дома не хавай. Занадта многа ў цябе ворагаў у засценку. Ёсць такія, што на вешальніцы цябе бачыць гатовы. А як сустрэцца са Станіславам, прыдумай сам.

— Няма пра што доўга думаць. Першы раз завязу воз бульбы ў бровар і зайду да Вярбіцкага як да майстра. А потым занясу яму рондзель, каб дзірку ён залатаў.

— Што гэта за рондзель?

— Я і сам не ведаю, чаму ён завецца рондзель. Такі вялікі медны посуд. Маці ў ім варыць варэнне. А чаму ён рондзель, а не кацёл, чорт яго ведае.

Памаўчалі трохі і пачалі закурваць.

— От табе і рондзель,— прамовіў Якаў.

— А потым прыйду, забяру яго ад Станіслава з залатым дном. Магу нават грошы дома забыць, каб прыйсці яшчэ раз і разлічыцца з майстрам.

Якаў засмяяўся.

— Хопіць, Андрэй. Я ўжо бачу, што рондзель табе службу саслужыць.

— Знойдуцца і іншыя прычыны. Але чаму ты раней не пазнаёміў мяне са Станіславам? Чаму раней не даў гэтых кніжак? — У Андрэевым голасе былі папрок і крыўда.— Пакуль на вайну цябе не паклікалі...

— А калі б чытаў ты гэтыя кніжкі? Хіба я не думаў пра гэта? Калі пачалі сена вазіць, то я і сам не чытаў нічога і ў маёнтак не хадзіў. Хіба вольны час быў? А з восені, ды і да самай возкі сена, хіба я мог табе даверыцца, Андрэй? Ты ж такога шляхцюка з сябе корчыў, што не падступіся.

— Няпраўда! — горача прамовіў Андрэй.— Шляхцюка я не корчыў.

— Але даверыцца табе адразу я не мог.

— Не мог...— згадзіўся Андрэй.

Сябры зірнулі адзін на аднаго, і кожны глыбока адчуў узаемную цеплыню і шчырасць, якая так зблізіла іх.

— Ну, здаецца, я ўсё табе сказаў, Андрэй,— нарэшце ўстаў Якаў.— Даруй, таварыш мой дарагі, мне трэба ісці.

Сябры моцна абняліся і пацалаваліся.

У аўторак Андрэй устаў рана, яшчэ далёка было да світання. Нейкая трывога ўсю ноч адбірала ў яго сон. Не ведаў, спаў ці не. Проста забываўся на некалькі хвілін, бо гэтага нельга было назваць нават дрымотай, потым нешта нядобрае, незразумелае стукала ў галаву, і ён усхопліваўся, абліты халодным потам, і чуў, як трывожна б’ецца сэрца. Што гэта? Хвароба ці нейкая іншая немач?

У хаце было цёмна, ён ляжаў з расплюшчанымі вачыма і глядзеў у гэтую цемень. Нават думак сапраўдных не было. А на дварэ нешта шалясцела, шаптала, шоргала па вуглах хаты, нібы там нехта хадзіў, нешта рабіў патаемнае, шкоднае...

У хаце ўсе спалі без клопату і трывог. Не, не ўсе. Зашавялілася маці. Мабыць, села. Пазяхнула і, вядома, перахрысцілася, як і заўсёды.

— Чаму ж ты не спіш, Андрэй? — запытала паўшэптам.

— Сам не ведаю, мама. І сплю і не сплю.

— На дварэ завея. Чуеш, як сыпле ў шыбы снег?

— Завея... А як жа правязе Ян Тамаша ў Слуцак у такое надвор’е?

— З людзьмі ехаць трэба. З чыжоўцамі.

Андрэй устаў, не запальваючы лямпы адзеўся, уссунуў на ногі боты, зняў з крука кажух і шапку, апрануўся і пайшоў з хаты.

Шалёная завіруха кружылася над засценкам. Вецер узрываў снег з зямлі, круціў яго і кідаў пад платы і сцены, намятаючы каля іх высокія гурбы. Секанула ў твар халодным ветрам і калючым снегам. Андрэй аж скалануўся. Ён глыбей насунуў шапку, наставіў каўнер кажуха і паволі пайшоў на вуліцу. Вецер спачатку дзьмуў у плечы, а на вуліцы нібы акруціўся і шалёнымі парывамі біў у грудзі.

Засценак спаў, забыўшы ўсе клопаты, крыўды і радасці. Толькі ў Янавай хаце цьмяна свяціліся вокны. Значыць, там яшчэ не лажыліся спаць. І не лягуць у гэтую ноч.

На ганку Андрэй трохі абтросся і адчыніў дзеры.

«Нават хаты не замыкаюць»,— падумаў ён. У сенцах трохі абабіў снег з ботаў.

Каля стала сядзеў Ян, схіліўшы галаву, нібы драмаў. Але калі Андрэй ляпнуў дзвярыма, то ён адразу падхапіўся з месца.

— Я так і думаў, што ты прыйдзеш. Чакаў нават... На дварэ не давядзі бог... Як да гэтага Слуцка дабрацца...

— Мама кажа, што трэба гуртам ехаць, разам з чыжоўцамі.

— А добра яна кажа! Усё такі не адзін. У гурце не загінеш.

У вачах у Яна патух ліхаманкавы трывожны бляск. Ён зірнуў на Андрэя, падумаў: «От, брат Андрэй... Як прыйшоў ты — і спакайней мне стала... І нічога не страшна. А то от сяджу адзін, і месца мне няма... Бег бы, як шалёны, куды вочы глядзяць. Адзінота... Не, нельга аднаму...»

— Можа б я замест цябе паехаў, Ян?

— Не, Андрэй. Сам павязу. Ты тут майму меншаму паможаш. Вунь бачыш, абодва спяць, і Тамаш і Зміцер. Старэйшы і не шманае, што заўтра на вайну пойдзе, а меншы — дзіцё... А мая старая толькі што лягла. Ды я проста загадаў ёй легчы. Кажу: лажыся, а то заўтра ног не пацягнеш. Ужо плач ці скач — усё роўна. Ні тое, ні другое не паможа... Дык ты, брат, паможаш тут майму Змітру, бо сёння ж дамоў я не вярнуся. Хоць бы за дзень да Слуцка даехаць. А там у воінскага начальніка колькі часу пройдзе... Можа толькі паслязаўтра дадому прыеду. Ты тут...

— Памагу.

— Добра, што прыйшоў, Андрэй. Цяжка мне.

— Аднак жа ты ў дарогу збіраешся, ды ў такое надвор’е. Прыляж хоць на лаве, можа задрэмлеш.

Андрэй зняў з цвіка світку, падаў Яну.

— Пад галаву пакладзі.

Ян зірнуў на Андрэя, на світку, якую трымаў у руках, палажыў яе на лаву і прылёг.

— Мабыць, такі і загадаць іншы раз трэба,— ціха сказаў ён.

Пад раніцу завіруха трохі ўтаймавалася.

Андрэй выйшаў на двор. У засценку перагукваліся пеўні. Ён пастаяў на ганку, слухаючы іх бадзёрыя галасы, якія будзілі людзей, і не адчуў ні бадзёрасці, ні радасці. А раней як ён любіў такі час, калі на дварэ яшчэ цемень, але ноч ужо адыходзіць і пеўні клічуць дзень...

Не хацелася будзіць Яна, які пасля ўсіх трывог і хваляванняў заснуў. Андрэй зайшоў у хату, знайшоў ліхтар, ключы і пайшоў у гумно. Як блізкі сваяк і сусед, ён ведаў усю Янаву гаспадарку. У гумне стаялі падрыхтаваныя развалкі. Андрэй натаптаў у іх пошару, каб хапіла не на адзін дзень, сабраў вупраж, наклаў у рэзгіны канюшыны і залажыў у жалабы. Сівая першая пачала хрумстаць, гультай Чорны не вельмі спяшаўся.

Калі Андрэй вярнуўся ў хату, Яніха падпальвала ў печы. Ян апранаўся.

— Я думаў, што ты дамоў пайшоў,— сказаў ён, убачыўшы Андрэя з ліхтаром і ключамі ў руках.

— На якім кані паедзеш?

— На Сівай.

— Я так і думаў. То ідзі ўсып ёй аўса і з сабой у дарогу вазьмі.

— Ведаю, брат,— адказаў Ян.— Пайду. А ты будзі Тамаша. Час збірацца.

Перад самым світаннем завіруха раптам сціхла, замёўшы ўсе дарогі і сцежкі. Куды ні зірні — белы цалік без канца і краю.

Праводзіць Тамаша прыйшлі старая Аксеня і Алена. Аднекуль з’явіўся Ладымер Баран-Заяц і пыхкаў люлькай. Світала. Усё навокал афарбавалася ў сіні колер. Ян з Тамашом выехалі са двара. Трэба было раней заехаць у Чыжэвічы, каб застаць падводы, якія пойдуць у Слуцак.

— Дык не забудзь жа, Андрэй! — гукнуў з вуліцы Тамаш.

У Андрэя нешта абарвалася ўсярэдзіне пасля яго слоў. Толькі цяпер ён па-сапраўднаму зразумеў усё, што адбылося сёння. Успомніў Якава. Моташна стала на душы. Але некалі было пра гэта думаць: Яніха павалілася на снег. Ён з Ладымерам падхапілі яе і панеслі ў хату.

— Сэрца слабое,— растлумачыў Ладымер.— Гады не тыя.

Андрэю хацелася даць яму па зубах. «Сэрца слабое! У цябе, вядома, конскае сэрца...»

— Вам прыйдзецца сёння пабыць тут, мама. Мне таксама. Няхай Алена і Іван упраўляюцца дома. Раніцай худобу сам накармлю, а потым няхай Іван. Павінен прыйсці скора. А мы тут са Змітрам худобу пакормім. Кінь плакаць, Зміцер, не маленькі! Пане мой! Адзінаццаць гадоў, скора жаніхом будзеш.

— Вядома! — падтрымаў Ладымер.

— Тамаша шкада,— усхліпнуў Зміцер.

— Вернецца Тамаш. Хадзем у гумно.

— Вядома, вернецца! А дзе ён, скажам, дзенецца! — зноў падтрымаў Ладымер.

Калі Андрэй са Змітрам пайшлі ў гумно, Ладымер увязаўся за імі. «Няўжо ён дома паспеў управіцца? — са злосцю падумаў Андрэй.— Валачэцца ў чужое гумно, а ў сваім можа і не бывае. Жонка з дачкой гаспадарку вядуць, а ён то ў лес са стрэльбай, то па чужых хатах». Андрэю не хацелася сёння гаварыць з Ладымерам, а той не разумеў гэтага. Так і прасядзеў у гумне ўвесь час, аж пакуль Андрэй са Змітрам не ўправіліся і трэба было ісці ў хату.

Думаў Андрэй, што нарэшце адчэпіцца ад яго Ладымер, але той услед за Андрэем і Змітрам пайшоў у хату.

— Невядома, як там старая Яніха,— сказаў ён Андрэю ў сенцах такім тонам, нібы для яго гэта было важней за ўсё на свеце. Андрэй не адказаў.

Яніха ляжала ў ложку. Старая Аксеня ўпраўлялася каля печы. Андрэй сеў на лаву, не запрасіўшы Ладымера. Той, мабыць, і не чакаў гэтага, бо нават і вухам не павёў. Ён набіў тытунём сваю смярдзючую люльку, хацеў прыкурыць.

— Не куры, Ладымер,— сказаў яму Андрэй.— У хаце хворая жанчына.

— О-о! А я і не падумаў! — Ладымер схаваў сваю люльку.— А я, Андрэй, паўкварты прынёс Тамаша правесці, але спазніўся. То можа мы, скажам, цяпер яе вып’ем.

«Дык от чаго ты хадзіў за мной услед!» — падумаў Андрэй.

— Няма за што піць, Ладымер,— адказаў ён.— Няма ніякай прычыны.

— Як няма! — усклікнуў Ладымер.— Каб Тамаш вярнуўся цэлы і неўрадзімы, каб там яму пашанцавала.

Пасля паўкварты Ладымер стаў вельмі гаваркі, але Андрэю не хацелася яго слухаць. Ладымера гэта не цікавіла, ён павінен быў выказаць усё тое, што было ў яго на душы.

— Ну, ці гэта праўда, Андрэй, скажы ты мне! Хаім Ножык учора са Слуцка вярнуўся і адразу прыбег да Халусты. На дварэ сустрэліся, адзін аднаму гаў-гаў, як сабакі, скажам... Так пагаўкалі трохі, тады Халуста пачаў рагатаць, аж з захлёбам, а Хаім яго па плячы паляпвае.

— Ну дык што?

— Ты не ведаеш што? — здзівіўся Ладымер.— А тое, што Хаім ужо выкупіў Мікалая Халусту —гэтага злодзея. Я ж, браце, па-суседску ўсё бачу і чую са свайго двара. У Слуцак сёння збіраюцца, як на кірмаш. Крывая Настуля не млела, як, скажам, цётка Яніха. Ды наўрад ці ўмее яна млець.

Андрэй зарагатаў.

— Ну чаго ты! Яна не з такіх людзей, каб млець. Я, браце, думаю, што яна і плакаць наўрад ці ўмее.

— Нагаворыш ты...

Аднак Андрэй адчуваў, што ў Ладымеравых словах ёсць праўда, бо помніў, як выглядала Настуля, калі прыбегла да яго і закрычала: «Нашы рэжуцца!»

— Я праўду гавару, Андрэй, я ж Халустаў сусед, то ўсяго нагледзеўся. Не дай бог нікому такога суседа. Каб капейка лішняя была, перасяліўся б я ў Маргі, абы мне яго не бачыць.

Так яны пагаварылі колькі часу, раптам Ладымер успомніў, што яму яшчэ ў Чыжэвічы трэба, і так заспяшаўся, што ледзь не забыў шапку. «Такі ж ты, брат Ладымер, добра ап’янеў. Мабыць, сёння яшчэ не снедаў,— падумаў Андрэй.— І чаго так зарупіла табе ў Чыжэвічы? Мабыць, пара хвоек пакацілася туды з Маргоў, а ты ўслед за імі яшчэ чарку выпіць. Пі, не шкадуй маргоўскіх хвоек...» Андрэй быў рады, што Ладымер нарэшце адкаснуўся ад яго.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ

Яўхіму Халусту не спалася. Ён прачнуўся пасля другіх пеўняў, разбудзіў Настулю і, хутка апрануўшыся, памчаўся з хаты. Хто ведае, што можа здарыцца ў гаспадарцы за ноч! Абабраць могуць зладзеі, выцягнуць дабро са свірна. А ён жа, хіба гэта жарты, дзве ночы дома не быў, учора прыехаў позна, нічога не дагледзеў. Хіба дурному Юзіку можна даверыць гаспадарку! Усё праспіць, прап’е, прагуляе.

Спала яшчэ Малінаўка. Ні ў адным акне не было святла. А на дварэ стаяў мароз-траскун. На небе паблісквалі зоркі.

Яўхім перш-наперш пабег да стайні, зірнуў на вялізны замок, што вісеў на дзвярах, і памацаў яго рукамі. Халоднае жалеза апякло голыя далоні. Халуста крэкнуў, але супакоіўся: замок быў цэлы. Тады ён падаўся да свірна, адтуль да гумна і, асклелы і заспакоены, пайшоў у хату.

Настрой у Халусты быў не то што добры, але нават выдатны. Выйшла так, як ніколі не чакаў: Мікалая выкупіў, каштавала трохі, але чорт яго бяры. Мікалай у кузні адробіць. А Якава збракавалі! От чаго не чакаў! «Хі-хі-хі! Ліха матары яго, збракавалі! Па вачах не падышоў і руку некалі зламаў. Хі-хі-хі! Мабыць, у машыну ўсунуўся, калі ў дэпо рабіў. Дзіва што! Паніклы! Сослепу ў машыну ўлез! Але, трасца яго бяры, робіць! Парабка шукаць не трэба. Дабудзе тэрмін, гад!»

Настуля яшчэ толькі паднялася з ложка, і Халуста рынуўся да яе з кулакамі.

— Кабыла крывая! Чаму Якава і Юзіка не будзіш? — і кінуўся да дзвярэй баковачкі, дзе спаў Якаў.

— Ліха матары тваёй! — ён загрукаў кулакамі ў дзверы.— Уставай!

— Дзверы выламіш, пан Халуста! — адказаў Якаў.— Ды цішэй трохі крычы.

— От як! Паніклы чорт! Думаеш, калі ў войска не ўзялі, то такі ты вялікі пан! Ты мне адробіш гэтыя дні, што ў Слуцку агінаўся. Адробіш! І за падводу туды і назад вылічу.

Калі ўсе ўсталі і ў печы пачалі трашчаць дровы, Халуста загадаў Юзіку і Якаву ісці ў гумно, а сам пайшоў да Гарасіма Жукоўскага, да якога меў пільны інтэрас. Вось цяпер прыйшла пара здзейсніць тое пачварнае, што было раней спланавана ў яго галаве. Дарэмна яго палохаў Хаім Ножык, хоць, няма чаго казаць, трэба падзякаваць гэтаму яўрэю: ён памог выкупіць Мікалая. Падсунуў хабар, ведаў каму. І ўсё зрабілася так добра, што лепш нельга прыдумаць. Каму вайна, а каму ніякай вайны няма. Яму — Халусту — вайна не пашкодзіла. І сын дома, і парабак нідзе не дзеўся. «Хі-хі-хі! Сцеражыся цяпер, пане Хмялеўскі! Я табе пакажу Крушнікі! Выгарадзіўся, пане мой! Маё-оонтак!.. Два дні ў Слуцку праз цябе... Можа дарэмна я там агінаўся! І з вамі пагаворым, пане Жукоўскі, пане Жучок, пане Камарык, хі-хі-хі...»

Прачынаўся засценак. У вокнах блішчалі агні. Сямтам рыпалі дзверы, калодзежныя жураўлі. Халуста па звычцы трушком бег па вуліцы. Каля дома Андрэя Сташэвіча ён суцішыў хаду. «А, ліха матары тваёй, не спіш і ты! Я т-табе пакажу-у! От як стану тваім суседам, тады ты ў мяне заспяваеш! Не будзе табе ні сну, ні спакою!»

Гарасім прачнуўся рана. Першае, што ён пачуў, было тахканне гадзінніка і мурлыканне ката. Гадзіннік вісеў на сцяне, а кот ляжаў на падушцы, каля Гарасімавай галавы.

Гарасім пацягнуўся рукой да стала, абмацаў запалкі і запаліў лямпу. Тады злез з ложка, надзеўся, уссунуў на ногі валёнкі і, ускінуўшы на плечы кажух, выйшаў на двор.

Марозная зімовая ноч канчалася. Усё яшчэ спала навокал, толькі чуваць было, як па Старочынскім шляху праехала нейкая ранняя падвода.

Недалёка, у хаце Андрэя Сташэвіча, свяціліся вокны. Гарасім некалькі хвілін глядзеў на гэтыя вокны, і ў галаве яго мітусіліся розныя думкі. Яны былі блытаныя, супярэчлівыя і не вельмі зразумелыя, хоць і прыемныя. У вачах яго паўстала Андрэева хата, у якой ён ніколі не быў. Але ён мог уявіць яе. Усе засцянковыя хаты падобныя адна на адну. Толькі што ў адной чысцей, а ў другой брудней. У Андрэевай хаце павінна быць чыста. Над сталом вісіць лямпа, а на ўслоне сядзіць маладая дзяўчына і прадзе. Гэта Андрэева сястра Алена. У яе прыгожы твар і спрытныя поўныя рукі. Такую ён убачыў яе, калі аднойчы зайшоў да Талімона. Тады хварэў меншы Талімонаў сын, і Гарасім ставіў яму градуснік і даваў парашок аспірыну. Але гэта не асталося ў памяці. Толькі яна, дзяўчына гэтая, не выходзіць з галавы. Якія харошыя ў яе вочы! І яна так ласкава паглядзела на старога дурня... А верацяно круціцца на тонкай кужэльнай нітцы, і Гарасіму дзіўна, чаму яно не абарвецца. Яно такое тоўстае, пузатае, цяжкае, а нітка такая тоненькая...

Чаму так прыемна ўяўляць гэтую дзяўчыну? Што з ім зрабілася?

У хаце Гарасім пачаў ставіць самавар. Прыгнуўшыся, ён зняў яго з лавы, прымайстраваў каля печы на блясе, насыпаў вуголля і распаліў. Потым раздзьмухаў старым ботам і заспакоіўся толькі тады, калі пачуў вясёлае сіпенне. «Грэйся, грэйся!» — сказаў ён самавару і сеў пры стале. Пацягнуўся быў рукою па кнігу, але кот саскочыў з ложка, выгінаючыся прайшоў па хаце, цярнуўся аб гаспадарову нагу і ўзлез яму на калені. «Смятанкі хочаш, ласун? Няма смятанкі, цяпер зіма, каровы не дояцца».

Праз некаторы час самавар ужо сіпеў на стале. Гарасім прынёс шклянку, сподак і ўзяўся піць чай. Піў упрыкуску, дзьмухаючы ў сподак, і ад прыемнасці цмокаў языком.

Раптам адчыніліся дзверы, і ў хату ўсунуўся Халуста.

— Ай, дзень добры, пане Жукоўскі! Мароз, ліха ма-атары яго, мароз!

— Мабыць, пане Халуста, зноў прыйшлі зубы лячыць,— скрывіўшыся, запытаў Гарасім. Ён лепей бы на ражне бачыў гэтага Халусту, чым у сваёй хаце.

— Не, не, не, пане Жукоўскі! Вы таго гада, што не даваў мне спакою, як выпалілі нечым пякучым, цьфу... аж цяпер шчыміць... то ён больш і голасу не падае.

Калючымі драпежнымі вачыма ён зірнуў на Гарасіма і скрывіў на сваім д’ябальскім твары нешта падобнае на ўхмылку.

— Ай-яй, пане Жукоўскі! Якая вы ранняя птушка! У вас ужо чай!

Ён без запрашэння сеў на лаву і абвёў позіркам стол. Гэта для яго было зусім натуральна, бо, будучы некалі аканомам, прывык, каб яго ў кожнай хаце частавалі. А для Гарасіма гэта было зусім ненатуральна, бо пад старасць ён паскупеў. Аднак пачуццё гасціннасці перамагло. Гарасім прынёс кубак. Халуста заскарузлымі кароткімі пальцамі ўзяў яго, наліў кіпню з самавара, потым чаю з маленькага фарфуровага чайніка. Тады згроб тры драбкі цукру і ўкінуў іх у кубак. Гарасім ледзь трымаўся, гледзячы, як траціцца яго дабро. У ім усё пераварочвалася. Ён выпіў бы з гэтымі драбкамі тры шклянкі. Халуста тым часам шнарыў вачыма па стале, шукаючы лыжачку ці што іншае, каб памяшаць, бо цукар раставаў вельмі паволі. Лыжачкі на стале не было. Гарасім нават не глядзеў на Халусту. «Ага! — думаў ён.— Памяшай сваім брудным пальцам, то можа трохі адмыецца».

— Ая-яй, пане Жукоўскі! — пачаў Халуста.— Як гэта добра пасля марозу выпіць кубачак гарачанькага чаю!

Ён паглядаў то на свой кубак, то на Гарасіма, каб даць таму зразумець, што без лыжачкі ніяк нельга абысціся, але Гарасім рабіў выгляд, што нічога не разумее.

— Ліха матары яго! — не выцерпеў нарэшце Халуста.— Не паварушу яго, дык ён будзе ляжаць як калода і не падумае раставаць. Можа ў вас, пане Жукоўскі, ёсць нешта такое, каб там яго трохі павярнуць.

Гарасім зморшчыўся, але вымушаны быў лыжачку прынесці. Халуста памяшаў чай, і не паспеў Гарасім аглянуцца, як Халустаў кубак, пусты ўжо, зноў стаяў пад кранам самавара. Шкляная цукарніца апусцела, а Халуста наліваў трэці кубак... Прыйшлося Гарасіму адчыніць куфэрак і выняць яшчэ цукру. Сэрца яго шчымела. Як ні любіў ён чай, асабліва зранку, але знарок адставіў убок сваю шклянку, меркаваў, што гэты няпрошаны госць нарэшце пасаромеецца спустошваць яго запасы. Але ён не ведаў Халусты. Той нават не павёў вухам і скончыў чаяпіцце на шостым кубку, калі цукарніца зноў апусцела.

— Ну і дзякую, пане Жукоўскі, ну і дзякую! От што значыць далікатны чалавек, які пабачыў свет. Уга! У яго, пане мой, на стале чай! Самавар! Адным словам, па-панску. Як у Крупскага! І гэта ў будзённы дзень! А гэтая малінаўская шляхта, ліха ма-а-атары яе! Жывуць як свінні! Ты іх маслам маж, а яны дзёгцем смярдзяць!

Разагрэўшыся пасля чаю, Халуста расшпіліў свой кажух і абапёрся локцямі на стол. «Пусці свінню за стол, дык яна і ногі на стол»,— думаў у гэтую хвіліну Гарасім. Ён з нянавісцю глядзеў на расчырванелы Халустаў твар, на яго шырокі нос, на шчаціністыя рыжыя вусы і цяжкі раздвоены падбародак.

Халуста не здагадваўся, аб чым думае Жукоўскі, і нават не ўяўляў, як памыліўся, сеўшы піць чай. Не ведаў ён, што цяпер не паможа яму ніякая ліслівасць. Каб пагаварыць з Гарасімам, трэба было іначай трымацца.

— Я, пане Жукоўскі, прыйшоў да вас з гаворкаю. І з немалою гаворкаю, пане Жукоўскі. З немало-ою!

— То гаварыце...

— Вашы арандатары ашукваюць вас, пане Жукоўскі.

— Вы мне гаварылі пра гэта.

— І сто разоў скажу, і тысячу разоў скажу, бо я ўжо ўсё падлічыў, колькі яны вам недадалі. Яны вас абабралі! Гэты занудлівы Лявон, то ён і бацьку роднага ашукаў бы, не толькі што нейкага там стрыечнага брата. А Нічыпар, то ліха матары яго! Ён калі ў кузню прыйдзе, то толькі тое і рабі, што глядзі, каб не набраў у кішэню вухналёў.

Гарасім быў гатовы ўцякаць са свае хаты, а гэты шыбенік сядзеў сабе, як дома, і гаварыў.

— Ліха матары іх! Яны вам кожны год недадаюць па сто пудоў. А бульбы колькі! Я не лічу канюшыны, сена, саломы, мякіны! А можа яны грошай не каштуюць, га?

Гарасім толькі моршчыўся, слухаючы Халуставу гаворку.

— Я на вашым месцы, пане Жукоўскі, паказаў бы дулю абодвум браткам, няхай бы яны ведалі, як ашукваць старога чалавека.

— Як гэта дулю? — не зразумеў Гарасім.

— А вось так! — Халуста склаў фігу і падсунуў яе амаль да самага Гарасімавага носа.— Вось так, пане Жукоўскі. Я паказаў бы ім дулю, а сваю паўвалоку аддаў бы ў арэнду другому чалавеку.

Гарасім маўчаў, і Халуста падумаў, што святы дурань прыслухоўваецца да яго слоў і можа нават згодны з ім.

— Я аддаў бы яе ў арэнду другому чалавеку, гаспадару, сумленнаму, не ашуканцу.

«Гэта ты сумленны!—падумаў Гарасім.— Гэтакі злодзей, рабаўнік, супастат...»

— Дык як вы думаеце, пане Жукоўскі? Хіба я не праўду гавару, хіба я выдумляю?

— Я нічога не думаю...

— Бо вы дурны, пане Жукоўскі! Вы, мабыць, думаеце, што на свеце няма людзей з грашыма? Уга! Гэта ў малінаўцаў, ліха ма-а-тары іх, у кішэнях вецер гуляе. А знайшоўся б чалавек, які плаціў бы вам арэнду без ашуканства.

— Не ведаю я такога чалавека.

— Бо вы зусім дурны, пане Жукоўскі. Вы зусім як бот!

Халуста так усхадзіўся, што забыў усякую прыстойнасць. Ды наогул гэты чалавек мог трымацца ў рамках прыстойнасці толькі перад тым, ад каго залежаў, каго баяўся, а Гарасіму ён не пасаромеўся б і па мордзе пляснуць..

— Ая-яй, ая-яй! От вы ўжо стары чалавек, стары і не вельмі дужы. За вамі догляд патрэбны, вас ужо, як малога, трэба даглядаць, лепш карміць, смачнейшае нешта на стол ставіць. Ды хіба вы не бачылі, як жывуць людзі! Паўвалокі маеце на аднаго, чай п’яце, а ён у вас нішчымны! Гэта ж смех! А каб да гэтага чаю ды яшчэ кілбаска! Сухенькая такая, пахучанькая, хрусь, хрусь, а наверх гарачанькага чаю! Любата! Хіба вам нельга так жыць!

Гэты спакуснік ведаў, што гаворыць. Як ні ненавідзеў яго Гарасім, але адчуваў, што кажа ён праўду. Аднак быў упэўнены, што калі аддасць сваю паўвалоку ў арэнду Халусту, то не возьме і таго, што мае ад сваіх стрыечных братоў.

Тым часам Халуста гаварыў далей.

— Навошта вам гэтая зямля, пане Жукоўскі? Які вы гаспадар! Вы, пане Жукоўскі,— далікатны чалавек, вы свету пабачылі, ведаеце, як жывуць людзі. Вы — пан, пане Жукоўскі! Да вас і Крупскаму далёка! Уга! Ён вашай нагі не варты! Вам трэба прадаць сваю зямлю, палажыць грошы ў казначэйства і жыць на працэнты...

— Пад плотам, як сабака... бо тады і хаты свае не будзе.

— Не, не, не! Гэта трэба абгаварыць пры купчай. Пакінуць сабе хату і сядзібу да смерці. Свой садок, гародзік... Тады, вядома, за зямлю прыйдзецца менш узяць. Затое да смерці ў сваёй хаце, на сваёй сядзібе! Спакой, любата! Чаёк і кілбаска, калі-нікалі чарка... Па-ане Жукоўскі! Ліха матары... Вы яшчэ пакуль што трымаецеся, а пройдзе год-два, ну, пяць-дзесяць — і капыты ўгору!...

«Вельмі скора ты хочаш мяне пахаваць, гад,— з нянавісцю падумаў Гарасім.— Можа ты скарэй за мяне капыты задзярэш, гнілазубы д’ябал...»

— От тады, пане Жукоўскі, і зямля ваша, і хата, і такі ўдалы садок астануцца Мартыневічу і Нарбутовічу дарам, без капейкі. Прападзе ваша зямелька ні за нюх табакі. А яны таго і чакаюць, ліха матары іх! Я сам чуў. Шэпчуцца, гады. Ды мне і намякаў Нарбутовіч!

Халустава «праўда» Гарасіму вельмі не спадабалася. Па-першае, ён не лічыў сябе настолькі старым, каб паміраць. Не пра смерць ён думаў, іншыя меркаванні прыходзілі ў яго галаву, праўда, не зусім акрэсленыя і яскравыя, але прыемныя да замілавання. Па-другое, яго ўзяла шалёная злосць на Мартыневіча і Нарбутовіча. Няўжо яны чакаюць яго смерці? Вядома, чакаюць, пра гэта і думаць няма чаго... Зямля ж ім астанецца... Дармавая зямля! А за зямлю і забіваюць і атручваюць! Не давядзі бог!.. А хіба ў такога разбойніка, як Халуста, здрыганецца рука, калі яму будзе выгадна забіць чалавека? Не, яна і нож у грудзі ўваткне і атруту падасць... А Гарасім паміраць не хацеў. Прадай зямлю гэтаму вылюдку, то ён назаўтра ж адправіць цябе на той свет, каб сядзібу і хату прыбраць. І калі ў Гарасімавай галаве з’явілася думка прадаць зямлю, то толькі не Халусту. Хоць чорту лысаму, а не яму...

Халуста не ведаў, пра што думаў Гарасім, але ён заўважыў, што словы яго падаюць не на пустое месца.

— Дык от, пане Жукоўскі, падумайце.

— Падумаю...

— Так, так, пане Жукоўскі! Дождж за шыю не капае, часу хопіць. Трэба ўсё добра абдумаць, абмазгаваць, ліха матары яго! А такі чалавек, які можа ўзяць у арэнду вашу зямлю, ёсць! Ёсць, пане Жукоўскі! Ён нават можа яе купіць і грошы адразу заплаціць. Уга! Толькі не гаварыце вашым арандатарам, а то яны на дыбкі стануць.

Ох, як цяжка было Гарасіму! Ныла яго сэрца і балела душа. Гэты злодзей і прайдзісвет сваімі бруднымі лапамі схапіў яго за самае балючае месца. Скарэй бы ён ішоў з хаты, даў яму спакой. Ды і ў печы трэба было паліць, выстыла за ноч хата, на дварэ такі мароз, што дрэвы трашчаць.

— То я, пане Жукоўскі, яшчэ прыйду да вас. Уга! Мы яшчэ пагаворым, мы ўсё абмяркуем.

— Добра,— механічна адказаў Гарасім і, каб мог, схапіў бы гэтае слова і праглынуў яго.

У Халусты бліснулі вочы шалёным радасным бляскам. «Будзеш ты мой, пане Жучок! Божая кароўка! Пападзешся ты, пане Жучку, у маю ручку...»

— Ну, то бывайце здаровенькі, пане Жукоўскі! Мы яшчэ сустрэнемся і пагаворым! Уга!

Калі Халуста выйшаў з Гарасімавай хаты, то на ганку нос у нос сустрэўся з Нічыпарам Мартыневічам. Даўгалыгі, худы, сагнуўшыся ад холаду, ён спяшаўся, скарэй у цяпло і на ганку ледзь не збіў Халусту з ног.

— Што ты, аслеп, ліха матары тваёй! Чалавека перад сабой не бачыш, што прэшся, як бык!

— Не заўважыў, пане Халуста!..

— Спіш на хаду, абэлтух.

Ужо на вуліцы Халуста думаў: «Носам чуе сваю бяду! Чуе носам!»

Нядоўга грэўся Нічыпар у Гарасімавай хаце. Тут ён пачуў такое, што ўсярэдзіне адразу стала горача. Гарасім проста ўзбунтаваўся, а Нічыпар быў не такі разумны, каб супакоіць яго. Акрамя таго, яму і ў галаву не прыходзіла, што Гарасім больш злуецца на Яўхіма Халусту, чым на яго і Лявона, і ўсю сваю злосць узлівае на яго аднаго.

Растрывожаны, збіты з панталыку, пасунуўся ён з Гарасімавай хаты і ішоў, не бачачы перад сабой сцежкі, не ведаючы, што і думаць пра гэтага святога вар’ята.

Гарасім тым часам запаліў у печы, сеў пры ёй і пачаў абіраць бульбу на снеданне. Процьма думак была ў яго галаве. Прадаць зямлю! Ды яшчэ Халусту! Не, няма дурных. Прадай сучку ды брашы сам! Перамяніць арандатараў? А хто будзе лепшы? Прамяняеш быка на індыка... Не, не тое! Усё гэта не тое... І ў вачах яго паўставала дзяўчына з поўнымі спрытнымі рукамі і ласкавымі вачыма, у якія паглядзеў стары дурань.

І цяпер такія грэшныя думкі лезуць у галаву, што хоць сто разоў чытай малітву «на умерщвление плоти», няма ніякай рады. Не ўтаймоўваецца грэшная плоць. Божа мой, божа! Ды няхай бы гэтая дзяўчына толькі жыла ў яго хаце, абы ён мог глядзець на яе кожную хвіліну, любавацца ёю. Ды каб яна дала такую згоду, ён бы адразу перапісаў на яе ўсю гаспадарку да апошняй трэскі на дварэ. І грошы на яе перапісаў бы, бо ёсць трохі і грошай у казначэйстве. Ды ён бы наняў парабка і служанку, каб яна нічога не рабіла, толькі загадвала. А ён бы людзей лячыў, грошы зарабляў. Людзі ходзяць, хваліць бога, і ніхто не ідзе з пустымі рукамі... А потым... а потым, калі ён памрэ, яна яшчэ будзе маладая, то няхай прымака бярэ... Бо ўся гаспадарка будзе яе... Знойдзецца чалавек...

І тут Гарасім успомніў Юзіка Грома! Ён гаспадарыць у яго хаце, у яго двары, на яго нівах, на яго сенажацях. Госпадзі божа мой, колькі пакуты ў душы... Каб не гэты Юзік, пракляты Гром! Хіба не можа так быць, што пры яго жыцці Юзік будзе сустракацца з Аленай! Так жа і бывае, калі стары мужчына ажэніцца з маладой дзяўчынай... Толькі не Юзік, толькі не Халустава адроддзе... «Святы божа, ратуй мяне...»

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Нічыпар Мартыневіч выйшаў ад Гарасіма, калі ўжо развіднелася. Сумныя яго цялячыя вочы сталі яшчэ сумнейшыя, і выглядаў ён так, нібы моцна пабіты. Дарэчы, на гэты раз і ў кішэнях яго было пуста. Аблюбаваў быў сподак з такімі прыгожымі сінімі беражкамі, і забраць яго было вельмі спраўна, але Гарасім так агарошыў Нічыпара, што ён адразу забыўся пра ўсё. «Няйначай, Халуста закруціў галаву гэтаму вар’яту,— думаў Нічыпар.— Няйначай, ён — арыштант, зладзюга гэтакі. Не дадумаўся б сам Гарасім да такога. «Я, кажа, магу, каму захачу, сваю паўвалоку ў арэнду аддаць. Знаходзяцца, кажа, людзі, што плаціць будуць сумленна, не так, як вы, жулікі, ашуканцы. А то прадам». Пра кілбасу надумаўся... Хм... Халустава гэта работа...»

Адным словам, Нічыпар думаў, што трэба нешта рабіць, але што — ён не ведаў. Яго ўзяла трывога. Усё было ціха і добра, пакуль не з’явіўся ў засценку гэты пракляты Халуста. А цяпер усё дагары нагамі стала. Ніколі, бывала, Гарасім не гаварыў пра арэнду, і Нічыпар прывык думаць аб той чвэрці, якую арандаваў, што яна ўжо яго ўласная. А цяпер абы толькі Халуста пабудзе ў Гарасіма, дык той і шалее. Так было і ў пачатку зімы.

Нельга сказаць, што Нічыпар вельмі жадаў Гарасімавай смерці. Такая думка іншы раз і надакучала, але Нічыпар ведаў, што не вечна будзе жыць святы дурань, прыйдзе час, і выпрастае ён ногі.

Нават думалася, што гэта будзе скора. А от цяпер Нічыпар неймаверна зажадаў Гарасімавай смерці. Ён ужо прашаптаў «Багародзіцу», «Верую» і адначасова горка думаў: «Дзе ты бачыў, каб так скора здох! Чалавек усё жыццё згуляў. Хіба ў яго пуп трашчаў на рабоце ці ён напяўся калі!.. Бачыш, ручкі белыя, як у паненкі, а сам ходзіць проста, не сагнула яго ні бяда, ні работа. Ён яшчэ, калі хочаш, усіх нас перажыве... Дзіва што! Ніякая халера яго не возьме...» Нічыпар уздыхнуў і пайшоў да Лявона, каб расказаць яму пра ўсё, што чуў сёння ў Гарасіма.

Хата ў Лявона была вялікая, з прасторнымі сенцамі, палавіна якіх была адбіта тоўстымі дошкамі пад камору. У сенцах быў земляны ток, а ў хаце падлога, а такіх хат нямнога было ў Малінаўцы.

Калі Нічыпар зайшоў да Лявона, той, перш чым адказаць на прывітанне, міргнуў сваёй Міхаліне, каб прыбрала ўсё далей ад Нічыпаравых вачэй. Ён жа добра ведаў прывычку свайго стрыечнага брата. Ведала і жонка, таму не вельмі трэба было і падміргваць. Аднак у Нічыпара на гэты раз не было благіх думак. Ён сеў пасярэдзіне лавы, бліжэй да мыцельніка, акурат каля недаплеценага лапця, у які была ўваткнута спіца з гусінай косткі.

Лявон зірнуў на брата хітрымі маленькімі вочкамі і, весела ўсміхнуўшыся, запытаў:

— Што ты сёння як недапечаны, Нічыпар?

— Ай, Лявон... От толькі што ў Гарасіма быў. Ішоў туды і на самым парозе Халусту сустрэў.

— Халусту? — зацікавіўся Лявон.— Нешта ён пачаў туды лазіць... А што табе сказаў Гарасім?

— Што ён казаў!.. Каб ён тое праглынуў. Ён мне столькі нагаварыў, што і дагэтуль вушы вянуць. Вы, кажа, ашукваеце мяне, арэнды не плаціце. Я сваю зямлю, кажа, магу любому ў арэнду аддаць. Ёсць, кажа, такі чалавек, што сумленна плаціць будзе. Вы, кажа, спусташылі зямлю, толькі пустазелле на ёй расце.

— От як! Халустава работа,— здагадаўся і Лявон.

— Я ж і кажу. Падгаворыць гэтага вар’ята. Ці доўга! Бачыш, як спрытна ён Шымкевіча з Малінаўкі выпхнуў. Той і аглянуцца не паспеў.

Міхаліна таўкла ў карыце параную бульбу. Пара ад яе ўздымалася слупам і запоўніла ўсю хату так, што нічога не было відаць. І вось з гэтай пары пачуўся Міхалінін голас:

— Так табе і трэба! Даўно так трэба. Людзі не спяць у шапку так, як ты спіш. Толькі вочы прадраў, як кот. Халуста не спіць! От забярэ Гарасімаву паўвалоку, тады прачнешся, ды позна будзе.

— Памаўчы ты! — адказаў Лявон, калі ў хаце крыху праяснілася.— Забярэ, забярэ! Не так лёгка забраць, як думае твая дурная галава.

— Твая разумная.

— Сціхні!

— Я, кажа, прадам сваю зямлю, калі захачу,— расказваў далей Нічыпар.— Ёсць, кажа, людзі з грашыма.

— Прада-ам? — павесялелым голасам запытаў Лявон.— Ну, гэта, брат, дудкі! Не прадасць Гарасім свае зямлі.

— Чаму не прадасць? — безнадзейна прамовіў Нічыпар.— Калі пачаў мне пра кілбасу гаварыць, дык хоць вушы затыкай.

— Пра кілбасу? — зарагатаў Лявон.— Што ён пра кілбасу гаварыў?

— Я, кажа, на нішчымніцы сяджу, як старац. У мяне, кажа, кілбасы да чаю няма.

— Да чаю кілбасы? — заліваўся Лявон.— Бачыў ты яго, які панок!

— Смейся, смейся,— сказала Міхаліна.— Глядзі, каб потым не заплакаў.

— Плакаць то я не буду, бо зямлі Гарасім не прадасць. Не тое ў яго ў галаве, калі хочаш ведаць.

— Чаму не прадасць... Таму самаму Халусту...

— Абух ты! Не пра тое думае Гарасім. Ён сам жаніцца мяркуе.

— Жаніцца?! — у адзін голас вымавілі Нічыпар і Міхаліна. Пры гэтым Нічыпар падхапіўся з месца, а Міхаліна выпусціла з рук таўкач.

— А што ты думаеш,— ледзь не праз плач сказаў Нічыпар.— Возьме ды ажэніцца. Зямлю на жонку перапіша, знойдзецца на такую гаспадарку і маладая жанчына. А як здохне Гарасім, то яна прымака возьме, і трапіць зямля да нейкага чужынца. А хіба ён сам перарабіўся! Яму і зносу не будзе, сто гадоў пражыве...

— Ну і дурны ж ты, Нічыпар. Галоўка як макаўка, а розуму... Я ж не кажу, што ён ажэніцца, ён толькі думае пра гэта. Хіба ты не заўважыў, як у яго пачынаюць блішчаць вочы, калі пачынае хто гаварыць пра жанчын? У маладосці святы дурніла не ведаў гэтага, а пад старасць пачала бунтаваць кроў. От ён і аблізваецца, нібы блудлівы кот, абы пачуў пра спадніцу.

— Ого! — азвалася Міхаліна.— Цікава, хто гэта яму пра спадніцы гаворыць! Ці не ты сам?

— Можа і сам. Бо так трэба. Я, калі хочаш ведаць, і ў сваты яго павязу. Вялікая бяда! Да такіх павязу, што за яго не пойдуць, а ён хоць і кот, ды пераборлівы. Хто за яго пойдзе, тую ён не возьме.

— А добра ты кажаш! — раптам ажывіўся Нічыпар.

— А добра ты кажаш! — перадражніў Лявон.— Я не такі дурань, як ты. А што ты кажаш, што ён доўга пражыве, то гэта глупства. Яго першая хвароба так прыцісне, што ён ужо не ўстане. Такія далікатныя — гэта не наш брат, што яго і даўбнёй не заб’еш.

Усхваляваны Нічыпар не ведаў, што сказаць. Сваім кароткім розумам ён адчуваў, што ў Лявонавых словах ёсць нешта хітрае, але спасцігнуць яго не мог!

— Каб ён Халусту зямлю не аддаў у арэнду,— нарэшце вымавіў ён.

— Гэта іншая рэч,— згадзіўся Лявон.— Тут трэба быць напагатове, бо Халуста ўсё можа. Гэты змей любога спакусіць, не толькі такога дурня, як Гарасім.

— То ж і я кажу...

— Ты кажаш! Ты нешта разумнае скажаш, гэтакі няўдалы... Ты гаварыў, што Гарасім пра кілбасу ўспамінаў. Трэба занесці яму кілбасы. Не проста занесці: на табе, Гарасім, кілбасу, але зрабіць гэта з розумам, з падходам. Узяць гарэлкі, кілбасы, сала, сяго-таго ды прыйсці да яго ў госці. Ён хоць і скупы, але гэта любіць, галоўнае — каб госці з усім сваім прыйшлі. Гладзіць яго трэба па поўсці, гаварыць пра тое, што ён любіць, ну, хоць сабе і пра жанок ды пра жаніцьбу. Я нават і ў сваты б яго звазіў, пакуль мясаед не кончыўся. А там пачнецца пост, то тады ўжо ніхто не жэніцца. Як думаеш, Нічыпар?

— Я ўсё пра Халусту думаю. Забярэ ён ад нас гэтую зямлю...

— Не забярэ. Халуста з большай ахвотай купіў бы яе, чым у арэнду ўзяў. Яму арэнда нявыгадна. Яму, калі хочаш ведаць, трэба Грома аддзяліць, от ён і хоча накласці сваю лапу на Гарасімаву паўвалоку. А Гарасім зямлі не прадасць. Толькі нам трэба горла яму заткнуць. Трэба заўтра патрохі пашні яму завезці: на, маўляў, тваю арэнду; грошай патрохі даць.

— Добра ты кажаш...

— А ты, Міхаліна, масла яму занясі, малака гладыш ды здымі з-пад страхі пару сыраў — хто іх у нас будзе есці, цвёрдыя, як каменні, а Гарасім іх у чаі размочыць.— Лявон заліўся доўгім смехам.

Нічыпар тым часам сабраўся дахаты. Ён быў цяпер заспакоены і прыязна зірнуў на Лявона, якога не любіў. Ужо на дварэ ён абмацаў у кішэні спіцу з гусінай косткі і першы раз у жыцці здзівіўся: як яна туды трапіла!

Лявон тым часам высунуў з-пад лавы калодачку, сеў на яе і ўзяўся за лапаць, які меў падплесці. Спіцы не было. Ён сагнуўся, паглядзеў пад лавай, і там не было.

— Дзе ты яе дзявала? — звярнуўся ён да Міхаліны.

— Што?

— Спіцу, лапці падплятаць.

— Не бачыла я твае спіцы. Тут жа Нічыпар сядзеў.

— От сугней пракляты! — вылаяўся Лявон і без шапкі рынуўся на двор.

Нічыпар у гэты час зачыняў ад вуліцы вароты.

— Нічыпар! Вярніся! — гукнуў яго Лявон.

Нічыпар пачуў Лявонаў вокліч і пайшоў да брата, угадваючы, што цяпер той яму скажа. Вылае, вядома, як сабаку... У Лявона мерзлі вушы, ён не мог чакаць, пакуль да яго прыйдзе Нічыпар, і сам кінуўся насустрач.

— Давай спіцу, паскуднік.

— Якую спіцу, Лявон?..

— Не ведаеш якую?

Лявон засунуў руку спачатку ў адну Нічыпараву кішэню, потым у другую і выняў спіцу.

— От гэтую самую, свінтух!

Тады размахнуўся, пляснуў Нічыпару спачатку ў адну шчаку, потым у другую.

— От якую спіцу, паскуднік!

Памкнуўся быў ісці ў хату, але рашуча павярнуўся да Нічыпара:

— Дурань! Абух! Красці не ўмееш. Нашто табе гэтае г...? Ты можа і ў Гарасіма, што трапіць пад руку, то ў кішэню пхаеш? Глядзі, дурніла, каб гэтага больш не было!

Хацеў яшчэ нешта сказаць, але хапіўся за вушы і, як малады жарэбчык, памчаўся ў хату.

Вечарам Якаву трэба было пабыць у двух месцах: сустрэцца з Андрэем і абавязкова схадзіць у маёнтак да Станіслава.

Старога Халусты не было дома, і Якаў думаў: якая нячыстая сіла ганяе гэтага д'ябла ў апошні час, чаго ён шукае, якую пастку некаму рыхтуе? Аднак сёння Якаву было на руку, што старога злодзея няма дома.

Калі прыйшла пара карміць на ноч худобу, Якаў сказаў Грому:

— Можа б ты, Юзік, управіўся сёння адзін? Сам ведаеш, мне трэба ў Чыжэвічы схадзіць да брата.

— Ідзі. Упраўляўся ж гэтыя дні без цябе...— ён трохі падумаў, скрывіўся.— Мікалай, вунь бачыш, сёння ўвесь дзень у Чыжэвічах гарэлку п’е, а Юзіку і дыхнуць некалі... От якая праўда.

— Я табе прынясу паўкварты, Юзік.

— То ўжо кварту нясі, чаго там! Я табе заплачу.

— Добра, прынясу кварту.

— То ідзі, пакуль старога няма... А я тут упраўлюся.

— Адчыніш мне ноччу, Юзік.

— Адчыню, не бойся. Толькі ты ў акно стукні. Якаў першым чынам пайшоў да Андрэя. На дварэ яшчэ не змеркла, але вечар ужо набліжаўся.

Якаў цяпер іншымі вачыма глядзеў на засценак. Было ў ім ужо нешта сваё, прывычнае, такое, якога шкада пакінуць, хоць і жылося тут вельмі нялёгка. Да ўсяго можна прывыкнуць, і, мабыць, да дрэннага чалавек прывыкае гэтак жа скора, як і да добрага. І тут жа супрацьлеглая думка з’явілася ў галаве. Не! Каб не было тут Андрэя і Івана, нават няшчаснага Юзіка Грома, каб адчуваў сябе адзінокім і чужым для ўсіх, то хіба прывык бы!

З Андрэевага двара Якаў убачыў, што гумно адчынена, і накіраваўся туды. І не памыліўся: Андрэй і Іван былі ў гумне.

Павіталіся стрымана, але радасна.

— Значыць, адслужыў? — весела запытаў Андрэй, паціснуўшы Якаву руку.— Ты не ведаеш, як я рады!

— Я таксама рады, Андрэй. Сам не чакаў такога.

— А Халуста сюды рукі не прыклаў?

— Не, Андрэй. У Расіі яшчэ салдатаў хапае і не такіх, як я. От калі зацягнецца вайна, то не паглядзяць у зубы і мне, а можа і табе.

Якаў раптам перамяніў тон.

— Паклон вам абодвум, хлопцы, ад Марціна.

— Ну, як ён там, Якаў? — узгарэўся Іван.

— За яго баяцца нечага, воўк страляны, разумны і хітры. Толькі вусы падкручвае. Фельчар у войску, Іван, не апошняя спіца ў коле, асабліва такі, як твой дзядзька.

— Кніжак тваіх мы яшчэ не чыталі, Якаў.

— Дзе ты іх хаваеш?

— Запытай у Івана. У хаце мы іх не хаваем.

— Правільна. Я, Андрэй, іду ў маёнтак. Трэба выбраць час ды абодвум нам схадзіць туды.

— Сходзім. Я яшчэ сам сабе гаспадар, куды захачу, туды і іду. Але пакуль не кончым вазіць сена, нікуды мне няма дарогі.

У гэты момант ён успомніў Ганну, і туга запаланіла яго душу. Але цягнулася гэта нядоўга.

— Нікуды мне няма дарогі,— паўтарыў ён.— А цяпер трэба Яну памагчы сена вазіць. Чаго ён варты без Тамаша! Заўтра паедзем утрох на чатырох падводах. Ведаеш, як будзе лёгка на Волі ды з поўнымі вазамі ў дарозе... А ў гумнах скласці! На дзве гаспадаркі рабіць не лёгка. Хопіць і Івану, не толькі мне.

— Ведаю, Андрэй... Ну, пайду я, браткі.

— Ідзі, Якаў.

Калі Якаў пайшоў, туга зноў апанавала Андрэя. Колькі часу не бачыў Ганны. Як ад Хмялеўскага ехаў у пачатку зімы, то ў мястэчку сустрэўся. А хіба вельмі ўспамінаў, многа думаў? Ды ці было калі думаць! Абы зваліўся на ложак, дык адразу і заснуў... І можа так усё жыццё... Жыць без мэты! Не! Вунь і Якаў робіць, ды на каго робіць! На праклятага Халусту. Але ці прыходзяць да яго такія думкі, ці лічыць ён сваё жыццё бязмэтным? Вядома ж, не! Вунь ён пайшоў у маёнтак, вернецца пасля поўначы, а заўтра ўвесь дзень на Волі, хіба яму лёгка? Затое ў яго маёнтку ёсць таварышы, што памагаюць яму жыць, змагацца! Вось іменна, змагацца! І, мабыць, у гэтым шчасце: у змаганні, у барацьбе...

— Іван,— сказаў ён.— Вазьмі тыя кніжкі. Сёння пасядзім, пачытаем.

Якаў і сапраўды ішоў дадому пасля поўначы. Быў упэўнены, што нямала прыйдзецца пагрукаць у дзверы, пакуль прачнецца Юзік, бо стукаць у акно не хацеў: стары злодзей усшалее, не любіць, каб у акно стукалі. Аднак, яшчэ не дайшоўшы да брамы, ён зразумеў, што ў Халуставым двары нешта робіцца. І сапраўды: Юзік, лаючыся, распрагаў кабылу, а стары Халуста, п’яны, качаўся па снеге і лаяўся яшчэ адмысловей, чым Юзік.

— Падымі! Ліха матары тваёй, злодзей, Гром, раскол, сабака, падымі!

— Паспееш, бацька!

— Па-падымі-і-і, сукін сын!

— От кабылу распрагу ды ў хлеў завяду. Не здохнеш!

— Каму ты гэта гаворыш! Арыштант, разбойнік, абэлтух...

Халуста спрабаваў падняцца; іншы раз яму ўдавалася стаць ракам, але ён зноў валіўся на зямлю.

— Па-па-падымі, гад, бо-бо за-заб’ю.

— Не заб’еш. Кабыла ў пене прыйшла, так гнаў.

— Яна сама-ма бе-бегла.

Стары шэльма змёрз, бо язык не слухаўся яго. Юзік не звяртаў на бацьку ўвагі. Выпраг кабылу і павёў яе ў хлеў. Якаў падышоў да Халусты і паставіў яго на ногі. Халуста быў цяжкі, як зямля. Сам ён стаяць не мог, таму аберуч абхапіў Якава.

— А гэта-та ты, гад, са-сацы... накольнік, басяк, заба-баба... сто...

— Не лайся, а то кіну ў снег.

— Я ва-вам па-пакажу-у! Ю-юрачкі Хмя...леўскія ды Га-гарасімы Жу-жучкі... Вы-вы ў ма-маім кулачку-у!

Тым часам падышоў Юзік, які, відаць, не вельмі спяшаўся.

— Нясіце мя-мяне! — крычаў Халуста, павісшы на руках у сына і парабка.— Нясіце, ліха матары вашай!

— Не крычы, бацька.

— Бу-буду крычаць! Ха-хачу крычаць! Я вам папакажу-у! Жу-жучкі ды Ю-юрачкі! На, цю, на! Хі-хі-хі!

— Зусім звар’яцеў,— прабурчаў Юзік.

— Не бойся, не звар’яцеў,— адказаў Якаў.

Ён зразумеў п’яныя Халуставы словы пра Жучкоў ды Юрачкаў.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГІ

У суботу вечарам, калі трохі сцямнела, Якаў зайшоў па Андрэя і Івана. Хлопцы яго ўжо чакалі і адразу пачалі апранацца.

— Куды ты павядзеш іх, Якаў? — запытала Алена не то жартам, не то ўсур’ёз.

— Пазнаёмлю хлопцаў з чыжэвіцкімі дзяўчатамі.

Можа Андрэй выбера якую мужычку ды замуж возьме.

Алена падазрона зірнула на Андрэя, потым на Івана і пагардліва хмыкнула.

— Хадзем, Якаў,— прамовіў Андрэй, каб кончыць гэтую недарэчную гаворку.

На дварэ пачало падмарожваць, і ісці было лёгка і весела, бо гэта ўжо быў не зімовы, а веснавы марозік, які толькі ноччу трохі і ўбіраўся ў сілу. Усё навокал было звонкае, бліскучае, як са шкла. Напалову вышчарблены месяц стаяў у небе, і ледзячкі пад стрэхамі былі жоўтыя, як адлітыя з золата. Снег трохі асеў у апошнія дні, і засцянковыя будынкі і платы ад гэтага нібы падраслі.

Дарога ніяк не сцягнулася. Здаецца, толькі што выйшлі з Малінаўкі, а вось ужо і Чыжэвічы, а ад іх да маёнтка менш за вярсту. Ён віднеўся як чорная пляма на беразе Случы.

Настрой у Андрэя быў узнёслы. Ні пра што не хацелася гаварыць і думаць; так ішоў бы і ішоў да нейкага лепшага берага, да яснай мэты, што так уладарна кліча наперад. Даўно не было ў Андрэя такога бадзёрага і шчаслівага пачуцця. Уся чарната і нэндза, клопат і трывога зніклі, нібы абтрасліся, калі яны выйшлі з засценка.

Маёнтак сустрэў хлопцаў незразумелай трывожнай цішынёй і затоеным сумам. Здавалася, што кожны будынак хавае ў сабе невыказнае гора, неймаверную тугу. Можа такое ўражанне стварыла ноч, цені ад камяніц, але ўзнёслы Андрэеў настрой адразу знік. «Я, мабыць, не выжыў бы тут...— падумаў ён.— Астрожнае паселішча...» Толькі прайшоўшы другі шырокі двор, утараваны скацінай, Андрэй адчуў сябе лепш. Хлопцы апынуліся каля самай Случы, і тут нібы пачынаўся іншы свет. Дом Станіслава стаяў убаку ад маёнтка ў невялікім садку і здаваўся вельмі ўтульным, цёплым і гасцінным, зусім не падобным да нізкіх панурых камяніц. За ракой ляжаў луг, укрыты снегам, за ім віднелася чорная палоса лесу ў начной смузе. Адчуванне прастору і свабоды раптам ахапіла Андрэя. «Што гэта са мной робіцца сёння?» — мімаволі падумаў ён. Тым часам Якаў неяк па-свойму пастукаў у дзверы, і іх скора адчыніла прыгожая маладая кабета.

У хаце Андрэй пазнаў усіх: і Паўла Квітуна, і Міхаля Рожку, і Платона Шабуню. Пазнаў са слоў Якава, які расказаў яму пра сваіх таварышаў. Ён іх і ўяўляў такімі. Павел глядзіць адкрыта, шчыра, радасна, з ледзь прыкметнай усмешкай; Міхаль са стрыманай цікаўнасцю, толькі позірк Платона быў цяжкі, не вельмі зычлівы. Гэты позірк не спадабаўся Андрэю, хоць ён і ведаў, што Платон інакш яго не сустрэне. Андрэй па звычцы нават насцярожыўся, не любіў недаверлівых людзей, але тут Станіслаў пачаў яго і Івана знаёміць з хлопцамі. Божа, як зачырванеўся сарамлівы Іванка! Ён гатовы быў успыхнуць і згарэць... Поціскі рук былі сяброўскія, моцныя — поціскі таварышаў, а не выпадковых знаёмых.

— Пазнаёмцеся, хлопцы, і з жонкай маёй,— звярнуўся да іх Станіслаў.— Ды скажы мне, таварыш,— звярнуўся ён да Андрэя,—дзе ж твой рондзель?

Усе зарагаталі. Нават Платон усміхнуўся. І гэты сяброўскі рогат, гэтая Платонава ўсмешка скасавалі ўсю Андрэеву насцярожанасць. Ён паціснуў Ядвізе руку і, павярнуўшыся да Станіслава, сказаў:

— А можа сёння як абыдземся без рондзеля?

— Сёння абыдземся, але ён нам яшчэ згодзіцца. Распранайцеся, хлопцы, і садзіцеся.

Гаворка пачалася адразу. Пытанні, якія Станіслаў задаваў Андрэю, датычыліся нібы толькі аднаго Андрэя, але калі той пачынаў адказваць, то мімаволі гаварыў пра ўсю Малінаўку. Пра зямлю, палова якой — маргоўскія пяскі, на якіх нішто не хоча расці; пра балота Волю, што захлынаецца ў вадзе, абы толькі прайшоў лішні дождж. Расказаў пра Яўхіма Халусту і Сымона Ашакевіча, пра засцянковую цемру і галечу. Ён адчуў такую прыязнасць да гэтых людзей, такі давер, што яму хацелася расказаць і пра сябе, пра свае клопаты і беды, што хоць ён і не апошні гаспадар у Малінаўцы, а ўсё роўна не можа цвёрда стаць на ногі, вылезці з нястач.

— Чуеш, Платон, як жыве шляхта? — запытаў Станіслаў.

— Чую... Але ўсё роўна гэта шляхта. З намі ёй не па дарозе...

І тут Андрэй успыхнуў.

— Не па дарозе, кажаш! Халусту не па дарозе! Нарбутовічу і Мартыневічу не па дарозе! А такім, як Сымон Ашакевіч і я, акурат па дарозе. І такіх у нас большасць! Чытаў Леніна «Да сялянскай беднаты»? Ён там паказвае дарогу беднякам. А ты запытай у Якава, як жыве бедната ў Чыжэвічах, хоць бы яго брат Піліп. А пра шляхту... То не яны вінаваты ў сваім лапцюжным шляхецтве. Цемра вінавата... ды можа гэтае самае шляхецтва і закрывае ад іх белы свет.

Станіслаў усміхнуўся і зірнуў на Якава, нібы хацеў сказаць: «Добрага хлапца выхаваў ты, таварыш». Толькі Платон не хацеў здавацца.

— Сам кажаш, што шляхецтва вам замінае...

— Дык ты большы шляхціц за мяне! — адрэзаў Андрэй.— Я абтрос сваё шляхецтва, а ты сваё хамства так узняў, што і носа фігай не дастанеш.

Усе зарагаталі, а Платон пачырванеў.

— Брава, Андрэй! — весела выгукнуў Станіслаў.— Што? Атрымаў, Платон?

Ядвіга з цікаўнасцю глядзела на Андрэя. «А, мабыць, такі і праўда, што з ім да трох не гавары,— думала яна.— Аднак які цікавы ў яго твар! Непрыгожы, нават грубаваты, але нейкі праўдзівы і шчыры. Такі твар запамінаецца назаўсёды, яго не забудзеш».

— Пра мяне і Якаў так думаў, як думаеш ты, Платон,— раздумліва і з гарчэчай сказаў Андрэй.—

Такая мая натура, і некаму здаецца, што я ганарлівы шляхцюк...

— Хопіць, Андрэй,— прамовіў Якаў, крануўшы яго за плячо.— Платон бачыць цябе першы раз, і ў яго свае думкі пра шляхту. Але ён ужо цяпер думае пра цябе іначай, чым думаў спачатку. Так, Платон? Ну дык і кінем гэтую гаворку. Што ў вас у маёнтку робіцца, хлопцы?

— Шмат чаго робіцца, Якаў. І не толькі ў маёнтку. Сёе-тое робіцца і ў сяле. Група наша расце і будзе расці. Ёсць людзі і ў маёнтку і ў сяле, якія пойдуць за намі. Скора ў нас пачнецца навальніца, загрымяць перуны. Надышла пара, Якаў, спыняць і бровар і млын. Гендарсан забыў пра восень. Пакажам яму і вясну.

— Вы ўсё прадугледзелі?

— Усё, Якаў, усё, да драбніцы. Мы ведаем не толькі тое, што робіць Гендарсан, але і тое, што ён думае рабіць. У нас усюды свае вочы, Якаў. Гендарсан сам дасць нам у рукі павадок. Ну, а кіраваць будзем мы.

— А гер Шварцкопф не замінае вам?

— Я сказаў бы, што не. Ён не такі дурны, не дарэмна быў у Рызе шпікам. Без работы ў Рызе ён, мабыць, нагаладаўся. Ён баіцца Гендарсана, бо аконам са старшым механікам не ў вялікіх ладах. Рыжскі майстар не хоча страціць работу ў маёнтку, аконам яго можа прагнаць. Гарбаты Ясь вяжа ім хвасты, бо Шварцкопф замінае яму ў млыне. А нас ён баіцца больш, чым аконам. Ён адчувае, што ў маёнтку нешта робіцца, шпікоўская натура! А крануць нас не асмельваецца, разумее, што млын і бровар у нашых руках. Ён не прыжыўся тут, гэты Шварцкопф. І не прыжывецца.

— Ты кажаш, што сам аконам дасць вам у рукі павадок. Растлумач, што гэта за павадок і ці ўтрымаеце вы яго ў сваіх руках.

— Утрымаем, Якаў. З маёнтка пайшло на вайну дваццаць тры работнікі, прытым лепшыя работнікі, маладзейшыя. Нават калі яны былі, парабкаў не хапала, людзі не мелі адпачынку. Уяві, што робіцца цяпер! Людзі працуюць за дваіх, за траіх, але пакуль што церпяць, бо спадзяюцца, што аконам усё-такі нойме людзей на месца тых, хто пайшоў на вайну. А аконам лічыць, што так і павінна быць, і зусім не думае некага наймаць. Людзі нашы цярплівыя, але кожнаму цярпенню прыходзіць канец. А мы ў шапку не спім, мы растлумачваем людзям, чаго хоча аконам, а веры яму ўжо даўно няма. Людзі пойдуць за намі. Тады мы спынім бровар і млын. Маёнтак пачне канаць.

— О чорт! Зайздрошчу вам, таварышы...

— Калі пачнецца, мы адразу паведамім табе, Якаў. Вы там у Малінаўцы павінны быць у курсе ўсіх спраў. І можа табе прыйдзецца самому кінуць пана Халусту. Гендарсан памчыцца ў Чыжэвічы па работнікаў, каб замяніць парабкаў і парабчанак, то ты павінен быць у сяле, Якаў. Туды мы прымацавалі Паўла, але ж ён парабак, ведаеш, як на нас глядзяць сяляне, а ты сам сялянскі сын.

— Я буду ў сяле. Я нават заўтра там буду і, вядома ж, не буду сядзець склаўшы рукі. Мне ж там уся моладзь знаёма.

— Добра. А ў Малінаўку Гендарсан не паедзе.

— Каб ён і прыехаў, то з Малінаўкі ніхто ў маёнтак не пойдзе. Усё ж такі шляхта, самі сябе панкамі лічаць... Але крыўдна, што я астаюся збоку... Проста крыўдна...

— Няма ніякай крыўды. Рэвалюцыя толькі пачынаецца, Андрэй, ты нам яшчэ спатрэбішся. А пакуль што мы павінны берагчы цябе. Павінны берагчы для большага.

Іван дагэтуль маўчаў. Ён саромеўся гаварыць з дарослымі, бо лічыў, што ўсе глядзяць на яго як на малога. Калі ж пачалася гаворка пра Чыжэвічы, ён не стрымаўся:

— А мая мама заўсёды ў маёнтак на заработкі ходзіць, абы толькі работа была... То хіба я не магу ёй сказаць...

— Не толькі можаш, а павінен. Толькі гаварыць трэба разумна. Твая мама, Іван, увосень нам здорава памагла.

Іван заліўся чырванню.

— Я ведаю... І пагаварыць я сумею...

Ён агледзеў усіх прысутных.

— Здаецца, мы аб усім дамовіліся, таварышы.

— Аб усім. І пара ўжо разыходзіцца. Не за гарамі мы жывём. Калі што якое, можна сустрэцца зноў,— зазначыў Якаў.

Андрэй узняўся з месца. Усе пачалі развітвацца.

— Дык ты не раскайваешся, Андрэй, што звязаўся з намі? — на адыходзе запытаў Станіслаў.

— Я? Ды я гатовы ўзняцца і паляцець! За ўсю восень і зіму першы раз адчуў, што на свеце жыву. Не гнію, а жыву.

Станіслаў здагадваўся, якія пачуцці перапаўняюць Андрэеву душу, якія думкі бушуюць у галаве. Успомніў, як сам першы раз быў на сходзе гуртка сацыял-дэмакратаў у Пецярбургу. Выйшаў на двор, і от таксама, як сёння Андрэю, захацелася ўзняцца і паляцець. Нібы крылы выраслі.

Ён развітаўся з Андрэем на ганку.

Хлопцы да самых Чыжэвіч ішлі моўчкі. Кожны думаў, і хоць думкі былі прыблізна аднолькавыя, але не хацелася іх нікому выказваць. Ды ці можна было выказаць такія думкі!

У сяле развіталіся. Якаў і Іван пайшлі да сваіх родных, а Андрэй пашыбаваў у Малінаўку. Ці першы раз быў ён ноччу ў дарозе! І на кані і пехатою!.. Але сёння было іншае падарожжа. І ноч іншая, не падобная на тыя. Тыя ночы былі шэрыя, сумныя, доўгія. Хацелася скарэй дадому, легчы ў ложак і забыць пра ўсё. А сённяшняя ноч была святочная! Такая, якой ніколі не забудзеш... Бо і снег, заліты месячным святлом, і неба, абсыпанае залатымі зоркамі, і марозная смуга, падобная на туман, што навісла над засценкам,— усё здавалася чыстым, светлым і ўрачыстым...

Ніколі не думаў Андрэй, што нехта абчэрніць, забрудзіць гэтую ціхую чыстую ноч, сапсуе яго шчаслівы дзівосны настрой.

Чалавечую постаць Андрэй убачыў нечакана. Хтосьці ішоў насустрач.

Пазбегнуць сустрэчы Андрэй не мог. «Хто гэта ў такі час?» — мільганула ў яго галаве. А чалавек тым часам набліжаўся, і нешта знаёмае было ў яго хадзе і постаці.

— Добрае здароўечка, пане Андрэй.

Хаім Ножык стаяў насупроць, і выгляд яго быў нейкі здзеклівы.

Андрэй не адказаў. «З Малінаўкі ідзеш, ад злодзея Халусты, гад ты печаны...»

— Адкуль так позна ідзяце, пане Андрэй?

У Андрэя ўсё закіпела ўсярэдзіне, але ён ведаў, што павінен стрымаць сябе.

— З сяла. Але што вам да таго, адкуль я іду? Я ж не пытаюся ў вас, адкуль ідзяце вы.

— Ну, але! — Хаім хіхікнуў, і ў яго прыглушаным смеху адчувалася здзеклівасць.— Ну, але, пане Андрэй! Што мне да таго, адкуль ідзяце вы! Альбо што вам да таго, адкуль іду я! Мы адзін аднаго не бачылі, пане Андрэй... Мы не сустракаліся на дарозе між Чыжэвічамі і Малінаўкай.

— Я не са зладзейства іду. Не з крадзяжу.

— Ну, але! Хіба я што кажу! Я нічога не кажу, пане Андрэй! Я вас сёння не бачыў.

— А я вас бачыў, пане Ножык. Мне няма чаго баяцца. І вы мяне бачылі. Але можа вам трэба хавацца ад людзей?

— Нашто так гаварыць, пане Андрэй! Нашто так гаварыць! Я вам нічога не зрабіў, і вы мне нічога не зрабілі... То нашто нам блага думаць адзін пра аднаго! Людзі і сустракаюцца, і разыходзяцца, і жывуць сабе паціху... Нібы нічога не было. Так бывае лепш, пане Андрэй. Так бывае намнога лепш...

Андрэя закалаціла пасля гэтых слоў. «Мярзотнік! Яшчэ запалохвае!..» Ён узяў Хаіма за грудзі і страсянуў яго.

— Дык от, Хаім Ножык, ідзі сваёй дарогай. Падзякуй свайму богу, што размінуўся са мной дабром. І помні: не сустракайся больш на маёй дарозе.

— Пане Андрэй... Вы з мяне вытраслі ўсе вантробы... Але я ўсё роўна нічога да вас не маю... Хіба я хацеў? Уй! Я гэтага не хацеў! Нашто мне было вас сустракаць!..

Андрэй не слухаў яго: ступіў убок і пайшоў да засценка, не азіраючыся.

«Прыгодлівы ты, мой брат»,— казаў яму калісьці Ян. «І сапраўды прыгодлівы,— думаў Андрэй.— Каб ішоў хто другі, то ніякага чорта не сустрэў бы, а тут на табе: нос у нос з Хаімам Ножыкам. Але ж гэты абармот нечага баіцца. Не хоча, каб нехта ведаў, што ён ноччу быў у Малінаўцы. У каго? Ды вядома ж, у Яўхіма Халусты. Справы ў іх цёмныя, зладзейскія».

З такімі думкамі непрыметна прыйшоў дадому. Маці, мабыць, здзівілася, так позна адчыняючы дзверы сыну, але нічога не сказала.

— Алена спіць? — шэптам запытаў Андрэй.

— Спіць, сынок.

— Не запальвайце агню. Вячэраць не буду.

«Дрэнна, калі ва ўласнай хаце трэба асцерагацца сваіх родных»,— падумаў Андрэй, кладучыся ў ложак.

У панядзелак раніцай расказаў пра сваю начную сустрэчу Івану, а вечарам загадаў яму пазваць Якава і чакаў яго нецярпліва. Якаў прыйшоў позна, затое Алены не было дома, а маці спала. Андрэй падрабязна расказаў яму пра гаворку з Хаімам, не мінуўшы і таго, што добра такі страсянуў праклятага злодзея.

— Не твая віна, што ты з ім сустрэўся,— сказаў Якаў.— Гэта выпадак. Няўдалы, вельмі няўдалы выпадак, але нічога не зробіш. Толькі дарэмна ты браў яго за грудзі.

— Не мог стрымацца.

— Дрэнна. Павінен стрымлівацца. Які ж рэвалюцыянер выйдзе з цябе, калі ты не можаш трымаць сябе ў руках. Станіслаў бы табе не тое яшчэ сказаў, а Платон — сам ведаеш.

— Ведаю, што я дурань...

— Позна раскайвацца. Улічы гэта наперад. А Хаім будзе маўчаць. Ён больш за цябе хоча, каб пра вашу сустрэчу ніхто не ведаў. Нам гэта на руку. Толькі помні, Андрэй: вытрымка — галоўная якасць рэвалюцыянера. Даволі адной памылкі, каб паставіць пад удар усю справу.

— Я і сам ведаю, Якаў... Каб ён не хіхікнуў, не пачаў запалохваць, то я стрымаўся б. Ён мяне паставіў нароўні з сабой, нібы і я, як ён, іду са зладзейскай работы. Яны ж з Халустам зноў нечую долю адабраць хочуць.

— А ты перашкодзіў ім, калі страсянуў Хаіма?

— Якаў! — раптам горача загаварыў Андрэй.— Ты ведаеш, які быў у мяне настрой, пакуль я не сустрэў Хаіма? Я гатовы быў спяваць, ляцець, у мяне ўсё свяцілася і ў самім сабе і навокал... А ён, гад...

— Ведаю, Андрэй. Ён апаганіў увесь твой настрой.

— Але, браце... Ён забрудзіў усё маё святое...

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦІ

Апошні паехаў судовы прыстаў. Двор Хмялеўскага і дарога каля хутара былі вытараваны конскімі капытамі і палазамі саней. Пад паветкай каля пограба стаяла толькі адна падвода; гэта Яўхім Халуста яшчэ раз аглядаў хутар, які з сённяшняга дня стаў яго ўласным. «Спаліць!..— думаў ён пра Хмялеўскага.— Ліха матары яго, спаліць!.. Хіба доўга? Суне вугаль у салому, і ўсё паляціць дымам да аблокаў...» Каб Халуста быў на месцы Хмялеўскага, то так і было б. Замест хутара лягло б тут папялішча. Халуста нават і не думаў, што акрамя пажару тут з ім можа адбыцца нешта горшае. Ён адчуваў сябе смела, упэўнена і самастойна, як гаспадар.

Юрка Хмялеўскі, нібы аглушаны, стаяў сярод хаты, якая ўжо была не яго. Ён нічога не бачыў і не чуў; чалавек аслупянеў ад гора і адчаю, страціў здольнасць нешта разумець.

Настася, збялелая і састарэлая за гэты дзень, сядзела на ложку, ашчапіўшы рукамі галаву. Слёз у яе не было; яна даўно выплакала іх, яшчэ да таго дня, калі Юрка прыехаў з суда са страшнай весткай аб тым, што Халуста адсудзіў у іх хутар. Але Юрка не разумеў усяе глыбіні таго, што адбылося, ён усё яшчэ на нешта спадзяваўся; чакаў, што ўмяшаецца нейкая сіла і выратуе яго. Настася ні на што не спадзявалася: яна помніла, як зірнуў стары Халуста на Юрку, калі той сказаў пра вэксаль: ён ужо тады гатовы быў праглынуць іх усіх.

Напалоханыя дзеці стаялі каля маткі, трымаючыся за яе. Яны не разумелі таго, што адбылося сёння ў іх хаце, але здагадваліся, што нешта нядобрае. Толькі старэйшы, Васілёк, ведаў: прадалі іх хутар. Хату, гумно, хлявы — усё...

— Мама! Яго трэба забіць! Гэтага злога Халусту...

— Сціхні, сынок...

— Яго забіць трэба, мама! — горача шаптаў ён.— Чаму наш тата яго не заб’е?

Гэтыя словы дзіцяці нібы абудзілі Хмялеўскага ад сну. Ён расплюшчыў вочы і зірнуў вакол сябе. У хаце ўсё было раскідана, рэчы валяліся на падлозе. Хату выстудзілі за дзень, бесперапынку адчыняючы дзверы. Людзей было нямнога, мала больш, чым начальства, і ніхто нічога не купіў. Усё купіў Халуста: зямлю, будынкі, нават паркан. Адным словам, за доўг Халусту была прададзена ўся гаспадарка таму ж самаму Халусту. Толькі худоба асталася Юрку. Каб аплаціць доўг, хапіла і без яе.

У гэты момант Халуста ўвайшоў у хату.

— А ты, братачка, жыві, жыві! — сказаў ён, падыходзячы да Хмялеўскага.— Жыві, братачка, арандуй мой хутар! Я цябе не праганяю. Уга! А ты ж акрамя таго і ляснік! Жыць будзеш, ліха матары тваёй.

«Людажэр! «Мой хутар». Быў тут хутар! Лес ды балота. Юрка з жонкай з лесу зрабілі раллю, а з балота сенажаць».

Юрка не адказаў. Ён зноў стаяў, схіліўшы галаву. Страшэнная нянавісць загарэлася ў яго сэрцы і высушыла яго. Усярэдзіне ўсё так зачарсцвела, што ён не мог вымавіць слова.

— Толькі, братачка, пільнуй маіх будынкаў. Каб не згарэлі. Бо калі што якое, то, братачка, вінаваты будзеш ты. Бо, вядома ж, у цябе цяпер поўна злосці, а калі чалавек у злосці, то ён...

— Па сабе судзіш, гад! — вырвалася ў Хмялеўскага.— А я от заб’ю цябе. Не выпушчу з хаты жывога.

— Што?..

Халуста пабялеў, як снег.

— Заб’ю. Ускіну на сані, і няхай вязе кабыла дахаты дохлага.

Юрка не крычаў, не пагражаў, ён гаварыў спакойна і ўпэўнена, нібы даўно надумаў гэта, і Халусту было яшчэ больш страшна.

— Ш-што?.. Т-ты мне п-пагражаеш?.. Я... я... ліха м-матары...— Халуста заляскаў бы зубамі, каб яны былі здаровыя. Ён заслініўся, але рынуцца наўцёкі не мог: не неслі ногі. І ведаў, што калі Хмялеўскі надумаў яго забіць, то нікуды ён не ўцячэ. «Чорт пакінуў тут мяне аднаго...» — ліхаманкава круцілася ў галаве.

— Т-ты п-пагражаеш...— лепятаў ён не сваім языком.

— Не пагражаю, а заб’ю.

— Юрка, Юрачка! — Настася кінулася да мужа, які не быў падобны на сябе.— Хіба ты не думаеш пра нас!..

Хмялеўскі затуманеным позіркам акінуў жонку, дзяцей, і вочы яго пасвятлелі.

— Не бойся, Настася, я яго не .крану. Я не душагуб.

Ён узяў Халусту за каўнер і страсянуў.

— Ты мяне загубіў, злодзей... Ведаеш ты гэта?

Халуста трохі пасмялеў, калі за яго заступілася Настася, але ніжняя сківіца яго дрыжала.

— А я, б-братачка, п-па з-закону...

— Па закону! — Хмялеўскі скрыгануў зубамі.

У гэты момант ён быў страшны.— Дык гэта ты прыязджаў той раз на мой хутар паглядзець? Ацаніць, чаго ён варты? А я цябе як госця прыняў... Гад ты печаны!

— А я, я, я...

— Як жа ты скора мяне з’еў, Халуста!

— А я, братачка, і раней...

— Гад ты, гад! Ты ўжо і раней капаў мне яму, як я табе дубы з панскага лесу краў. От калі ты праўду сказаў.

— Я цябе, б-братачка, не ганю...

— І не прагоніш! Бо калі ты мяне з дзецьмі выпхнеш за парог, то мне і маёй сям’і ўсё роўна гінуць. Усё роўна, гад! Я тады спалю не толькі гэтыя Крушнікі. Я спалю цябе і ў Малінаўцы. Так спалю, што ты і сам згарыш разам са сваім дабром. А не згарыш, то заб’ю! А мне ці турма, ці смерць — без розніцы.

Халуста разумеў, што Хмялеўскі кажа праўду, і на душы ў яго стала моташна. Ён думаў, Юрка падзякуе, што не гоняць з хутара, а выйшла зусім інакш. Ён памкнуўся нешта сказаць, але Хмялеўскі схапіў яго за каўнер, вывалак на ганак і шпурнуў у снег, паддаўшы ззаду нагой. Халусту гэта было не ўпершыню: поўзаць ён умеў. Ён нават рады быў, што кончылася так, а не горш. Падхапіўшыся са снегу, кінуўся да саней, адвязаў кабылу і паласнуў яе пугай. Больш за гадзіну паганяў кабылу і ўсё аглядаўся назад, ці не гоніцца за ім Хмялеўскі. «Ліха матары яго,— думаў ён,— трэба было мне аднаму там аставацца! Ну, ці не дурань!.. А ён што? Прагані яго, дык возьме ды спаліць! А што ж! І ў Малінаўцы ўсё спаліць... І заб’е... Уга! А цяпер паспрабуй дакажы, што ён пагражаў забойствам! Сказана адзін на адзін... Паспрабуй дакажы...» Горка было думаць пра гэта Халусту. Такім дурнем ён астаўся...

Толькі каля Старочына Халуста трохі супакоіўся. «Няхай жыве, ліха матары яго! Няхай трохі пажыве, папільнуе хутар. Калі сам будзе жыць, то не спаліць. А потым я найду яму месца! Найду-у! Я яго ўбяру-у ў свае зубы...»

Калі Халуста выехаў з двара, Хмялеўскі сеў на лаву і схіліў галаву. Значыць, ён зноў жабрак. Быў гаспадар, стаў парабак. Ды ці парабак! Хіба даруе яму Халуста сённяшняе? Гэтакі звер! Не даруе... І Хмялеўскі раскаяўся, што пагражаў яму, што выкінуў з хаты, як шчанюка. «Нашто гэта было?.. Звар’яцеў... Каб падобраму, то можа... можа і жыў бы на хутары...» Калі адолела злосць, усё было ніпачым, а як прайшла яна, то безнадзейнасць і бездапаможнасць схапілі чалавека за горла. Як жыць?..

Ён не адразу пачуў, што Настася задала яму такое ж самае пытанне.

Ён не адказаў.

— Няўжо зноў астанёмся тут? — з адчаем запытала жанчына.— Халуставымі парабкамі? У гэтым лесе, у гэтай цемры?..

— А дзе мы дзенемся, Настася?

— У маёнтак пойдзем! Да людзей!

— У маёнтак... Хто мяне цяпер возьме ў маёнтак! Якая там работа! Каб вясной, то ўсюды ўзялі б...

— А ты шукай месца да вясны.

— Буду шукаць,— пакорліва адказаў Хмялеўскі.— Але ён не даруе мне сённяшняга... Нагаворыць немцу і з леснікоўства прагоніць...

— Няхай праганяе. Многа ты меў з леснікоўства! Халуста меў, а не ты. А што не даруе, то няхай не даруе. Затое ты ўсім даруеш і Халусту гатовы дараваць...

Юрка, унурыўшыся, маўчаў.

— А што выкінуў яго, як сабаку, то і добра! Хоць адзін раз! Я толькі баялася, каб ты яго не забіў.

На дварэ даўно звечарэла. Андрэй сядзеў за сталом і чытаў. Ён чакаў Івана, які павінен быў прыйсці з Чыжэвіч. Нядзельныя вечары звычайна былі вельмі сумныя: не было чым іх запоўніць. З Іванам было б весялей. Удвух і чытаць прыемней.

Маткі дома не было. Цяпер яна кожны дзень хадзіла да Яніхі, бо тая хоць і пачала папраўляцца, але яшчэ нічога не магла рабіць. Алена прыбіралася каля люстэрка, але ў брата і сястры не знаходзілася гаворкі.

Яна Сташэвіча Андрэй не чакаў, і калі ў сенях нехта грукнуў дзвярыма, ён падумаў, што гэта Іван, але ў хату ўвайшоў Ян. Бяда не красіць чалавека: Ян прыгорбіўся за апошні час, цяжка сеў каля стала. Андрэй палажыў на покуць кнігу.

— Ну, як там у цябе? — запытаў у Яна.

— Хваліць бога. Патрохі ўстае, але наўрад ці стане цвёрда на ногі.

Андрэй пачаў закурваць.

— От думаю, што рабіць,— гаварыў Ян.— Вясна ідзе, што я адзін зраблю? Змітру дванаццаты год, які з яго работнік. Толькі па снезе лазіць. Хоць воўкам завый. Пааддаваў дачок замуж да чорта ў лазу — блізкі свет, усё праз Аляксандру... Ды яны свае сем’і маюць. Памаглі б яны мне так, як табе Аляксандра памагае. Ні на пахаванне, ні на памінкі бацькі не прыехала, халера... Каб Тамаш быў дома, то ажаніў бы. Так я і думаў.

Андрэй успомніў, як, адыходзячы на вайну, Тамаш гаварыў яму пра Лісавету. Нейкая трывога кранула сэрца. «Алена кожны вечар ходзіць да Лісаветы»,— немаведама чаму падумаў ён.

— Пра поле ты не бядуй,— сказаў Яну,— уробім поле і тваё і маё.

— Ведама ж, неяк уробім... Але ўсё роўна гэта не тое. Вайна... Каб першыя кулі не мінулі тых, хто яе пачаў! Ці вернецца яшчэ Тамаш... Маці і хварэе праз гэта. Каб Тамаш быў дома, то і яна жвавей бы хадзіла... Ты кажаш, поле ўробім, а агарод, а гаспадарка?

— Мае жанкі памогуць.

— Ведаю, што памогуць, але гэта не тое, я табе кажу... Трэба мне дзеўку нейкую наняць, пакуль Тамаш прыйдзе. У цябе ў Чыжэвічах знаёмства ёсць, памажы.

— Невялікае ў мяне знаёмства. Каб быў Марцін Крываблоцкі, той бы жыва найшоў. Запытаю ў Івана.

— Хлапчук яшчэ твой Іван, што ён ведае!

— Праз яго маці. Агапа жанчына хадавая, трэба ў яе запытаць.

— Хіба што так. То ты пагавары з Агапай.

— Чаму не. Каб ты раней сказаў, то я сёння схадзіў бы ў Чыжэвічы.

— Сходзіш у тую нядзелю... А ты скажы мне: Гарасім у цябе бывае?

— Ні разу не быў. Чаму ты пытаеш?

— Бо да мяне ён праз дзень, праз два і прыйдзе. Мая старая да яго прывыкла — абы горш ёй стане, дык просіць: пазаві Гарасіма. І заву...

— Дык што за бяда?

— Ніякая не бяда. Умее ён каля хворых... А, кажуць, дурны...

— Хто кажа? Арандатары яго кажуць, бо ў іх на гэта прычыны ёсць.

— Ведаю я тую ліхую прычыну. Ім патрэбна Гарасімава зямелька. Толькі сваю абэлтух Мартыневіч запусціў. А зямля ого!

— Добрая зямля,— сказаў Андрэй абыякава.

Тым часам з Чыжэвіч прыйшоў Іван.

— Ну і туман! — сказаў ён ад парога.— Проста ад снегу пара ідзе. Макрата ўсюды, і свету не відно. Каб хто насустрач ішоў, дык лоб у лоб стукнуліся б.

— Скора дарога зусім лясне, калі мароз не падхопіцца,— зазначыў Андрэй.

— Будзе яшчэ і мароз, і адліга,— разважаў Ян.— У Маргі трэба з’ездзіць, на лета галля прывезці.

— І я пра гэта думаю.

Іван распрануўся. Сеў на лаве, расчырванелы ад хады. Маладосць і бадзёрасць свяціліся на яго прыгожым твары. Алена крадком зірнула на яго. Запытала:

— Ты, мабыць, бег, Іванко?

— Чаму?

— Такі чырвоненькі.

Іван пачырванеў яшчэ больш і сарамліва апусціў вочы. Андрэю не падабаліся такія Аленіны заўвагі, бо Іван пасля іх быў як нямко, ад сораму не мог слова сказаць. Ён злосна зірнуў на сястру, а яна і не шманала.

— Дзіва што бег! Баяўся! На дварэ ж ноч, нічога не відаць.

Нават Ян зморшчыўся пасля гэтых слоў.

— Кінь свае жарты,— не змоўчаў сястры Андрэй.

— У нашай хаце і пажартаваць нельга. Можа табе, Іванко, павячэраць даць?

— Не хачу. Ты не чуў, Андрэй, што Халуста Хмялеўскага з хутара выгнаў?

— Што ты кажаш!

— У пятніцу. Адсудзіў за доўг у Хмялеўскага хутар і на таргах купіў зямлю і будынкі.

— За доўг! — крыкнуў Андрэй, збялелы, як палатно, і падхапіўся з месца.— Я ведаю, які гэта доўг! Юрка расказваў!

У гэты момант ён забыў пра Алену і не бачыў, як пакутлівая грымаса перакасіла яе прыгожы твар.

— За доўг!.. Спачатку садраў з чалавека шкуру, а потым папхнуў у вір... Дзе ж цяпер жыве Хмялеўскі?

— Там і жыве, у Крушніках. Халуста яго арандатарам хоча пакінуць там на некаторы час.

— Дык што, Хмялеўскі згадзіўся быць арандатарам?

— Не ведаю. А ў нас у сяле кажуць, што стары Халуста хутар Хмялеўскага аддае свайму Юзіку. Як толькі Гром ажэніцца, дык Халуста і аддзеліць яго туды, у Крушнікі.

Удар быў поўны. Каб і хацеў Іван лепш адпомсціць Алене, то не змог бы. Яна аж пазелянела. Андрэй зірнуў на яе з гневам, хацеў выказаць усё, але стрымаўся, шануючы яе дзявочы гонар. Каб адно на адно!

Ян устаў.

— От што робіцца на свеце. Дык дзе ж тая праўда? А мы, дурні, шукаем яе.

Ён павярнуўся да Алены:

— Дык запомні ж, сястра... бо ты мне хоць і не родная, але мы ў першым стрэчанні. Запомні гэты дзень назаўсёды.

І ён пайшоў да дзвярэй цяжкай хадой стомленага чалавека.

Андрэй хадзіў па хаце і думаў. Думаў, што зямля чалавеку вылазіць бокам.

Старога Халусту зусім не кратала, што на яго пасля справы з Хмялеўскім засцянкоўцы не толькі баяцца глядзець, але нават абыходзяць, не хочуць сустракацца. Гэта яму было глупства. Малінаўцаў ён не лічыў за людзей. «Пачакайце, ліха матары вашай! — думаў ён.— Вы яшчэ не тое з’ясце! Вы, задрыпаная шляхта, яшчэ такое пачуеце і ўбачыце, што вам млосна стане!»

Хаім Ножык і той сказаў Халусту, калі ён нарэшце пасля доўгіх збораў прывёз у вятрак два вазы мліва:

— Ну, Яўхім! Ты страшны чалавек. Уй! Я такога не бачыў.

— А ты? — пісклява выгукнуў Халуста.— Ты лепшы?

— Лепшы.

— А-ха-ха! — заліўся Халуста.— Ты лепшы? Гэта не ты параіў мне, як лепш падысці да Рэпа, такога самага жыда, як ты? І гэта не ты ўсунуў яму ў руку ад мяне тое, што ён хацеў? Не ты?

— Я. Але я не думаў, што так будзе, што ты так абяздоліш чалавека. Я думаў, што ты вернеш ад яго доўг, а хутара адбіраць не будзеш.

— То бяры адваж пашні на тыя тры рублі за Якава.

— Не. Я не прадаваў яго. Я не прадаю людзей так танна.

— Я ведаю! Ты можаш шкуру садраць! Уга! То можа табе трыста рублёў даць?

— Не. Я нічога не хачу.

Аднак гэтая гаворка, падобная на сварку, ніяк не сапсавала прыяцельскіх адносін паміж двума зладзеямі. Наадварот, яна яшчэ лепш умацавала іх. Сябры бліжэй уведалі адзін аднаго.

Мікалай, як і бацька, не зважаў на людскую гаворку. Ён проста не цікавіўся ёю. Ён ведаў, што кузню яго ніхто не міне. Калі прыпрэ чалавека бяда, то нідзе не дзенецца, прывязе ў кузню сапсаваны плуг, паламанае кола або яшчэ нейкую халеру, якую трэба правіць.

З усёй Халуставай сям’і толькі Юзік па-сапраўднаму адчуў людскую нянавісць. Яму часцей, чым бацьку і Мікалаю, даводзілася сустракацца з людзьмі. Ён наогул быў на віду, хадзіў на вячоркі і адразу ж убачыў, як адчужана глядзіць на яго засцянковая моладзь. Яго пачалі баяцца, і ён, які тупы ні быў, спалохаўся гэтага. Спалохаўся так, што ўжо не мог асмеліцца падысці да Алены. Дзе там! Калі ён убачыў яе гнеўны твар, то не мог зірнуць ёй у вочы. Ён не быў вінаваты за бацьку і ведаў гэта, але пачуццё віны не пакідала яго. І ён пакутаваў страшна. Алена зусім не прымячала яго. Калі ён пачынаў гаворку з кім-небудзь з хлопцаў, ад яго адыходзілі, ад яго не бралі закурыць, нават папярос; з жартаў яго не смяяліся, як раней. Нават на новыя карты, якія ён прынёс на вячоркі, ніхто не глянуў; гулялі старымі, страпанымі, а да яго ніхто і не далучыўся, каб пагуляць у дурня ці воза новымі картамі.

І Юзік жахнуўся. Ён і дагэтуль ведаў, што ў засценку не любяць бацьку, Мікалая ды і ўсю яго сям'ю.

Толькі ён адзін стаяў неяк убаку. Пра яго сур’ёзна ніхто не думаў. Ат, Юзік Гром — прастата, недалёкі чалавек, парабак у вар’ята-бацькі, не хітрэц, не злодзей, нікому не зрабіў добрага, але нікога і не пакрыўдзіў, пакуль жыве ў засценку. Ён быў нібы не з Халуставай сям’і. Яго не цураліся дагэтуль, і от на табе! Страшным холадам павеяла на Юзіка ад людзей, і яго ахапіў страх. А можа ў засценку ведаюць, што бацька адабраў у Хмялеўскага хутар, каб аддаць яму? Можа пра гэта ведае і Алена?! Што ж тады яна думае пра яго!.. Ён стаў адшчапенцам у засценку... Праз каго? І нянавісць, страшная нянавісць на бацьку агарнула ўсю яго істоту. Ён зразумеў, што назаўсёды страціў Алену. Праз каго?.. Ён не мог асмеліцца сказаць ёй, што ні ў чым не вінаваты. Ды хіба яна паверыць? Яна думае, што і ён такі самы гад, як усе Халусты...

З усяго засценка толькі Лявон Нарбутовіч, як і раней, не цураўся старога Яўхіма. Ён яшчэ больш захапляўся ім, бо трохі зайздросціў.

— Во гэта чалавек! — казаў ён сваёй Міхаліне.— Ён нікога не баіцца! Ве-едае, што трэба рабіць! Калі маеш доўг, плаці, нечага круціць хвастом. А не плаціш, то пайшоў вон! А як жа!

— Памаўчы! Ведаеш ты, хто каму вінаваты!

Міхаліна перш за ўсё была жанчына, і жаласць была ўласціва яе душы. Акрамя таго, яна наслухалася гаворкі пра Халустаў і пра Хмялеўскага.

— Што памаўчы! — крычаў Лявон.— А, думаеш, я лепшы быў бы?

— Ты! — пагардліва гаварыла Міхаліна.— Ты! Якая ты мацыя! Цябе куры заграбуць!

— От гадаўка! Пачула, што лейцы слабыя.

А Нічыпар Мартыневіч маліўся. «Няхай яго людзі не ведаюць,— думаў ён пра Халусту.— Гэтакі ідал! Барані божа! Жыўцом праглыне і не аблізнецца». Сам злодзей, Мартыневіч мог украсці толькі нешта дробнае, але каб так абрабаваць чалавека, то не. Ён верыў у бога.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЁРТЫ

Калі па засценку пайшлі чуткі, што ў адну цёмную завейную ноч абакралі багатага хутаранца Зялёнку, Андрэю не было клопату ні да Зялёнкі, ні да тых зладзеяў, што яго абакралі. Хапала ў Андрэя сваіх клопатаў. Зялёнкі ён не ведаў, чуў, што пад Слуцкам жыве багацей — скнара і жулік Зялёнка Адам; каля хутара яго аднойчы праязджаў з нябожчыкам бацькам. Даўно гэта было, але Андрэй помніў той хутар, падобны на фальварак. Аднаго саду каля сядзібы больш за дзесяціну, будынкаў — як у панскім двары, зямлі цэлы абшар, ну, а зямля пад Слуцкам, кожны ведаў,— на Міншчыне лепшай няма. І от зладзеі агалілі таго Зялёнку. Патруцілі сабак і ачысцілі камору і свіран. Грошай, дурань, у банк не клаў, дык забралі і грошы і лепшую вопратку.

Гаворкі пра гэта ў засценку хапала, але Андрэю не было часу яе слухаць, і ніколі не думаў ёй, што будзе мець нейкае дачыненне да таго крадзяжу. На дварэ стаяў марац, запахла вясной, а ён усяго сена з Волі не перавёз. Калі пайшоў Тамаш на вайну, прыйшлося памагаць Яну, хапала бяды. Зіма была зусім бязладная, уся работа перамяшалася: і малацьба, і возка сена, і дровы. Маладому гаспадару нялёгка давалася жыццё. Але ж усё ўжо кончылася.

Цяпер на душы лягчэй стала, дні падаўжэлі, завеі сціхлі, адваліліся маразы. Удзень, калі прыпякала сонца, са стрэх ліўся капеж.

У панядзелак вечарам Алена з прасніцай пайшла на вячоркі, маці набрала маткоў пражы і выправілася да хворай Яніхі: жанкі кросны рыхтавалі. Андрэй з Іванам адны дома асталіся і хацелі раней легчы спаць, бо заўтра збіраліся на Волю па сена.

Цяпер Якаў быў часты госць у Андрэя. Чыталі свежыя газеты, якія траплялі ў Малінаўку раз на тыдзень. Андрэй пабыў у маёнтку, пазнаёміўся з Вярбіцкім, Квітуном, Шабунем. Цяпер яму прыходзілася хаваць у гумне нелегальную літаратуру, якую чытаў не толькі ён, але і Іван.

У той вечар Якава не чакалі. Ён прыйшоў пазнавата; прынёс ад Марціна ліст. Андрэй чытаў той ліст уголас і абураўся, што ён амаль напалову выкраслены.

— Правяраюць, сволачы,— зазначыў ён.

— Гэты ліст двойчы правераны,— сказаў яму Якаў.

— Чаму двойчы?

— Першы раз воінская цэнзура праверыла, а потым Яўхім Халуста з ураднікам Беразоўскім. Я па канверце пазнаў. Гэта ж Халуста і прывёз мне сёння яго са Старочына. Перш, вядома, да ўрадніка зайшоў. Я кажу яму: «Ты, пане Халуста, хоць і гаспадар, але маіх лістоў не чытай». То ён нават адгаворвацца не стаў. Выскаліўся, як шалёны сабака, і закрычаў: «Ліха матары тваёй! Праз мяне ты дома сядзіш, а то б недзе манжурскую зямлю парыў».

— От сукін сын! А можа ён і сапраўды адстаяў цябе ў воінскага начальніка? Дзе б ён цяпер знайшоў другога парабка!

— Ён мяне адстаяць не мог, мог толькі даць хабар, выкупіць. А хіба Халуста здольны на такое, калі ён свайго Мікалая поедам жарэ кожны дзень, што грошы за яго ўпёр. Але, браце, гэта яшчэ не канец. Я табе ўжо казаў: калі вайна зацягнецца, то не толькі мяне, але і цябе, ільготніка, забяруць, а цяпер, пакуль што, хапае ў нашага цара і здаровых салдатаў.

— Хапае,— задумліва сказаў Андрэй.— Але цікава, што яны павыкрэслівалі?

— Праўду аб вайне. Неасцярожны чалавек Марцін. Няўжо ён не разумее, што і за ім там будуць сачыць і тут за мной. Ды ўжо сочаць!

— А што яны высачаць? — запытаў Андрэй.

Якаў зірнуў на яго і адказаў не адразу.

— Ты да гэтай пары не разумееш самага простага. Няўжо ты думаеш, што Халуста не данёс бы Беразоўскаму і на мяне, і на цябе, каб ведаў, пра што мы тут гаворым, чытаючы газеты?

— Ну дык што?

— А тое, што ты быў бы «неблаганадзейны». Я дык ужо «неблаганадзейны».

— Пакуль што я яшчэ не баюся. іх.

Хлопцы пачалі закурваць.

— Я да цябе, Андрэй, з неадкладнай гаворкай

прыйшоў, а мы дарэмна марнуем час.

— То гавары,— з цікаўнасцю зірнуўшы на Якава, сказаў Андрэй.— Дома толькі мы з Іванам.

— Ты чуў, што абакралі нейкага Зялёнку?

— Гавораць людзі.

— Абакралі гэтага Зялёнку Халуставы і Ножыкавы сябры. І Мікалай быў там.

— То што мне да таго! — успыхнуў Андрэй.— Няхай яны хоць падавяцца! Я гада Халусту толькі за Хмялеўскага павесіў бы на горкай асіне, і рукі мае не здрыгануліся б. А з Зялёнкам, як відаць, яны роўныя зладзеі.

Якаў нібы і не чуў яго слоў:

— Ці помніш ты — я ў цябе пытаў, як чалавека злодзеем зрабіць?

Андрэй адразу асеў і недаўменна зірнуў на Якава.

— Да чаго гэта ты?..

— Не пераглядаў ты сваіх будынкаў?

— Не... Я і не думаў пра гэта ніколі...

— Дык перагледзь, Андрэй, не адкладаючы. Я цябе папярэджваю вельмі сур’ёзна.

— У мяне ўсё пад замком.

— Ад Халусты і Ножыка замкоў няма. Хіба ў Зялёнкі не было замкоў? Ён сам — шэльма, хутаранец — жыў адзін сярод поля, ён жа так замыкаўся, што і шчыліны нідзе не было. Аднак жа Халуста з Ножыкам падабралі ключы да яго замкоў. Ды ён жа і сабак трымаў, і, трэба думаць, нядрэнных. Памагло яму гэта?

— Дык ты думаеш, што яны мне што падсунулі?

— Не толькі думаю, а ўпэўнены.

Андрэй раптам абвяў, увесь яго запал знік. Пачуццё бездапаможнасці і безнадзейнасці ахапіла яго душу.

— Калі Халуста падлажыў мне крадзенае, то як жа я яго знайду?.. У хлявах, у свірне ўсё можна перагледзець. А ў гумне? Перакласці ўсё, што ляжыць у гумне,— і сена, і канюшыну, і салому!.. Тады лепш самому падпаліць будынкі, няхай згарыць усё разам з тым крадзеным...

Ён схіліў галаву над сталом і ашчапіў яе рукамі.

— Халуста — гад, злодзей, можа зрабіць з табой што захоча... Дзе ж тая праўда, тое права чалавечае, калі гад можа жыццё тваё загубіць!

— Вазьмі сябе ў рукі, Андрэй. Трэба нешта рабіць, а не гаворку разводзіць.

Андрэй падняў галаву.

— Ты думаеш, я баюся, што мяне Халуста злодзеем зробіць? Хоць сабе ў мяне і крадзенае знойдуць, ніхто не дакажа, што я Зялёнку абакраў... Але ж пакуль будзе ісці гэтая калатнеча, усё роўна згалееш, па судах нацягаешся, па допытах... Жыццё загубяць!.. Гаспадаркі не шкада, лепш запаліць усё — і справа з канцом...

— Давай падумаем, Андрэй. А ты ўжо гатовы паваліцца і лапы ўгору. Нельга так здавацца: «Будынкі спалю!» Я думаю, што далёка яны тых рэчаў не запхнулі, яны таксама спяшаліся, баяліся, каб хто не ўбачыў.

Іван увесь час уважліва слухаў, што гаварылі старэйшыя, і раптам вочы яго засвяціліся, ён увесь пацягнуўся да Андрэя:

— Андрэй! Далібог жа, наша новая тарпа пачэпана была, калі я сёння раніцай коням даваў. Праява дый годзе.

— Якая тарпа?

— Новая, што ўчора пачалі.

— Там толькі два вазы сена. Што ты мог пазнаць!

— Я ж таптаў яе! Вы з Янам скідалі, а я таптаў, то хіба не ведаю, як сена ўкладаў! Я да сцяны яго цягаў, а сёння гляджу: усюды роўна. Я тады падумаў, што злеглася, і табе нічога не сказаў. А цяпер паслухаў, што Якаў кажа, і падумаў, што не магло яно так роўна злегчыся. Каля сцяны павінна быць вышэй!

Андрэй падхапіўся з месца.

— Бяры ліхтар, Іван! Ты нам паможаш, Якаў?

— Гаворкі няма. Толькі ліхтар запалім у гумне, а не тут. І ў гумно разам не пойдзем.

— Я пайду першы,— сказаў Іван і, зняўшы з крука ліхтар, пайшоў з хаты.

На дварэ стаяла цёмная, як бездань, ноч. Неба вісела над зямлёй чорнае, як сажа. Мароз адлёг; з захаду падыхаў вільготны вецер. У засценку ўсхадзіліся пеўні, спявалі без пары,— напэўна, на перамену надвор’я.

Андрэй, ідучы ў гумно, зірнуў на хату Гарасіма Жукоўскага: святла ў вокнах не было, Гарасім спаў. Ды ўвесь засценак ужо спаў, толькі ў Яна Сташэвіча і ў Талімона Бялькевіча яшчэ не спалі: у Яна ў хаце хворая, а ў Талімона вячоркі.

Калі Андрэй прыйшоў у гумно, Іван ужо раскідваў новую тарпу. Сена выкладваў у пустую заперу. Ліхтар стаяў каля сцяны на таку, святла ад яго на дварэ не было відаць. Андрэй схапіў вілы і пачаў памагаць Івану. У галаве яго ўсё змяшалася, ён не мог думаць, бо думкі блыталіся. Ён адчуваў, што ў галаве яго стаіць нейкі туман і замінае глядзець на белы свет. «От да чаго дажыў... Не ведаеш, што робіцца ў тваім гумне... А калі тое крадзенае не ў гэтай тарпе... Можа яно пад саломай, а саломы поўны зад гумна... Усё роўна Халусту трэба забіць... Не, не знойдзем таго крадзенага...» Тое крадзенае здавалася жывым, коўзкім і агідным. «Так можна звар’яцець,— адумаўся нарэшце Андрэй.— Трэба ўсё рабіць разважліва, параіцца з Якавам, паклікаць Яна Сташэвіча...»

— Ёсць, Андрэй,— пачуў ён ціхі Іванаў голас і спачатку не паверыў, што чуе яго. Бо што не здасца чалавеку, калі ён падобны на вар’ята! А Іван падчапіў мех, нечым напханы, і выцягнуў яго з-пад сена.

— Цяжкі, халера! Нешта мяккае ў ім.

Толькі пасля гэтых слоў Андрэй зразумеў, што адбылося. Ён рыпнуўся да мяха, падхапіў яго і выкінуў на ток. У гэты момант прыйшоў Якаў.

— Знайшлі,— увесь абліты халодным потам, вымавіў Андрэй.— Дзякуй табе, Якаў... Каб не ты...

— Даволі, Андрэй. Трэба падумаць, што рабіць з гэтым мяшком. Тут яго пакінуць нельга.

— Занясу ў хату, запалю ў печы і спалю...

— Уночы будзеш печ паліць? А ты ведаеш, што ў гэтым мяху? Можа ў ім воўна. Смуроду з коміна будзе на ўвесь засценак, бо сёння дым не падымецца ўгору. А пакуль у печы запаліш — раніца прыйдзе.

— У Маргі завязу, закапаю ў снезе...

— Гэта ўжо лепш, але таксама не выхад. Хадзем у хату, абмяркуем усё.

— Мех я ўсё-такі з гумна выкіну, няхай ляжыць на дварэ.

— Выкідай, ды далей ад будынка. Запхай у снег.

— Добра ты кажаш. Збегай, Іван, у хату, паглядзі, ці прыйшлі нашы жанчыны. Мы пойдзем услед.

Пакуль Андрэй заграбаў у снег Зялёнкавы транты, у галаве яго зусім праяснілася. Ці было чаго вар’яцець? Было! Праз гэты няшчасны мех ён мог страціць Ганну. Нават каб і апраўдаўся, Лукаш Асіеўскі не аддаў бы за яго дачкі. Усё роўна празвалі б злодзеем, і з гэтай мянушкай памёр бы...

Іван сустрэў іх на ганку. Дома яшчэ нікога не было.

— А мне здалося, што мы былі ў гумне цэлую ноч,— прызнаўся Андрэй.

— Цяпер ты зразумеў, як можа адпомсціць Халуста?

Андрэй са злосці сціснуў кулакі.

— Скажы мне, Якаў, Дзе дзяваць гэтае дабро?

— Думай сам, Андрэй.

— Андрэй! — раптам загарэўся Іван.— А каб гэты мех ды яму назад, га?

— Халусту?

— А каму ж!

— У яго сабак поўны двор. Як узнімуць брэх, адразу пачуе...

— На Якава яны не брэшуць.

— Ты што гэта надумаў, хлопча? — здзіўлена запытаў Якаў.— Хочаш і мяне сюды ўмяшаць?

— А ты ўжо сам умяшаўся, Якаў, чаго там...

— Бачыш, які ты разумны!

— Каб дараваць такому гаду! Я на тваім бы месцы...

Якаў засмяяўся, і гэта надало смеласці Андрэю, які дасюль маўчаў.

— А што ж, Якаў! Яго дабро ды яму ў рабро. І падказаць урадніку, каб зрабіў вобыск у Халусты.

— У тваіх словах ёсць толк, толькі з ураднікам я звязвацца не буду.

— Гэта зраблю я, калі ты дасі згоду памагчы мне адкінуць гэты мех назад Халусту.

— Можа я такую згоду і дам, але і табе звязвацца з ураднікам таксама не варта. Ну хоць бы сабе... як шляхціцу. Ураднік, па сутнасці, мужыцкае начальства.

Гэтыя словы былі падобны на здзек, але Андрэя яны не кранулі.

— У тым жа і справа,— адказаў ён.— Халуста — бабруйскі мешчанін, а ў мяне ўраднік зробіць вобыск толькі з дазволу павятовага прадвадзіцеля дваранства!

— Не пацяшай сябе гэтым. Дазвол будзе. Гэтакія вы засцянковыя лапцюжныя дваране! Наўрад ці ведае вас ваш павятовы пастух. А калі Халуста за што бярэцца, то робіць яго моцна. Як з Юркам Хмялеўскім: расціснуў чалавека — і не лыс.

— То я перад ураднікам умову пастаўлю: рабі вобыск і ў мяне і ў Халусты.

— Гэта, брат, зусім не тое. Не паставіш ты ўмовы ўрадніку, і нельга ставіць такой умовы.

— Як бы ні было, я даб’юся вобыску ў Халусты.

— Гэта другая гаворка. Тады я памагу табе ўперці мех у Халустаў дрывотнік.

— Чаму ў дрывотнік? Ён жа сам яго там знойдзе!

— Не знойдзе. Там столькі ламачча, што пяць мяхоў схаваеш. Старыя дзежкі, брычкі, калёсы, усякай халеры поўна. І дрывотнік не замыкаецца. І калі б удзень, то туды можна ўкінуць мех з сядзібы БаранаЗайца, пад страху. Я таксама не хачу, каб на мяне ўпала нейкае падазрэнне, а потым валачыцца па допытах. Я, брат, таксама, як і ты, не люблю ўраднікаў. Парабкам будучы, лепш іх не ведаць.

— Ну, Якаў... Век цябе не забуду... Ты мяне сёння выратаваў. А калі паможаш пакараць гэтага злодзея...

— Потым будзеш дзякаваць, мы яшчэ нічога не зрабілі. Спакусілі вы мяне, хлопцы...

— Калі табе, Якаў, нельга, то я да Барана-Зайца занясу і пад страху ўкіну. А не, дык на прыгуменне яму завалаку і ў снег закапаю.

— Слядоў напакідаеш. А на прыгуменне трэба ісці па цаліку ў пояс. Там жа гурбы снегу каля платоў. Не данясеш мяха. Аднак трэба кончыць гэтую справу з музыкай.

— Андрэй,— азваўся Іван.— А можа табе не варта ісці? Я сам занёс бы мех... Прыйдуць дамоў цётка і Алена, што яны падумаюць! А я пайшоў бы нібыта Якава правесці. Толькі сабакі Халуставы...

— Я зайду ў двор першы і сабак супакою... Годзе, хлопцы, ідуць вашы жанкі. Давайце сюды газеты.

Калі Алена ўвайшла ў хату, усе трое сядзелі, унурыўшыся хто ў кнігу, хто ў газету.

Алена павіталася і прыязна ўсміхнулася Якаву.

— От якія ў іх вячоркі. Хлопцы называюцца! Няхай ужо наш дома сядзіць, у кнігі ўлюбіўся, а табе, Якаў, брыдка.

— Чаго ж такога брыдкага я натварыў? — усміхнуўся Якаў.

— Сядзіш над кнігай, як Гарасім Жукоўскі, а цябе сёння ўспаміналі на вячорках.

— Цікава. Хто гэта мяне не забыў?

— Нашы дзяўчаты.

— Ганаруся і радуюся.

— А ты ўжо і гаворыш як у кнігах напісана... То ж і бяда, што ганарлівы ты вельмі.

«А яна не дурная шляхцянка,— падумаў Якаў.— Яна і Гром! Не разумею!»

— Я зусім не ганарлівы,— сказаў Якаў.— Чаму ты так сказала?

— На вячоркі да нас не ходзіш, на вечарынкі таксама. Мабыць, у маёнтку прыгажэйшыя дзяўчаты... І цябе, Іванко, дома трымаюць.

Іван пачырванеў.

— Я з Андрэем...

— Будзеш глядзець на Андрэя, дык і састарышся без пары. Высушаць цябе кнігі.

«Эх, трохі не ў пару прыйшла ты, дзяўчына,— думаў Якаў.— Няхай бы яшчэ на хвілін некалькі забавілася там, дзе была...»

У гэты час прыйшла старая Аксеня. Замест маткоў прынесла вялікі клубок.

— Добра, што не спіце,— сказала яна.— Яніха зусім слабая. Гарасім там сядзіць. Парашкі нейкія даў, то нядаўна заснула. Схадзі, Алена, пасядзі каля яе. Ян зусім знябыўся, ледзьве ходзіць. Ды і я самлела...

— От так заўсёды і ўспомніш Марціна, калі хвароба ў хату ўваліцца,— зазначыў Андрэй.— Заўтра не па сена трэба ехаць, а па доктара ў Старочын. Найшлі лекара — Гарасіма!.. Ідзі, Алена, а пазней я прыйду, падмяню цябе.

Алена адрэзала лусту хлеба і пайшла.

Хлопцы памаўчалі.

— Маці ўжо спіць,— нарэшце шапнуў Андрэй.

— Што ж, пара,— Якаў падняўся з месца.

— Дык можа я пайду? — запытаў Іван.

— Пойдзем усе ўтрох.

І не раз потым усе трое ўспаміналі гэтую ноч. Кожны па-свойму.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ

Хмурная раніца была на дварэ, калі Халуста разбудзіў Якава.

— А ліха матары тваёй, не вылежаўся? Спаткі хочацца? Валочышся, паніклы чорт, да раніцы, тады спіш на хаду! Уставай!

Пасля таго як Шэмета не ўзялі на вайну, Халуста інакш не зваў яго, як паніклы або сляпы чорт.

На дварэ ледзь шарэла. Над будынкамі і дрэвамі, амаль да самай зямлі, клубамі віўся густы туман. Не відаць было ні хлявоў, ні свірна, яны нібы расталі ў вільготным паветры. Зрэдку капала са стрэх: мароз зусім адваліўся, і цяжка было дыхаць.

Якаў прайшоў да дрывотніка; успомнілася ўчарашняе: цёмная ноч над засценкам, цішыня, слізкая раскоўзаная вуліца, а яны ўтрох, як здані з таго свету, і гэты мех... Не верылася самому, што гэта робіцца наяве. Халуставы сабакі ляніва адгукнуліся на голас, пазналі і адразу супакоіліся. Андрэй з Іванам у двор не зайшлі. Якаў сам забраў мех, запхнуў яго ў сядзенне старой брычкі, закрыў і закідаў розным ламаччам. Ці пазнае стары Халуста? Не. Ён нават не думае, што такое можа здарыцца. «А ці варта было ўмешвацца ў гэтую нячыстую справу? — падумаў Якаў.— Не мог не ўмяшацца... Простае чалавечае сумленне не дазволіла б астацца збоку і наглядаць, як гінуць невінаватыя людзі...»

Юзік абуваўся і соп, як дыхавічны, на ўсе грудзі, з прысвістам. Палілася ў печы. На веку ад дзежачкі ляжала гара жытніх бліноў. Настуля смажыла сала; нямая служанка секла ў карыце вараную бульбу свінням; з карыта аж да столі ўздымалася пара, пахла нечым кіслым, цвілым... Была раніца, як і ў кожнай хаце, але неставала тут тае цеплыні, якая яднае сем’і. Тут быў кожны сам па сабе, адзін аднаму калі не вораг, то і не прыяцель.

Халуста хадзіў ад сцяны да сцяны, залажыўшы рукі назад, і ныў пад нос: «І-і-і». Стары злодзей быў нечага рады.

— Скажы ты мне, паніклы чорт,— звярнуўся ён да Якава,— дзе ты ўчора валачыўся?

— Я табе не паніклы чорт, пане Халуста. У мяне ёсць чалавечае імя. І што табе да таго, дзе я ўчора валачыўся. Я ж не адсыпаюся сёння ўдзень за ўчарашнюю ноч.

— Ого! Які далікатны! А можа ты красці хадзіў? Я ж твой гаспадар! Я ж за цябе адказваю, ліха матары тваёй!

— Пільнуй сваіх сыноў і адказвай за іх. Я за сябе сам адкажу.

— Які ганарлівы! З табой і пагаварыць нельга. От выадукавалі гада! Ну? Нельга ў яго запытаць, дзе ён валачыўся!

Халуста быў не ў такім настроі, каб сварыцца, гэта адчувалася па тону, якім ён вёў гаворку; тон быў дабрадушны, падобны на сяброўскі: так Халуста жартаваў. Якаву таксама не хацелася ў гэты дзень вельмі аскірзацца.

— Я ў Сташэвіча быў, пане Халуста,— сказаў ён.

— Як? — стары Халуста аслупянеў, нібы ўпершыню даведаўся, што яго парабак ходзіць да Андрэя.— Ты быў у таго злодзея? У майго лютага ворага?

— Мне Сташэвіч не вораг.

— Ах, ліха матары тваёй! Паніклы ты чорт! Ён табе не вораг! Дык можа ён табе прыяцель? Можа ты яму на свайго гаспадара скардзіўся? Уга, чаму не! Халуста сякі ды такі! Выспацца не дае! Работай задушыў! Корміць абы-як! Га?

Якаў засмяяўся.

— Добра, пане Халуста, што ты хоць сам гэта ведаеш, а людзям гаварыць не трэба: усім вядомы твае пірагі. Я Івану ліст занёс ад Марціна Крываблоцкага, той, што ты са Старочына прывёз. Марцін жа Іванаў родны дзядзька. Ты ж чытаў! Марцін паклон Івану перадаў.

— Дык ты гэты паклон і занёс яму ў кішэньцы. Ха-ха-ха! І вы гэты паклон чыталі пад самую раніцу. Ха-ха-ха!

— Адпісалі Марціну ліст.

— Ая-яй! А гарэлкі не пілі?

— Не.

— Ліха матары яго! Каб прывучыць яго да гарэлкі, то я табе дзесяць рублёў не пашкадаваў бы!

— Каго прывучыць, Івана?

— Нашто мне Іван! Сташэвіча, разбойніка таго.

— Дзесяць мала. Каб прывучыць такога чалавека, як Сташэвіч, да гарэлкі, то з ім сама менш трэба тысячу прапіць.

— Ну, але! Цвёрды, гад! Цвёрды, злодзей, шыбенік! Але ўсё роўна згалее! Галечы ён не міне! Не, не, не! Ідзе на яго чорны дзень! Ідзе, ідзе! Ліха матары яго, ідзе!

Халуста пачаў рагатаць. Слухаючы гэты дзікі, зларадны рогат, Якаў думаў, што ўчора ён зрабіў правільна. Столькі жывёльнай радасці і здзеклівасці было ў гэтым рогаце, што па скуры як мурашкі бегалі. Якаў разумеў, на які чорны дзень намякае Халуста; ведаў ён і тое, што ў бруднай душы гэтага страшнага чалавека пануе трывога, точыць, як шашаль дрэва, і не дае спакою. І ніколі ў ёй не будзе спакою...

Нарэшце Халуста вырагатаўся. Зірнуў выцвілымі, але драпежнымі вачыма на Юзіка і сказаў:

— Ну, снедайце, гулякі, лайдакі, п’яніцы, абармоты! Снедайце і ў Крушнікі, на мой хутар.

«На мой хутар»! У Якава сэрца закалацілася, і злосць, як чорная хмара, запаланіла душу. «Мой хутар»! Так цяпер Халуста называў хутар Хмялеўскага. Цяпер Юрка сядзеў на сваім хутары як арандатар Халустаў. І яшчэ раз падумаў Якаў, што мінулай ноччу зрабіў правільна.

— Пабойся ты бога, бацька,— прамовіў Юзік голасам пакутніка.— Людзі, хто перавёз сена, ужо адпачываюць. Коням перадышку далі... Вясна ж прыйдзе, зноў запражэш і коней і нас... І цяпер ты з мяне ды з Якава не злазіш... Мікалай сабе як пан, а я...

— Сціхні, гад! — закрычаў Халуста.— Мікалай — каваль! Майстар! А ты — абух! Мікалай на Урэчча паехаў. Кузня без жалеза!..

«Зноў некага абкрадваюць»,— падумаў Якаў.

— Кузня без жалеза! — лямантаваў Халуста.— Вясна ідзе, сашнікі трэба, паліцы! Ты пра гэта не думаеш, бот!.. А пакуль санная дарога не развалілася, лес трэба вазіць! Хлявоў не хапае! Дошкі трэба, насцялю ва ўсіх хлявах столь, каб было як у маёнтку, каб худоба не калела зімой.

— Пра худобу думаеш... Мне ў Крушнікі ехаць як на той свет... Сам бы ты паехаў... Як я Юрку ў вочы гляну? Чалавека загубіў, а худобе каб цяплей...

Халуста наляцеў на сына як звер, замахнуўся, але Юзік падняўся і зірнуў на яго зверху ўніз такімі вачыма, што той адразу апусціў руку.

— Паспрабуй толькі, бацька, вытні.

— З бацькам біцца будзеш? — заенчыў Халуста.— З бацькам?

— Лепш не чапай мяне, бацька, то і я не крану. А кранеш!..

— Сукін сын! Гэта ж табе я адсудзіў хутар у Хмялеўскага! Табе, злодзей! Ажэнішся і выберашся ў Крушнікі! Няма тут месца табе!

— Не, бацька, гэтага не будзе. Ты з Мікалаем пойдзеш у Крушнікі, а не я.

— Я адракуся ад цябе! Ад-ра-ку-ся! Усё Мікалаю перапішу. А табе нічога! Ні шэлега, ні пядзі зямлі...

— Перапісвай! Пайду ў двор. Парабкам буду, але з людзьмі. У вочы людзям смела пагляджу. Ніхто не будзе ад мяне адварочвацца.

— А-а! Дык гэта Сташэвічава патаскушка ад цябе адварочваецца!

— Сціхні, бацька! — страшным голасам зароў Юзік.— Сціхні, а то я ўсю хату растрасу!

Халуста зразумеў, што тут непярэліўкі, і адступіў. Мабыць, першы раз у жыцці спалохаўся ён старэйшага сына.

— От я-ак! — злым шэптам, здзіўлена лыпаючы вачыма, прамовіў ён.— Бачыла, крывая кабыла, каго ты нарадзіла? Бачыла? Гэта ж тваё адроддзе, ліха матары тваёй! Твой вырадак, байструк, злодзей, катаржнік! Твой, твой, твой!

— Жарэце лепш, каб вас зямля не насіла, а то зноў за нажы схопіцеся. Вунь бліноў цэлая века,— замагільным голасам адказала Настуля.

«Прыпякло беднаму Грому»,— падумаў Якаў.

Выехалі з дому, калі зусім развіднела. Юзікава кабыла роўным трухам ішла па слізкай раз’езджанай дарозе. Сам ён сядзеў, схаваўшы нос у каўнер кажуха, і, мабыць, нешта зацята думаў, бо ніколі такім панурым Якаў яго не бачыў. На шляху гулі слупы нудным і надаедным гулам. Навокал бель; праз туман не відаць было нічога, і недзе было спыніцца вачам. На сэрцы ў Якава таксама было цяжка. Жыць у гэтай праклятай хаце так абрыдла, што гатовы быў ісці хоць куды. Хата без радасці, без цеплыні. Калі і засмяецца хто, то толькі страшным д’ябальскім смехам, нібы адпраўляючы некага на той свет. Усе ў палоне чужога дабра. Стары Халуста хавае сабе, Мікалай сабе, Настуля крадзе ў абодвух і таксама недзе хавае. Каб страсянуў гэтую хату, колькі вытрас бы з яе людскога гора, слёз і крыві!.. Толькі Юзік Гром — сапраўды вырадак, не хавае нічога. Украдзе са свірна пуд пашні, прап'е і спявае «Каробачку». Горкая твая доля, Юзік...

Каля Старочына сустрэлі Андрэя. Ён вёз доктара да хворай Яніхі, і Якаў падумаў, што Андрэй гэтую ноч нават вачэй не заплюшчыў.

Час у дарозе прайшоў скора і непрыкметна. Хутар Хмялеўскага, цяпер ужо Халустаў, нечакана з’явіўся з-за павароткі. Юзік спыніў кабылу.

— Зайдзі, Якаў... Скажы, што прыехалі. Можа хоць мяжу пакажа.

— Зайдзі сам, Юзік. Гэта ж твой хутар.

— Не магу... Хіба вочы затуліўшы... Дзетак там як дажджу...

— А мне нашто заходзіць? Я ж парабак.

— Якаў...— панура прамовіў Юзік.

З нялёгкім сэрцам зайшоў Якаў у хату. Юрка быў дома, майстраваў спіцы на колы. Такі ж аброслы, як і раней, толькі вочы паглыбелі, і ўжо свяцілася ў іх не толькі вечная жальба і затоены сум, але нянавісць, крыўда і незразумелая трывога.

— Прыехалі,— сказаў ён, як і раней.

— Прыехалі, Юрка.

Дзеці ціснуліся каля маткі, якая сядзела за прасніцай. Запалоханымі вочкамі глядзелі яны на Якава. Не было ў іх дзіцячай шчырасці і радасці, з якімі яны раней сустракалі чужога чалавека на хутары. Мабыць, даліся ім у знакі чужыя людзі, што хадзілі па хутары, ацэньвалі кожную будыніну. Гэта праз іх плакала маці, а бацька быў як непрытомны.

— То што да мяне мае Халуста? — запытаў Юрка.— Хутар жа яго. Няхай хоць увесь свой надзел ссячэ і ў Малінаўку завязе... Можа пасядзіш, Якаў?

— Юзік мяне чакае.

— Юзік? Я да яго нічога не маю.

— А што ты да каго маеш? — азвалася Настася, і гэта ўжо не быў голас памяркоўнай, спакойнай жанчыны.— Што ты да каго маеш, такі чалавек!.. Але з хаты не пойдзеш. Халусты — гаспадары, які ты ім праважаты!

— Але... Халусты — гаспадары. Не пайду,— пакорліва прамовіў Юрка.

— Значыць, сядзіш ты на сваім хутары арандатарам.

— А што мне было рабіць? Дзе было дзявацца з сям’ёй сярод зімы! Праглынуў ён мяне, як бусел жабу. Добра, што з леснікоўства немец не прагнаў. Лесніком я астаўся.

— Гэту ласку табе Халуста зрабіў. Не падказаў немцу, каб з леснікоўства прагнаў,— горка папракнула Настася.— Бо патрэбен ты яму: паможаш красці панскі лес... Ідзі, Якаў, бо Юрка нікуды не пойдзе.

— Не пайду,— згадзіўся Юрка.— Няхай сам Юзік выбера хвоі, якія яму трэба... Ты кажаш: арандатарам... Сам не ведаю кім...

Юзік, мабыць, і не чакаў Юркі. Ведаў, што не пойдзе ён цяпер хвоі яму паказваць, як калісьці паказваў дубы, бо, калі Якаў выйшаў з хаты, цмокнуў на кабылу і паехалі далей. Калі хутар схаваўся за дрэвамі, Юзік спыніў кабылу, злез з саней і падышоў да Якава.

— Каб я ведаў, дзе тут мяжа, дзе хутарское, а дзе панскае... Чорт яго разбярэ... Слупкі павінны быць, але ж усе яны пад снегам.— Юзік вылаяўся.— К чортавай мацеры! Ссячом лепшыя хвоі, і няхай бацька з немцам разбіраецца.

— Ідзі выбірай хвоі ды не марудзь.

Пакуль Юзік лазіў па снезе, Якаў паспеў закурыць. Прыйшоў і Хмялеўскі са стрэльбай.

— Настася выправіла,— сказаў ён.— Панскага секчы не дам. Няхай сячэ ў сваім надзеле. Бо Халусты панскага насякуць і на мяне зваляць. Скажуць, што некаму прадаў. Тады немец з леснікоўства прагоніць... Ды, божа мой, божа, чаго тут шукаць! Любое дрэва сячы і ў сцяну кладзі. А на бэлькі таўсцейшых хапае. Настася кажа: «Ідзі, а то яны табе зноў наробяць...» Ты, Якаў, тут ні пры чым.

«Няшчасны ты чалавек,— горка падумаў Якаў.— Раней табе Настася не падказвала, сам гаспадаром быў...» .

— Такі лес, такі лес... Глядзіш — і плакаць хочацца... Гэта ж мой лес, Якаў!.. Гэтакія хвоі каля самай дарогі, а ён пайшоў яшчэ лепшыя шукаць. Нашто?

Гэта была праўда. Выносістыя хвоі, адна ў адну, стаялі абапал дарогі. Гладкія ствалы, жоўтыя, як свечкі, цягнуліся ўгору, ледзь шавелячы верхавінамі.

Выпаўз на дарогу Юзік, увесь у снезе, вылаяўся і пачаў атрасацца. Падышоў да мужчын.

— Ты, Юрка... Я тут ні пры чым, запытай у Якава... А што бацька, то сам ведаеш... Я тут што?.. Я толькі раблю... Пакажы, дзе мяжа, толькі я не ведаю, як мы з коньмі ўваб’ёмся ў гэты снег. Тут і з пустымі саньмі не вылезеш...