Засценак Малінаўка

— Снегу многа,— сказаў Хмялеўскі.— А мяжы вы яшчэ не пераехалі, далей яна. Нашто лезці ў снег! Заварочвайце коней ды валіце каля дарогі. Такі лес, такі лес...

— А добра ты кажаш, чаго тут шукаць! Няхай бацька сам прыедзе і пашукае.

Хмялеўскі нібы не чуў яго слоў.

— Такі лес! — гаварыў ён.— Думаў, прадам улетку трохі палевікам. Людзі будуюцца. Пажары ў палявых сёлах часта бываюць, густа людзі жывуць... Ды ўжо не адзін пытаўся. Прадаў бы лесу, грошай натаргаваў і аплаціў той вэксаль. Дык не... І разагнуцца ён мне не даў. Так і выпхнуў сагнутага... А колькі я пнёў выдраў, колькі лаўжоў спаліў! Не адно ляда вычысціў, раллю зрабіў. Крывавы пот з мяне цёк. А жонка! Божа мой, божа, ці жаночая гэта работа ў лесе. А нам ні дня, ні ночы не было. Жыта пасеяў — як рунела добра! Думаў, праз год свайго хлеба наемся. Усё пайшло к чорту ў зубы...

— Ты мяне, Юрка... Я тут што!..

— Я ведаю, Юзік. Я цябе і не кляну. Бацька твой — крывасмок. А ты што! Гарэтны ты чалавек. Пайду я, хлопцы, не магу глядзець.

З хвоямі ўправіліся скора: звалілі з пнёў, распілавалі і паклалі на вазы. Коні ішлі лёгка. Усю дарогу Якава не пакідалі думкі пра Юрку Хмялеўскага і пра Халусту. Перамяніўся Юрка. Выбілі з-пад ног зямлю, страціў чалавек надзею і ходзіць як ачмурэлы. Няма самастойнасці, упэўненасці. «Настася сказала...» Няма на што абаперціся чалавеку, апіраецца на жонку. Гэта ўжо другая Халустава ахвяра. Першыя былі Шымкевічы. Хто ж трэці? Андрэй Сташэвіч? Не, гэтага не так лёгка ўвабраць. Спачатку прыбярэ Гарасіма Жукоўскага, тады Сымона Ашакевіча...

У Старочын прыехалі рана. Якаў забег на пошту, купіў канвертаў, марак, паперы. Юзік чакаў каля Бэркавай манаполькі. Калі прыйшоў Якаў, Юзік, не падымаючы вачэй, сказаў яму:

— Пазыч саракоўку, Якаў...

— Выпіць хочаш?

— Вып’ю... Моташна ў грудзях...

Якаў даў яму грошы.

— Толькі не сядзі там.

— А я на хаду.

Юзік сапраўды скора выйшаў з карчмы, сеў на воз і пагнаў пугай кабылу. «Заспявае «Каробачку»,— падумаў Якаў і памыліўся. Да самай Малінаўкі Юзік маўчаў.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ

Раніцай Сымон пайшоў у адрыну даць сена сваёй Пярэстай. На дварэ шарэла. Паветра было чыстае і трохі вільготнае. Неба стала глыбейшае. Весялей стаялі дрэвы ў засцянковых садах. Бадзёра пырхалі вераб’і, шукаючы пажывы на сметніках. Ва ўсім адчувалася набліжэнне вясны. Сымону захацелася нават пастаяць крыху, падумаць, гледзячы на белы свет, бо хоць ён амаль кожны дзень быў у дарозе, але свету не бачыў. Не прымячаў хараства, якое акружала яго. Прымільгаліся палі, лясы, лугавіны і здаваліся шэрымі, аднолькавымі. Ды ці думалася пра нейкае там хараство, калі жытка была чорная. Толькі вёрсты лічыў, колькі яшчэ да Слуцка або да Урэчча і колькі да дому.

У гэтым годзе неяк лягчэй жылося. Акрамя заробкаў у Арлоўскага памагаў людзям сена вазіць, хлеба зарабіў. Можа і да новага хопіць. Паўлік трохі акрыяў; не толькі па хаце хадзіў, але пачаў і на вуліцу выходзіць. Жонка павесялела. Хіба гэта не радасць, не жыццё, калі ў хаце здароўе, а на стале хлеба ўдастатку! Ды наогул, хоць і вайна пачалася і многа маладых у войска ўзялі, а людзі адчуваюць сябе вальней, смялей. Быў Сымон і ў Слуцку і на Урэччы, сустракаўся з людзьмі. Ніхто не глядзіць у зямлю, як раней. Ці ты скажаш «дзень добры» чалавеку, ці табе нехта скажа, то з нейкай прыязнасцю; пагаварыць хочацца, спыніць кабылу ды закурыць разам, словам перакінуцца. Толькі ў Малінаўцы нічога не прыметна. Жывуць людзі ціха, памалу. Далей сваіх ваколіц не бачаць нічога і бачыць не хочуць. Скажы ім якую навіну, дык хлусам зробяць ды яшчэ пасмяюцца. Дзіва што! Цемра гэтакая. Калі пабыў чалавек у кузні ці ў млыне ды калі яшчэ ў Слуцак раз за жыццё з’ездзіў, то ого! Ён ужо бывалы чалавек. От якая Малінаўка.

«Як падаўжэлі дні! — думаў Сымон.— Месяц назад да світання ўжо ўсе печы ў хатах былі выпалены, а сёння вунь з кожнага коміна дым валіць. Сама работа гаспадыням. А гаспадары толькі ўстаюць, пазяхаюць, чухаюцца, у гумны ідуць скаціну карміць. Нарэшце адпачынак і коням і людзям пасля такой цяжкай зімы. Мабыць, і Пярэстай трэба даць перадышку...»

Тым часам на дварэ зусім развіднела. Сымон не спяшаючыся пайшоў у адрыну. Сёння ён не збіраўся ў дарогу, можна было трохі і памарудзіць каля свае гаспадаркі. Але калі ён адчыніў адрыну, то яго адразу нешта насцярожыла. Ён і сам не разумеў, што гэта такое. У адрыне было нешта не тое, што ён прывык бачыць кожны дзень не адзін раз. У яго яшчэ не было такіх памочнікаў, якія маглі б нешта пераставіць або перакласці ў будынку, перайначыць той парадак, які ён вёў ужо не адзін год. І ўсё ж такі ў адрыне было нешта не тое, нібы тут пахадзіў чужы чалавек. На таку нацярушана сена! Сымон ніколі не дазваляў сабе гэтага. Не так многа ён меў пошару, каб абы-як абыходзіцца з ім. Ён учора вечарам падмёў ток, вілы, якімі ператрасаў канюшыну з сенам, паставіў у кут, а сёння тыя самыя вілы валяюцца на таку. Усё гэта было незразумела і загадкава. І ўвесь Сымонаў спакой адразу прапаў, у душу закралася трывога. Аднак ён, як і кожны раз, натрос сена з канюшынай і панёс Пярэстай у хлеў. Тады вярнуўся, натрос аўсяніцы з сенам і даў карове. Усё гэта рабілася механічна, бо галаву свідравалі іншыя думкі. З гэтымі думкамі ён і прыйшоў у хату.

— Аўдоля,— запытаў ён у жонкі,— ты ўчора вечарам пасля мяне не была ў адрыне?

Аўдоля зірнула на яго са здзіўленнем.

— Не, Сымон, не была. А што?

— Я і сам не ведаю... На таку нацярушана сена, валяюцца вілы. А я ўчора падмёў ток і вілы паставіў У кут...

Ён задумаўся.

— А можа я толькі падумаў так зрабіць і не зрабіў...

— Падумай добра, Сымон.

— От я і думаю.

— А нічога не ўкрадзена?

— Што ёсць красці ў нашай адрыне? Сена ды салома... Кожны засцянковы мае больш за мяне гэтага дабра.

Ён згарнуў папяросу, выграб вугаль з пячуркі і прыкурыў. Сеў каля стала і зацягнуўся некалькі разоў.

Не, сядзець ён не мог. Нешта гнала яго з месца, штурхала ў карак.

— Пайду.

— Куды ты, Сымон, пойдзеш?

— У адрыну. Пагляджу яшчэ раз... Нешта мне карціць, за душу бярэ... Не магу ўседзець.

Сымон устаў і цяжкай хадой пайшоў да дзвярэй.

У адрыне ўсё было так, як і першы раз. На таку нацярушана, але гэта ўжо ён сам нацерушыў, калі трос пошар кабыле і карове. Не падмёў, бо ведаў, што яшчэ вернецца сюды. І от вярнуўся і не ведае, што рабіць... Узяў граблі, згроб усю пацяруху і кінуў на тарпу. Дробнае смецце і пыл змёў у кут і стаяў, не разумеючы, што яго так трывожыць, адкуль чакаць бяды, бо падсвядома адчуваў, што бяда прыйшла ў яго двор... І тут яго позірк упаў на жытнюю салому, якая ляжала асобна каля самых дзвярэй. Раз у тыдзень, а можа і радзей, браў ён жытнюю салому, каб падаслаць у хлявах. Ва ўсякім разе, ён даўно яе не чапаў. Дык чаму ж яна ўскудлачана, нібы падвеяна ветрам! І ён рынуўся да тарпы з саломай.

Абліты халодным потам выйшаў Сымон з адрыны. Каб нехта ўбачыў яго ў тую хвіліну, то падумаў бы, што чалавек звар’яцеў. А Сымон і блізкі быў да вар’яцтва. Ён не разумеў, што падказала яму рыцца ў саломе, якую сам складаў, але ён перавярнуў яе амаль усю. Перавярнуў і знайшоў цяжкі клунак. У нейкай стракатай паношанай посцілцы былі ўвязаны палотны і нейкія лахманы... Хто яму падсунуў гэты скарб і навошта? І што цяпер рабіць з гэтым дабром?

На дварэ ён трохі ахалодаў, выцер з ілба пот і замкнуў адрыну. Можа трэба ісці па дзесяцкага Мартыневіча, пазваць старасту, урадніка, расказаць ім пра ўсё, аддаць гэтую посцілку з чужым дабром, няхай знаходзяць гаспадара, каму яно належыць, або робяць што хочуць... Але ад гэтай думкі цёмна і холадна стала на душы. Ураднік!.. А Шымкевічавы хлопцы!.. Тут жа ўсё звяжацца ў адзін вузел. Ураднік падумае, што гэта Шымкевічы далі яму плату за гарэлку пры той сустрэчы. Усім жа вядома, што яны рабавалі людзей. Цяпер ужо не адгаворышся, што не сустракаўся з імі, хоць іх ужо няма жывых. Чорт ведае што... У Сымона закруцілася ў галаве і пацямнела ў вачах. Ён прыхінуўся да дзвярэй і пастаяў некалькі хвілін, нібы праваліўшыся ў бездань. «Ці сказаць пра гэта Аўдолі? — была першая думка.— Не... Растрывожыць жанчыну, адабраць спакой, калі ёй і без гэтага хапае... Божа мой, божа!..» Ён зайшоў у свіронак, забраў Андрэеву асьміну, якую перад гэтым склаў і ўставіў новае дно, і панёс яе да Андрэя.

Андрэй з Іванам былі ў дрывотніку, пілавалі дровы, якія ўчора прывезлі з Маргоў. Сымон павітаўся, паставіў асьміну ўгару дном і прысеў на яе.

— А я, прызнацца табе, і думаць пра яе забыў,— сказаў Андрэй.

— Яшчэ паслужыць... Адвячоркамі ды досвіткамі зрабіў.

Андрэй зірнуў на Сымона і зразумеў, што не асьміна прывяла яго сюды, а нешта больш важнае.

— Закурым, Сымон... А ты, Іван, схадзі ў хату, прынясі мой кашалёк.

— А дзе ён ляжыць?

— Пашукай.

Іван недаўменна зірнуў на Андрэя і зразумеў, што той адсылае яго ў хату знарок, мабыць, на гэта ёсць прычына. Ён паставіў ля козлаў пілу і пайшоў.

— Бяда прыйшла ў мой двор, Андрэй...— прамовіў Сымон, згортваючы папяросу.— І я не ведаю, адкуль яна прыйшла...

— Што ў цябе за бяда, Сымон?

— Скарб знайшоў у адрыне.

— Які скарб?

Андрэй без тлумачэння зразумеў, што Сымон знайшоў у сваёй адрыне такі самы скарб, які і ён знайшоў у сваім гумне. У галаве яго круцілася толькі адна думка: «Сказаць пра гэта Сымону ці не? Не. Не сказаць». Каб Сымон быў не так усхваляваны і растрывожаны, то па Андрэевым твары пазнаў бы, што нешта падобнае адбылося і ў яго. Але, сам непрытомны, ён нічога гэтага не бачыў. Ён пачаў расказваць, як заўважыў непарадак у адрыне і як знайшоў чужыя рэчы.

— Што гэта такое, Андрэй, і скажы, што мне цяпер рабіць? — закончыў ён свой расказ.

— Хіба ты не ведаеш, што Зялёнку абакралі? — запытаў Андрэй.

— Чаму ж не ведаю! Але ж пры чым тут Зялёнка?

— Табе падкінулі Зялёнкавы рэчы.

Сымон пабялеў.

— Зялёнкавы рэчы... Навошта? Хто мог мне іх падкінуць? — як не сваім голасам запытаў ён.

— Той, хто абакраў Зялёнку або прыняў ад зладзеяў крадзенае.

— Халуста...— ледзь чутна вымавіў Сымон.

— А хто ж больш! Хоча зрабіць цябе злодзеем.

Сымон сашчапіў рукі, і вочы яго заплюшчыліся.

— Божа мой, божа...

З-пад заплюшчаных яго павек пакаціліся слёзы.

— Не час цяпер плакаць, Сымон. Трэба нешта рабіць,— сказаў Андрэй і ўспомніў, што сам гатовы быў ад роспачы крычаць і біцца галавой аб сцяну, калі яму пра такую ж навіну сказаў Якаў.

— А што мне рабіць, Андрэй?

— Цяпер паўбяды ўжо. Дзякуй богу, што знайшоў. Прыбраць трэба. Звезці куды-небудзь, бо назад Халусту ты яго не адкінеш.

— Дзе ты бачыў!.. Як я адкіну?

— Ну дык завязі куды-небудзь у лес, у балота, к чорту ў лазу ды не траць дарма часу, а то яшчэ з вобыскам наляцяць. Пакуль што якое, у турме насядзішся, сям’я лясне...

— Як жа сярод белага дня?..

— Запражы кабылу ў развалкі, сенам закладзі той звязак і едзь, нібы ў Старочын. Заедзеш у Маргі, звярні ў роў ды там у рове і закапай у снег.

— А калі нарвецца хто?

— Пільнуйся. Ды хто там нарвецца! Нашы малінаўцы цяпер з засценка і носа не высоўваюць.

«Як добра і лёгка даваць парады,— думаў Андрэй.— А як прыйшлося на самога, дык ледзь розуму не страціў».

— А каб пачакаць вечара?

— Хіба ты ведаеш, што можа зрабіцца за дзень? Увечар, калі выедзеш з двара, то кожны, хто ўбачыць, падумае: «А куды гэта ён выбраўся на ноч гледзячы?»

— Твая праўда, Андрэй... От якая навала звалілася на мяне... Толькі ж ты, Андрэй... Я, мабыць, і роднаму брату так не паверыў бы, як табе...

Сымон доўга не марудзіў дома. Сказаў Аўдолі, што паедзе ў Старочын, і пачаў збірацца. Жанчына хвалявалася, адчувала, што нешта адбылося, і звязана гэта з адрынай, але колькі ні дапытвалася, ён ёй нічога не сказаў. Праз паўгадзіны Сымон выехаў са двара.

Не паспеў ён заехаць у Маргі, як каля Халуставага двара спыніўся вазок урадніка Беразоўскага. Дома ў Халусты, акрамя самога Яўхіма, нікога не было, бо Мікалай яшчэ не вярнуўся з Урэчча, а Юзік з Якавам кожны дзень ездзілі ў Крушнікі, і ніхто не прыйшоў адчыніць урадніку браму. Ён злез з вазка і пачаў стукаць у браму пугаўём. На ўраднікаў стук адказалі спачатку сабакі, потым пачуўся голас і самога Халусты:

— Каго там трасца нясе? Ліха ма-атары!..

— Гэта я, пане Халуста, Беразоўскі! — адразу азваўся ўраднік.

— А-а! Гэта вы, гаспадзін ураднік! Я зараз!

Ён нейкім сабачым голасам гыркнуў на сабак, і тыя мігам супакоіліся і зніклі, падтуліўшы хвасты, нібы іх і не было на двары. Абедзве палавіны брамы адчыніліся. Халуста ўзяў каня за аброць і далікатна павёў у двор.

— Ая-яй, які добры конік! Можа распрэгчы?

— Не, пане Халуста, я ненадоўга.

— То мо аўса?

— Не пашкодзіць.

Халуста праворна заскочыў у свіран, даў каню аўса.

— Зладзеі, ліха матары іх! Таго і замыкаюся і сабак трымаю,— апраўдваўся ён перад ураднікам.

Потым яны сядзелі за сталом адзін перад адным і гутарылі. Дома была толькі нямая служанка.

— Дык вы сцвярджаеце, пане Халуста, што Андрэй Сташэвіч мае нейкае дачыненне да крадзяжу ў Зялёнкі?

— Якое там дачыненне, гаспадзін ураднік! Гэта ж ён і абакраў!

— Ну, ведаеце... Па-мойму, Сташэвіч не злодзей. Зялёнку абакраў не адзін чалавек. Там была цэлая хэўра.

— То вы думаеце, што ў Сташэвіча хэўры няма? Уга! А парабак яго, тае Агапкі сык, Марціна Крываблоцкага пляменнік! А Сымон Ашакевіч, той самы злодзей, што з Шымкевічамі сустракаўся! Вы кажаце, не злодзей...

— Гэта не даказана, пане Халуста.

— Не даказана, але было! А чыжэвіцкія мужыкі!

Гэта ж усё Сташэвічава хэўра! Шэметы розныя ды Крываблоцкія!..

— Усё гэта, пане Халуста, не тое. Чым вы дакажаце, што Андрэй Сташэвіч з парабкам і Сымонам Ашакевічам абакралі Зялёнку?

— А вы пашукайце ў іх, гаспадзін ураднік! Пашукайце! Зрабіце ў іх вобыск!

— Зрабіць вобыск — гэта адна справа... Для гэтага патрэбны доказы. Андрэй Сташэвіч і Сымон Ашакевіч — дваране. Рабіць вобыск без доказаў — гэта аскарбленне дваранскага дастоінства, пане Халуста. І наогул...

— Дваране! Эх, гаспадзін ураднік! Усе яны, гэтыя засцянковыя дваране, зладзеі, жулікі і абармоты! Хіба я не ведаю! Адзін у аднаго крадуць. Вунь дзесяцкі наш Нічыпар Мартыневіч. Той нават у царкве крадзе.

— Зноў жа не тое, пане Халуста. За руку ніхто яго не ўзяў. А што адзін у аднаго крадуць, то ў кожнай вёсцы ёсць дробныя зладзеі. Украдзе на ніве сноп, пярэбірак канюшыны.

— Каб жа дробныя! Сташэвіч ды Ашакевіч не дробныя! Гэтыя снапоў красці не будуць, ліха матары іх!

Беразоўскі задумаўся. Ён быў упэўнены, што ні Андрэй Сташэвіч, ні Сымон Ашакевіч Зялёнку не абкрадвалі, але чаму Халуста так настойліва патрабуе ў іх вобыску? У чым тут прычына? Адкуль у Халусты такая ўпэўненасць? З’явіцца да Сташэвіча з вобыскам, абвінаваціць яго ў зладзействе! Гэта здавалася Беразоўскаму зусім неверагодным. Ён ведаў Андрэевага бацьку, ведаў трохі Андрэя, ва ўсякім разе чуў пра яго многа, але што ён крадзе — не чуў. Ведаў таксама, што калісьці Андрэй заляцаўся да яго жонкі, калі яна была дзяўчынай. Прыйсці да яго цяпер з вобыскам, абвінаваціць у зладзействе — ці не падобна гэта будзе на запозненую помсту! Ды наогул ён не верыў, што Сташэвіч і Ашакевіч зладзеі. Сам Халуста быў здольны на такія справы, ураднік гэта ведаў, і каб ён меў хоць маленькае паведамленне, то не міргнуўшы вокам зрабіў бы ў яго вобыск. Страшная асоба. Пачвара... Сёння ён не прытвараўся. Недайграў ці перайграў. Не зразумееш такога тыпуса.

А Халуста зразумеў, што думкі ўрадніка хіляцца не ў яго бок.

— Гаспадзін ураднік,— пачаў ён зноў.— Вы, як відаць, мне не верыце. Але ж цяпер вы самі гаспадар. От як пажывяце ў сяле, тады ўсіх сельскіх зладзеяў будзеце ведаць, як я ведаю засцянковых. Бо пажыў з імі. Ліха матары іх, усіх ведаю! От запытайцеся ў свайго цесця пана Арлоўскага! Ён вам скажа.

Беразоўскі маўчаў, схіліўшы галаву. Халуставы словы яго не краталі. «Мой цесць ды ты! — думаў ён.— Падобныя вы...» Думаў ён і пра вобыск у Сташэвіча і Ашакевіча. На гэта трэба было браць дазвол у Слуцку. Складаная справа...

— Цяпер, гаспадзін ураднік, газеты. Гэты ж Сташэвіч газеты атрымоўвае.

— Нікому не забаронена атрымоўваць і чытаць газеты, пане Халуста.

— Гледзячы як чытаць! Ён жа не адзін чытае! Збірае сяброў!

— Каго? — ажывіўся ўраднік.

— Дык от мой парабак Якаў Шэмет да яго ходзіць.

— Яшчэ хто?

— Яго парабак Іван Аўсянік.

— Яны жывуць у адной хаце.

— Сымон Ашакевіч.

— І Сымон Ашакевіч ходзіць да Андрэя Сташэвіча чытаць газеты?

— Ходзіць! Цэлыя ночы там праседжваюць! — не міргнуўшы вокам, салгаў Халуста.

І тут з усёй яскравасцю паўстала ў памяці Беразоўскага сустрэча з Ашакевічам у двары Арлоўскага, калі ён туды заехаў з маёнтка і першы раз пасватаўся да Адэлі. «Гэты шэльма — ураднік...» Чырвань заліла твар Беразоўскаму, загарэліся вочы. Ці не прыйшла пара адпомсціць! А можа ў іх знойдзецца забароненая літаратура!

— Значыць, ходзіць да Сташэвіча?

— А як жа! Іх, гаспадзін ураднік, вадой не разальеш!

— Аб гэтым вы павінны былі паведаміць мне раней! — Беразоўскі падняў палец і паківаў ім каля носа ў Халусты.— Вы далі падпіску. Не забывайце гэтага!

— А я, гаспадзін ураднік, сам толькі нядаўна пра гэта ўведаў, ліха матары іх!

«Эх, і прахвост жа ты, сукін сын, прахвост!» — падумаў Беразоўскі пра свайго агента.

— Добра, пане Халуста. З вашым папярэднім данясеннем пра Сташэвіча і Ашакевіча я з’езджу ў Слуцак, і тады мы ў іх зробім вобыск. Вось так...

— А ці скора гэта будзе, гаспадзін ураднік?

— Што?

— Вобыск. Бо яны, калі што маюць, то могуць збыць!

— Гэта будзе не раней як у панядзелак. Не раней.

— Яно каб раней, то лепш было б...

— Раней я не спраўлюся. А вы, пане Халуста, сачыце за падазронымі людзьмі і паведамляйце мне неадкладна. Можа з’явіцца які-небудзь чужы чалавек, сачыце, у каго ён будзе. І паведамляйце. Крамольнікі не спяць!

— Хі-хі-хі! Я не прапушчу, гаспадзін ураднік! Ліха матары іх!

Правёўшы ўрадніка, Халуста гатовы быў заліцца смехам ад радасці. «А-а! Ліха матары вашай! Я вам пакажу-у! Я вас навучу-у!»

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ СЁМЫ

Гарбаты Ясь прыйшоў у млын задоўга да світання. Ён быў нечым узрушаны і вельмі нездаволены. Гэта адразу пазнаў Платон, якому ў тую ноч не давялося і вачэй звесці. Яшчэ звечара аканом паклікаў Гарбатага да сябе, і Платону прыйшлося астацца ў млыне за галоўнага. Думаў, што Гарбаты нядоўга затрымаецца, а ён прабыў там цэлую ноч. А можа і не там, можа спаў дома, аднак ад гэтага Платону не было лягчэй: ён страшна змарыўся, рукі не хацелі служыць пасля шасціпудовых мяхоў, зліпаліся павекі.

Гарбаты моўчкі сеў на запыленую лаўку і пачаў закурваць. Тады зацягнуўся, плюнуў і сказаў скрыпучым злым голасам:

— Бачыш, што ён надумаў, халера гэткая! Гэтакі ён разумны. У млыне дык работы няма, усё само робіцца... І мяхі самі высыпаюцца і насыпаюцца, і за вальцамі глядзець не трэба, і нехта за нас важыць і піша, а мы тут пануем.

— Пра каго гэта вы, дзядзька? — запытаў Платон.

— Пра аканома. Цябе на стайню забраць хоча, от што.

— А мне ўсё роўна.

— Дык ты яму так і скажы! — вызверыўся Ясь.— Бяжы ды прасіся: на стайню хачу! Там табе лёгка будзе! Вылежышся на саломцы!

— Няма ў маёнтку такой работы, каб ляжаць.

— То ж бо то! Асабліва цяпер. Дваццаць тры чалавекі, пане мой, на вайну пайшлі. На стайні палавіна работнікаў асталося, а коней хіба паменшала? А хто жарабца даглядаць будзе? Андрэя ж здалі ў салдаты. То табе гэтую халеру ён і хоча ўвапхнуць. «Платон Шабунь ест дужы»,— перадражніў Гарбаты аканома.— А хіба ў млыне можа ўправіцца слабы чалавек? З такімі мяхамі цэлы дзень... Я кажу: «Як хочаш, пане, а Платона я табе не аддам».

Гарбаты зірнуў на свайго памочніка так, нібы хацеў упэўніцца, што той яму вельмі ўдзячны, але ніякай удзячнасці не ўбачыў у Платонавых вачах. Ад гэтага ён ускіпеў.

— Ты думаеш, што на стайні будзе лягчэй! Не, пане мой, не лягчэй. Катарга там цяпер пачнецца, бо канюхі будуць і кароў даглядаць. Ну што, як цяпер, смачна?

— А чаму і кароў? — нібы нічога не ведаючы, запытаў Платон.

— Я ж табе кажу: парабкоў не хапае. Дваццаць трох чалавек у салдаты здалі, ды самую сілу, маладых спраўных, а хто астаўся? З малодшых ты ды Павел Квітун. То за цябе я заступіўся.— Гарбаты зноў зірнуў на Платона, чакаючы ўдзячнасці.— Пайшоў бы і ты!.. А Павел, то ён жа нейкі памочнік Вярбіцкага.

Гарбаты хлусіў: не заступаўся ён за Платона, ды і не мог заступіцца. Не такая прыкметная асоба быў Гарбаты, каб нехта прыслухоўваўся да яго слоў ці шукаў яго парады. І Платон ведаў гэта.

— І дзякуй нават не скажаш,— папракнуў Ясь.

— А мне ўсё роўна, дзядзька.

— Цьфу! От дурань дык дурань! Яму ўсё роўна — ці млын, ці стайня, маёнтак ці вайна! Тут хоць галава на плячах цэлая будзе, а там! Кажуць, што японцы здорава нашых б’юць,— дадаў ён паўшэптам.

— Не ведаю я пра гэта, дзядзька.

Гарбаты шматзначна ўсміхнуўся.

— Ён не ведае!.. Лепш за мяне ты ўсё ведаеш, хлопча... Дык от як лёгка будзе на стайні. А жарабец табе рукі абарве горш, чым мяхі. Звер! Хіба не бачыў, як Андрэй з ім валаводзіўся?

— То няхай пан аконам нойме парабкоў замест тых, што ў салдаты здалі.

— Нойме! А дзе ён іх схопіць? З сёл хіба не пабралі хлопцаў? Ды не вельмі ён хоча наймаць, мяркуе гэтымі абысціся.

— Не абыдзецца. Каго ён вясною на сяўбу адправіць?

— Знойдзе каго! Да таго часу бровар стане, дык ён усіх з бровара і дашле на поле. Ці мала іх там! Давядзецца і самому пану Вярбіцкаму за плугам пахадзіць.

«От якія ў вас планы»,— падумаў Платон і сказаў:

— Разумны пан аконам...

— Не дурны!

Тут д’ябальская ўсмешка скрывіла Ясеў твар.

— А ты шапні пра гэта Вярбіцкаму і Квітуну. Няхай ведаюць ды, як тады на бульбе... бунт узнімуць...

Вочы ў Платона бліснулі гневам. «Ах ты, малпа гарбатая! Вось з якога боку ты да мяне хочаш пад’ехаць! »

— Вы, дзядзька, не рабіце мяне дурнем. Можа б вы самі шапнулі пра гэта Вярбіцкаму, каб я паглядзеў, як ён вам у горб накладзе.

— От які ты мацыя! — са злосцю вымавіў Ясь.— У горб! Не кожны смаркач кранецца майго гарба!

Гэтая гаворка кончылася б сваркай, калі б у млын не заявіўся новы чалавек. У шапцы з казінай шкуры, у старым кажусе і новых лазовых лапцях каля дзвярэй стаяў Юрка Хмялеўскі. І Гарбаты і Платон зірнулі на яго са здзіўленнем, бо ніхто ў такую раннюю пару не чакаў у млыне чужога чалавека, тым болей Юркі Хмялеўскага.

— Ты што ж,— мабыць, прывёз сваю пашню малоць у наш млын? То табе ж у Старочын бліжэй! — бліснуўшы вачыма, з насмешкай запытаў Гарбаты.

— Не здзекуйцеся, дзядзька... Дзе вы бачылі! Якая ў мяне пашня... Яе ўсю ў жорнах рукамі перакруціш...

— Я не здзекуюся... Але нешта ты вельмі ранні.

— А ў мяне цяпер усё роўна, што дзень, што ноч... Чарната адна наўкола, цемра ды бяда!..

— Ведаю, чуў... Уходаў-такі цябе Халуста з Ножыкам ды...

— Ды ўжо дагаворвайце, бо я і сам ведаю, што

без пана аконама тут не абышлося... Што я зраблю!..

— То куды ты едзеш так рана?

— От сюды прыехаў, у маёнтак... Да пана аконама... Спіць ён яшчэ, то я ў млын зайшоў...

— То сядзь пасядзі. Раскажы, як вы цяпер там, на хутары.

— Жыву пакуль што, бо няма дзе дзявацца... Пільную Халуставы будынкі. Кажа: «Арандуй мой хутар...» Начорта мне! Глядзець ні на што не магу, усё так збрыдзела... Хачу ў маёнтак наняцца, можа пан аконам возьме.

— А, мабыць, такі і возьме! — падхапіўся Ясь.— Чаму не возьме! Парабкоў не хапае, а цябе ён ведае. От і ў млын чалавек трэба. Ды і жонка твая работніца: ці каля свіней, ці каля кароў.

Гарбаты сказаў гэта больш для Платона, чым для Юркі, бо ў яго ўжо з’явілася думка адправіць свайго памочніка на стайню, а на яго месца ўзяць Хмялеўскага, як толькі той уладкуецца ў маёнтку. Платон гэта зразумеў.

— Каб даў мне бог скарэй выбрацца адтуль, бо не вытрываю я... Калі падумаю, што ўсё было маё, а цяпер нічога майго няма, то валасы на сабе рваў бы. Можа б вы, дзядзька, закінулі за мяне слова аконаму?

— Чаму я не закіну, каб ён мяне паслухаў. Пасядзі, пакуль ён устане.

Платон глядзеў на гэтага вялікага, дужага чалавека, які выглядаў так бездапаможна і няўпэўнена, нібы дзіця, якое толькі пачало хадзіць, і гнеў на Гарбатага запаланіў яго душу. Даўно ён ведаў Юрку Хмялеўскага — працаўніка і гаротніка, якога і тут, у маёнтку, папіхалі хто куды хацеў. Што ж за дзіва, што там, на хутары, астаўшыся адзін, ён не змог абараніцца ад такіх ваўкоў, як Халуста, Ножык і Гендарсан! Вось і цяпер ён ужо шукае дапамогі, нейкай апоры, і ў каго? У такога самага ваўка — Гарбатага. І крыўдна яму стала за гэтага няшчаснага. Хацелася сказаць яму: «Дурань! Ідзі да аконама, ён цябе і без Гарбатага прыме!» Але ці паможаш яму гэтым? Можа толькі напсуеш.

— Я, дзядзька, пайду трохі пасплю,— сказаў Платон Гарбатаму.

— Ідзі. Толькі не вельмі там вылежвайся. Не такі цяпер час, каб падоўгу спаць.

Шэры і вельмі непрыветны здаваўся маёнтак перад раніцай. Маўклівыя панурыя камяніцы з маленькімі вокнамі, у якіх блішчала жоўтае сумнае святло ад газовак, стаялі як злавесныя здані. У доўгіх нізкіх аборах для кароў і свіней у адчыненых дзвярах таксама мітусілася жоўтае скупое святло ад ліхтароў. Парабкі і парабчанкі пачалі карміць панскую худобу. Але не чуваць было ні аднаго жывога гуку, бадзёрага голасу, вясёлага смеху. Катарга... Самая сапраўдная катарга. І гэта стала прыметна асабліва цяпер, калі амаль уся моладзь пайшла на вайну. Маёнтак апусцеў.

Толькі каля стайні пачуў Платон моцную гаворку, якая нагадвала сварку. Платон спыніўся.

— Не, пане аконам, так не будзе. Я ўжо сваё адрабіў. Не ў мае гады з коньмі важдацца, няхай яны падохнуць.

— Як гэта ест: няхай падохнуць? Панскія коні, іх трэба даглядайт!

— Ну, дык і даглядай іх сам, пане аконам.

«Ага! — зразумеў Платон.— Кірыла Верабей сварыцца з Гендарсанам. Значыць, прыперла аконаму, калі старога вартаўніка прымушае працаваць на стайні».

— Як гэта сам! — крычаў Гендарсан.— А ты — як гэта? — дармаед! Ты ест дармаед!

— Не, пане аконам. Гэта ты дармаед, а не я. Я больш за паўсотню гадоў рабіў у маёнтку. І жыццё і здароўе палажыў тут. А ты, пане аконам, у маёнтку сённяшні. А заўтрашні можа і не будзеш.

— Ты мне пагражайт! Гэта ест бунт!

— Не палохай мяне бунтам, пане аконам. Я не баюся ніякіх бунтаў. Праз акно ад баб уцякаць не буду.

Платон засмяяўся. «Смелы ж ты, дзядзька Кірыла!» — падумаў ён.

Аканом пачаў лаяцца па-беларуску і па-нямецку, і хоць крычаў ён моцна, але ў голасе яго не было тае ўпэўненасці, якая гучала ў пачатку гаворкі.

— От на тым і кончым, пане аконам,— сказаў Кірыла.

Гендарсан плюнуў і пабег у кароўнік. Тады Платон падышоў да старога вартаўніка.

— Чаго гэта вы не падзялілі з панам аканомам? — запытаў ён.

— Не падзялілі!.. А што мне з ім дзяліць! Прыбег, як шалёны, і на стайню мяне гоніць, жарабца даглядаць. Гэта ў мае гады! Ну, я і адправіў яго к чорту. То ён сказаў, што паставіць мяне канюхом, каб я нараўне з маладымі на стайні рабіў. Ёсць на свеце праўда? Каб па-людску жылося, то мне ўжо на печы трэба ляжаць, косці выграваць, а то ж няма за кім... Адзін на свеце... Так і здохнеш тут, як сабака, у гэтай будцы. Выцягнуць за ногі, як падлу, закапаюць, і як на свеце не жыў.

Стары плюнуў.

— Дажыўся... Хоць у пятлю лезь.

— Ну, не, дзядзька! Калі каго і трэба ў пятлю, то не нашага брата. Нам і на гэтым свеце пятля.

— Ага!

Стары падышоў да Платона, схіліўся над яго вухам і злосна зашаптаў сіплым старэчым голасам:

— То чаму вы маўчыце, чаго чакаеце? На вас спадзяёмся, на маладзейшых, а вы...

— Хто гэта спадзяецца, дзядзька? — адхіснуўшыся ад нечаканасці, запытаў Платон.

— Я... Увосень жа маглі!

— То тады ж бабы...

— Эх ты! Бабы!.. Бабы і ёсць...

Кірыла Верабей адвярнуўся і, сагнуўшыся, па-старэчы, пайшоў у старажоўку.

Платон адчуў, што стома яго знікла і санлівасць прайшла. Значыць, людзі ведаюць, што ў маёнтку ёсць сіла, якая можа стаць у іх абарону. Можа не ведаюць, а толькі здагадваюцца. Чаму яны не маглі здагадацца! Хіба не дапытваў ураднік Станіслава і Паўла, не рабіў у іх вобыску, не ператрос заадно і яго, Платонаў, куфэрак? Хіба Станіслаў і Павел не былі ў канторы тады, як аканом уцёк праз акно! Людзей нельга ашукаць, яны з драбніц складаюць цэлае, хоць і не зусім такое, якое было ў сапраўднасці, але вельмі падобнае. А цяпер, калі прыйшоў цяжкі час, людзі спадзяюцца на іх, чакаюць іх дапамогі. Дык пара ж нешта рабіць! Ці недарэмна марудзіць Станіслаў?! Чаго ён чакае? І Якава Шэмета даўно не было ў маёнтку. І тут Платон успомніў д’ябальскую ўсмешку Гарбатага і яго словы: «А ты шапні Вярбіцкаму і Квітуну... Ды як тады на бульбе... Бунт узнімуць». Гэты вораг страшнейшы за Гендарсана і хітрэйшы. Гендарсан наўрад ці пра нешта здагадваецца, а гэты злодзей ведае, адкуль дзьме вецер. А хіба Гарбаты не мог сказаць Гендарсану? Ад гэтай думкі Платону стала горача. Не, адпачываць цяпер нельга. Трэба ісці ў бровар да хлопцаў. Платон ведаў, што яны ўжо там.

Гендарсан думаў. І думаць было пра што. Дагэтуль работа ў маёнтку ішла зладжана, без перабояў: так ідзе добры гадзіннік, які толькі трэба завесці ў свой час. А цяпер усё зблыталася, зламалася. Гадзіннік, здаецца, і цікае, але час паказвае няправільна. У бровары і ў млыне ўсё яшчэ ў парадку, а на стайні, у кароўніку і ў свінарніку не хапае работнікаў. Тых самых частак, якія сапсавалі ход гадзінніка. Моцна ўдарыла вайна па ўсіх планах аканома. А што будзе вясной, якая ўжо не за гарамі? На вайну пайшлі аратыя, сяўцы, касцы, малацьбіты — галоўныя рабочыя, без якіх вясной не абыдзешся. У аканома быў свой план, пра які ён расказаў Гарбатаму, а той Платону, але плана гэтага Гарбаты не ўхваліў, ды і сам аканом не быў упэўнены, што яму ўдасца яго здзейсніць. Ён помніў восень і баяўся, што нешта падобнае можа адбыцца і вясной. Але паспрабаваць трэба...

Калі ён ускочыў у парылку, свінаркі пачалі ўжо карміць свіней. Першую ён убачыў Любу, якая стаяла пры вялізных катлах. Люба павінна была неўзабаве раджаць. Сяброўкі бачылі гэта і бераглі яе. Яны не дазвалялі ёй насіць у запарнікі бульбу, ваду, цяжкія вёдры з паранкай. Яна павінна была пільнаваць катлоў, падкладваць пад іх дровы, каб не звёўся агонь, мяшаць паранку, каб не прыгарала знізу. Гендарсан і застаў яе пры катлах адну.

— Што гэта ест? — закрычаў ён.— А дзе астатнія сукіны доч?

Люба наогул была ціхая і баязлівая, а цяпер, сустрэўшыся з аканомам адно на адно, яна зусім разгубілася і нічога не адказала. Аканом, мабыць, і не чакаў адказу. Ён прабег па парылцы, спыніўся ля аднаго катла, падняў бляшанае века і, сагнуўшыся, панюхаў смярдзючую пару. Твар яго зморшчыўся.

— Што тут ест? Што вы парыль? Гэта ест атрута для швіня!

— Тут, пане, бульба, мякіна ды вобмешка,— нясмела адказала Люба.— І брага з бровара...

— Брага? А чаму ваняйт?

— Таму і ваняе, што брага... Ды бульба трохі падмерзла...

Аканом доўгім цікаўным позіркам акінуў маладую жанчыну. Яна даўно яму падабалася. Каб ён быў больш уважлівы, то ўбачыў бы, што яна цяжарная, хоць шырокая даўгаватая світка і хавала яе постаць.

— Хм,— хмыкнуў аканом і задумаўся. Не, не такі быў час, каб займацца непатрэбнымі штукамі. Аднак ён зрабіў крок да Любы і пагладзіў яе па плячы. Бедная жанчына гатова была заплакаць.

— Гут,— прамовіў аканом.— А дзе ест астатні?

— Свіней кормяць.

У гэты час з пустымі вёдрамі ўвайшлі ў парылку свінаркі. Яны ўжо трохі чулі пра аканомавы планы і зразумелі, што прыйшоў ён сёння да іх не з дабром.

Калі аканом зірнуў на іх суровыя твары, то адразу ўспомніў восень, і запал яго знік.

— Жанчын! — сказаў ён.— Канчайт карміт швіня. Пара... Вы позна спіт... Трэба карміт карова!

Парабчанкі добра разумелі яго гаворку, якая недарэчная яна ні была.

— Дакуль гэта будзе, пане аканом? — абурана загаварыла прыгожая жанчына, апранутая лепш за астатніх.— Як гэта карміць кароў? Дзве работы рабіць? Спачатку накарміць свіней, тады ісці карміць кароў? Ад поўначы да поўначы ў панскіх аборах? А калі спаць, даглядаць дзяцей? А адпачыць хіба не трэба?

Гендарсан не верыў сваім вачам. Жонка Станіслава Вярбіцкага ў свінарніку?! Хіба яна свінарка?

— Э-э, пані Вярбіцкі... Чаму ві тут? Ві ест жонка механіка.

— Дык што? Памагаю жанчынам. І ніякая я не пані, гэта ваша жонка пані. А тут столькі работы, што дыхнуць людзям некалі. А вы іх яшчэ ў кароўнік гоніце.

І тут нібы маланка асвяціла аканомаў розум. Ён раптам успомніў, што ўвосень, калі ўзбунтаваліся бабы, жонка Вярбіцкага выбірала бульбу, а сам Вярбіцкі прыходзіў атрымліваць за яе грошы. Яму здалося, што ён усё зразумеў.

— Вон, доннэрветтэр! — закрычаў ён і затупаў нагамі.— Вон! Ты не ест работніца! Ты ест бунтавец!

Ён крычаў, але разумеў, што справа яго не выгарала, што не прымусіць ён ні парабчанак, ні парабкоў рабіць за дваіх. І ніхто яму не паможа зрабіць гэта, бо нават Гарбаты адмовіўся. Але ён крычаў і лаяўся, тупаў нагамі і махаў кулакамі.

— Жанкі, выкінем яго на двор! — прамовіла свінарка Акуліна, жонка канюха Андрэя, які даглядаў жарабца. Канюх таксама пайшоў на вайну, пакінуўшы жонку з трыма малымі дзецьмі.

Гендарсан не стаў чакаць, пакуль яго выкінуць. Ён як куля вылецеў з парылкі, калі ўбачыў, што жанчыны пачалі на яго наступаць, і ледзь не збіў з ног Кірылу Вераб’я, які ішоў у бровар, каб параіцца з Вярбіцкім.

У бровары тым часам ішла кароткая нарада.

— Што будзем рабіць, хлопцы? — запытаў Платон.

— А як думаеш ты? — пацікавіўся Станіслаў.

— Што я думаю? Тушыць у маёнтку ўсе агні.

Станіслаў паківаў галавой.

— Рана, Платон.

— А калі Гендарсан прымусіць жанок са свінарніка рабіць і ў кароўніку? Хіба гэта можна дазволіць?

— Нельга. І ён не прымусіць. З канюхамі гаварыў Павел, а ў свінарніку мая Ядвіга. Гендарсан будзе шукаць работнікаў. Ты казаў, што ў маёнтак прыехаў Юрка Хмялеўскі. Гендарсан яго возьме з радасцю. Рана яшчэ тушыць усе агні ў маёнтку, Платон. І калі табе намякнуў Гарбаты, што гатовы ад цябе збавіцца, кідай млын. Ты нам будзеш больш патрэбны сярод простых парабкаў.

У гэты час адчыніліся дзверы, і ў памяшканне зайшоў Кірыла Верабей, ледзь трымаючыся, каб не зарагатаць.

— Ну і ляцеў аконам з парылкі, ха-ха-ха! — рагатаў ён.— Я думаў, што ім адтуль стрэлілі!

— Так і з конскай аборы паляціць,— сказаў Павел.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ВОСЬМЫ

Лісавета не разумела, што з ёю робіцца ў апошні час. Што з ёю робіцца?..

Яна ўжо не адчувала сябе дзяўчынкай, як раней. Цяжка жылося, але яна радавалася жыццю, якое яно ні было. Ні работа, ні клопаты — нішто не замінала. Ва ўсім знаходзілася нешта добрае, лёгкае, кавалачак шчасця, дробнай, але непаўторнай радасці.

Не хацелася раніцай уставаць, але ўяўляўся будучы дзень з усімі яго трывогамі, такі самы дзень, як і ўсе, але ўсё ж такі трохі іншы, і сон знікаў, яна бадзёра ўскоквала з ложка, запальвала газоўку і бралася за звычайную ранішнюю работу.

А цяпер?..

А цяпер ёй хацелася ніколі не прачынацца...

Бывала, калі надыходзіла вясна, нешта новае, незразумелае, але да болю салодкае і радаснае нараджалася ў грудзях. Радасна было, што даўжэюць дні, што са стрэх льецца капеж; што вечарамі пад тымі ж самымі стрэхамі растуць доўгія ледзячкі, а раніцамі, калі ўгрэе сонца і адваліцца мароз, яны пачынаюць плакаць і са звонам ляцяць на дол... Усё было радаснае ў тыя дні...

А цяпер?..

Зноў надыходзіла вясна, веялі вільготныя вятры, няслі цяпло. А Лісавеце здавалася, што ўсё гэта не для яе...

Дзятвы нельга было дазвацца ў хату; забывалі пра яду, пра хатнюю работу; да позняй ночы не браў іх сон. Наставілі снежных баб цэлую вуліцу, каля кожнага двара. У праезджых пужаліся коні. Дзіва што! Гэтулькі ідалаў у засценку. Не толькі Алеся, нават Адама як хто падмяніў. Прыходзілі дамоў мокрыя, асклелыя, а ў вачах столькі бадзёрасці і весялосці! У мінулыя гады ў такую самую пару і Лісавета забывала, што яна гаспадыня ў хаце. Хоць ка некалькі хвілін выскоквала на вуліцу, качала снежныя камы, гуляла ў снежкі. Было, што і пападала ад вулічных падшывальцаў, хавалася ў хату, каб вытрасці з-за шыі снег. Бацька жартаваў:

— Ну што? Занялася з малымі? Сама як маленькая.

Смешны тата! Ён лічыў яе дарослай... Балюча было ўспамінаць пра гэта цяпер, калі Лісавета адчула сябе і сапраўды дарослай... Божа мой! Хіба толькі дарослай!.. Сэрца сціскалася ад болю і жалю. Не!.. Сапраўднай вясны яна ўжо не прычакае і ніколі не ўбачыць...

Позна ўвечары, калі мужчыны спалі, а на дварэ стаяла цемра і скавытаў вецер, Лісавета пакідала прасці, праходзіла каля ложкаў, углядалася ў твары сонных хлопцаў, якім яна замяняла маці, спынялася каля таты, старога, змарнелага, якога і ў сне не пакідалі клопаты, і жаль гарачай хваляй уздымаўся ў яе грудзях. Нешта падсвядомае падказвала ёй, што скора яна навек разлучыцца з імі; што надыходзіць страшны час, які нясе яе сям’і нясцерпнае, несуцешнае гора; што гэты час надыходзіць праз яе, праз яе дурнату, праз яе беклапотнасць...

Ой, ці бесклапотнасць!

Што яна магла зрабіць сама з сабою — маленькая дзяўчынка са сваім вялікім каханнем? Яна не магла супрацівіцца яму, не магла сябе абараніць.

І ніхто не мог суцешыць яе, сказаць ласкавае слова... Ды каму яна прызналася б у тым, што з ёю зрабілася?

Каму?

Можа толькі яму... Мікалаю...

Не, і яму не прызналася б...

Ніколі...

Але пабачыць яго хацелася. Зірнуць на яго. Сказаць яму...

Што сказаць?!

Што любіць яго, нягледзячы ні на што?..

Як даўно яна не бачыла яго! Калі кончылі вазіць сена з Волі, кончыліся і іх сустрэчы. Бацька і Адам кожны дзень цяпер былі дома. Мікалай не мог прыйсці ўпотай, як прыходзіў раней. Хіба пусціў бы яго бацька ў хату? Асабліва цяпер, калі стары Халуста абрабаваў Хмялеўскага. А цяпер вялікі пост, кончыліся вячоркі. Дзяўчаты сядзелі дома, рыхтавалі кросны. Рыхтавала і Лісавета. Трэба было да вясны саткаць усё тое, што было спрадзена за зіму, каб не стаялі ў хаце кросны, каб не заміналі, калі растане снег і вясна пакліча ўсіх на поле і ў агароды. Бо які гэта сорам жанкам, калі кросны занялі хату ў той час, як трэба не ткаць, а бяліць палотны.

Ох, жыццё, жыццё... Горкае, сірочае...

А яшчэ ж людзі не ведаюць. Але ці доўга так будзе! Хіба можна схаваць тое, што само сябе пакажа?

Хоць бы ўгледзець Мікалая... Лісавета верыла, што калі хто і паможа ёй, то толькі ён. Абы ён захацеў...

Мікалай цяпер кожны дзень у кузні. Сяляне рыхтаваліся да вясны: ладзілі калёсы, плугі, бароны. У кузні было завозна, ад раніцы да вечара каля яе стаялі фурманкі. Лісавета іншы раз выходзіла на двор і слухала, як з кузні разносіцца па ўсім засценку звон малатоў. Уяўляла Мікалая, такога дужага і мужнага з молатам у руцэ. Ён, крыху сагнуўшыся, стаяў пры кавадле і каваў. Ад жалеза ляцелі гарачыя пырскі. Як гэта прыгожа і страшна!..

І ўспомніла Лісавета, як яшчэ дзяўчынкай, гадоў пяць ці шэсць назад, яна разам з аднагодкамі зазірнула ў кузню. Тады кузня была навіной, як цяпер малатарня. Халусты нядаўна прыехалі ў засценак і перш-наперш пабудавалі кузню. Некаторыя радаваліся: «Свая кузня ў засценку! Не трэба ехаць у Чыжэвічы з кожнай драбязой». А ўся дзятва хадзіла тады глядзець на гэтае дзіва. Лісавета не магла астацца збоку. Маці была жыва, і часу дзяўчынцы хапала. І тады каваў Мікалай, але які страшны ён паказаўся ёй! Вусаты, як і цяпер, чорны ад сажы, толькі вочы блішчаць, у скураным фартуху, ён быў падобны на д’ябла. Ніхто з малых не асмельваўся зайсці ў кузню, усіх апаноўваў нейкі страх. Тапталіся каля парога, цераз галовы адзін аднаго глядзелі ў гэтае вогненнае пекла. Такое ўражанне ад кузні было не ў адной Лісаветы.

— Гэй! Бізуняты! Пайшлі вон! — крычаў Мікалай.

Усе кідаліся ад кузні ўроссып, але скора зноў вярталіся назад: цікаўнасць брала верх над страхам.

— Я вам дам, шмаравозы!

Мікалай выхопліваў з горна распаленае жалеза і кідаўся да дзвярэй. Тут, вядома, былі не жарты, трэба было ратавацца. Адбегшыся далей, хлапчукі крычалі:

— Халуста-капуста, Шымкевіча з’еў і не патаўсцеў!

Прыгаворка складвалася экспромтам, таму была не вельмі складная, але Мікалая яна даводзіла ледзь не да шаленства. Ён вылятаў з кузні раз’юшаны, але не мог злавіць каго-небудзь. Малыя разбягаліся.

Лісавета ўсміхнулася, успомніўшы гэта. Ці магла яна думаць тады, што гэты самы Мікалай, які быў падобны на д’ябла ў пекле, стане ёй такі дарагі, такі патрэбны і неабходны? Але чаму ён не знойдзе выпадку пабачыцца з ёю?! Мог бы, каб хацеў... Яшчэ як мог...

Санная дарога пачала раскідацца. Стары Талімон надумаў з’ездзіць у Маргі. Трэба было сабраць галля ды ламачча, прывезці дамоў пару вазкоў, каб улетку не паліць добрых дроў. Улетку не патрэбен добры апал, абы зварыць якую страву. Меркаваў узяць з сабой толькі Адама, дык прывязаўся і Алесь.

— Та-а-та! Вазьміце і мяне-е... І я нейкую ламачыну прынясу-у. Адам і на Волю ездзіў, і ўсюды...

Пасля смерці жонкі Талімон адчуў нейкую хваравітую жаласць да дзяцей. «Сіраты... Усё роўна ж сіраты, без маткі»,— думаў ён.

— Збірайся.

Алесь аж падскочыў ад радасці.

Выехалі рана, да ўсходу сонца.

Лісавета кончыла паліць у печы, прыбрала ў хаце і села пры акне. Пуста і цёмна было ў яе душы. Рабіць нічога не хацелася. Не так, як у мінулыя разы, калі ўсякая работа гарэла ў руках. Адзінота... Такая страшная адзінота, што хоць бяжы ў белы свет. Няхай бы Алесь быў дома, можа не такая чарната запаланяла б душу. Нікога з чужых не хацелася бачыць. Лісавета баялася, што да яе прыйдзе Сташэвічава Алена. Сёння яна не магла б гаварыць з Аленай так, як заўсёды. Яна баялася б зірнуць ёй у вочы. А тая пачала б распытваць: а што з табою, а чаму ты такая? Добра гэтай Алене... Юзік баіцца яе, дагаджае... Яна з гэтага Юзіка ледзь вяровак не ўе.

Калі каго і хацела пабачыць Лісавета, то толькі Мікалая. Расказала б яму, якая бяда напаткала яе. Ох, божа мой, божа!.. І куды ўцячы ад гэтай бяды, дзе падзець сваё гора?

Раптам у сенцах стукнулі дзверы. Сэрца ў Лісаветы сціснулася, і млявасць пацякла ад грудзей да ног. Пацямнела ў вачах, і яна заплюшчыла іх. Здаецца, на нейкае імгненне правалілася ў бездань.

Калі расплюшчыла вочы, то ўбачыла, што каля парога стаіць Мікалай і ўсміхаецца.

— Што, заснула? Мабыць, рана ўстаеш, сну не хапае? — запытаў ён, падыходзячы да яе.

— Ах, Мікалай... Гэта ты...

— Я! Хіба са сну не бачыш? Ах ты, дурненькая! — ён сеў поруч і абняў яе за плечы.

— Не чапай ты мяне, Мікалай! — ледзь не крыкнула яна спалоханым голасам.

— Чаму? — засмяяўся ён.— Зліняеш?

Яшчэ нядаўна ёй хацелася сустрэцца з Мікалаем, а цяпер яна спалохалася, калі ўбачыла яго. Ён цяпер паказаўся ёй не такі, які быў раней. Тады ён адразу не ўзяў бы яе за плечы, не засмяяўся б так нахабна. Ён тады шанаваў і шкадаваў яе. А цяпер!.. Цяпер ён адчуваў сябе так, нібы яна ўжо належыць яму. І гэта было так прыметна і па яго твары, і па постаці, і па ўсіх яго рухах. Лісавеце стала страшна. Ён цяпер нагадваў драпежніка — лютага, няўмольнага, які нікога і нічога не баіцца.

— Пусці, Мікалай...

— Ну... Што гэта з табой стала?

— Нічога не стала, але пусці... Людзі прыйдуць...

— Хто прыйдзе? — запытаў Мікалай і прыбраў рукі.— Чакаеш некага? Можа тую пранцаватую Аленку?

Некалькі хвілін назад так хацелася Лісавеце расказаць Мікалаю пра ўсё, пачуць ад яго словы суцяшэння, а цяпер усё знікла. І яна адчула, што гіне, што яна пад яго ўладай і што прыйшоў ён не суцяшаць яе. Не, не суцяшаць...

Толькі рукі на сябе налажыць, от што асталося.

Яна ўстала, падышла да печы, адкрыла яе і пачала перастаўляць гаршкі.

— От якая ты,— дакараў Мікалай.— Столькі часу не бачыліся, а ты і гаварыць са мной не хочаш. А я гэтулькі чакаў, калі ты астанешся адна дома. Ледзь дачакаўся. Лёгка мне было?

Лісавета ведала, што ўсё гэта мана, што ён прытвараецца, але чуць гэтыя словы было прыемна.

— А сёння бачу: паехаў Талімон у Маргі разам са сваімі падшывальцамі,— гаворыць далей Мікалай.— Ну, думаю, прыйшла мая пара — і адразу сюды.

Лісавета не адказала.

— Ну, чаму ты маўчыш? Ідзі, цукерак дам.

— Не трэба мне твае цукеркі...

— От дурная! А што табе трэба?

— Нічога ўжо не трэба, Мікалай...

— Ага-а! Значыць, у цябе ўжо другі знайшоўся!

Словы гэтыя апалілі Лісавету як агнём. Як ён смее так думаць! Але хіба ён пра гэта думае! Ён проста гаворыць, каб падражніць яе. І сэрца яе заныла. Ёй хацелася крыкнуць, што ў яе і сапраўды ёсць другі, што ён расце ў ёй самой, што жыццё яе загублена. Але яна толькі ціха вымавіла:

— Ёсць, Мікалай... Ёсць ужо другі...

— Што ты сказала?

Мікалай не зразумеў яе намёку, але адчуў, што тут нешта не так проста, што з дзяўчынай нешта творыцца.

— Дык хто ж у цябе ёсць? — запытаў ён з абыякавым выглядам.— Тамаш на вайне, хто ж другі знайшоўся?

— О, каб Тамаш!

Гэты напамінак пра Тамаша канчаткова змяніў Лісавеціну душу. Хіба так было б, каб на месцы Мікалая быў Тамаш! І Лісавета выпусціла з рук засланку, якой хацела зачыніць печ, і зарыдала. Засланка са звонам грукнулася аб падлогу. Лісавета і сама асунулася б на дол, каб Мікалай не падхапіў яе. Ён ураз апынуўся каля печы, узяў Лісавету на рукі, занёс на ложак і пачаў песціць.

— Ну, дурненькая, ну што з табой? Хіба я цябе пакрыўдзіў? Я ж цябе люблю.

Ён цалаваў яе мокры ад слёз твар, які яна закрывала рукамі, цалаваў рукі і горача шаптаў:

— Харошанькая мая дзяўчынка, я ж цябе люблю, хіба ты не бачыш! А што доўга не быў, то хіба я вінаваты? Не любіць мяне твой бацька, а справы, каб зайсці да яго, няма. А сёння бачу: паехалі. Я нават кузню замкнуў, а ў мяне завозу поўна. Загрызе бацька! Я цябе ніколі не кіну, Лісаветка.

Ад яго слоў цяплела Лісавеціна сэрца. Раней ён так ніколі не гаварыў і не цалаваў так горача. Вусы яго калоліся, з рота смярдзела тытунём і гарэлкай, але Лісавета не прымячала гэтага: яна прывыкла да Мікалая, ад яго заўсёды так пахла. Яна думала, што ўсе мужчыны такія.

— Ну от бачыш, дурненькая! А ты надумала плакаць і млець. Нашто гэта, га?

— Хіба я надумала, Мікалай?..

— Ну дык чаго ж ты?

— Каб ты ведаў, як мне цяжка...

— Чаму ж я не ведаю. Ты падумала, што я цябе кінуў. Вядома, гэтулькі часу не бачыліся. Але ж хіба гэта мая віна? Я ж табе казаў, чаму не быў.

Ён высыпаў на падушку жменю цукерак, а сам пачаў закурваць.

— Еш, дурненькая, ды не думай ні пра што благое. Я цябе ніколі не кіну. От кончыцца пост, і пасля вялікадня пажэнімся. Забяру ў бацькі паўвалокі, аддзелімся. Грошы я маю і без бацькавых. Раз-два — і гатова, будынкі адразу пастаўлю.

Ён хваліўся, і Лісавецін твар святлеў пасля кожнага яго слова. Яна верыла яму і не верыла...

І ўсё роўна ён быў ёй любы...

Праз гадзіну Мікалай пачаў збірацца дамоў.

— А цяпер я пайду, Лісаветка. Трэба кузню адчыняць, а то бацька там звар’яцее. Ды і твае павінны скора прыехаць з Маргоў. А ты вечарам, як добра сцямнее, падыдзі да гумна. Як добра сцямнее, чуеш? Я цябе буду чакаць.

Лісавета ляжала як аплёваная. Стамленне ахапіла ўсё цела; думаць яна не магла, толькі адчувала, што цяпер ужо канчаткова загінула і выратаваць яе няма каму.

— Паперкі ад цукерак спалі, а то яшчэ бацька запытае, адкуль яны. Спалі, Лісаветка.

Ён надзеў шапку і, нават не зірнуўшы на Лісавету, павольна выйшаў з хаты.

Толькі цяпер Лісавета зразумела ўсё. Дык вось чаго ён прыходзіў. Ён не шкадуе яе сіроцтва, яе горкай маладосці, не думае пра яе бяду. Ён бярэ, што яму трэба, і ўцякае, як злодзей, нават не азірнуўшыся. Плакаць яна ўжо не магла. Усярэдзіне ўсё ссохла. Яна стала ненавісная сама сабе. Села на ложак, апусцелымі вачыма агледзела хату, але нічога не ўбачыла. Нібы аслепла... «Мама, мама! От што зрабілася з тваёй дачкой... А перад смерцю ты казала ей, каб даглядала брацікаў і татку. От як яна дагледзела іх... Яна сама сябе не магла дагледзець... Што ж мне цяпер рабіць, мамка, што рабіць? Навучы дурную дачку... Навучы, бо яна ўжо не ведае, як далей жыць, што рабіць... Гіне твая дачка, мамка, і няма ёй ратунку...»

Лісавета ўстала з ложка, падышла да кута, дзе віселі іконы, стала на калені і пачала маліцца. Малілася горача і доўга, не чула, што адранцвелі калені, але малітвы не прыносілі супакаення.

На дварэ тым часам неба ачысцілася ад хмар і зіхацела сонца. Яно праз вокны шырокімі палосамі цякло ў хату, і ў праменнях яго плаваў пыл. Са стрэх лілося цурком; такога капяжу не было яшчэ ў гэтым годзе. А на шыбе поўзаў матыль з цёмна-жоўтымі крыламі, аздобленымі буйнымі чорнымі кропачкамі. Адкуль узяўся гэты матыль, якому хацелася на волю, на сонца, каб распрастаць крылы і паляцець? Ён думаў, што на дварэ ўжо сапраўдная вясна, цёплае паветра, кветкі і зелень. Ён злаваўся на празрыстую цвердзь, праз якую ўсё відно, але ў белы свет яна не пускае.

Адкуль узяўся гэты матыль?..

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДЗЕВЯТЫ

Талімон з сынамі вёз з Маргоў дровы. Удзень стала яшчэ цяплей. Дарога была мяккая, каня не падгоніш. Няхай паўзе памалу, спяшаць няма куды. Сам бацька з Адамам ішлі ззаду, а Алесь важна сядзеў на возе, трымаў у руках лейцы. Што, хіба ён не ўмее кіраваць канём? Калі на тое пайшло, то ён і адзін бы прыехаў з такім возам дадому. Яму хацелася скарэй з’явіцца ў засценку, няхай паглядзяць хлопцы, як ён сам дровы вязе. Не кожнаму гэта ўдаецца — у Маргі па дровы з’ездзіць, ды яшчэ зімой! А хіба ў лесе ён нічога не рабіў? Усе дровы да воза перацягаў. Бацька з Адамам толькі збіралі і секлі галлё ды валежнік, а ён насіў да воза.

Як усё-такі добра ў лесе, нават зімой! Цішыня, хоць бы якая птушачка чырыкнула. Дрэвы стаяць нерухома, маўкліва, нібы аб нечым думаюць. А дыхаць так здорава і лёгка! Дамоў бы да вечара не паехаў, а то і пераначаваў бы. Толькі, вядома, не адзін. І каб есці было што, бо есці здорава захацелася.

У засценку Алесю не пашанцавала: ні аднаго хлопца на вуліцы. Дакажы ім цяпер, што ад Маргоў да самага дому канём кіраваў, ды не ззаду ў некага ехаў, а адзін усю дарогу! Не павераць...

На Сташэвічавым двары стаяў Андрэй. Бацька павітаўся з ім. Андрэй адказаў, але на Алеся не зірнуў. Іван, дык той бы хоць усміхнуўся. А каб усміхнуўся Андрэй, то Алесь аж падрос бы! Бо толькі на Андрэя хацеў быць падобны Алесь, як вырасце. Нікога не баяцца, быць самастойным, дужым, мужным. Бачыў Алесь з таварышамі, як Андрэй ля капліцы лупцаваў старога Халусту пугай. Варта яго!

Няхай бы Лісавета на двор выйшла, паглядзела, як Алесь на возе сядзіць, з лейцамі ў руках! Не проста трымаецца ён за іх, а канём кіруе! Любіў ён Лісавету моцна. Патурала яна трохі яму. Асабліва ў апошні час: і падкорміць нечым смачнейшым, і пагуляць пусціць не ў пору, і цукерак дасць. Гэта зусім было дзіўна. Цукеркі! Рэдка іх бачыў Алесь. Калі бацька ў месяц раз у Старочын паедзе ды цукерак ці абаранкаў прывязе, то якая гэта была радасць! Ого!

— Дзе ты, Лісаветка, цукерак узяла? — аднойчы запытаў Алесь.

— Маўчы, дурненькі...— Лісавета нібы спалохалася, пачырванела.— Шмойла ў засценку быў, анучы збіраў... То я за анучы табе купіла...

— Угу,— адказаў Алесь.

— Бо ты мяне слухаеш, брацік, і я цябе люблю. Толькі нікому не кажы... Ні тату, ні Адаму... Нашто, каб яны ведалі. Тата яшчэ сварыцца будзе...

— Не скажу нікому. А многа ў цябе цукерак?

Лісавета горка і неяк хваравіта ўсміхнулася.

— Адкуль жа многа, Алесік!

— Ты і сама пакаштуй іх! Смачныя!

Лісавета адвярнулася і нічога не адказала.

«І калі гэты Шмойла ў вёсцы быў? — думаў Алесь.— Чаму я не бачыў яго? Можа ён тады праязджаў праз засценак, як мы з хлопцамі на Клінавым лужку коўзаліся?»

І от бацька адчыніў вароты ў свой двор, а Алесь завярнуў каня і ўехаў. Так і чакаў, што Лісавета адчыніць дзверы з хаты і зірне на яго.

Не, не адчыніла. «Нешта робіць у хаце, не чуе»,— падумаў Алесь. Каля дрывотніка ён спыніўся. Адам хацеў выпрагаць каня.

— Братачка Адам! — залямантаваў Алесь.— Я сам выпрагу.

— Чакай, пакуль ты выпражаш не ўмеючы.

— Я ўмею, Адам! Тата, скажыце яму! Няхай я сам выпрагу!

Талімону не цярпелася. Нейкая трывога цягнула яго з лесу, а цяпер тая ж самая трывога цягнула ў хату... «Што гэта за насланне...» Але ён сказаў:

— Ну няхай сам Алесь выпража.

Пакуль Алесь распрагаў каня, Адам з бацькам скідалі з воза дровы і складвалі іх у дрывотніку. Якія там былі дровы! Галлё, ламачча рознае, крывое, няўдалае. Потым бацька павёў каня ў хлеў, а хлопцы кончылі апаражняць воз самі.

— Да вечара мы іх і пасячом,— сказаў Адам.

— Дзіва што!

— А тады складзём, няхай сохнуць летам пад паветкай.

Адам адчуваў сябе гаспадаром, і думкі яго былі гаспадарскія.

— Лісавета будзе рада,— дадаў Алесь.

Хлопцы склалі дровы, зацягнулі пад паветку сані і не заўважылі, як да іх падышоў бацька і загаварыў:

— Лісаветы няма дома. І хата не замкнута.

У голасе яго адчуваўся непакой.

— Яна можа на хвіліну да Алены выйшла,— сказаў Алесь.— Я пайду паклічу.

— Схадзі, сынок.

Алесь пабег да Сташэвічаў, а Талімон са старэйшым сынам пайшлі ў хату.

У хаце было як заўсёды: дол падмецены, усё прыбрана, але Талімон аглядаў яе так, нібы ні разу тут не быў. Нешта не тое было ў хаце, нешта не тое, але што, ён спачатку не мог зразумець.

— Дзе яна?.. Чаму яна не замкнула хаты?..

— Прыйдзе, тата! У Алены яна,— супакоіў бацьку Адам.

І тут вочы ў Талімона зрабіліся круглыя. Ён убачыў тое, чаго адразу не мог прымеціць: Лісавецін ложак быў змяты, і на ім ляжалі рознакаляровыя паперкі. Не верачы сваім вачам, ён падышоў да ложка і ўзяў у рукі адну паперку.

— Адкуль яны?! Хто тут еў цукеркі?..

Адам здзівіўся не менш за бацьку. І тут у памяці яго паўстаў той дзень, калі ён пасварыўся з Мікалаем Халустам. Тады Мікалай гаварыў з Лісаветай, нешта ёй абяцаў.

— Гэта можа Мікалай Халуста...— мімаволі вырвалася ў яго.

— Што?! — як звар’яцелы, крыкнуў Талімон.— Мікалай Халуста! Бяда, сын!.. Бяда прыйшла ў нашу хату!..

У гэты момант ад Сташэвічаў вярнуўся Алесь.

— Няма там Лісаветы. І не прыходзіла сёння.

Талімон і Адам стаялі як аглушаныя.

Алесь убачыў паперкі ад цукерак, памкнуўся нешта сказаць, але, зірнуўшы бацьку ў твар, асекся. Паперкі былі акурат такія ж, як і тыя, што давала яму Лісавета. Цукеркі ад Шмойлы, купленыя за анучы...

Праз паўгадзіны на Талімонавым двары сабраўся амаль увесь засценак. Людзі не месціліся ў хаце. Нежывая Лісавета ляжала на лаве, накрытая белай посцілкай. Яе вынялі з пятлі ўжо адубелую. Яна павесілася на гарышчы, на той самай вяроўцы, на якую вешала сушыць бялізну, калі на дварэ ішоў снег або выла завея.

Счарнелы ад гора Талімон стаяў ля дачкі як непрытомны і шаптаў пасінелымі вуснамі:

— Дачка мая... дачка мая... От да чаго ён цябе давёў... Забойца! Чаму ты не сказала мне? Хіба я дапусціў бы да такой бяды!.. А цяпер... Загінула наша хата...

Раптам ён пахіснуўся і абсунуўся на дол. Жанчыны кінуліся да яго.

У сенцах заходзіўся ад крыку Алесь. Ён хацеў некуды бегчы, але жанчыны яго перахапілі.

— Лісаветка!.. Лісаветка!..— у роспачы галасіў ён.— Лісаветка!..— Сухія яго вочы здзічэлі, ён ірваўся з рук старой Аксені і Яніхі.— Заб’ю!.. Заб’ю!.. Я заб’ю яго!

— Супакойся, дзіцятка... Бацьку свайго пашкадуй,— угаворвала яго Яніха і не магла даць ніякай рады.

— Звар’яцее хлопец, дзядзіна,— сказала яна старой Аксені.— Трэба мужчын пазваць, бо мы нічога не зробім.

— Каб ён паплакаў,— гаварыла Аксеня,— лягчэй бы яму было. А то ж слёз няма... Згарыць хлопец...

Да іх праціснуліся Сымон Ашакевіч і Ладымер Баран-Заяц.

Ля печы, уткнуўшыся галавой у кут, стаяў Адам. Вострыя, яшчэ дзіцячыя яго плечы ўздрыгвалі. Рыданні рваліся з грудзей.

Плакалі жанчыны. Мужчыны глядзелі панура і злавесна. Усе ведалі вінаватага, хоць ніхто не назваў яго імя.

Алена, з сіняком пад левым вокам, увайшла ў хату як п’яная. Спынілася каля лавы, на якой ляжала Лісавета, падняла посцілку, зірнула на мёртвы пакалечаны твар дзяўчыны і самлела.

— Каб я ведаў... Каб я ведаў...— шаптаў Талімон, ледзь стоячы на нагах, сам мала падобны на жывога чалавека.

— Каб мы ведалі, што нас чакае! — прамовіў Сымон Ашакевіч.

Андрэй бачыў, што Талімон павёз дровы з Маргоў, і падумаў, што заўтра і сам паедзе з Іванам на дзвюх фурманках ды прывязе на лета ламачча. На дварэ было так хораша, што не хацелася ісці ў хату. Цеплыня. Са стрэх лілося цурком. Нават птушкі адчувалі надыход вясны. На таполях, што раслі на завулічных агародах, ад самай раніцы не змаўкалі вароны. Колькі іх распладзілася ў засценку! На кожнай таполі па дзесятку гнёздаў. Б’юцца між сабой, а ўлетку будуць куранят красці. Глупства рознае лезла ў галаву, хоць бы пра гэтыя вароны. Думаў не як дарослы чалавек, а як падлетак ці зусім хлопчык. Хадзіў па двары, зграбаў гной, сена, што нацерушылася з вазоў, падбіраў палянякі дроў. Снег асядаў і раставаў, і ўвесь бруд, прысыпаны ім з пачатку зімы, цяпер агаляўся.

Нечакана з’явілася думка пра Тамаша. Ліст ад яго нядаўна атрымаў. Пісаў Тамаш, што вязуць іх к чорту ў лазу, аж у самы Кітай, у нейкую Маньчжурыю. На вайну. Японцаў шапкамі закідваць. Тамаш вельмі рады, што разам з ім і Марцін Крываблоцкі. Ён — ротны фельчар. Марцін паклон Андрэю перадаў. «Не забудзь пра нашу гаворку, Андрэй»,— напомніў у канцы ліста Тамаш. Добра яму пісаць: «Не забудзь»... А тут галава трашчыць ад сваіх клопатаў... Ды каб Тамаш тады п’яны не быў... А то ж прывалокся з Чыжэвіч як бот.

— Андрэй...— пачуў ён прыглушаны голас.

Талімон стаяў насупроць. Андрэй не пазнаў суседа.

Што з ім зрабілася? Толькі што дровы вёз па вуліцы і от стаіць састарэлы, згорблены. З вачэй цякуць слёзы, а сам не можа вымавіць слова.

— Бяда ў мяне... Гора, гора... Прыйдзі, Андрэй... Не магу адзін. Маме скажы...

І пайшоў, хістаючыся, як п’яны, не бачачы сцежкі, як сляпы.

«Якая бяда? Чаго ён не можа адзін?» — ліхаманкава думаў Андрэй, ідучы ў хату.

— Мама! Ідзіце да Талімона. Там нейкае няшчасце.

— Якое няшчасце?

— Не ведаю. Хадзем скарэй. Ён прасіў...

Андрэй не бачыў, як пасля яго слоў здрыганулася і пабялела Алена, бо адразу выйшаў з хаты.

Ён памог Талімону зняць Лісавету з пятлі, знёс яе з гары, а сам пашыбаваў дадому. Усярэдзіне ўсё ў ім кіпела.

Калі ён адчыніў дзверы ў хату, Алена нібы чакала яго. Яна стаяла гатовая да ўсяго, нават самага горшага, і гэта крыху астудзіла Андрэя. Ён спыніўся каля парога і зірнуў на сястру так што яна закалацілася.

— Ссука!

— Андрэй!..

Ён наступаў на яе як навальніца.

— Андрэй!..— дзікім голасам закрычала Алена.— Што ты хочаш са мной зрабіць?

Яна пасінела ад жаху.

Ён размахнуўся, і дзяўчына адляцела ад ложка, як сноп, павалілася на дол. Андрэй не зірнуў на яе.

Праз хвіліну ён крочыў па засцянковай вуліцы.

«Забіць, гада... Толькі забіць... Смерць за смерць! А Тамаш? Што яму напісаць? Што недагледзеў, часу не было?.. А хіба можна было дагледзіць? Хіба пільнаваць дзень і ноч... Такога злодзея ўпільнуеш!..» І нянавісць, страшэнная нянавісць запаланіла яго ўсяго.

Да Талімона беглі людзі — жанкі, мужчыны, і Андрэй нават не здзівіўся, што ў засценку так скора ўведалі пра Лісавеціну смерць. Можа таму, што ва ўсіх была на ўме Лісавета, ніхто і ўвагі не звярнуў на Андрэя, які быў падобны на вар’ята.

Сымонава Аўдоля і Нарбутовічава Міхаліна ішлі дамоў. У Сымоніхі дома асталіся дзеці, а Міхаліне не цярпелася расказаць каму-небудзь пра ўсё, што яна бачыла і чула ў Талімонавай хаце.

— От да чаго даводзіць распуста! — гаварыла яна Аўдолі.— Падумаў бы нехта, што такое смаркатае хлопцаў прымае і паспела ўжо чэрава нагуляць!

— Пабойся ты бога, Міхаліна! — адказала Аўдоля.— Хто гэта распуста? Лісавета? Ды яна яшчэ дзіця была!

— Во, дзіця! А з хлопцамі ж спала! Добрае дзіця, калі мужчыну ў ложак прымае! Свет настаў!

— Халуста Мікалай згубіў яе. Ашукаў дзіцянё, злодзей.

— Халуста? А хіба Янаў Тамаш не хадзіў да яе? То і прыйшлі да Талімона ўсёй сям’ёй. На Мікалая Халусту віну зваліць. Як толькі што якое, то адразу Халуста. А мо і не Халуста!

— Нешта ты абараняеш яго.

— А мне ўсё роўна, ці Мікалай Халуста ці Тамаш Сташэвіч. Я не сварылася з Халустамі, нічога з імі не дзяліла, то нашто мне на іх брахаць, як іншыя са злосці брэшуць.

Аўдоля зразумела намёк.

— І я з імі нічога не дзяліла, а што яны зладзеі і душагубы, то ўсе ведаюць. І Шымковічаў згубілі і Хмялеўскага...

— Ай госпадзі божа мой! Тое адно, а гэта другое... Калі дзеўка не захоча, то хлопец не возьме. Гэта я добра ведаю!

— Мабыць, па сабе, суседка, ведаеш...

Міхаліна гатова была рынуцца на Аўдолю з кіпцюрамі, бо тая вельмі трапна пацэліла ў слабое Міхалініна месца. Саграшыла некалі Міхаліна дзеўкай будучы, і не мог Лявон адразу забыць гэта. У першы год пасля вяселля нямала паспытала яна Лявонавых кулакоў. Яшчэ і цяпер, калі пачнецца сварка, то Лявон іншы раз і выкіне жонцы ў вочы мінулае.

— Гэта можа ты такая! — закрычала яна, пасінеўшы ад злосці.— Бо ўсе вы, галата, такія, як сабачая гайня.

— Колькі я з Сымонам жыву, то ён мяне ніколі пальцам не крануў. А як ты на прыгрэбіцы галасіла, то людзі чулі не адзін раз.

— І ты чула?

— Чула.

— Цьфу, цьфу, цьфу! От дзе праўда, людзі добрыя! Паскудніца ты! Гадаўка!.. Падла здохлая!

Яна склала дулю, паказала яе Аўдолі.

— На табе, на табе, на табе! — і пабегла ў свой двор.

Мікалай Халуста збіраўся зачыняць кузню. Пакуль быў у Лісаветы, завознікі раз’ехаліся, мабыць, думалі, што яго няма дома. Доўга чакаў, можа хто прыедзе. Горан распаліў, пакаваў крыху, але ніхто не з’явіўся. Мікалай папырскаў вадою на вуголле ў горне, паклаў на паліцу сваё кавальскае начынне. Настрой у яго быў добры,.ён пачаў насвістваць кракавяк, а сам думаў, ці прыйдзе сёння Лісавета да гумна. Вядома, прыйдзе, нідзе не дзенецца. Там, у Талімонавых кулях, што стаяць пад страхой, будзе цёпла. Нічога, скора вясна, тады будзе прасцей...

Раптам Мікалая нешта кальнула ў сэрца. Чаму яна сёння была не такая, як мінулыя разы? Чаго яна плакала? Гэта, вядома, глупства. Ці доўга дзяўчыне заплакаць, ды яшчэ такой маладзенькай і дурненькай... А чаго яна пачала млець каля печы, калі засланку з рук выпусціла? Гэта горш... А што яна гаварыла? Што мае другога? Ну, гэта зусім глупства! Каго — другога? Хто ў яе знайшоўся другі? Не, тут нешта не тое... Не тое... Настрой у Мікалая пачаў ападаць. Яна сказаць нешта хацела.

Мікалай узяў мятлу і пачаў месці кузню. У гэты самы момант і з’явіўся Андрэй. У Мікалая выпала з рук мятла, калі ён убачыў каля парога Андрэеву постаць. Не ад страху, ад нечаканасці. Сташэвіч ніколі не быў у Халуставай кузні. З кожнай патрэбай ездзіў у Чыжэвічы.

Мікалай не помніў, стаяў Андрэй каля парога ці адразу ўварваўся ў кузню, бо адчуў страшны ўдар у грудзі і імгненна апынуўся пад мехам на кучы жалезнага лому. Ён выскачыў адтуль ашалелы ад злосці і схапіў молат, але ўдар пад вуха зваліў яго з ног. Ён узняўся са страшэнным болем у галаве, амаль глухі, і рынуўся на Андрэя па-бычынаму — галавой наперад. Андрэй сунуў яму кулаком у ніжнююю сківіцу, і ён абсунуўся на калені.

— Т-ты... забіць мяне прыйшоў? — хрыплым голасам запытаў ён, выплёўваючы з рота кроў.

— Забіць.

— За што?

Андрэй зірнуў на акрываўлены Мікалаеў твар, падбітыя губы, і нешта падобнае на жаласць шавяльнулася ў яго душы. Але ён адразу прагнаў гэтае прыкрае адчуванне. Перад ім стаяў акрываўлены забойца і душагуб.

— За Лісавету!

— За Лісавету? Яна не твая...

— І не твая! Яна ўжо нічыя! Нічыя, чуеш, сукін сын! Яе вынялі з пятлі мёртвую! Гэта ты ўвагнаў яе ў пятлю!

Андрэй размахнуўся, але калі зірнуў на бездапаможны і разгублены твар Мікалая, рука яго апусцілася.

— Бі! — крыкнуў Мікалай.— Забівай!

Андрэю хацелася плюнуць яму ў твар.

— Не выкрыўлівайся, сволач! Можа яшчэ заплачаш?

— Бі! — крычаў Мікалай, пырскаючы крывавай слінаю.— Бі! Але я не хацеў гэтага!

— Не хацеў! Яна грубая была! Дзве душы загубіў, забойца!

— Грубая...— Мікалай абапёрся на кавадла.— Дык от хто ў яе другі! — прашаптаў ён.— От хто другі... Чаму яна не сказала мне... не прызналася?

Андрэю было дзіўна, што гэты, па сутнасці не чалавек, а звер, раптам абвяў і стаў такі бездапаможны, што адмовіўся ад бойкі. Ды і ў самога Андрэя раптам знік запал, не мог ён біць чалавека, які не супраціўляецца.

— Не прызналася? Табе? Ты плюнуў бы на яе, як пляваў ужо не раз на многіх такіх.

— Не плюнуў бы. Ажаніўся б... Яна не такая, як тыя.

— Сволач! Можа заплачаш?

— Сціхні, бізун! — раптам зароў Мікалай, ашчэрыўшы драпежны рот.— Я яе любіў!

— Як воўк аўцу.

— Ты напаў на мяне знянацку, з-за вугла,— не зважаючы на Андрэевы словы, крычаў Мікалай.—А то не выйшаў бы з кузні! Пластом бы лёг тут ля парога!

— Ведаў ты, што я не з дабром да цябе іду. І не знянацку напаў. Гнілы ты яшчэ Халуста, каб забіць мяне. Гнілы! І аб такога паскудніка рукі свае апаганіў!..

Андрэй павярнуўся і, не аглядаючыся, пайшоў з кузні. Ён не бачыў, што Мікалай ускочыў з месца, зірнуў яму ўслед, схапіў молат і рынуўся да дзвярэй. Але невядомая сіла прыкавала яго да парога. У вачах стала зелена. Ён шпурхнуў молат вобземлю, замкнуў кузню і, не заходзячы дамоў, павалокся ў Чыжэвічы.

Андрэй ішоў і думаў. Нашто гэта было і каму гэта трэба?! Што ён даказаў Мікалаю? Што дужэйшы за яго? Якое глупства! Хіба кулакамі трэба ваяваць з Халустамі? Дурань тысячу разоў. А што скажа Якаў? Папракне і пасмяецца. Нічому ты не навучыўся, Андрэй Сташэвіч, хоць чытаеш кнігі і газеты, размаўляеш з разумнымі людзьмі. Кулакамі змагаешся. Чорт ведае чаго нарабіў...

На дварэ проста парыла. Снег увачавідкі асядаў. Пад ім ужо была вада. Неба, укрытае хмарамі, было нейкае злавеснае, як алавянае. Што за дзень! Да паўдня радасці не было канца, а цяпер змрок, безнадзейнасць, не глядзеў бы вакол сябе.

«Алену ўдарыў,— думаў Андрэй.— Зарабіла, вядома...»

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАТЫ

У хаце нікога не было, акрамя Івана, які нядаўна прыйшоў з Чыжэвіч. У Андрэя быў такі цяжкі настрой, што не хацелася нічога ні гаварыць, ні думаць. Усярэдзіне ўсё калацілася. Ён сеў каля стала і пачаў закурваць. Пальцы дрыжалі, як у хворага, цыгарка не хацела згортвацца. Моўчкі сядзеў і Іван, паглядаючы на Андрэя.

На дварэ пачало вечарэць. І без таго хаўтурны дзень зусім пахмурнеў. Пара было даглядаць на ноч скаціну. Андрэй ужо хацеў сказаць пра гэта Івану, калі раптам у сенцах бразнулі дзверы.

Не чакаў Андрэй Ладымера Барана-Зайца, але ў хату ўвайшоў ён. Андрэй нават здзівіўся трохі, бо з таго часу, як адпраўлялі Тамаша ў войска, ён не бачыў Ладымера. У зубах Ладымер трымаў сваю нязменную люльку, якая даўно патухла, і дарэмна ён ёю пыхкаў.

— Ці добры дзень, ці добры вечар,— не выпускаючы з рота люлькі, павітаўся Ладымер.— Такое надвор’е, што не разбярэшся.

Не чакаючы адказу, ён, як дома, падышоў да печы і пачаў у пячурцы варушыць попел.

— Э-э, такі ж няма жару. Патухлі ўсе вугалі, сатлелі. Значыць, такі вечар.

— Вазьмі запалкі,— сказаў яму Андрэй.

— А добра ты кажаш.

Ладымер сеў, прыкурыў сваю люльку і смачна зацягнуўся. У люльцы нешта сіпела, пішчала, хлюпала, дым з яе валіў, як з кастра, смярдзючы, цяжкі. Бедны Іван спачатку закашляўся, потым пачаў чхаць.

— Моцны тытунь,— сказаў Ладымер і запытаў у Андрэя:

— То скажы ты мне, што гэта будзе? Што гэта пачало рабіцца ў нашым засценку? Гэта ж не тое, што ты, скажам, зайца ў Маргах застрэліў ці, скажам, казу... Гэта ж ты дзяўчыну ў пятлю ўвапхнуў, і табе за гэта нічога-нічагусенькі?

— Пра каго ты, Ладымер?

— Хіба ты не ведаеш? Пра таго злодзея, каб ён сабе вочы ў кузні выпаліў ці, скажам, рукі і ногі паадбіваў... Пакуль іх у засценку не было, то і бяды не было. І я думаю: ці гэта канец! І ў мяне, скажам, дачка расце, і ў цябе сястра, ці мала дзевак у засценку! То хіба ў Халустаў сумленне ёсць, ці яны людзі? Ён, скажам, гад, па-добраму не возьме, то возьме сілай, напралом... Уга, такі гад! Каб дзе стрэў яго на вузкай сцежцы, скажам, у Маргах, ды зарад у чэрава — і справа з канцом.

— Эх, Ладымер! Халуста табе не заяц. А за забойства катарга ці вісельня.

— То чаму яму ні катаргі, ні вісельні? Для яго закон другі?

— Другі, Ладымер. Ды па цяперашніх законах такая справа і суду не падлягае.

— Не падлягае, кажаш?

— А хто дакажа, што праз яго Лісавета павесілася?

— Усе ведаюць!

— А хто бачыў? Ты бачыў?

— Не...

— От табе і ўвесь закон.

Ладымер зноў прыпаліў люльку, бо яна вельмі часта патухала, і трохі памаўчаў.

— А каб мы ўсім засценкам сабраліся і прыгаварылі: выселіць яго, скажам, з вобчаства. Хіба ты з Тамашом не вязаў яго! Яны не толькі паміж сабой рэжуцца. Ды ліха іх бяры, няхай, скажам, рэжуцца. Дык яны ж засценак усмаляць, людзей пакалечаць. Яны, скажам, вылюдкі... Вунь мая дачка, як рака разліваецца, галосіць. Гэта ж яна кажа, што Лісавета і Тамашу ў вока кінулася. А гэты воўк бачыш чаго нарабіў.

Напамінак пра Тамаша рэзнуў Андрэя па сэрцы.

Ён не думаў, што пра Тамаша і Лісавету ведае яшчэ нехта акрамя яго. Аказваецца, усе маладыя ведаюць, а ён нават не думаў пра гэта, пакуль не прызнаўся сам Тамаш. Сядзеў увесь час дома, як барсук у нары, а жыццё сабе ішло і ішло...

— Мы ж такі шляхта, дваранства, скажам,— гаварыў далей Ладымер, пыхкаючы сваёй люлькай, ад якой ішоў страшэнны смурод, і Андрэй з горкай усмешкай думаў: «Эх, дваранін, дваранін... Не па-дваранску ты пахнеш...»

— Дык от... паехалі б у Слуцак да прадвадзіцеля. Расказалі б яму пра ўсё... Толькі, скажам, людзей трэба выбраць хадавых, разумных. От, скажам, хоць бы і цябе, Андрэй.

— Не гавары глупства, Ладымер. З такімі дваранамі, як мы з табой, прадвадзіцель гаварыць не захоча. Той цяпер дваранін, хто багацце мае.

— Скажам, Халуста?

— Ён большы дваранін, чым мы з табой.

У хаце пачало цямнець.

— Іван,— сказаў Андрэй,— ідзі ўпраўляйся па гаспадарцы. Мабыць, сёння нам прыйдзецца і свіней карміць.

Іван пачаў апранацца. У гэты час ад Талімона прыйшла маці. Яна павіталася з Ладымерам і сказала:

— Талімон да бацюшкі пайшоў. Трэба заўтра пахаваць Лісавету, але... бог яго ведае...

— Не захоча поп яе адпяваць,— пыхнуўшы люлькай, сказаў Ладымер.— І на могілках хаваць забароніць.

Гэта ведалі ўсе. Пра гэта і хацела сказаць Андрэю маці. Ведаў і сам Андрэй такую бяду, але па-сапраўднаму зразумеў яе толькі цяпер. Жыла дзяўчына, нікому нічога не вінаватая, з яе наздзекаваліся, давялі да смерці, а пахаваць як чалавека не даюць. Яе можна закапаць у зямлю як скаціну. Андрэй разумеў, што Талімону перажыць такое не лягчэй, чым смерць дачкі. І ён жахнуўся. Не, большага гора нельга і прыдумаць для чалавека, чым тое, што напаткала Талімона. Нават не памянеш дачкі па-людску, на магілу яе не сходзіш, бо пахаваюць яе не на могілках, а недзе збоку, за могілкамі. А хіба яна зрабіла нешта такое, што не варта чалавечага пахавання? Гэтыя думкі ўскалыхнулі Андрэя, ён падняўся з лавы і пачаў хадзіць па хаце.

— Я, Андрэй, бачу, што і ты ўвесь загарэўся,— гаварыў Ладымер.— А я адразу падумаў, што смерць дачкі — не апошняе Талімонава гора. Будзе яшчэ і клопату і турботаў, пакуль пахавае яе. Трэба нешта рабіць, Андрэй.

— Што рабіць? Што я або ты можам зрабіць? І чаму ты да мяне прыйшоў? Хто я такі? Мяне і гаспадаром у Малінаўцы не лічаць. Можа Нарбутовіч ці Мартыневіч нешта зрабілі б. Такі ж Мартыневіч член царкоўнага савета.

Ладымер выпусціў цэлую хмару дыму і плюнуў.

— Не! Тады няма людзей у нашым засценку. Стары Юстынь, скажам, так не гаварыў бы. Ён бы і не ўспомніў Нарбутовіча і Мартыневіча.

— Тут і мой бацька не зрабіў бы нічога.

— Ён бы да папа схадзіў. І поп яго паслухаў бы. Бо, скажам, усяму засценку будзе сорам, калі мы гэтую няшчасную дзяўчыну, як сабаку ў зямлю закапаем.

— А мяне поп не паслухае.

— Паслухае, бо баіцца.

Першы раз за адвячорак Андрэй зірнуў на Ладымера іншымі вачыма, бо спачатку не верыў, што той гаворыць ад шчырага сэрца. «Ды ён жа добры чалавек»,— падумаў Андрэй. Не, ён не чакаў такога ад Ладымера Барана-Зайца — хлуса, выдумшчыка, крыху легкадумнага, не вельмі разумнага і не вельмі сумленнага.

— Пабачым, што скажа Талімону поп.

— От гэта ўжо іншая гаворка! — узрадаваўся Ладымер.

Маці тым часам пачала рыхтаваць свінням і ўвесь час прыслухоўвалася да мужчынскай размовы.

— А як жа ноч, мужчыны? — запытала яна.— Трэба ж, каб нехта пастаяў каля нябожчыцы, псалтыр пачытаў. Гэта ж было б усё роўна як і адпяванне, калі поп не захоча хаваць.

Мужчыны маўчалі, не ведаючы, што адказаць.

— Можа Гарасіма папрасіць? — нясмела запытала маці.

— Калі ён згодзіцца,— не пярэчыў Ладымер.

— Згодзіцца,— упэўнена сказаў Андрэй.

— То я занясу свінням х схаджу да яго.

Старая падхапіла вёдры і пайшла з хаты.

На дварэ тым часам змерклася, а ў хаце зусім сцямнела. Андрэй зняў з цвіка лямпу, што вісела пад бэлькай, павесіў яе над сталом і запаліў. Ладымер усё пыхкаў люлькай, зрэдку падсыпаючы ў яе тытунь і прыпальваючы. У хату прыйшоў Іван.

Андрэй думаў, што ў мінулыя дні шарай гадзінай прыемна было от так пасядзець у хаце, не запальваючы лямпы, падумаць або пагаварыць, успомніць мінуўшчыну, паслухаць пра чые-небудзь смешныя прыгоды або цікавую бывальшчыну. А сёння быў іншы настрой. І ён загаварыў:

— Некалі Тамаш казаў мне, што маці яго гаварыла, нібы ў Жывіцах спрадвеку не было пажараў, а ў Малінаўцы байструкоў. Байструка такі не будзе ў Малінаўцы, затое адбылося самагубства, і надоўга яно астанецца ў памяці. А па-мойму — лепш жывы байструк, чым самагубства... Я, Ладымер, чалавек не баязлівы, і нялёгка мяне чым-небудзь расчуліць, але калі я вымаў Лісавету з пятлі, то, павер, гатовы быў бразнуцца там на гары, як жанчына, страціўшы прытомнасць. А потым мяне ўзяла злосць.

— Дзіва што! Калі, скажам, чалавек памёр сваёй смерцю, то хоць і шкада яго, але ведаеш, што гэта законная смерць. Яна нікога не міне. Але калі чалавек жывасілам загубіў сябе, то гэта смерць не законная. Ёсць вінаваты.

Андрэй ледзь не ўсміхнуўся, пачуўшы пра законную і незаконную смерць, аднак яго здзівіў і ўразіў своеасаблівы погляд Ладымера на самагубства, у асноўным усё-такі правільны. «Глядзі ты на гэтага дзівака, хто ад яго чакаў такога! Як пачне расказваць пра зайцоў, як бараноў, дык за бакі можна хапацца ад смеху...» — думаў Андрэй.

У гэтую хвіліну ў хату ўвайшлі маці і Гарасім Жукоўскі з кнігай пад пахай.

— Добры вечар! — павітаўся ён і падаў руку Андрэю і Ладымеру.

— Сядайце, пане Жукоўскі,— запрасіў Андрэй.

— Не, дзякуй. Садзіцца я не буду... Я вам от што скажу, пане Сташэвіч. Я вельмі не люблю гэтага папа... Я вам і раней казаў... П’яніца, бабнік, карцёжнік. Які ён свяшчэннік! І я рады ўсю ноч чытаць псалтыр над гэтай няшчаснай. Я нават магу адпець яе на могілках, бо ўсю царкоўную службу ведаю лепш за гэтага папа. Але я не маю права. От гэта галоўнае... І калі ён пачне да мяне чапіцца за сённяшнюю ноч, то вы мяне, ну... вы за мяне слова закіньце.

— Ды не бойся ты, святы ду...— сказаў Ладымер, не падумаўшы, і трохі сумеўся. Зразумеў, што не варта было так няўдала ўтыкацца ў гаворку.— Не бойся, пане Жукоўскі,— ён пыхнуў люлькай.— Не бойся! Мы за цябе ўсім засценкам станем. У мяне, калі на тое пайшло, стрэльба ёсць. Зайцоў я без промаху б’ю...

Ладымер зразумеў, што зноў загаварыўся, і змоўк. Гарасім зірнуў на яго без злосці, але і без прыязні.

— Што мне ваша стрэльба, пане Некрашэвіч! Зайцоў яна б’е без промаху, ну і няхай б’е, а нам яна без карысці. То я пайду да Талімона, пара ўжо, скора змеркне.

— Пачакайце, Гарасім, і я з вамі пайду, там жа дзеці адны,— пайшла за ім старая Аксеня.

Калі яны выйшлі, Ладымер па-змоўніцку зірнуў на Андрэя і ўхмыльнуўся.

— А я траха дурнем не абазваў яго.

— Ды яшчэ святым. Але ж ён на цябе не пакрыўдзіўся.

— Бо яго так увесь засценак заве. Але, мабыць, не такі ўжо ён і дурань, бо каб я так абазваў Лявона Нарбутовіча, то ён на мяне з кулакамі кінуўся б.

Потым прыйшла Алена. Твар яе быў захутаны так, што віднеліся толькі вочы і нос. Яна моўчкі распранулася і, не зняўшы хусткі, адразу палезла на печ.

Андрэй думаў, што можа ён і няправільна зрабіў, вытнуўшы сястру, але не раскайваўся, хоць і ведаў, што сённяшні дзень надоўга сапсаваў іх адносіны. А можа і назаўсёды.

Ладымер тым часам не пакідаў курыць, і добра было, што люлька яго часта патухала, а то ў хаце нікому не было б месца.

Андрэю хацелася, каб Ладымер ішоў дамоў, але гэты чалавек упарта не хацеў ісці, нібы ў яго свае хаты няма і няма дзе пераначаваць.

— Можа хочаш есці, Іван? — знарок запытаў Андрэй, каб Ладымер зразумеў, што і яму пара ўжо ісці вячэраць. Але Ладымер нічога не зразумеў, а Іван адказаў:

— Потым.

Андрэю здавалася, што сённяшні дзень доўгі і цяжкі, як галодны год. Гэтулькі ўсяго адбылося за такі кароткі час. Не за дзень, а толькі за паўдня. І ўсё прайшло, як у цяжкім сне ці ў трызненні, калі ляжыш хворы, спалены гарачкай, і на цябе накачваецца нешта незразумелае, нейкая жудасная навала, і ад яе ніяк нельга выратавацца. Ды ён і адчуваў сябе хворым, балела ўсё цела, нылі косці, а ў галаве стаяў туман. Яму здавалася, што на дварэ не менш як поўнач, а можа і пазней, і здзівіўся, калі ў хату ўвайшоў Талімон. Толькі глянуўшы на гэтага чалавека, Андрэй зразумеў, што на дварэ нядаўна сцямнела, і адчуў сябе лягчэй. Аднак стамленне не пакідала, нібы цэлыя суткі варочаў калоды. Ніколі ў жыцці так не стамляўся, не адчуваў сябе дрэнна, хіба толькі як памёр бацька.

Талімона нельга было пазнаць: вочы запалі, і ў іх свяціўся не толькі страшэнны жаль, але і неймаверная безнадзейнасць. Чалавек зусім счарнеў, Сагнуўся. Ён цяжка сеў на лаву і схіліў галаву.

— Ну то што вы выхадзілі, дзядзька? — запытаў Ладымер.

Талімон махнуў рукой.

— А што ён кажа?

— Ён і гаварыць не хоча...

— Як гэта не хоча? — здзівіўся Ладымер.

— Не магу, кажа, от і ўсё...

— Ну і гад! Гэта ўжо гад дык гад!..

Ладымер, мабыць, вельмі расхваляваўся, бо пайшоў да печы, выбіў аб прыпечак усё, што было ў яго люльцы, усунуў яе ў кішэню, плюнуў у кут, дзе стаялі ажагі, і рашуча падышоў да Андрэя.

— То што будзем рабіць?

Андрэй ведаў, што зробіць усё, што можа, усё, што ў яго сіле.

— Пайду да Сулкоўскага сам,— прамовіў ён.— Пагавару. За горла яго не возьмеш... Таварыша ў мяне няма. Каб быў Марцін Крываблоцкі, той бы знайшоў рады папу. Не ведаю, што я даў бы, каб Марцін быў дома.

У Талімона на нейкі момант у вачах успыхнула надзея. Ладымер зноў палез у кішэню і дастаў люльку.

— Слухай, Андрэй,— прамовіў ён.— Яму трэба добрую чарку паставіць. Ён, скажам, так... у карты прагульваецца, а выпіць няма за што. Гарэлку ж ён любіць больш, чым кот смятану.

— Не тое ты гаворыш, Ладымер. Выпіць з ім, вядома, трэба, ды яшчэ на заўтра пакінуць, але гэта тады, калі будзе зроблена справа. А адразу ў хату з гарэлкай не пойдзеш.

— Маўчы ты! Ён, калі знюхае, што ў цябе ў кішэні гарэлка, то сам за табою пабяжыць, як сабака за косткай.

Тут Ладымер запусціў руку ў кішэню, выцягнуў адтуль самаробны кашалёк, такі стары і выцерты, што невядома, з чаго ён зроблены, са скуры ці з анучы, развязаў яго і выняў спачатку адзін рубель, потым другі, потым трэці. Рублі былі такія ж старыя, як і кашалёк. Ладымер пакруціў іх каля носа, каб лепш разгледзець, і працягнуў Андрэю.

— Бяры, Андрэй. Трэба, каб у кішэні грошы былі. Ісці без грошай да гэтага чортавага папа нельга.

Андрэй бачыў, як нялёгка Ладымеру расстацца з гэтымі пакамечанымі рублямі, якія немаведама колькі ляжалі ў кашальку. Аднак жа ён перамог сябе, аддае свой небагаты леснікоўскі набытак, які, напэўна, хаваў і ад жонкі, каб у Старочыне ці ў Слуцку, калі занясе яго туды бог, смела выпіць чарку з сябрамі. У горле ў Андрэя нешта заказытала. Ён адвёў Ладымераву руку і сказаў:

— Хопіць у мяне грошай, каб напаіць папа. Не грошы мне трэба, Ладымер, а таварыш. Марцін Крываблоцкі мне цяпер... Або хоць другі хто...

— То можа Ян пайшоў бы?

— Нельга нам, абодвум Сташэвічам, ды яшчэ братам, ісці.

— Ну то я пайду! — раптам узгарэўся Ладымер.— Не вялікі я гаварун, але калі, скажам, што якое, то па слова ў кішэню не палезу. Як ты думаеш?

— Ну, вядома...

Ладымер паспешліва закруціў свой кашалёк, запхнуў туды, дзе ён быў дагэтуль, і схапіўся за шапку.

Не вельмі быў рады Андрэй такому таварышу, але калі не было лепшага, то добра быў і гэты. Ён пачаў апранацца.

— Пачакайце, суседзі... Я па грошы дадому схаджу,— прамовіў Талімон такім голасам, нібы толькі прачнуўся пасля цяжкага сну.

— Потым, дзядзька,— адказаў Андрэй.— Нам некалі чакаць.

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАЦЬ ПЕРШЫ

Тая ноч надоўга асталася ў Андрэевай памяці. Часта ўспамінаў яе і Ладымер. Усю дарогу ад Малінаўкі да Чыжэвіч іх мачыў дождж. Быў ён дробны, але густы і спорны. Пад нагамі таксама хлюпала. Невясёлая была дарога, бо Андрэй не меў надзеі, што з іх хадзьбы нешта выйдзе.

Папа Сулкоўскага яны засталі дома. Ён прыняў іх вельмі непрыветна, на Ладымера нават не зірнуў, нібы той не чалавек, а пустое месца. Ладымеру гэта вельмі не спадабалася: мог поп быць са шляхціцам трохі ветлівейшы; ён ужо выцягнуў з кішэні сваю люльку і тытунь, але Андрэй таўхануў яго локцем, і ён хоць і нехаця, але схаваў свае курцоўскія прылады.

Гаворка вялася ў кухні, бо поп не запрасіў сваіх парафіян у пакоі; можа таму, што абодва былі мокрыя, а з ботаў нацяклі на падлогу цэлыя лужыны бруднай вады.

— Скажыце, Сташэвіч, а вы што маеце да гэтай дзяўчыны? Ці можа ваш таварыш мае? — з’едліва запытаў поп.

Ладымер фыркнуў і надзьмуўся, а Андрэй трымаў сябе ў руках.

— Я, айцец Сцяпан, самы блізкі сусед Талімона Бялькевіча. Ведаю гэтую сям’ю з малых год. Гарэтная сям’я, і мне шкада яе. Калі пахаваць дзяўчыну без адпявання і не на могілках, то бацька не перажыве такога гора. Астануцца сіраты. Вы свяшчэннік, пачуццё жаласці ў вас павінна быць.

— Пачуццё жаласці! Дорага б яно мне каштавала гэты раз! Беззаконіе! А Талімон Бялькевіч сам быў у мяне, і я яму растлумачыў, што беззаконія рабіць не магу.

Тут не стрымаўся Ладымер:

— Беззаконіе! Ды вы, бацюшка, гаварыць з ім не захацелі. От гэта ўжо беззаконіе.

Поп не мог пакінуць гэтых слоў без увагі.

— Вы мяне абражаеце, Некрашэвіч, і я мог бы паказаць вам на дзверы, але я гэтага не зраблю... Я гаварыў з Бялькевічам, колькі было трэба. А вам зусім няма чаго мяшацца ў гэтую справу.

«Не мог памаўчаць і ўсё сапсаваў»,— падумаў Андрэй пра Ладымера.

— Не, айцец Сцяпан, не тое кажаце,— загаварыў ён.— Вы нас адразу абразілі, мы змоўчалі... А ў справу гэтую мы павінны былі ўмяшацца, бо такое пахаванне будзе ганьбай для ўсяго засценка. І каб мы маглі, то знайшлі б таго, хто вінаваты ў смерці гэтай дзяўчыны. Дзіцяці, можна сказаць... Бо мы ведаем гэтага злачынцу. Вельмі шкада, што людзі адукаваныя, тыя, хто абавязаны стаяць на варце чалавечых законаў, разважаюць не так, як трэба.

— Вы гаворыце пра мяне, Сташэвіч?

— Пра вас.

Поп усміхнуўся.

— Што вы за чалавек, Сташэвіч? — прамовіў ён.— Не разумею. Гаворыце вы разумна, я нават здзіўлены, а дзейнічаеце неразумна. Хто такі я? Маленькі чалавек — сельскі свяшчэннік. Што я магу зрабіць? Нічога! Я павінен выконваць свае абавязкі і падпарадкавацца законам. А вы што мне прапануеце? Беззаконіе!.. А пільнаваць законы пастаўлены іншыя людзі. Ну от хоць сабе ўраднік Беразоўскі. Ды ён якраз і дома сёння, у свайго разбойніка-цесця.

Апошнія словы былі сказаны такім тонам, што Андрэй зразумеў: не любіць поп і Арлоўскага і яго зяця. Ці даўно гэта стала? Зразумеў Андрэй і тое, што поп хоць і можа што зрабіць, то ўсё роўна не зробіць, і можа толькі таму, што да яго прыйшоў Андрэй Сташэвіч. Сулкоўскі яшчэ не забыў споведзі і будзе за яе помсціць. Таму лепш канчаць гаворку.

— Скажыце, айцец Сцяпан, што трэба, каб вы адпелі і пахавалі Лісавету Бялькевіч, як усіх людзей?

— Настырны вы чалавек, Сташэвіч, але я скажу вам проста: трэба не вельмі многа, але вы гэтага не зробіце. Нават вы не зробіце,— з прыціскам сказаў поп.

У Андрэя пачало цямнець у вачах ад злосці, і ён, напэўна, абразіў бы папа, але тут азваўся Ладымер.

— Адзін не зробіць, то можа мы, скажам, удвух зробім,— ён засунуў руку ў кішэню, мабыць, хацеў дастаць свой кашалёк.— А то трэцяга і чацвёртага пашукаем.

Сулкоўскі зразумеў яго рух і скрывіўся.

— Не зразумелі вы мяне, Некрашэвіч. Не пра грошы я намякнуў. Мне трэба дакумент ад доктара аб тым, што гэтая дзяўчына не самагубца, а памерла сваёй смерцю. Вось тады я яе адпяю, як адпяваю ўсіх. Калі вам удасца купіць у доктара такі дакумент, купляйце яго хоць усім засценкам, калі зможаце. Калі зможаце! — паўтарыў ён і з’едліва ўсміхнуўся. Поп, вядома, быў упэўнены, што такія дзеячы, як малінаўцы, не змогуць зрабіць гэтага, ды і грошай пашкадуюць.

— Добра, айцец Сцяпан,— задыхаючыся ад гневу сказаў Андрэй.— І калі дакумент будзе, вы даяце слова, што не адмовіцеся пахаваць Лісавету Бялькевіч?

— Даю такое слова.

— І не будзеце пісаць даносаў на доктара, які прадасць такі дакумент, і на тых шляхцюкоў, што яго купілі?

Поп пабялеў.

— Як вы смееце так гаварыць са мною!

— Айцец Сцяпан, вы даяце такое слова?

— Я не ўраднік, да вашага ведама... Вы, Сташэвіч, залішне смелы, от што я вам скажу.

— Так, айцец Сцяпан, я не баязлівец, вы гэта даўно ведаеце. Хадзем, Ладымер. Ты чуў, што сказаў айцец Сцяпан?

— Чуў, не глухі яшчэ. Бацюшка абяцаў. Два разы абяцаў, я гэта чуў.

Калі яны выйшлі ад папа, на дварэ пасвяжэла. Вецер павярнуўся з паўночнага боку. На небе рассейваліся хмары. Абрыўкі іх яшчэ плавалі ў вышыні, але адтуль пазіралі на зямлю халодныя зоркі. Капеж са стрэх кончыўся, зрэдку толькі падалі з ледзячкоў апошнія кроплі і замярзалі на зямлі. Пад нагамі скрыпела.

Андрэй думаў пра папа. Сукін сын, адабраў у іх усю надзею. Куды цяпер пойдзеш! Сапраўды, хіба яны дастануць у доктара такі дакумент? Ці можна без знаёмства наогул дастаць яго? Эх, няма Марціна Крываблоцкага. Той бы нешта зрабіў... Доктарам у Старочыне быў нейкі Кнопф, не то паляк, не то немец. Гэта быў суровы чалавек, які вельмі мала гаварыў, але вельмі добра лячыў. Ён быў хірург, і не раз яго выклікалі ў Слуцак, калі там трэба было зрабіць сур’ёзную аперацыю. Акрамя таго, пра яго гаварылі, што ён не робіць розніцы між багатымі хворымі і беднымі. Для яго ўсе хворыя аднолькавыя. Андрэй ведаў гэтага доктара, як ведала яго не адна Старочынская воласць, але знаёмства з ім не меў ніякага. А што, каб звярнуцца да яго?! Можа што і выйшла б.

Раптам у Андрэеву галаву прыйшла думка: чаму гэта Сулкоўскі некалькі разоў памянуў урадніка? І памянуў не толькі без прыязні, але нават з нянавісцю. Што ж гэта такое? Проста не мірацца або ёсць нешта большае, глыбейшае?

— Ведаеш што, Ладымер,— сказаў ён.— Хадзем да Беразоўскага.

— Да ўрадніка?

— Але.

— Ачмурэў ты, Андрэй!

— Не... Ёсць у мяне думка, адна. І калі мы пачалі ўжо, то не будзем спыняцца на паўдарозе. Удасца ці не ўдасца, а паспрабаваць трэба. На папу свет клінам не сышоўся.

— А добра ты кажаш! — ажывіўся Ладымер.— Калі пойдзеш ты, то і я з табою. Можа, скажам, і ўраднік тое самае скажа, што і поп... А ў халернага папа і закурыць не прыйшлося...

Час быў не ранні. Андрэй не вельмі спадзяваўся, што ўраднік не спіць. Напэўна, ужо ў ложку з маладой жонкай.

На кухні іх сустрэў Арлоўскі і ўзрадаваўся. Адразу два чалавекі. Чаго яны прыйшлі так позна? Вядома, купіць гарэлкі. Менш за дзве бутэлькі не купяць. Справа ў тым, што як толькі Арлоўскі прыняў урадніка ў прымы, чыжэвіцкія мужыкі, ды і наогул усе, пачалі радзей заходзіць да сядзельца і купляць гарэлку. Гэта вельмі не падабалася Арлоўскаму. А тут прыйшлі два.

Андрэй адразу заўважыў, што рыжай Мар’яны ўжо няма. Замест яе ў мыцельніку кешкалася пажылая жанчына. Мабыць, у хаце нядаўна павячэралі, і яна мыла посуд.

— Чаму ж так позна, панове? — запытаў Арлоўскі.— Але вы не часта да мяне заходзіце.

— Мы па справе, пане Арлоўскі,— прамовіў Андрэй.— Нам трэба пабачыць пана ўрадніка.

У сядзельца выцягнуўся твар.

— Пана ўрадніка? — запытаў ён і памыляў тонкімі губамі.— Не ведаю, панове, ці прыме вас пан ураднік. Ён жа не на службе, а дома.

— А мы не па службовай справе, пане Арлоўскі,— растлумачыў Андрэй.— У нас прыватная справа.

— Але, пане сядзелец,— падтрымаў Ладымер.— У нас не зладзейства і, скажам, не рабаўніцтва.

— Вы яму скажыце, пане Арлоўскі.

Сядзелец нехаця выйшаў.

Ладымер нарэшце выняў тытунь і люльку.

— А я ўсё роўна закуру,— сказаў ён.— Горш не будзе... Бо калі мы ў папа нічога не выхадзілі...

Тым часам Арлоўскі сказаў свайму зяцю, які сядзеў за сталом з маладой жонкай і гуляў з ёю ў карты, што да яго прыйшлі з Малінаўкі Андрэй Сташэвіч і Ладымер Некрашэвіч. Гэта трохі здзівіла ўрадніка і вельмі зацікавіла. Ён павярнуўся да жонкі і, лагодна ўсміхаючыся, сказаў:

— Андрэй Сташэвіч — гэта твой былы кавалер, Адэля? Прыняць яго ці не прыняць?

Адэля састроіла нездаволеную грымасу, каб паказаць, што ёй не падабаецца гэты напамінак.

— Ён жа не да мяне прыйшоў, гэты мой былы кавалер.

— Не сярдуй, дарагая, я пажартаваў. Я прыму іх абодвух. Скажыце, хай зойдуць. А ты, дарагая...

Адэля нездаволена зірнула на мужа, устала з-за стала, крутнулася і выйшла ў суседні пакой.

— Вельмі ж у іх ногі брудныя,— буркнуў Арлоўскі.— Можа б у кухні прыняць...

— Яны шляхта. У кухні іх прымаць нельга.

Беразоўскі, не ў прыклад папу, прыняў малінаўцаў ветліва, ледзь не па-сяброўску, адразу запрасіў сесці. Ён уважліва слухаў, што расказваў Андрэй, і не менш уважліва вывучаў яго твар. «Не, ён не злодзей,— думаў ён, успамінаючы Халустаў данос.— А дазвол на вобыск у яго і ў Ашакевіча ўжо атрыманы... Складаная справа, чорт вазьмі».

Калі Андрэй кончыў расказваць, ураднік сказаў:

— Я ведаю, што адбылося ў Малінаўцы. Прыскорбны факт. А цяпер скажыце, чаму вы прыйшлі іменна да мяне? Што магу зрабіць я? Я толькі ўраднік, хіба я магу загадаць Сулкоўскаму? Яму можа загадаць архірэй. А ён жа проста адмахнуўся ад вас. Шэльма! Хто яго правяраў бы, калі б ён пахаваў палюдску гэтую няшчасную? Ніхто! Я са свайго боку пакрыў бы гэтую справу. Ён можа яе пахаваць, але не хоча. На злосць вам, пане Сташэвіч!.. А я разумею і вас і падтрымаў бы, але, паверце, я бяссільны.

— Тое самае сказаў нам і Сулкоўскі.

— І зманіў. Ён не бяссільны. А я што? Не магу ж я загадаць доктару Кнопфу, каб ён выдаў дакумент аб смерці Лісаветы Бялькевіч ад хваробы. А мне хочацца ад усёй душы памагчы вам.

Ён на нейкую хвіліну задумаўся, потым засмяяўся.

— Дык ён, шальмец гэты, наш поп, паслаў вас да мяне?

— Не, але ён некалькі разоў казаў, што ён не ўраднік, і мы падумалі, што вы, як ураднік, можаце нам памагчы.

— Ах поп, поп! Што ён меў на ўвазе, успамінаючы ўрадніка? Не разумею. Ад усёй душы хацеў бы памагчы вам, хоць бы на злосць духоўнаму пастыру, такому абыякаваму да свае паствы...

— Ты можаш, Антось! Ты можаш! — раптам пачуўся жаночы голас. Быў ён такі нечаканы, што Андрэй і Ладымер аж здрыгануліся. Каля іх стаяла Адэля, якая ўвесь гэты час стаяла каля дзвярэй у суседнім пакоі і падслухоўвала. Нарэшце не вытрывала і ўмяшалася.

Андрэй здзівіўся, што мова яе з птушынай ператварылася ў чалавечую. Дзе і падзелася яе тая дзявочая картавасць!

— Як я змагу памагчы ім, Адэля? — збянтэжана запытаў Беразоўскі.

— Зможаш, Антось,— стаяла на сваім Адэля.— Ты павінен узяць у доктара Кнопфа такі дакумент, які патрэбен.

— Яна звар’яцела, панове,— звярнуўся Беразоўскі да Андрэя і Ладымера.— Я сам шляхціц і заўсёды спачуваю шляхце. Але ў дадзеным выпадку я бяссільны.

— Я не звар’яцела, Антось. Ты возьмеш такі дакумент.

— Як я яго вазьму, неразумная жанчына?

— Паедзеш у Старочын і возьмеш. Ты ж заўтра едзеш. Кнопф табе дасць усё, што ты папросіш.

Андрэй з удзячнасцю зірнуў на Адэлю. Ніколі ён не чакаў, што яна падтрымае яго.

— Як гэта ён дасць! — запярэчыў жонцы Беразоўскі.— Неразумнае разважанне, чыста жаночае.

— Чыста жаночае разважанне? От як! Тады ты не мужчына. Сапраўдны мужчына не дазволіць здзекавацца з цела жанчыны, якая так трагічна загінула.

«Малайчына ж ты, Адэля», — з захапленнем думаў Андрэй.

— Яна — дзіця, а не грэшніца,— гаварыла Адэля.— Я яе бачыла на каляды, калі яна ішла ў царкву. Вунь бачыш, людзі прыйшлі ў такое надвор’е шукаць твае дапамогі, а ты... Ты павінен зрабіць гэта, Антось!

Беразоўскі слухаў, слухаў, нарэшце засмяяўся.

— Бачыце, панове! Хто тут ураднік, я ці яна? Ну, што мне цяпер рабіць? — жартам запытаў ён.

— Раніцай ехаць да Кнопфа,— адказала Адэля.— І ты гэта зробіш, Антось. Абяцай мне!

— Ну, як я магу абяцаць! А калі Кнопф адмовіцца? Чаму ты так упэўнена, што Кнопф гэта зробіць?

— І я з табой паеду! — рашуча заявіла Адэля.— Ён мне не адмовіць. Паеду!

— Тады я здаюся. Толькі я нічога не абяцаю. Не магу абяцаць, бо не веру, што нешта выйдзе. Не веру. А ты, калі верыш, то абяцай.

— Я абяцаю! Пане Сташэвіч! Заўтра я прывязу дакумент ад доктара. Гэта будзе падвечар. Мы заткнём рот гэтаму папу. Толькі Лісавету прыйдзецца пахаваць паслязаўтра. А заўтра вечарам няхай стары Бялькевіч прыйдзе да мяне.

— Ну от, панове,— яўна прыкідваючыся нездаволеным, сказаў Беразоўскі.— Вам трэба было адразу звяртацца не да мяне, а да мае супругі. Яна дала вам слова, няхай стрымае.

Калі, падзякаваўшы і развітаўшыся, Ладымер і Андрэй выйшлі ў кухню, Ладымер зноў палез ў кішэню і выняў не люльку з тытунём, а свой стары кашалёк.

— Чорт яго бяры, Андрэй, але нам хапіла сёння,— сказаў ён.— Возьмем бутэльку, а то пасля такой работы і захварэць нядоўга.

— Бяры,— абыякава адказаў Андрэй.

Дома ўжо, лёгшы спаць, ён думаў і думаў і ніяк не мог заснуць. Усё, што адбылося сёння, здавалася яму неверагодным. Ён думаў пра папа і ўрадніка, пра ўраднікаву жонку і не мог зразумець, чаму поп так рашуча адмовіў у іх просьбе, чаму нарэшце даў згоду Беразоўскі. Што, нарэшце, прымусіла Адэлю — гэтую ганарлівую палячку — так рашуча прыйсці ім на дапамогу. А ўсё тлумачылася вельмі проста. Калі Беразоўскі стаў зяцем Арлоўскага і пачаў праз дзень, а то і кожны дзень прыязджаць да жонкі, Сулкоўскі вырашыў, што знайшоў яшчэ адзін аб’ект, дзе можна пажывіцца, і загарэўся жаданнем пасябраваць з ураднікам. Гэта яму вельмі лёгка ўдалося. Поп, вядома, адразу прапанаваў пагуляць у карты. Беразоўскі быў рады: трэба ж неяк бавіць час, а якая інтэлігенцыя ў Чыжэвічах? Але не ведаў поп, з кім садзіцца гуляць. Ён лічыў гэтага ўрадніка праставатым. Аднак у першы ж вечар гэты праставаты ўраднік злавіў папа, як кажуць, за руку. Не такі быў Беразоўскі, каб ні за што ні пра што аддаваць свае грошы папу-шулеру.

— Як гэта вы называеце? — запытаў ён.

— Я вас не разумею, Антон Іванавіч...

— Не разумееце? Ды вы махлюеце, айцец Сцяпан!

— Што? Вы мяне абражаеце! — закрычаў поп.

— Не махлюйце!

— Што вы сказалі?! — абурыўся поп.

— Не махлюйце! От што я вам сказаў! — узлаваўся ўраднік.

— Я вас за аскарбленіе...

Беразоўскі не даў яму кончыць.

— А я вас за шулерства. Гэта ўгалоўнае прэступленіе, калі хочаце ведаць. У карты гуляць дазволена, гэта забава, а займацца шулерствам — не. Бо гэта вараўство. От у чым справа, айцец Сцяпан. Я, між іншым, і раней чуў пра такія вашы прадзелкі, а цяпер сам бачу.

— Вы не смееце! — закрычаў поп.

— Смею,— спакойна адказаў ураднік.

Разгарэлася гарачая сварка, і прыяцелі разышліся смяртэльнымі ворагамі. От гэта і паслужыла прычынай таго, што Беразоўскі на злосць папу згадзіўся памагчы малінаўцам. Тым болей, што, ажаніўшыся, ён вырашыў кінуць службу, стаць гаспадаром, а з будучымі суседзямі трэба жыць у згодзе. Акрамя таго, яму хацелася сёння дагадзіць Андрэю, бо рыхтаваў яму вялікую непрыемнасць у самы блізкі час. Як тады зірне на яго Андрэй, калі ён не будзе ўраднікам? Беразоўскі ведаў, што гэты чалавек смелы і помслівы. Адэля ж хацела паказаць Андрэю, як яе шануе і паважае муж, як ён яе слухае. Ды і сэрца ў гэтай жанчыны не зусім зачарсцвела ў хаце скупога сядзельца: яна шчыра шкадавала Лісавету, такую маладзенькую і такую няшчасную.

Поп Сулкоўскі, вядома, адразу даў бы згоду, каб яму паказалі сотню рублёў, але ніяк не менш. Поп са сваёй матушкай натрапіў у Слуцку на «добрую кампанію» і прагуляўся, не было за што выпіць, а цяпер, пасля сваркі з Беразоўскім, ён не мог узяць у сядзельца ў доўг. Ён быў упэўнены, што заўтра яму прынясуць грошы. Не дазволіць шляхта, каб пахавалі дзяўчыну без адпявання.

РАЗДЗЕЛ ТРЫЦЦАЦЬ ДРУГІ

Лісавету пахавалі на трэці дзень пасля яе смерці. Адэля Беразоўская стрымала слова: прывезла ад доктара Кнопфа даведку, якая так была патрэбна.

Сулкоўскі здзівіўся, калі Талімон прыйшоў да яго з гэтай даведкай. Ён не ведаў, як Талімон дастаў яе. Ён ніколі не думаў, што да гэтага прыклаў руку яго вораг ураднік і яго жонка. Ён меркаваў, што гэта работа Андрэя Сташэвіча і яго сяброў і сваякоў: сабралі грошай і купілі, а можа яшчэ і настрашылі доктара Кнопфа. Сулкоўскі нават раскаяўся, што не намякнуў тады Ладымеру і Андрэю пра грошы. Не далі б сотню, хапіла б паўсотні, і то грошы. А цяпер трапілі гэтыя грошы чорту ў зубы — католіку Кнопфу. Што яму да таго, як паміраюць праваслаўныя і як іх хаваюць! Сулкоўскі ледзь зубамі не скрыгаў са злосці і на самога сябе, і на Сташэвіча, і на Кнопфа. Ён, праўда, мог бы адмовіцца ад пахавання, падняць скандал, даказаць, што даведка фіктыўная, што тут цэлы падлог, калі не горш, але паспрабуй крані гэтых людзей, то выкрыюцца ўсе паповы грахі. І ён, сціснуўшы зубы, паехаў у Малінаўку хаваць Лісавету.

Хавалі яе ў другой палавіне дня. Дзень стаяў ясны, цёплы; раніцай трымаўся марозік, а ўдзень пачало раставаць. Маладзейшыя па чарзе неслі труну. За труной ішла ўся Малінаўка, за выключэннем Халустаў і тых, хто не мог выйсці з хаты. Каля могілак чакаў натоўп жывічан, таксама ўвесь засценак. І цяпер канчаткова ўпэўніўся Сулкоўскі, якую вялікую памылку ён зрабіў бы, калі б адмовіўся ад пахавання.

Калі насыпалі магілу і паставілі на ёй невялікі крыж, людзі пачалі разыходзіцца. Сулкоўскаму карцела сустрэцца з Андрэем адзін на адзін і давесці яму, што каб ён, Сулкоўскі, захацеў, то паставіў бы на сваім, і калі гэта не адбылося, то толькі па яго добрай волі. Нібы зразумеўшы яго жаданне, Андрэй адстаў ад гурту і пачаў закурваць. Сулкоўскі далучыўся да яго, і яны пайшлі ўдвух, ззаду ўсіх.

— І ўсё-такі, Сташэвіч, справа гэтая незаконная,— пачаў ён.

Андрэй зрабіў выгляд, што не разумее, аб чым гаворыць поп.

— Што незаконнае, айцец Сцяпан?

— Незаконнае вось гэтае пахаванне. Я ведаю, што вам удалося купіць дакумант у доктара, але ж гэта незаконнае дзеянне.

«Вось калі ты папаўся ў мае рукі!» — падумаў Андрэй і засмяяўся папу ў твар.

— Айцец Сцяпан! Дык гэта ж вы ўтварылі незаконнае дзеянне! Як вы смелі, свяшчэннік, адпяваць яе, гэтую грэшніцу, калі ведалі, што гэта незаконнае дзеянне?

Поп збянтэжыўся.

— Ну, ведаеце... гэта нахабства...

— Якое нахабства, айцец Сцяпан? Калі сёння ўтварылася нешта незаконнае, то вы галоўны вінаваты.

— Дзяўчына кончыла жыццё самагубствам...

— Вы бачылі? Былі пры гэтым? Не, не бачылі, айцец Сцяпан! А от вы запытайце любога чалавека з тых, што ідуць наперадзе, і ніхто вам не скажа, што яна кончыла жыццё самагубствам!

— Ну, ведаеце...

— Запытайце, айцец Сцяпан. Знарок.

У словах Андрэя было столькі ўпэўненасці, што Сулкоўскі не быў перакананы, што можа быць інакш, чым кажа гэты пракляты шляхціц.

— А я вам скажу сакрэт, айцец Сцяпан. Яе забілі.

— Каго?

— Лісавету Бялькевіч. І не адну яе, а і дзіцё, якое яна насіла.

— Я ведаю, што яна была цяжарная.

— Ведаеце? Дык у вас няма не толькі чалавекалюбства, а простай чалавечай жаласці, якая ўласціва тым людзям, якія ідуць наперадзе. Вы старэйшы за мяне і прытым свяшчэннік, але мне сорамна гаварыць з вамі, айцец Сцяпан. І не толькі сорамна, а гадка.

І ён шпаркімі крокамі пайшоў наперад, кінуўшы папа аднаго, і далучыўся да гурту, які падыходзіў ужо да засценка.

Андрэй так сапсаваў папу настрой, што той адмовіўся зайсці да Талімона ў хату выпіць чарку на памінках, не хацеў браць грошай, але ўспомніў, што ў кішэнях пуста, і ўзяў. Тады адразу бухнуўся ў сані, якія ўжо былі падрыхтаваны, і адправіўся да свае матушкі.

Дома Андрэй застаў адну Алену. Яна ляжала на ложку і горка плакала. Пад вокам яе было чорна. Андрэй зірнуў на сястру, успомніў дзень смерці Лісаветы, і злосць зашавялілася ў яго душы. Але калі ён падумаў пра ўсё, што адбылося за апошнія дні, пра сваю перамогу над папом, сэрца яго змякчылася. «Мабыць, і ты перажыла, сястра, і не вельмі лёгка табе». Ён не сказаў Алене ні слова, але аставацца з ёю ў хаце адно на адно не мог. Ён выйшаў. Гумно было адчынена, і ён накіраваўся туды. Іван з рыдлёўкай у руках адкідаў ад гумна снег.

— Ранавата ты за гэта ўзяўся,— сказаў яму Андрэй.

— А можа і заўтра пачне раставаць ці ўночы. Гэтулькі снегу, яшчэ нацячэ ў гумно вады.

— Лепш паспаў бы.

— У хаце Алена...

— Дык што?

— Плача...

— А табе якая бяда?

— Не магу я...

— От як...

Андрэй акінуў Івана доўгім позіркам. І падумаў: «Дык от які ты, Іванко... Не можаш, калі нехта плача. Значыць, і зла ты нікому не зробіш. А я магу! Няхай плача! Няхай!»

— Бяры рыдлёўку ды пойдзем.

Іван нехаця кінуў работу. Андрэй зачыніў і замкнуў гумно. Ён цяпер не пакідаў яго без замка на дзвярах нават днём.

У тую ноч Андрэй спаў як забіты і нічога не сніў. Дзве ночы перад гэтым прайшлі амаль без сну, але тады, здаецца, і спаць не хацелася, а цяпер, калі ўсё кончылася, стома канчаткова зваліла з ног.

Разбудзіў яго Ян. У хаце быў дзень, калі Андрэй расплюшчыў вочы. Маці ўжо выпаліла ў печы, Алена прала. Ян сядзеў каля стала.

— Нейкая напасць на наш засценак навалілася ў гэтым годзе. Кара божая.

— Пра што ты гаворыш, Ян?

— Сымона Ашакевіча трасуць, от пра што.

На душы ў Андрэя стала холадна і цёмна. Ён адразу зразумеў, у чым справа. Калі робяць вобыск у Ашакевіча, то скора прыйдуць і да яго. Упэўнены быў, што нічога не знойдуць, але адно тое, што яго будуць трэсці, як злодзея, было страшна. Андрэя Сташэвіча трасуць, як злодзея! Ён чакаў гэтага, ведаў, што не міне навалы, але не думаў, што на яго так падзейнічае гэтая навала. Ён не гаварыў Яну пра сваю знаходку ў гумне і глыбока раскаяўся. А цяпер не скажаш, позна. А як было б добра пагаварыць з Янам, параіцца. Цяжка, каб ты згарэла... Але ён зрабіў выгляд, што ўсё гэта яго мала цікавіць.

— Хто ж яго там трасе?

— Ураднік, хто ж болей. І стражнік тут. Панятых пабралі.

— А хто панятыя?

— Мартыневіч як дзесяцкі ды Баран-Заяц на вуліцы падвярнуўся. Некуды раніцай ішоў, каб пабалбатаць. Не ведаеш Барана-Зайца. Ён толькі начуе дома. От яго на дарозе і захапілі.

У Андрэя лягчэй стала на душы. Хоць адзін паняты ды чалавек, ну а Мартыневіч, то ён і сам свіння, і пасада яго свінская.

— Рана ўраднік пачаў сваю работу.

— Не вельмі рана. Сымона ж трэба было застаць дома, а то некуды з’ехаў бы. Хіба ўраднік гэтага не ведае. А Нарбутовічава сучка пра ўсё па засценку разбрахала...

Не цікавіла Андрэя цяпер ніякая дробязь. Яго мучыла тое, што падумае Ян, калі да яго брата прыйдуць з вобыскам.

— Няўжо Сымон нешта ўкраў, возячы тавар? Веры не дам!

— Сымон украў? Не пра тое гаворыш, Ян.

Андрэю хацелася пабыць аднаму, пакуль да яго

прыйдуць з вобыскам, і ён рады быў бы, каб Ян пайшоў, але той нібы знарок сядзеў і разважаў. Тым часам у хату ўвайшоў Іван, нечым усхваляваны. Ён паспеў ужо накарміць скаціну, і Андрэй зразумеў, што спаў-такі пазнавата.

Іван пакруціўся ў хаце, пайшоў у сені і адтуль гукнуў Андрэя. Андрэй адразу выйшаў.

— Да нас у гумно прыходзіў Якаў. Ён сказаў, што трасуць Ашакевіча і каб ты гэта ведаў і быў гатовы.

— Добра, Іванко, я ўжо ведаю.

— А я, Андрэй, зноў у гумне сям-там палазіў, агледзеў усё, дзе што можна ўсунуць. Нічога няма. Няхай трасуць!

— Малайчына, Іванко.

Андрэй гатовы быў пацалаваць гэтага шчырага хлопца.

— Якія там у вас сакрэты? — запытаў Ян, калі яны зайшлі ў хату.

— Ніякіх сакрэтаў. Іван пытаў, па колькі сыпаць вобмешкі коням. Я ім цяпер патрохі бульбы даю з сечкай. Не набярэшся аўса.

— Беражы авёс на насенне.

Пара было снедаць, і Ян сабраўся дамоў, але, мабыць, не паспеў ён саступіць з ганка, як павярнуў назад і ўляцеў у хату.

— Андрэй! Ідуць сюды. Калі мінуць твой двор, то да мяне.

На ганку тым часам затупала некалькі пар ног.

— Такі ж да цябе... Чаго ты нарабіў, Андрэй?

— Не бойся, Ян. Нічога я не нарабіў. Ідзе Халустава помста.

Цяпер, калі крокі чужых людзей пачуліся ў сенцах, Андрэй адчуў надзвычайны спакой і смеласць.

— Здрастуйце! — з націскам на апошнім складзе сказаў Беразоўскі, увайшоўшы ў хату.— Вымушаны, пане Сташэвіч, наведаць вас. Быў бы рады наведаць пры іншых абстаяцельствах.— Ён падаў Андрэю руку.— А гэта ваша мама? — ён схіліўся.— А гэта сястра! — зноў схіліўся.— А-а! Пане Сташэвіч! — ён паціснуў Яну руку. На Івана не звярнуў увагі.

Стражнік Макар, Ладымер і Мартыневіч стаялі каля дзвярэй. Ладымер вінавата пыхкаў люлькай.

— Чаго там туляешся, Ладымер? — сказаў яму Андрэй.— Ідзі сюды.

Ладымер павесялеў.

— Завалалі мяне, Андрэй, на вуліцы. Я да цябе ішоў...

Беразоўскі тым часам гаварыў Яну:

— Я, пане Сташэвіч, павінен выконваць свае вельмі непрыемныя абязаннасці. Вельмі непрыемныя. Але гэта не мая віна. Не мая! У Андрэя Сташэвіча ёсць недабражалацелі.

— Ведаем мы іх, пане ўраднік.

— Тым лучшэ... І паколькі вы аказаліся тут, пане Сташэвіч, то і павінны тут аставацца, пакуль мы не кончым аперацыю.

— Я, пане Беразоўскі, брат Андрэю. У першым стрэчанні.

— Гэта не мае значэння. Пасядзіце, пане Сташэвіч. Тым лучшэ, што вы тут. Вы ўвідзіце, што я не прыстрасна аднясуся да гэтага дзела.

— Пасяджу, калі на тое пайшло.

— Между прочым, у Андрэя Сташэвіча красівая сястра. Яна некуды сабіраецца ісці. Скажыце ёй, пане Сташэвіч, што ў такіх случаях з хаты выходзіць нельзя. Мне самому неудобно.

«Сукін ты сын,— падумаў Ян.— Табе неудобно...»

Беразоўскі павярнуўся да Андрэя, і позіркі іх сустрэліся. Андрэй глядзеў на ўрадніка з ледзь прыкметнай пагардлівай усмешкай, ураднік з пачуццём уласнай годнасці, нібы хацеў сказаць: «Я зрабіў для цябе ўсё, што было трэба, а цяпер сцеражыся! Калі ты вінаваты, то наракай на сябе».

— Я, пане Сташэвіч, па доўгу свае службы павінен зрабіць у вас вобыск,— ён выняў з сумкі, што вісела ў яго на плячы, паперы і падаў іх Андрэю.— От прадпісаніе і разрашэніе.

Андрэй нават не зірнуў на яго паперы, бо ведаў, што без дазволу ўраднік ні за якія грошы не зробіць вобыск у двараніна.

— Гаспадзін ураднік! Я ведаю, па чыйму даносу вы зробіце ў мяне вобыск. Па даносу майго ворага, лютага ворага Яўхіма Халусты. Я не ведаю, чаго вы ў мяне будзеце шукаць. Можа забароненай літаратуры...

— Не, пане Сташэвіч. Справа не палітычная. Але калі знойдзем такую літаратуру...

— Ведаю: то ў зубы мне не паглядзіце. Вунь мая літаратура! Бачыце, поўны покуць кніг.

Беразоўскі з цікаўнасцю зірнуў на кнігі, якіх раней не заўважаў, і гатовы быў рынуцца да іх.

— Чытаеце? — запытаў ён.

— Чытаю... Я, гаспадзін ураднік, не магу забараніць вам зрабіць вобыск, хоць гэта і найвялікшая абраза двараніну, калі падазраюць у забойстве ці крадзяжы. Аднак, як дваранін, я вам афіцыяльна заяўляю перад гэтымі добрымі людзьмі, з якіх трое таксама дваране: Яўхім Халуста і яго сын Мікалай зладзеі, зрабіце вобыск і ў іх.

— Гэта падобна на тое, што вы мне ставіце ўсловіе, пане Сташэвіч.

— Ні ў якім разе, гаспадзін ураднік! Я хачу абараніць сваю дваранскую годнасць.

— О, каб Халусту страсянуў! — азваўся Ладымер.— З яго б нямала вытрас.

Ураднік імгненна павярнуўся да яго:

— Вы падтрымліваеце Сташэвіча?

— Падтрымліваю.

— Калі на тое пайшло, пане ўраднік, то і я скажу,— дадаў Ян.— Калі трасяце дваран, то трасяніце і гэтага злодзея, сцягача з усяго свету. Вам на гэта ніякі дазвол не патрэбны. Ды вы самі павінны ведаць, што Халуста ўжо сядзеў у турме за крадзеж, і не адзін раз.

Беразоўскі сеў ля стала, бліжэй да кніг, і задумаўся. Потым пачаў перабіраць кнігі адну за адной, нібы рабіў гэта механічна, але перабраў усе. Нарэшце ён устаў.

— Добра, панове,— рашуча прамовіў ён.— Я яго абышчу... Толькі вам прыйдзецца напісаць пісьмовае прашэнне. Мы гэта зробім пасля таго, як абышчам вас, пане Сташэвіч. Мне патрэбен дакумент. А цяпер, пане Сташэвіч, мы прыступім да справы. Павінен паведаміць, што я ўжо зрабіў вобыск таксама ў двараніна Сымона Ашакевіча, і, к майму вялікаму здавальненню, ён не даў ніякіх рэзультатаў. Надзеюсь, пане Сташэвіч, што такія самыя рэзультаты будуць і ў вас. Я сам дваранін, панове, і ў такіх пячальных случаях чувствую так, будта сам нанашу сабе аскарбленіе. З вашага разрашэнія, пане Сташэвіч?

Андрэй не адказаў.

— Макар! — паклікаў ураднік.

Трэба сказаць, што ўраднік і сапраўды «не прыстрасна аднёсся да гэтага дзела». Напрыклад, скрыню старое Аксені і Аленін куфар толькі адчынілі, рыцца ў іх ураднік не дазволіў. І так было відно, што там, акрамя палацён, саматканых абрусаў, ручнікоў і кап, нічога не ляжала. Усё гэта было новенькае, непачэпанае, чужыя рукі не краналіся яго.

Макар з Мартыневічам злазілі на гару, але і там нічога не знайшлі. Аднак ураднік агледзеў усе будынкі: хлявы, свіран, паветку, тады ўсім гуртам пайшлі ў гумно. Сцежка праходзіла поблізу Гарасімавай хаты. Сам гаспадар стаяў у гэты час на ганку.

— Не там шукаеце, гаспадзін ураднік! — сказаў ён, калі з ім параўнаваўся прадстаўнік улады, і, мабыць, сам спалохаўся таго, што сказаў, бо адразу шмыгануў у сенцы.

— Хто гэта такі? — звярнуўся ўраднік да Яна Сташэвіча.

— Гарасім Жукоўскі.

— А-а! Чуў пра яго! Малінаўскі святы.

— Наш святы дурань,— пацвердзіў Ладымер.— Але добры чалавек. Ён дзве ночы над пакойніцай псалтыр чытаў. Лепш за папа. Вельмі граматны.

— Відаць, што граматны,— глыбакадумна зазначыў ураднік.

У гумне ў Андрэя, акрамя сена, канюшыны і саломы, нічога больш не было. Ні аднаго снапа ў тарпах, усё абмалацілі з Іванам. Салома ляжала ўзадзе, і было яе многа; канюшыны асталося толькі што на сяўбу вясной, ды і сена не такі вялікі завал, бо, возячы яго з Волі, кармілі худобу.

— Не вельмі багат і ты,— сказаў Ладымер Андрэю.

— Пароўну ў нас зямлі.

— Мае бабы канюшыну за зіму стравілі, зусім мала асталося,— паведаміў Ладымер.

— Пане ўраднік! — прамовіў Андрэй.— Вы, вядома, будзеце разварочваць салому, сена і канюшыну, то тут я пастаўлю ўмову: усё, што будзе развернута, павінна быць складзена на сваё месца. У мяне няма лішніх грошай, каб наймаць работнікаў, а сваіх рук я да гэтай работы не прыкладу. Не магу.

— А калі мы тут нешта знойдзем?

— Тады складу я сам.

Беразоўскі засмяяўся.

— Не будзем мы нічога разварочваць, пане Сташэвіч. Тое, што мы шукаем, ляжыць недзе неглыбока. Макар!

Стражнік, Мартыневіч і Ладымер з сахарамі пачалі рыцца ў тарпах. Хоць гэта і не быў абавязак панятых, але што ведала пра свае абавязкі цёмная засцянковая шляхта. Мартыневіч вельмі стараўся і аж потам абліўся, а Ладымер агінаўся сабе, прыпёршыся да сцяны.