Засценак Малінаўка

Хаім паважна сеў на зэдлік.

— Не вельмі ты мне рады, Яўхім.

— Што ты мне кажаш! Я сам хацеў да цябе бегчы.

— Чаму ж ты не прыбег?

— Не было часу!.. Заняты!.. Ну, як ты, братачка, жывеш? — запытаў ён, заглядаючы ў Хаімавы вочы.— Скажы мне, як ты маешся? Я цябе не бачыў... Мо ты захварэў, Хаім?

— Не. Я, дзякуй богу, здаровы. Але мне трэба пагаварыць з табой, Яўхім. Трэба пагаварыць.

Халуста, як злоўлены злодзей, залыпаў вачыма, зірнуў на «крывую кабылу», што поркалася каля печы, і ўскочыў з месца.

— То хадзем, пане Хаім... Пагаворым.

Праз некалькі хвілін яны сядзелі ў пакойчыку Якава.

— Тут жыве твой работнік? — абы-якім голасам запытаў Хаім.

— Тут ён толькі спіць, пане Хаім.

— А дзе ён цяпер?

— У гумне, пане Хаім, у гумне...

— Угу. Каб ён нас тут не застаў. Ты мне скажы, Яўхім, чаму ты павёз малоць не ў мой млын, а ў дворны? Хіба табе Гарбаты Ясь лепшы прыяцель за мяне?

— Гэта, братачка, не я... Гэта мой дурны Гром... Мяне і дома не было... Я акурат у Слуцак паехаў, а яму загадаў ехаць у млын. То ён, палена, паехаў не да цябе, а ў маёнтак да таго злодзея Гарбатага Яся... І дадому прыехаў п’яны.

Усё гэта была хлусня, акрамя таго, што Юзік Гром прыехаў з млына п’яны.

— Дзіва што. У Гарбатага Яся спірытусу хапае.

— Накраў! Ліха матары яго, накраў, калі быў падвальным.

— Угу.

— Але колькі там было таго мліва! Адзін вазок! Мне яго і на месяц не хопіць. Я цябе, пане Хаім, завалю млівам! У мяне ж свінні, у мяне ж каровы! Адной вобмешкі ліха ведае колькі трэба.

— Ты зноў мяне ашукаеш, Яўхім.

— Не! Далібог, не! Я сам буду вазіць у млын! Начорта мне ехаць да таго Яся, калі твой млын пад бокам.

— Я ў цябе не буду сыскваць, Яўхім, тыя тры рублі. Я табе іх падарую, дзе маё не прападала.

— А я іх табе аддам! Аддам! Нашто мне твае грошы? Як толькі прывязу ў млын, так адразу і адсыплю табе пашню.

— Ты так будзеш ехаць у мой млын, як пан Твардоўскі ехаў у Рым. Хіба я цябе на дарозе перайму ды зацягну ў свой млын. Ты лепш не думай пра тыя тры рублі, тады і сам прыедзеш. А то яны на тваёй дарозе стаяць і ў мой млын не пускаюць. Ты іх забудзь. Я іх у цябе не буду сыскваць. Ты, дурань, адбіваеш у мяне завознікаў. Нашто ты гэта робіш? Хіба мы з табой не сябры?

— Я... Я не адбіваю ў цябе завознікаў, пане Хаім.

— Гм... Не адбіваеш! Ён не адбівае ў мяне завознікаў! А Нарбутовіч Лявон і Мартыневіч Нічыпар мінулі мяне і паехалі па тваёй дарозе.

— Ліха матары іх!

— Нашто ты робіш мне зло? Якая табе ад гэтага карысць? Што ты за гэта маеш? Дурны ты, Яўхім, як халява, от што я табе скажу.

— Братачка Хаім...

— А цяпер скажы мне, дзе цябе чэрці носяць? Куды ты ездзіш і што ты робіш?

— Ай, братачка Хаім... Сколькі клопату...

Хаім міргнуў хітрымі вачамі і зірнуў на дзверы.

— Сказаць табе, які ў цябе клопат? То слухай...

Ён прыхінуўся да Халуставага вуха і пачаў шаптаць, не спускаючы позірку з дзвярэй, якія скарэй адчуваў, чым бачыў. Халуста слухаў спачатку спакойна, потым адхіснуўся ад яго, як апараны.

— Ліха матары тваёй! Адкуль ты ведаеш?!

— Я ўсё ведаю, бо ў мяне ёсць розум і ў мяне ўсюды свае людзі. Хіба я не ведаю адваката Рэпа ці каго яшчэ з тых, у каго ты быў!

— Маўчы, братачка Хаім, маўчы...

У голасе гэтага шэльмы ўжо не было прытворства.

— Я буду маўчаць, але помачы ад мяне не чакай. Мая хата будзе з краю, але цябе за гэта пакарае бог.

— Ая-яй, братачка! Каб не было большай бяды!

— Ух, які ты чалавек... А цяпер слухай яшчэ. Толькі я баюся, каб нас нехта не падслухаў.

— Не бойся, пане Хаім, не бойся.

Хаім зноў прыціснуўся да Яўхімавага вуха.

У баковачцы было цёмна і ціха, як ў бездані, і патаемны шэпт Хаіма Ножыка зачароўваў Яўхіма Халусту. Вочы яго заблішчалі, як у ваўка, калі Хаім кончыў.

— Добра, братачка, добра... Ая-яй, як добра! Мы з табой яшчэ пагаворым у млыне. Я заўтра да цябе прыеду. Мікалаю скажам тады, калі прыйдзе пара.

Хаім Ножык памаўчаў трохі.

— А цяпер, Яўхім, я табе скажу навіну.

— Якую, братачка?

— Шымкевічавых хлопцаў пастралялі на нямецкай граніцы.

Халуста ледзь не захліпнуўся ад радасці.

— Кхі-кхі... Ха-ха-ха! Што ты кажаш? Ая-яй! Нну! Ну-ну-ну! Кажаш, пастралялі? Абодвух? Ха-ха-ха! Не верыцца! На нямецкай граніцы? А чаго іх туды чорт панёс? Ая-яй! Значыць, ляснула ўся сям’я!

— Уся сям’я, Яўхім...

Хаім уздыхнуў і расказаў усё падрабязна.

— І гэта на тваім сумленні, Яўхім,— дадаў ён.— На тваім.

— Чаму на маім? — успыхнуў Халуста.— Ліха матары тваёй! Чаму на маім? Хіба я іх гнаў у Сібір або наслаў на іх паморак? Хіба я вучыў іх быць разбойнікамі? А можа гэта я хацеў адправіць іх у Амерыку? А ты кажаш — на маім сумленні!

— На тваім, Яўхім. Ты прагнаў іх з Малінаўкі. Выбіў у іх з-пад ног зямлю. А Тодар Шымкевіч не такі быў чалавек. Ён не мог без зямлі.

— Хіба ім у Сібіры мала было зямлі? І хіба ты сам не параіў мне?

— Ша, Яўхім. Я не ведаў, што так будзе.

— А я хіба ведаў?

— Ну дык і маўчы. Няхай ім дасць бог царства нябеснае...

— Калом ім зямля! Я яшчэ не забыў, як яны мяне малацілі ланцугамі! Я помню...

— Але яны не кранулі тваіх грошай. А мяне яны абабралі... Бог з імі.

Памаўчалі.

— Я не хачу, Яўхім, каб нас застаў тут Якаў Шэмет. Хадзем.

— Пачакай, Хаім. Ён нас не застане. Ён сюды толькі спаць прыходзіць. Ды яго яшчэ і з гумна няма.

— Угу. Ну, добрага я табе работніка даў, Яўхім?

— Упарты, ліха матары яго!

— Але робіць.

— Ро-обіць! Дзе ён дзенецца!

— Шэметы хлопцы спраўныя. Яго брат Піліп таксама мужык спакойны і ціхі.

— Каб яны так дыхалі, якія яны спакойныя! Ціхі! На вячоркі цягаецца з маім Юзікам, дадому прыходзіць у поўнач.

— Яны маладыя, Яўхім. Маладым трэба пагуляць. Ты і сам такі быў.

— Я-а? Не-е! Я такі не быў! Не, не! Я такі не быў, Хаім! Я рос без бацькі, сам па сабе... Хто толькі на мне не ездзіў, пакуль я ўвабраўся ў сілу. Але потым я ім паказаў, ліха матары іх!

— Можа быць, можа быць,— задуменна прамовіў Хаім.

— Я быў як агонь! Аб мяне не адзін апёкся!

— Можа быць, можа быць... Я не ведаю, які ты быў малады. І я не ведаю, ці прывязеш ты да мяне заўтра малоць. Ты пякучы, Яўхім, я гэта добра ведаю. Але помні, што нам трэба заўтра пагаварыць, усё абмеркаваць.

— Заўтра я буду ў цябе, Хаім. Калі я сказаў, то сказаў, так яно і будзе. Я да цябе прыеду раніцай.

— Добра, Яўхім.

— Толькі слухай, пане Хаім... Чуеш? — голас Халусты перайшоў у злавесны шэпт.— Ты мне скажы... Скажы ты мне, як чалавека зрабіць злодзеем?

Не бачыў Яўхім, якімі вачамі зірнуў на яго Хаім.

— Я ведаю, пра каго ты гаворыш.

— Ты мне пра гэта не гавары... Ты мне адкажы!

— Не пытай у мяне, Яўхім. Ты сам ведаеш... Каб чалавека зрабіць злодзеем, то трэба навучыць яго красці.

— О-о-о! Я гэта ведаю і без цябе! Але той гад красці не пойдзе! Не, ён не пойдзе... Дык як жа зрабіць яго злодзеем?

— Дурны Яўхім. Трэба падлажыць яму крадзенае.

— Во-во-во! — Халуста падхапіўся з месца.— Во-во-во! Я і сам так думаў! І я зраблю яго злодзеем! Ліха матары яго! Не будзе ён мяне вечна злодзеем абзываць! Я зраблю злодзеем і яго!

— Ша, Яўхім. Але тут я табе нічым не памагу.

І ты ні мяне, ні каго другога ў гэта не ўмешвай. Гэта справа толькі твая. І не забудзь, што Андрэй Сташэвіч разумны чалавек. Глядзі, каб ты сам аб яго не апёкся.

— Ён у мяне будзе вішчаць, як свіння ў плоце.

Я пасаджу яго ў турму-у, ліха матары яго! От тады ён будзе ведаць, хто злодзей, Яўхім Халуста ці Андрэй Сташэвіч.

— Ты здурнеў, Яўхім! А калі хто пачуе?

— Ніхто не пачуе.

— Ну, то хадзем, Яўхім... Я ў хату заходзіць не буду, можа там хто ёсць, нашто, каб нас з табой бачылі! Ну, то я цябе заўтра чакаю.

— Чакай, Хаім, я прыеду раніцай.

Халуста адчыніў дзверы, і яны выйшлі ў сені. Адтуль па-зладзейску ціха Хаім вышмыгнуў на двор.

РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ

Пачаліся доўгія вечары, і Андрэй з Іванам па гадзіне-другой чыталі, седзячы за сталом адзін насупроць аднаго. Марцін Крываблоцкі прынёс аднекуль кнігу Салтыкова-Шчадрына «История города Глупова» і аддаў яе Івану. Была яна старая, страпаная, надрукаваная на шэрай паперы, зрудзелай ад часу. Андрэй спачатку не глядзеў на кнігу — вельмі ж несамавітая была яна. Іван таксама перакладаў яе з месца на месца, не адважваючыся адгарнуць першую старонку. Але неяк пасля вячэры яна трапілася пад рукі Андрэю. Ён прачытаў некалькі старонак, потым вочы яго загарэліся, і ён пачаў чытаць спачатку. Маці і Алена пралі моўчкі. Андрэй чытаў і то хмурыўся, то ўсміхаўся. Іван з цікавасцю глядзеў на яго: ён быў рады, што Андрэй — яго саюзнік.

— Мабыць, ніштаватая кніга? — запытаў ён.

— Ніштаватая! Залатая кніга! Дзе толькі яе адкапаў твой дзядзька!

— У папа Сулкоўскага, дзе ж больш.

— То, мабыць, і сам Сулкоўскі яе не чытаў.

— Чаму?

— Каб чытаў, то не аддаў бы Марціну.

— А ён і не аддаваў. Ён аддаў яе сваёй служанцы пліту распальваць, а дзядзька ўбачыў і забраў.

Аднак нялёгка было Андрэю чытаць гэтую кнігу. Ён не ўсё ў ёй разумеў, некаторыя мясціны перачытваў па некалькі разоў, затое, калі змест поўнасцю даходзіў да яго разумення, ён заліваўся рогатам. Алене гэта не падабалася, і яна раздражнёна гаварыла:

— Ну што ты такое смешнае вычытаў?

— Наўрад ці ты ўцяміш, хоць я табе і раскажу.

— Такая дурная, а ты такі разумны!

— Не, я так не казаў. Але бачыш... Ты лепш пачытай сама.

— Ёсць мне калі чытаць... Ні ў святы, ні ў будні хвіліначкі вольнай няма.

Гэта была праўда, і Андрэй змаўкаў, каб не дражніць сястру. Але не такая была Алена, каб, пачаўшы якую гаворку, не давесці яе да канца.

— Чытае моўчкі, потым ні з сяго ні з таго пачынае рагатаць. Гэта нават няхораша. Акурат як той, што сам сказаў і сам засмяяўся.

— Гэта, галубка, быў не той, а тая!

— Які ж ты разумны!

— Ды ўжо ж які ёсць. У суседа розуму не пазычаю.

— А я пазычаю? — ускіпела Алена.

— Сціхніце, дзеці,— супакойвала іх маці, як малых.

«Няма міру ў хаце,— думала яна.— Толькі тады і мір, калі маўчаць, а як пачнуць гаварыць, то адразу сварка». Сэрца балела ў старой, ведала яна, што гэта толькі пачатак, што ўсё благое яшчэ наперадзе, і чым усё кончыцца — толькі бог святы ведае... І калі Алена папрасіла ў яе дазволу хадзіць на вячоркі да Лісаветы Талімонавай, бо і тая таксама нікуды не ходзіць, то Аксеня адразу дазволіла. «Менш будуць глядзець адно на аднаго ды злавацца»,— падумала яна пра Андрэя і Алену.

Аднойчы вечарам пасля малацьбы Іван запытаў у Андрэя:

— Якаў Шэмет хоча прыйсці да цябе. Ці можна?

Андрэй зірнуў на хлопца са здзіўленнем.

— Цікава, а чаму гэта няможна? — ён раптам узлаваўся.— Чаго ты ўздумаў пытаць у мяне пра гэта?

— Якаў думае, што можа ты не захочаш, каб да цябе хадзіў парабак. А мы тут з ім удвух з аднаго сяла... У яго добрыя кнігі ёсць, Андрэй. Знарок для нас знайшоў.

— Дык ты ж сукін сын! І Якаў твой таксама. Няхай прыносіць тыя кнігі. Гэта ён мяне баіцца! Ён жа ходзіць на вячоркі разам з Юзікам Громам, і ніхто яго адтуль не выганяе. Дык гэта можа таму, што ён туды ходзіць з Громам? Можа ён і да мяне хоча з Громам прыйсці?

— Ды не! Што ты, Андрэй! І на вячоркі ён рэдка ходзіць. Ён, калі няма завеі, ходзіць вечарамі ў Чыжэвічы. Прыдумаў ты: з Громам!..

Андрэй памаўчаў.

— І ўсё-такі я не чакаў гэтага ад цябе, Іван... Каго гэта я выганяў з хаты? А можа я над табой панам стаю, толькі рабіць загадваю, кармлю асобна ў мыцельніку, га?

— Я не так табе сказаў, Андрэй... Помніш, як каля сушні з табой Якаў гаварыць пачаў, а ты...

— Ага, значыць, ён не забыў той ночы. Я таму з ім гаварыць не захацеў, што ён прыйшоў тады з Халуставымі сынамі, а я іх ненавіджу, як шалёных сабак, усіх да аднаго... Забойцы праклятыя...

Андрэй успомніў Шымкевічаў і пачаў гаварыць іншым тонам.

— Ты, Іван, яшчэ малады хлопец, амаль што дзіця, і жыцця не ведаеш. Я больш за цябе пражыў, больш бачыў і лепш за цябе ведаю людзей. Я, калі вырас і трохі ўвабраўся ў розум, то ніколі не дзяліў людзей на шляхту і мужыкоў. Хіба малінаўцы ці жывічане шляхта? Гэта, браце, самыя сапраўдныя лапцюжныя хамы! Але хамы з гонарам, заўваж! А хам з гонарам — гэта ў тысячу разоў горш, чым звычайны хам... Адзін Крываблоцкі Марцін — твой дзядзька — вартнейшы за ўсю нашу малінаўскую шляхту. А Якава я дрэнна ведаю. Ды што мне з табой, малакасосам, гаварыць! Скажы Якаву, няхай прыходзіць.

— Я сёння да яго збегаю.

Андрэю так надакучыла адзінота, што ён радаваўся, калі хто заходзіў у хату. Але, акрамя Яна Сташэвіча, у яе мала хто завітваў. Пажылыя малінаўцы пільнаваліся сваіх хат, таму Андрэй быў нават рады, што да яго прыйдзе Якаў Шэмет.

Печ цяпер палілі ў хаце два разы: раніцай і ўвечар. Дроў хапала. Малінаўцы рэдка кралі панскі або казённы лес, хіба толькі едучы з Волі ці з Крушнікаў; у іх былі свае Маргі. Дрэннавата было з харчамі. Парсюка Андрэй меркаваў закалоць к калядам, другога трэба было прадаць.

Калі Іван вярнуўся ад Халусты, у хаце зырка палілася ў печы. Старая Аксеня паставіла на стол вялізны чыгун бульбы, місу агуркоў з расолам ды місу капусты. Усе падсунуліся да стала. Вячэралі моўчкі, толькі Алена з цікавасцю паглядала на Івана. Пасля вячэры яна запытала:

— Куды ты хадзіў, Іван, сёння?

Іван пачырванеў, а Андрэй насцярожана зірнуў на сястру.

— Я нікуды не хадзіў,— адказаў Іван.

— Нікуды? А перад вячэрай?

— А-а! Дык гэта я да Якава Шэмета збегаў.

— А чаго?

— Што ты маеш да Івана? — злосна запытаў Андрэй.

Алена нават вухам не павяла.

— А што, Іван да цябе прывязаны? — запытала яна злым голасам.— Чаму ты яго не пускаеш на вячоркі? У яго ж няма жалобы! Якаў Шэмет, я ведаю, ходзіць на вячоркі, а Івану нельга.

— Адкуль ты ведаеш, куды ходзіць Якаў Шэмет? — Андрэй ледзь стрымліваў сябе.— То бачу я, што цябе кожны вечар дома няма. Можа і ты ходзіш туды, куды ходзіць Якаў Шэмет і дурнаваты Юзік Гром...

Алена ўспыхнула, як прысак, калі на яго дзьмухне вецер.

— Ты не варты Юзікавай нагі! А я не папытаю ў цябе, куды мне ісці, куды не ісці! У мяне яшчэ мама ёсць, і ты мне не бацька!

Алена знарок пачала апранацца.

— Не думай, што я буду цябе трымаць. Табе хочацца ўзняць у хаце лямант, каб збегліся людзі і ты магла сказаць ім, які вар’ят твой брат, як ты пакутуеш у хаце без бацькі. Не ведаў я, што ты такая шэльма, цяпер ведаю... І сцеражыся, сястра. Я даведаюся, хто цябе вучыць, каго ты слухаеш.

— Дзеткі мае...— узмалілася старая Аксеня.

Алена схапіла прасніцу і знікла за дзвярыма, а Андрэй сеў на лаву і адчуў, што ў душы ў яго стала пуста і холадна.

— Гэта вы дазволілі ёй хадзіць на вячоркі? — запытаў ён у маці.

— Яна да Лісаветы Талімонавай ходзіць. Тая ж таксама дома сядзіць... Удзвюх ім весялей... Хіба не нудна дзяўчыне сядзець вечарам дома? Са мной якая гаворка, а вы ж галоў не ўздымаеце ад кніг.

— Нашто ёй Іван? Што яна мае да Івана?

— Можа яна падумала, каб Іван хадзіў з ёю да Талімона. Такі ж Талімонаў Адам равеснік Івану, калі і малодшы, то мо толькі на год...

— Цікава.

Андрэй задумаўся. У матчыных словах была немалая доля праўды. Але хіба Алена не магла аб гэтым пагаварыць па-чалавечы? Магла. А можа Іван сказаў калі-небудзь, што яму сумна ў хаце? Андрэй зірнуў на свайго хлопца. Не! Не можа быць...

— Слухай, Іван... Можа ты хочаш хадзіць на вячоркі, то я цябе не трымаю.

— Што ты, Андрэй! Я без цябе нікуды не пайду! Я і не думаю пра вячоркі. Мне дык у многа разоў лепш чытаць.

— Ну дык і вымай свае кнігі.

Але ў той вечар чытаць ім не давялося, бо прыйшоў Якаў.

— У вас тут і цёпла і светла,— прамовіў ён.

— Няўжо ў Халусты горш?

— У Халуставым доме не па-людску неяк: і холадна, і няўтульна, і смуродна, як бы гэты дом не чалавечае жытло. Гаварыць у мяне з Халустам няма пра што, хіба толькі лаяцца. Дык от я вечарам і іду куды-небудзь: у свае Чыжэвічы, калі добрае надвор’е, або на вячоркі. Сплю я ў каморцы, а там холадна, як і ў свірне, дзе я спаў, пакуль снег выпаў, толькі што шчылін няма, вецер не дзьме. Закручуся ў клачаную коўдру, наверх кажухом накрыюся і сплю. А раніцай з ложка ўставаць страшна. Ты мо думаеш, што я да цябе са скаргай прыйшоў, то не думай так.

— Не! Я думаю, якая ж ён свалата, гэты твой Халуста,— прамовіў Андрэй.— Спаць цяпер у каморы тое самае, што і на дварэ. Хіба там печы няма?

— Печ ёсць, але ён дроў шкадуе.

— Сукін сын! — абурыўся Андрэй.

— Гаспадар.

— Дык, па-твойму, усе гаспадары такія, як твой Халуста?

— Усе, Андрэй.

— Пра мяне такога Іван не скажа.

— Ведаю, што не скажа. Бо які ж ты гаспадар!

— Дык што? Па-твойму, я старац!

Андрэю не спадабаліся словы Якава. Як жа гэта ён не гаспадар! Тады хто?

— Не, ты не старац, Андрэй. Але ты і не гаспадар. Ты са сваёй гаспадаркі толькі сам можаш сяктак жыць, прытым прыклаўшы да яе свае ўласныя рукі. А Халуста на сваёй гаспадарцы можа жыць не працуючы, як невялікі панок. Прасцей кажучы, ён можа жыць чужой працай, а табе і аднаго Івана нялёгка трымаць.

Андрэй яму нічога не адказаў, але адчуў у словах яго праўду.

— Ты на цэлую зіму работай завалены: пакуль абмалоцішся, ды сена навозіш, ды дроў запасеш, дык і вясна прыйдзе. А Халуста малатарняй усё абмалаціў і цяпер толькі ў Слуцак ды ў Старочын гойсае.

— Добрая рэч малатарня! — з зайздрасцю прамовіў Андрэй.

— Але ты яе не купіш: у цябе няма грошай і малаціць ёю няма чаго. А ў прывад трэба запрагаць дзве паркі коней, у цябе ж толькі адна.

— Ты, як бачу, знарок гаворыш мне пра тое, што я сам ведаю.

— Знарок. Бо ты хоць і ведаеш гэта, але сам сабе не сказаў бы так проста, як кажу я табе. Ты яшчэ ў думках суцяшаў бы сябе: нічога, от неяк пераб’юся, потым і я куплю.

Андрэй усміхнуўся.

— Што праўда, то праўда. Кожны жыве надзеяй, што з цягам часу будзе лепш. Нават жабрак думае, што ў другой хаце яму дадуць больш, чым у той, дзе ён ужо быў... Але я табе таксама скажу: у Халусты не так многа малацьбы, каб малатарню купляць ды каб гніла яна без работы,

— І гэта праўда. Але ў Халусты шырэйшыя думкі. Ён спадзяецца, што ўся Малінаўка будзе ў яго руках. Нарбутовіч і Мартыневіч ужо сталі яго хаўруснікамі.

У душы Андрэя змагаліся два пачуцці: прыязнасці і непрыязнасці да Якава Шэмета. Яму падабаўся Якаў, прыемна было з ім гаварыць, спрачацца, Андрэй адчуваў, што той разумны, але не мог дараваць, што той — Халустаў парабак. Андрэю здавалася, што кожны, хто мае нейкае дачыненне да Халусты, абавязкова і сам становіцца падобны на Халусту.

Якаў дастаў тытунь. Закурылі і некаторы час маўчалі. Іван сядзеў над разгорнутай кнігай, але чытаць яму сёння не хацелася. Не хацелася і спаць. Ён з цікавасцю слухаў гаворку старэйшых.

— Дык ты думаеш, што гады праз два ўся Малінаўка будзе малаціць Халуставай малатарняй? — запытаў Андрэй.

— Я думаю, Андрэй, што гады праз два-тры ў Халусты хопіць свае малацьбы і малінаўцы будуць перад ім шапкі здымаць.

— Ну, гэта ты сказаў! — Андрэй крыва ўсміхнуўся.— Цікава, дзе ж ён набярэ тае малацьбы?

— Не мой клопат табе гаварыць пра гэта, але калі пачаў, то кончу. Я ў Халусты жыву і сёе-тое бачу, шмат аб чым здагадваюся. Ён збіраецца купіць зямлю ў Гарасіма Жукоўскага.

Андрэй адчуў, што гэта да болю ўразіла яго. Такая думка раней не прыходзіла ў яго галаву, хоць, вядома, магла прыйсці. Але чаму яму здалося, што нібыта Халуста хоча не Гарасімаву зямлю купіць, а адабраць яго, Андрэеву, зямлю! Якое глупства!

— Гарасім не прадасць Халусту зямлю,— сказаў ён.

— Адразу можа і не прадасць, але Халуста сумее абысці яго. Ты яшчэ не ведаеш Халусты, а я за гэты час добра яго ўведаў. Ён знойдзе чалавека, падашле яго да Гарасіма, і той памуляецца-памуляецца і здасца.

— Падстаўны купец...

— Падстаўны купец. Ад яго зямля пяройдзе да Халусты.

— Так можа быць...

— Так і будзе! А тады ён вас, малінаўцаў, возьме ў рукі. Будзе вам і паша і каша.

— Няма праўды на зямлі!

— Ты пра гэта толькі сёння даведаўся?

— Даўно ведаю... У каго грошы, у таго і сіла і права... Такая свалата ўбілася ў наш засценак.

— Такая свалата не толькі ў вашым засценку ёсць. У Чыжэвічах ёсць такі самы Арлоўскі Казімір ды стараста Вырвіч, у Жывіцах падобны на іх Асіеўскі Лукаш.

— Асіеўскі Лукаш? Не-е! Ён не такі...

— Бо разгону не мае такога, як Халуста або Арлоўскі. У кожнай вёсцы, Андрэй, ёсць свае міраеды.

— Так, браце Якаў...

На дварэ даўно ўжо была ноч. Старая Аксеня прыкархнула каля печы, а Андрэй і Якаў усё сядзелі і разважалі. Не спаў і Іван. Ён сядзеў і слухаў, не прапускаючы ні аднаго слова.

— Лёг бы ты, Іван,— сказаў яму Андрэй.

— Не, я яшчэ пасяджу.

— Як хочаш, але я цябе заўтра рана ўзганю з ложка.

— Дык ты ўстанеш, а я хіба не змагу?

— От цяпер ты павінен зразумець, Андрэй, чаму ў краіне нарастае рэвалюцыя. Невыноснае жыццё! Сам ведаеш, як жывуць сяляне. А я пажыў тры гады ў горадзе і ведаю, як жывуць рабочыя. У нашай Малінаўцы яшчэ асвяціся, а зірні на Чыжэвічы: зямлі няма, хоць воўкам вый. Гэта я з дабра з маладых гадоў парабкую? Або Іван? А што ў маёнтку робіцца?

Андрэй не адказаў. У галаве ў яго было столькі думак, што ён не мог адразу ў іх разабрацца. Адчуваў толькі, што ў жыццё яго ўвайшло нешта новае і прынёс тое Якаў Шэмет.

— Я рады, што ты прыйшоў да мяне сёння, Якаў, і буду рады яшчэ больш, калі ты будзеш хадзіць да мяне часцей.

— І калі маеш кнігі, то прынось,— дадаў Іван.— Будзем разам чытаць.

Якаў усміхнуўся.

— Я ўжо бачу, што без кніг тут не абыдзецца. Добра. Прыходзіць да вас я буду. А цяпер скажы мне, Андрэй, як чалавека злодзеем зрабіць?

— Што? — здзівіўся Андрэй.

— Як зрабіць чалавека злодзеем?

— Не разумею. Чаму ты ў мяне пра гэта пытаеш?

— Значыць, ты не ведаеш. Ну дык я табе скажу: каб зрабіць чалавека злодзеем, трэба падлажыць яму нешта крадзенае.

— Не разумею, Якаў.

— Гаворка была пра цябе, Андрэй. Аднойчы я прыйшоў з гумна і хацеў зайсці ў сваю каморку пакласці адну рэч. Чую, там нехта ёсць. Аказваецца, Хаім Ножык і сам Халуста. Тваё прозвішча памянулі. Халуста запытаў, як зрабіць чалавека злодзеем. Хаім яму адказаў. Адказ яго я і перадаў табе. Так што пільнуйся, сачы за хлявамі, за гумном, за ўсімі будынкамі. Яны могуць табе нешта падкінуць.

— І ўсё-такі, мабыць, я яго заб’ю,— ціха сказаў Андрэй.— Сустрэну дзе-небудзь і заб’ю...

— Не гавары глупства. Я знарок прыйшоў сказаць табе гэта, а мы вунь як добра пагаварылі. Праз такога мярзотніка на катаргу ісці! Ужо калі ісці, то не праз Халусту.

— Зноў твая праўда! — павесялеўшы, сказаў Андрэй.

— Ну, дык я пайду.

Андрэй апрануў кажух, надзеў шапку, і абодва выйшлі на вуліцу. У гэты момант з Талімонавага двара вышмыгнуў чалавек і, туляючыся каля платоў, пайшоў па вуліцы. Ноч была хоць і зорная, але цёмная, пазнаць гэтага чалавека Андрэй не мог.

— Хто гэта мог быць, Якаў? — запытаў ён.

— Халуста Мікалай.

— Не можа быць!

— Ён. Я ж ведаю ўсю яго выхадку.

— Што яму тут было трэба?

— Не ведаю, але ты на ўсякі выпадак агледзь свае будынкі.

— Добра ж ты кажаш...

Якаў развітаўся і пайшоў, а Андрэй накіраваўся да Талімона. Калі ён увайшоў у двор, з хаты выйшла Алена з прасніцай.

— Гэта ты, братка, так мяне шкадуеш? — яхідна запытала яна, убачыўшы Андрэя.— Баішся, каб нехта не пакрыўдзіў сястру, насустрач выйшаў.

— Кінь сваю дурную злосць. Я праводзіў Якава. Ты скажы: Мікалай Халуста быў у Талімона?

— Ды не! Чаму ты пытаеш?

Відаць было, што пытанне гэтае яе здзівіла.

— Бо ён толькі што выйшаў з Талімонавага двара.

— Хлусіш.

— Маўчы, дурная!.. Што ён рабіў тут, калі не быў у хаце?

— У хаце Тамаш. Ён і цяпер там астаўся.

— Тама-аш?!

Алена пайшла, а Андрэй усё стаяў на вуліцы, і ў вушах яго гучалі словы: «Як чалавека зрабіць злодзеем... Падлажыць крадзенае». Не! Не ўдасца ім гэта, забойцам! Не ўдасца!

РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ

Той вечар быў пачаткам сяброўства паміж Андрэем і Якавам, якое потым цягнулася многа гадоў.

Доўга трымаўся ў Андрэя яго шляхецкі гонар, хоць ён і не хацеў прызнацца ў гэтым нават сабе. Яму было дзіўна, што Якаў — чыжэвіцкі мужык, Халустаў парабак, ведае жыццё лепш за яго. Чым гэта растлумачыць? Што па свеце павалачыўся, у горадзе працаваў, людзей многа бачыў? Гэтага, мабыць, мала. Вунь Гарасім Жукоўскі паўсвета абхадзіў, дзе толькі не быў, ды і гады ў яго немаладыя, а пагутар з ім, што ён табе раскажа! Пра манахаў, пра паноў раскажа, а як людзі жывуць — не ведае, хоць, вядома, бачыў людзей. Або Нічыпар Мартыневіч: у войску служыў, аж у артылерыі. Як дваранін, нават чын меў — феерверкер, а сам — абух-абухом, двух слоў не звяжа. Запытай, дзе служыў, дык горада не назаве, чына свайго правільна не вымавіць, і што ён азначае — не ведае. Цялё хоць праз дваццаць губерняў правязі, усё роўна цялём і астанецца.

Цяпер Якаў амаль кожны вечар прыходзіў да Андрэя. Пры Алене гаварылі аб сім-тым, а старой Аксені не баяліся. Яна не цікавілася іх гаворкай, не разумела яе і звычайна сядзела каля прыпечка за прасніцай або з той жа прасніцай ішла да Яніхі, якая ўвесь час прыхворвала. А Алена вечарамі ніколі не была дома. Хоць Андрэю і не падабалася, што яна кожны вечар ходзіць да Лісаветы (а можа і не да Лісаветы, пільнаваць не будзеш), аднак ён быў рад, што яна ім не замінае. Не верыў ён сястры. Вельмі цікаўна паглядала яна на Якава, нібы вывучала, чаго ён варты. Затое калі жанок не было дома, хлопцы давалі сабе поўную волю. Абмяркоўвалі кнігі, спрачаліся. Іван спачатку толькі слухаў, потым у гаворку пачаў умешвацца і ён.

— Рабочыя! — пагардліва гаварыў Андрэй. — Што яны варты, твае рабочыя? Колькі іх? Адна жменька. У нашай краіне ўся сіла ў сялянстве. Уся Расія — сялянства.

— Так і народнікі гавораць,— растлумачваў Якаў.— Яны, як і ты, лічылі сялянства адным класам, не бачылі ні такога, як Халуста, ні беднага, такога, як Сымон Ашакевіч, ні парабка, такога, як я...

— Ні такога, як я,— перабіў Андрэй.

— Правільна! Але чаго дабіліся народнікі, калі пайшлі ў народ? Тыя самыя сяляне, якіх яны ішлі вучыць і ратаваць, аддавалі іх у рукі паліцыі.

— Бо сялянства цёмнае, непісьменнае. Дай яму асвету, дай яму зямлю, і яно возьме ўладу ў свае рукі.

— Вядома, тады Халусты будуць не такія хамы, як цяпер, а пісьменныя, далікатныя і будуць здзіраць шкуру з Сымонаў Ашакевічаў, гаворачы з імі на «вы» і прыемна ўсміхаючыся.

Іван рагатаў.

— Тады Халустаў не будзе! — горача абараняўся Андрэй.

— Няўжо ты верыш, што калі раздзеліш зямлю, то ўсе сяляне будуць роўныя? Расслаенне пачнецца адразу ж, з’явяцца новыя Халусты і новыя Ашакевічы. Гэта ж закон пры капіталістычнай сістэме. Пакуль будзе існаваць прыватная ўласнасць на зямлю, на сродкі, на матэрыялы, так будзе абавязкова. Толькі пралетарыят, рабочыя людзі, якія не маюць ніякай уласнасці, здольны ліквідаваць уласнасць і сацыяльную няроўнасць, калі возьмуць уладу, стануць на чале дзяржавы. Ніякі іншы клас гэтага не зробіць.

— Ты сам казаў, што ў Францыі рэвалюцыі ўздымалі рабочыя, а ўладу захоплівала буржуазія. А каб сяляне ўзнялі рэвалюцыю...

— У Францыі і іншых заходніх дзяржавах рэвалюцыю ўздымалі не толькі рабочыя, але і дробная буржуазія, гарадская, вядома. Каб ты ведаў: сялянства таксама з’яўляецца буржуазіяй, і багацейшая яго частка была лютым ворагам рэвалюцыі. Ты чытаў «93 год» Гюго, павінен сам разабрацца і ўявіць Вандэю, дзе амаль усё сялянства было контррэвалюцыйнае.

— Па-твойму, і я буржуазія?

Якаў смяяўся.

— Зусім дробненькая.

Пасля гэтых гутарак у галаве ў Андрэя пакрысе пачало праясняцца. Нямала гэтаму спрыялі і кнігі, якія ён літаральна глытаў. Дзякуючы незвычайнай памяці, усё прачытанае аставалася ў яго галаве.

Іншы раз прыходзіў Сымон Ашакевіч. Ён заўсёды сядзеў моўчкі, схіліўшы галаву, курыў і слухаў. Толькі адзін раз на адыходзе сказаў:

— Добра вы гаворыце, мужчыны... Слухаць хораша, але...

Так і выйшаў, нічога не дадаўшы да свайго «але».

Якаў спачатку асцерагаўся яго, помніў сустрэчу на могілках, калі Сымон агароджваў доччыну магілу. Не спадабалася тады Якаву Сымонава набожнасць. Сказаў пра гэта Андрэю. Андрэй усміхнуўся.

— Гэты чалавек, Якаў, калі і ўчыніць якую крыўду, то толькі сам сабе. Набожнасць бывае розная, тут ужо я цябе павучу. Ёсць набожнасць Нічыпара Мартыневіча і ёсць набожнасць Сымона Ашакевіча. Нічыпар моліцца, каб бог яму памог гладзей нешта ўкрасці, ну, хоць, скажам, грыўню са скарбонкі ў той самай царкве, а Сымон просіць бога, каб кавалак хлеба на стале не звёўся. Ды не вельмі ён і набожны, от што я табе скажу. Калі ён у нядзелю агароджваў магілу дачкі, то якая ж тут набожнасць!

— Можа і так,— згадзіўся Якаў.— А калі я пачаў гаварыць яму пра бога і святых, то ён так спалохаўся, нібы чакаў, што на мяне, ды заадно і на яго, пасыплюцца з неба перуны.

— Спалохаўся... Такое яго жыццё, што кожнага баяцца трэба. От бачыш, ён да нас прыходзіць, цягне яго да нас, і ўсё роўна ён нас баіцца. Гаворкі нашай баіцца, а паслухаць яе хоча.

— Згодзен з табою. У засценку трохі інакш, чым у нашым сяле. Не ведаю, як засцянкоўцы да бога ставяцца. Бачу, што ў царкву ходзяць. Нашы чыжоўцы не такія багамольныя, хоць і царква пад бокам.

— А Селівей Печка?

Якаў зарагатаў.

Селівей Печка быў другі Гарасім Жукоўскі, мужыцкі яго вырыянт. Ён быў не так пісьменны, як Гарасім, і не такі валачашчы, але ў Кіеўскую лаўру хадзіў і ён, хоць пасля гэтага і доўга пляваўся...

— Чаго ты смяешся?

— Выпадак адзін успомніў, што з Селівеем у царкве быў. Тады я яшчэ малы быў. Маліўся Селівей у царкве, стоячы на каленях, паклоны аж да падлогі адбіваў. А валасы ў яго даўжэзныя. Як паклоніцца, дык валасы і лягуць на падлогу. Наперадзе яго стаяў Марцін Крываблоцкі, тады яшчэ падлетак. Ведаеш жа ты, што за штучка гэты Іванаў дзядзька. Узяў ён ды знарок і наступіў абцасам на Селівеевы валасы. Паспрабаваў Селівей галаву падняць, дык дзе там, калі на валасах чалавек стаіць! Ён ціхенька кажа: «На валасы». А Марцін нібы і не чуе нічога. Тады Селівей ужо мацней: «На валасы!» Марцін і з месца не кратаецца. Бедны Селівей пачаў яго нагу рукамі пхаць, а Марцін толькі азірнуўся і не шманае. «На валасы, туды т-тваю маць!» — зароў тады Селівей на ўсю царкву. Што тут пачалося! Гармідар, рогат! Папом тады быў нейкі Дарашкевіч. Сабакаром яго звалі, бо вельмі сабак любіў. Бывала, перад калядамі збірае з парафіян трэбу, то абы сабаку ўбачыў на вуліцы — не вытрывае, каб не схапіць мёрзлы конскі камяк і не папусціць яго ў сабаку. Сабака брэша, а ён рагоча. Але сабакі яго не чапалі, таксама люлілі. Дык гэты Дарашкевіч пачаў выганяць Селівея з царквы, а Селівей да таго ўз’еўся, што абазваў яго сабакаром і паслаў да той мацеры. От які святы наш Селівей.

Андрэй смяяўся да слёз, а Іван пацвердзіў, што гэта сапраўды было, маці яго расказвала.

Звычайна пасля такіх вясёлых апавяданняў пачыналася сур’ёзная гаворка аб рэлігіі, і Якаў зразумеў, што тут Андрэя агітаваць не трэба.

Іншы раз Алена, прыйшоўшы з вячорак, заставала Якава. Гэтай дзяўчыне мала было Юзіка Грома і беднага Івана, які, яна ведала, закахаўся ў яе па вушы. Яна хацела, каб па ёй уздыхалі ўсе, нават Якаў. І асабліва Якаў.

— Ай-яй! — аднойчы, вярнуўшыся ад Лісаветы, здзівілася яна.— Няўжо вам траім так весела, што вы да поўначы нагаварыцца не можаце! Мабыць, і ў вас, Якаў, жалоба, што вы на вячоркі не ходзіце.

— А ў вас і жалоба, а вы ходзіце,— мякка папракнуў Якаў.

Алена пачырванела.

— Я на вячоркі не хаджу... Я да суседкі Лісаветы. І яна адна, і я, от нам удзвюх і весялей. А вы ж можаце хадзіць у гурт, на сапраўдныя вячоркі.

— Не, Алена, не магу.

— Чаму?

— Не вельмі я патрэбны на вячорках.

Алена зірнула на яго са здзіўленнем.

Недурная дзяўчына, яна падсвядома адчувала, што да гэтага Халуставага парабка — чыжэвіцкага мужыка — далёка не толькі Юзіку Грому, але і ўсім малінаўскім кавалерам, і яму сумна на малінаўскіх вячорках. Алене вельмі хацелася, каб Якаў зацікавіўся ёю. Першы зразумеў гэта Іван, і неспакушанае яго сэрца шчымела ад нязнанага болю. Паступова, калі яна знарок пачала прыходзіць ад Лісаветы раней, каб застаць Якава, зразумеў гэта і Андрэй. Ён абурыўся. «Павук,— думаў ён,— тчэ сваю павуціну, мяркуе, што кожны ў ёй заблытаецца. Глядзі, сястра! Многа на сябе бярэш, сама яшчэ заплачаш!»

Аднак нечакана Алена яго здзівіла. Аднойчы ў суботу вечарам, калі Іван пайшоў у Чыжэвічы, а Якаў у маёнтак, Андрэй быў дома адзін. Ён чытаў «Анну Карэніну». Калі прыйшла Алена, ён нават галавы не ўзняў ад кнігі, а Алену нешта зацікавіла. Яна падышла да стала і, нібы папраўляючы абрус, якім быў накрыты хлеб, нахілілася над кнігай.

— А-а! Анна Карэніна! — мімаволі вырвалася ў яе.

Андрэй імгненна ўзняў галаву.

— Ты што? Чытала?

— А хіба няможна? — з выклікам запытала яна, і чырвань заліла яе твар.

— Чаму няможна! Можна, але нашто чытаць хаваючыся! Калі ты чытала гэтую кнігу?

— Тады, калі ты ў гумне малаціў.

— Мо і да Талімонавай Лісаветы насіла?

Алена крутнулася і адышла ад стала.

— Не зліняла твая кніга. Ды і не твая яна, а Якава.

— Глядзі ты ў мяне,— без злосці, але з неймаверным здзіўленнем прамовіў Андрэй.

— Чаго там глядзець! Хіба мне нельга чытаць кнігі?

— Чаму гэта нельга! Але ж ты заўсёды смяялася з мяне і Івана, што кнігі чытаем. То я думаў...

— Не было чаго думаць.

— Дык ты... мо і іншыя кнігі чытала?

— А табе што? «Антона Гарамыкі» ды «Дзярэўні» не чытала, не бойся.

— І дарэмна. Варта было пачытаць.

— Што захачу, тое і пачытаю. Кнігі не твае, а Якававы і Іванавы.

Андрэй змоўчаў, бо сварка магла разгарэцца ўраз. Алена была гатова да яе. Варта было Андрэю сказаць адно грубае слова, і ён атрымаў бы назад па меншай меры сотню.

Пры першай сустрэчы з Якавам Андрэй расказаў яму пра сястру. Якаў спачатку ўсміхнуўся, потым задумаўся.

— Не ведаю, што прынясе Алене чытанне, дабро ці зло. Добра, каб дабро, і вельмі дрэнна, калі зло. Іншым людзям чытанне прыносіць не карысць, а шкоду... Вось я і думаю: пачне дзяўчына марыць пра тое, да чаго не зможа дапяць, пачне пра сябе многа думаць, вечна будзе жыць кніжным жыццём, жыццём раманаў, выдумкай. Каб яна чытала не толькі пра любоў, але і пра таго самага Антона Гарамыку, дык, бачыш, такія кнігі ёй не падабаюцца. Яна хоча салодзенькага... Аднак, Андрэй, мы з табой нічога ўжо не зробім. Чытаць яна пачала, няхай чытае. Толькі хавай ад яе тыя кнігі, якія я даю табе асабіста. Каб яна іх не знайшла.

— Не знойдзе. У хаце я іх не хаваю.

Потым Алена паказала Андрэю яшчэ большы фокус. Гэта было ў нядзелю. Андрэй накарміў у абед худобу і пайшоў у хату. Калі ён увайшоў у сені, то ўбачыў, што дзверы ў хату толькі прычыненыя, а ў хаце Алена з некім гаворыць. І гаворыць на чыстай рускай мове. І тое, што яна гаворыць, Андрэю было незразумела. Ад нечаканасці ён спыніўся і пачаў слухаць. Што гэта? З кім яна гаворыць? Хто такі з’явіўся сёння ў яго хаце? Ён паціху зірнуў у шчыліну між вушаком і дзвярыма і ўбачыў... што Алена ў хаце адна і што гаворыць яна... з люстэркам! Андрэй аслупянеў. Раптам яго разабраў смех: Алена любавалася ў люстэрку сама сабой. Яна сачыла, як выглядае яе твар, калі яна з кімнебудзь размаўляе. Яна дэкламавала цэлыя ўрыўкі з «Дваранскага гнязда» Тургенева: на розныя лады паўтарала фразы, надаючы свайму прыгожаму тварыку розныя настроі, адлюстроўваючы розныя пачуцці. Яна была то злоснай, то сур’ёзнай, то пагардлівай, то ласкавай, то гнеўнай. І гэта ёй удавалася. Андрэй са здзіўленнем наглядаў за ёю. «Ты вялікая дурніца і вялікая прытворшчыца,— думаў ён пра сястру.— Колькі ў цябе самаўлюбёнасці...» Аднак ён не мог не захапляцца. Гэтакая памяць! Няўжо яна завучвала тыя ўрыўкі, якія цяпер дэкламавала?! Не, на гэта не было ёй часу, бо, каб яна не напрала столькі, колькі трэба напрасці за дзень, маці ёй не даравала б.

Некалькі разоў Андрэя памыкала ўварвацца ў хату нечакана для сястры, захапіць яе на месцы, але ён стрымліваў сябе. Гэта было б вельмі жорстка, і ведаў Андрэй, што яна гэтага яму ніколі не даруе. Не, не! Трэба неяк адступіць, каб яна не здагадалася нават, што ён бачыў, як яна выкручваецца каля люстэрка. Але нешта трымала яго каля дзвярэй. Вось яна гнеўная, а вось пакрыўджаная, потым вясёлая, пяшчотная... «І гэта ты любіш Юзіка Грома! Што ты ў ім убачыла, што цябе захапіла? Хіба гэты абух, паўдзікун варты цябе! Адумайся, сястра, прыгледзься да яго лепш, тады цяплей і ўтульней будзе ў нашай хаце...» Што за чорт! Шпарыць на памяць цэлыя старонкі.

Доўга наглядаў Андрэй за сястрой, тады паціху адступіў да дзвярэй, што з сянец выводзілі ў двор, адчыніў іх, знарок моцна бразнуў і вылаяўся. Тады увайшоў у хату. Алена расчэсвала валасы і зірнула на Андрэя як нічога і не было. Такім жа позіркам адказаў і Андрэй. Ён сеў каля стала, дастаў з покуці кнігу, разгарнуў яе, але чытаць не мог. «Дык от, сястрыца, абодвух нас выхоўваюць мужыкі. Якаў Шэмет і Іван Аўсянік. Прывучылі чытаць кнігі і думаць. Што ты на гэта скажаш? Толькі не на дабро, не на карысць пайшло табе гэтае чытанне. Якаў што ў ваду глядзеў». Андрэй зірнуў на сястру. Яна сядзела непрыступная, калючая, як вожык з натапыранымі іголкамі, гатовая з першага слова рынуцца ў бойку. І Андрэй падумаў, што не ведае, што за чалавек яго сястра. Ці чакаў ён ад яе таго, што ўбачыў сёння? Ніколі. А цяпер зразумеў, што хаваецца ў ёй. Толькі нездаволенасць, злосць, можа нават нянавісць? А магчыма — ёсць у ёй і нешта іншае, лепшае, добрае... Адно толькі ведаў Андрэй, што лепшага і добрага Алена ніколі не раскрые перад ім, пакуль жыве ў яго хаце.

РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ

Тым часам жыццё ў маёнтку ішло поўным ходам: малоў млын, бровар гнаў спірытус, у гумне парабкі канчалі малацьбу, свінаркі адкормлівалі парсюкоў, даяркі даілі кароў, у сыраварні рабілі сыры. Зусім бы цяпер лёгка і весела жылося Гендарсану, каб не Эльза. Калі дачка паехала ў Пецярбург, аканом хадзіў як аглушаны. Ён нават трохі пацішэў, пачаў менш лаяцца. Позірк яго пасумнеў, і на сэрцы не было спакою. Яму было крыўдна, што дачка не захацела лічыцца з яго жаданнямі; акрамя таго, ён сумаваў без яе і баяўся, што яна загіне ў чужым, незнаёмым рускім горадзе. Інга таксама сумавала і баялася. Гендарсан не мог глядзець на яе вечна кіслы, заплаканы твар, так ён псаваў яму настрой. Дамоў не хацелася ісці. Дурная баба не думае, што дачка скасавала ўсе бацькавы планы, а Гендарсана гэта хвалявала больш за ўсё. Цяпер не магло быць і думкі пра слуцкага зубнога доктара, а яны ж амаль дамовіліся. Праўда, адзін на адзін і трохі п’яныя, але хіба гер Пфэрдсан забыў пра гэта! О не! Як жа цяпер глядзець яму ў вочы! Сорам, сорам!.. Калі гэта было, каб немцы не трымалі слова? А ён не стрымаў.

Гер Шварцкопф аказаўся добрым механікам. Машына ў млыне ідзе, як спраўны гадзіннік. Зусім бы добра было, каб Эльза стала жонкай гера Пфэрдсана. Тады і гер Шварцкопф даводзіўся б аканому нейкай раднёй. Хіба гэта дрэнна? І от усё пайшло прахам... Аднак Гендарсан быў не такі чалавек, каб розныя непрыемнасці доўга трымаць блізка ля сэрца. Ён ведаў, што жыццё ідзе наперад і спыніць яго нельга, таму трэба ісці за жыццём, а калі іншы раз і аглянуцца назад, то толькі для таго, каб не паўтараць памылак, якія зрабіў раней. Аканом не ўлічваў толькі аднаго: што старыя памылкі паўтараюцца вельмі рэдка. Звычайна чалавек, баючыся паўтарыць старую памылку, робіць новую, яшчэ глыбейшую.

Кожны вечар, абышоўшы ўсе службы ў маёнтку, Гендарсан ішоў дамоў у нейкай меры ўсцешаны, таму лагодны і спакойны. Тады ў яго з’яўлялася жаданне разважаць, па-свойму філасофстваваць. «Заўсёды бывае так,— думаў ён,— чалавек сустракае ў жыцці і нягоды і радасці. Была паласа нягод: бульбяны бунт, прастой млына, але з намі бог! Усё гэта кончылася, прайшло і, калі дасць бог, ніколі больш не вернецца». Гендарсан лічыў, што яму шанцуе ў жыцці. Няшчасці яшчэ ніколі не збівалі яго з ног так, каб ён не мог падняцца зноў.

Заўсёды, падыходзячы да свайго флігеля, Гендарсан ведаў, што яго чакаюць цёплы, утульны пакой, смачная вячэра і мяккі ложак. Яго агортвала замілаванне. Ах, каб Інга была не такая дошка і трохі маладзейшая! Каб яна, нарэшце, менш плакала, бо яе слёзы атручвалі яму настрой. Аканом адчуваў, што яму патрэбна мякчэйшая і цяплейшая жанчына, чым гэтая плакса Інга. Ён ведаў, што яна сустрэне яго, як і іншыя разы, са скрыўленым мокрым тварам, чырвонымі мокрымі вочкамі. Няўжо яна не разумее, які непрыгожы становіцца яе твар пасля гэтых слёз!

У той вечар выйшла якраз наадварот. Як толькі Гендарсан увайшоў у кухню, жонка кінулася яму насустрач такая вясёлая і імклівая, якой не была ўжо не менш як дзесяць гадоў. Яна абхапіла мужа, абняла і пацалавала.

— Пауль! Мой дарагі Пауль! — задыхаючыся, лепятала яна.— Наша Эльза... Наша дарагая дачка... Яна, дарагі Пауль, прыслала нам пісьмо! Ах, Пауль... Яна, дарагі Пауль...

— Дзе яно? — коратка запытаў Гендарсан.

Інга кінулася да стала, потым да пісьмовага бюро, потым да шафы. А Гендарсан сядзеў, нецярпліва чакаў і думаў, што жонка яго і сапраўды крыху звар’яцела, калі не можа знайсці ліст, які нядаўна чытала.

Гендарсан надзеў акуляры, сеў каля стала і пачаў чытаць. І па меры таго, як ён чытаў, твар яго праясняўся, цяплеў і святлеў.

— Гут! — прамовіў ён нарэшце.— Гут, мая дарагая Інгеборг! Наша Эльза вучыцца ў Пецярбургу! Яна будзе выкладчыцай у гімназіі! І яна сабе знойдзе харошага мужа!

У гэтую хвіліну Гендарсан зразумеў, што нейкі там няшчасны зубны доктар са Слуцка, які наймае балагола, калі яму трэба некуды паехаць, не варты быць мужам яго дачкі.

— О, Пауль! — застагнала шчаслівая Інга.— Што гэта за школа, дзе вучыцца наша Эльза? Я не чула пра такія школы.

Гендарсан зноў разгарнуў ліст, знайшоў тое месца і задумаўся.

— Гэта называецца курсы, Інгеборг. Бястужаўскія курсы.

— Я не разумею, Пауль.

Гендарсан не мог прызнацца жонцы, што і ён не разумее. Трэба было трымаць сябе на вышыні, і ён сказаў:

— Гэта такая школа. Называецца курсы.

— Тут усё не так, як у нас дома, Пауль.

— Тут усё інакш,— пацвердзіў Гендарсан.

Так доўга разважалі яны і не маглі здаволіцца. На некаторы час Гендарсан забыў і пра вячэру. Але якая ні цікавая была гаворка, яна кончылася. Інга прынесла на стол вячэру і пузатую бутэльку са старкай. У апошні час Гендарсан не дазваляў сабе больш за кілішак, піў толькі дзеля апетыту і сну, але сёння ў яго быў не такі настрой, каб абмежавацца кілішкам. Аднак не паспеў ён сесці за стол, як загрукалі дзверы, і ў пакой, як і заўсёды без дазволу, уваліўся Гарбаты Ясь. Гендарсана адразу скаланула, калі ён убачыў каля дзвярэй злавесную пачварную постаць Гарбатага. Гэты чалавек ніколі не прыходзіў да яго з добрымі весткамі, і аканом падумаў, што ў млыне зноў нейкае няшчасце.

— Э-э-э... Што там ест, э-э? — запытаў ён, ледзь не страціўшы мову.

— Нічога, пане,— панура адказаў Гарбаты.— Пагаварыць прыйшоў. Бо днём вас дома не застанеш і на вуліцы не зловіш, ды мне няма калі лавіць. Хіба на вуліцы ўсё скажаш!

— Ага! — узрадаваўся аканом, адчуўшы незвычайную лёгкасць. Ён выцер на лбе халодны пот і ад радасці запрасіў Гарбатага за стол. Той не прывык адмаўляцца. Інга хоць і не разумела мовы, але як убачыла Гарбатага за сталом, то прынесла другі кілішак і другі прыбор.

Выпілі і закусілі моўчкі. Тады Гарбаты пачаў гаворку.

— Я от чаго прыйшоў, пане. Я не прасіў, каб мяне паставілі ў млын. Мне і падвальным было няблага. А калі паставілі, то хіба я ад вас нешта хаваў ці хаваю? Не даю вам даходу? Усё кладу ў сваю кішэню, а вас абыходжу?

— Я вас не разумейт,— прамовіў азадачаны аканом.

— Як гэта не разумееце? То нашто вы ставіце нада мной вашага механіка, каб ён цікаваў за мною, падглядаў, сачыў, не раўнуючы, як за злодзеем?

Гендарсан вылупіў вочы.

— Я яго не ставіль!

Гарбаты не паверыў.

— Калі ён пастаўлены глядзець за машынай, каб яна спраўна ішла, то няхай глядзіць. Я ж не лезу ў яго машыну, не папраўляю яму. То чаму ён увесь час тырчыць у млыне, а каля машыны нікога няма? Хіба яму там холадна? Нельга каля топкі пагрэцца? А ён увесь час не вылазіць з млына, сочыць, як я важу, вучыць: «Тут не так, там не гэтак».

— Ён ест швіня! — закрычаў Гендарсан.— Я яму паказайт!

Твар аканома зрабіўся такі злосны, выгляд такі ваяўнічы, што Гарбаты паверыў: аканом не прыкідваецца.

— А я, пане, думаў, што вы знарок падаслалі яго, каб падпільноўваць мяне. То хіба гэта добра, пане? То я лепш з млына пайду, бо я вам не жадаю зла. Вунь цяпер Платон у мяне робіць тое, што я яму скажу: насыпае мяхі, носіць іх, на вагу кладзе...

— Я знайт Платон Шабунь.

— З такім і рабіць добра. Ён ведае сваё месца і не пхае носа куды не трэба. А гэты ваш механік з Рыгі, бо ён кожны дзень хваліцца, што ён з Рыгі, нібы тая Рыга недзе на небе, блізка каля бога, то з ім рады няма! Ён жа вечна ў млыне. Я не ведаю, хто там за яго пільнуе машыну? І як яна дагэтуль яшчэ не стала?

Аканом пабялеў.

— А мне што там тая Рыга! Ведаем мы не толькі Рыгу, а трохі больш.

— Я паб’ю яму ўвесь морда! — закрычаў Гендарсан.

— Морду можна і не біць! — прамовіў узрадаваны Гарбаты.— А ўшчунуць трэба.

— Што такое ест «ушчунуць»?

— Трохі палаяць, выгаварыць усё як след. І загадаць строга, каб пільнаваў не вальцаў, а машыну.

— Гэта ест добра.

«У, свіння гладкая! Морду ад’еў,— падумаў Гарбаты.— «Што такое есть «ушчунуць»?» Але пачакай трошкі, я табе зараз яшчэ не такое падсуну».

— Добра то добра, пане, але я вам яшчэ от што скажу,— гаварыў далей Гарбаты.— Скажыце, няхай гэты механік з Рыгі добра пільнуе машыну. Бо гэта не жарты, пане. Па-мойму, не сама яна псуецца, а яе нехта псуе.

— Як гэта ест псуе? — спалохаўся аканом.

— Нехта порціць знарок.

— Хто есть такі? Хто смейт такую штуку?

— Ціха, пане. Я вам не скажу пра гэта дакладна. Але, пане... Я, пане, не веру Станіславу Вярбіцкаму.

— Станіслаў Вярбіцкі ест лепш механік!

— То ж і бяда, што ён лепшы механік за гэтага механіка з Рыгі. Ён што захоча, тое і зробіць, а гэты дурань з Рыгі будзе глядзець на машыну, як авечка на гадзіннік, і нічога не разумець.

— Не можа так быць...

— Можа я і памыляюся, пане, але машыну пільнаваць трэба. І не верыць Станіславу Вярбіцкаму. І гэтаму Паўлу Квітуну нельга. І нікому, пане, нельга. Цяпер не такі час. Успомніце, пане, восень і цану на бульбу і як млын стаяў колькі часу. Таму скажыце партачу з Рыгі, каб пільнаваў машыну, каб не адыходзіў ад яе і не лез туды, дзе працуюць вальцы.

Гендарсан глыбока задумаўся.

— Гут,— прамовіў ён.— Добра. Я яму сказайт.

У тую ноч ён доўга не спаў, успамінаючы ўсе падрабязнасці таго часу, калі стаяў млын, як пагражаў яму Вярбіцкі, што пойдзе з маёнтка, як гаварыў пра Шэмета, аднак ні да чаго не дайшоў. Каб ён умеў думаць лагічна, то з усіх падзей зрабіў бы нейкі вывад. Але вывад не атрымаўся, толькі разабрала злосць на гера Шварцкопфа.

Вечарам Станіслаў Вярбіцкі чакаў Паўла Квітуна, Платона Шабуню і Міхаля Рожку. Павінен быў прыйсці і Якаў Шэмет. Яму паведамілі раней. Станіслаў быў у Слуцку, прывёз новыя матэрыялы; трэба было пагаварыць з таварышамі, сёе-тое абмеркаваць. Ядвігу ён цяпер не выпраўляў з хаты, яна была разам з імі, хоць голасу ніколі не падавала.

Здарылася так, што Якаў Шэмет прыйшоў першы.

— Рана табе ўдалося вырвацца сёння ад свайго жываглота,— прамовіў Станіслаў, вітаючыся.

— Папрасіў Юзіка, каб управіўся без мяне. «Да дзеўкі бяжыш у маёнтак?» — пытаецца.— «Да дзеўкі, Юзік».— «Ну, то ідзі». Стары д’ябал цяпер мала бывае дома. Усё ездзіць то ў Старочын, то ў Слуцак. Няма дома і сёння. Адчуваю, што Юрку Хмялеўскага чакае бяда.

— Захацеў гаспадаром быць, з маёнтка ўцёк,— задумліва прамовіў Станіслаў.— Гаспадаром! Якое страшнае слова!

Якаў маўчаў. Закурыў. Настрой яго быў вельмі дрэнны: не то што дрэнны — безнадзейны.

— Не ведаю, Стась, як даслужу свой тэрмін у гэтага гада... не толькі таму, што цяжка рабіць, але я зненавідзеў яго. Глядзець не магу.

— Патрымайся трохі, Якаў. Выцягнем мы цябе адтуль, калі не здарыцца горшае.

— Вайна?

— Вайна, Якаў.

— Яе не мінеш... А я, Стась, не ведаю, калі цяпер буду ў вас. Пачалі вазіць сена, а дарога такая, што дамоў прыязджаеш як нежывы.

— Ведаю, Якаў. Ты раскажы пра сваю Малінаўку. Ці ёсць там людзі, з якімі можна хоць пагаварыць?

Якаў ажывіўся.

Ядвіга сядзела каля печы, пляла Стасю цёплыя пальчаткі і раз-пораз паглядала на Якава.

«Прыгажун, бяда жаночая, што з табой стала? Схуднеў, змізарнеў, толькі вочы блішчаць...» Успомніла, нашто грэх таіць, падабаўся і ёй Якаў... Тады яна малодшая была, а Якаў зусім маладзенькі. Калі ён запрашаў яе на танец, яна чырванела, як дзяўчынка... Не, яна любіла свайго Стася, заўсёды любіла, а от Якаў ёй падабаўся... Бывае так ці не? Ох, бывае, ды яшчэ як бывае... Яна цяпер глядзела ў яго глыбокія вочы, на яго шырокі лоб, перакрэслены маршчынамі, як у старога, і думала: «Ой, хлопчык... Сохнеш ты не толькі ад працы ў Халусты і ад яго благога харчу... Далібог, ты дзяўчыну маеш, і яна цябе сушыць».

— Есць, Стась, ёсць адзін цікавы шляхціц. Я ў яго іншы раз бываю, гаворым падоўгу. Каб у мяне было больш часу, то к вясне быў бы ён у нашай групе.

— Цікава. У яго ёсць нейкія погляды?

— Ніякіх. Ёсць нешта ад анархізму і ад эсэрства. З ім трэба многа працаваць. Ён шмат чытае цяпер. Але гэта не мая заслуга. Чытаць яго прывучыў парабак Іван Аўсянік з Чыжэвіч.

— Ты гаворыш пра Андрэя Сташэвіча?

— Пра яго.

— Ты часцей з ім сустракайся. Трэба, каб ён быў з намі.

— Я спачатку не разгледзеў яго як след. Здавалася, што ў яго вельмі многа шляхецкага гонару. Ён вельмі калючы, не ведаеш, як да яго падысці. Але я пачаў даваць яму забароненую літаратуру.

— Ці не паспяшыў ты, Якаў?

— Не, Стась, спазніўся. Трэба было раней звязацца з ім.

— Добра, Якаў. Перш за ўсё не пакідай яго без увагі. У нас мала людзей, і, хто ведае, калі пачнецца вайна, хто з нас астанецца на месцы?

Тым часам пачалі збірацца хлопцы. Гаварылі пра жыццё ў маёнтку. Якаў курыў цыгарку за цыгаркай і думаў. Думаў, што з таго часу, як наняўся парабкам да Халусты, то і не жыў. Работа бясконцая, жыццё тупое, толькі што іншы раз вечарам да шляхецкіх дзяўчат сходзіш. Успаміналіся тыя дні і вечары, калі тут у маёнтку быў, у сваіх хлопцаў. Ён мог прызнацца сабе, што зайздросціў ім. Яны жылі і змагаліся, як маглі і ўмелі, а ён тырчаў у Малінаўцы, забытай богам і людзьмі, як пахаваны жывым. І недагледзеў, не зразумеў, што і ў Малінаўцы ёсць людзі, якія маглі б стаць яго аднадумцамі. Дык што ж! Хіба цяпер пакаяцца перад таварышамі? Якая ад гэтага карысць! Цяпер трэба не спаць у шапку ды закасаўшы рукавы рабіць.

Ад Волькі з самай восені не атрымаў ніякай весткі. Чаму яна не адгукнецца? Страшная думка ўспыхнула ў галаве: мо арыштавалі? Не, ён бы пра гэта ведаў, паведамілі б таварышы... Зноў яго ўзяла зайздрасць. Не толькі ў горадзе — тут, у маёнтку, сябры змагаюцца, а ён, Халустаў парабак, толькі іншы раз лаецца са сваім страшным гаспадаром. «Дзе ты, Волька? Чаму не падасі голасу, мая настаўніца?»

«Што гэта са мной? — падумаў ён, калі безнадзейнасць і сум пачалі адступаць назад, даючы месца новым думкам.— Не, так нічога не будзе, Якаў Шэмет! Страсяніся трохі!»

Нарэшце прыйшоў Павел Квітун, які па нейкай прычыне спазніўся. Якаў толькі тады падняў галаву, калі павітаўся з ім.

— Аб чым ты задумаўся, Якаў? — запытаў Станіслаў.— Я ўвесь час на цябе гляджу. Ці не захварэў?

— Не, Стась. Проста, як ты кажаш, задумаўся. Успомніў сёе-тое...

— Разумею. Не бядуй, таварыш! Не бядуй! Мы з табой яшчэ пагаворым. А ты, Павел, што сёння надта вясёлы? — звярнуўся ён да Квітуна.

— Усё ты прыкмячаеш.

Платон Шабуня прамовіў не вельмі ласкава:

— Яму ёсць чаго весяліцца.

— «Не искушай меня без нужды...»

— Ты ўжо і гаворыш так, як у Эльзіных кнігах напісана.

— Гэта кнігі ўжо не Эльзіны,— строга прамовіў Станіслаў.— Гэта кнігі нашы. Забудзь пра гэта і нідзе не кажы, што ты чытаеш Эльзіны кнігі.

Платон змоўк.

— Ну дык раскажы, Павел, што цябе развесяліла?

— Ды не развесяліла. Ліст атрымаў з Пецярбурга ад Эльзы.

— Малайчына Эльза! — задумліва прамовіў Станіслаў.— Што яна табе піша, калі не сакрэт?

— Які там сакрэт? — Павел выняў з кішэні ліст.— На, пачытай уголас.

Эльза пісала, што жыве ў Пецярбургу. Ёй удалося паступіць на Бястужаўскія вышэйшыя жаночыя курсы на славесна-гістарычнае аддзяленне. Што яна, калі кончыць курсы, то зможа быць выкладчыцай у жаночых гімназіях. Што жыве яна на Васільеўскім востраве, займае каморку з адной сяброўкай. Што яна ўжо знайшла некалькі прыватных урокаў у багатых сем’ях і цяпер жыве на сваім хлебе. Што сяброўка, акрамя прыватных урокаў, выкладае вечарамі ў адным рабочым гуртку і што Эльза па рэкамендацыі сяброўкі таксама стане такой выкладчыцай.

— Ну, хлопцы, малайчына, аднак, гэтая Эльза і сяброўка яе! — з захапленнем прамовіў Якаў і ўспомніў Вольку, такую ж самую выкладчыцу рабочай вячэрняй школы.

— Добры ліст, Платон! — звярнуўся Станіслаў да Шабуні.— А ты быў нездаволены.

— Чытай далей,— непрыветна адказаў Платон.

— А далей можна і не чытаць...— прамовіў Павел.

Платон зірнуў на яго з пагардай.

— Чаму ж не чытаць? — запытаў Станіслаў.— Ты ж сам загадаў чытаць уголас!

— Ды чытай! Толькі гэты!..— Павел кіўнуў на Платона.— Але што ён разумее.

Далей Эльза пісала, што ніколі не забудзе таго вечара ў асеннім садзе і таго вечара, калі яна аддавала Паўлу кнігі. У канцы яна пытала, ці чытаюць тыя кнігі, і перадавала прывітанне ўсім Паўлавым сябрам.

— Цудоўны ліст! — прамовіў Станіслаў.

— Вядома! Калі яна не забудзе тых вечароў...— пачаў Платон.

— Ну як забыць!— перабіў яго Станіслаў.— Яны ж цалаваліся ў тым асеннім садзе...

Усе зарагаталі.

— Ну, даволі, таварышы,— нарэшце прамовіў Станіслаў.— У нас яшчэ шмат гаворкі. А ты, Павел, адпішы Эльзе, перадай прывітанне ад усіх нас.

— І яе сяброўцы,— дадаў Якаў.

— Так, і яе сяброўцы,— пацвердзіў Станіслаў.— А цяпер бліжэй да справы. Я атрымаў дадатковыя матэрыялы другога з’езда РСДРП аб рабочым і сялянскім руху ў апошні час, аб задачах арганізацыі РСДРП. Я павінен звярнуць вашу ўвагу на тое, што цяпер ідзе вельмі сур’ёзная барацьба між бальшавікамі і меншавікамі за ўплыў на рабочых і сялян. Наша група адразу стала на шлях Леніна, а не на шлях Мартава, але мы вельмі мала чаго зрабілі. Трэба канкрэтна вырашыць, што мы павінны зрабіць, абмеркаваць нашы задачы на бліжэйшы час.

Абмеркаванне цягнулася доўга. Усім было зразумела, што іх маленькая група і не магла зрабіць многа, аднак сярод сялян можна было весці агітацыйную работу, а яна, па сутнасці, не вялася. Група не вырасла, і ў гэтым вінаваты ўсе. Асцярожнасць у падборы людзей мяжуецца са страхам. Асцярожнасць, вядома, добра, а страх вельмі дрэнна. Сярод жанчын ніхто не працуе, а іх у маёнтку многа.

Калі дайшло да работы сярод жанчын, слова ўзяў Якаў.

— А Ядвіга як? Яна не член нашай групы?

— Афіцыйна не член.

— Як гэта афіцыйна? Яна прысутнічае на нашых нарадах, то чаму яна не член нашай групы? Як ты сама думаеш, Ядзя?

— А я — куды вы... Хіба я астануся без Стася, без усіх вас. Вы мо думаеце, што я не гавару з жанчынамі? Я ж кожны дзень то ў свінушніку, то ў кароўніку, то ў сыраварні...— яна пачырванела.— А вечарамі ў бараках бываю...

— А мне нічога не кажаш...— збянтэжана прамовіў Стась, які гатовы быў абняць жонку.

— Бо ты не пытаеш. Калі ўвосень ты сказаў...

— Усё,— прамовіў Якаў, які зразумеў, што трэба ўмяшацца.— Ядвізе мы аддаём работу з жанчынамі.

Потым вырашана было прыцягваць у групу новых членаў, і кожны атрымаў асабістае заданне. Якаву даручылі работу ў Малінаўцы, Паўлу — у Чыжэвічах.

Потым Станіслаў і Якаў выбралі кнігі для Андрэя Сташэвіча.

На адыходзе Станіслаў аддаў Якаву невялікі пакет з сіняй паперы, і Якаў пазнаў почырк Волькі. Сэрца яго затрапяталася.

— Чаму ты не аддаў мне яго адразу?

— Каб ты ў час нашай гаворкі не думаў пра Вольгу.

Якаў забраў кнігі і пайшоў. Час быў далёка за поўнач. Чорнае зімовае неба зіхацела тысячамі зорак. Пад нагамі свістала і спявала ўбітая гладкая дарога. Убілі яе і згладзілі мужыкі, возячы ў маёнтак бульбу. Якава цяпер не палохала нішто, нават тое, што доўга прыйдзецца стаяць каля дзвярэй Халуставага дома і стукаць, пакуль адчыніць Юзік Гром, бо глухая служанка не пачуе, а крывая Настуля нават тады б не адчыніла, калі б ён паміраў каля яе парога. І ён падумаў, што кожнаму чалавеку трэба хоць кропелька асабістага шчасця.

РАЗДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ

Зіма была і сапраўды вузлаватая, з маразамі і страшэннымі завеямі. Завірухі бушавалі па некалькі дзён. Уся малінаўская вуліца была засыпана снегавымі гурбамі. Кожную раніцу расчышчалі двары, каб дабрацца да хлявоў. Было, што малінавец, устаўшы рана, адчыняў дзверы, а на двор вылезці не мог, бо снег ляжаў вышэй страхі. Асабліва не шанцавала Мартыневічаваму двару. Да яго варот намятала столькі снегу, што ён нарэшце не здолеў ваяваць з ім і пачаў ездзіць у двор не праз вароты, а поверх. Гарасімаву хату ледзь не зусім засыпала, толькі тырчала страха з комінам.

Вазілі з Волі сена, і гэта было не так лёгка, як у мінулыя гады. Кожны дзень трэба было нанова праціраць дарогу. Па сена выязджалі задоўга да світання і вярталіся позна вечарам. У дарозе часта куляліся вазы, ламаліся аглоблі, трашчалі дугі, прыставалі коні. Ехаць з вазамі па адным ніхто не адважваўся, бо пры няшчасным выпадку можна было прабыць у дарозе цэлую ноч. Хіба адзін падымеш воз, калі ён перакуліўся? А калі, барані бог, ён яшчэ і раз’ехаўся і яго трэба перакладаць? Або калі зломіцца дуга ці аглобля? Акалееш за ноч разам з канём, а завіруха навее над табой курган. Андрэй ведаў такую бяду і заўсёды браў з сабой запасную дугу і аглоблю.

Завея пераняла вазакоў на паўдарозе. Дарога была цяжкая, снег пад палазамі рассыпаўся, як пясок. Пачало змяркацца, і ўзняўся вецер. Мужчыны падганялі знясіленых коней. «Ну, будзе бяды,— думаў Андрэй, ідучы за сваім возам.— Да дому яшчэ ехаць ды ехаць...» Вецер усё мацнеў, нарэшце расхадзілася шалёная завіруха. Стала не відно белага свету, выў і скавытаў вятрыска, імкліва кружыўся снег, які ўзрывала з зямлі нейкая шалёная сіла.

Завіруха застала ў дарозе адзінаццаць падвод. Сярод іх былі і Халуставы. На дзвюх ехалі Юзік з Якавам ды Нарбутовіч з Мартыневічам вязлі Халусту за малацьбу два вазы сена. Пракляў Лявон Нарбутовіч і малацьбу, і малатарню, і сваю дурноту. Нічыпар Мартыневіч толькі маліўся і плакаў. Падумаць толькі: свайго сена на Волі многа, а ты вазі Халустава. Каб людская зіма была, то ліха яго бяры, хапіла б часу і сваё перавезці і гэтаму гаду памагчы, а тут такая бяда. Было, што за тыдзень і тры разы на Волю не з’ездзіш. Ускруціцца такая завея, што з хаты носа не выткнеш. А ў хаце якая работа! Хіба толькі што худобу дагледзець або лапці сплесці. Нават у лес, у свае Маргі не праб’ешся, каб лішнюю галіну з хвоі адсекчы ці якую крывуліну або сухастоіну зваліць...

Калі ўзнялася мяцеліца, Нічыпар усхліпнуў. «Божа мой, божа,— шаптаў ён пасінелымі ад холаду губамі. — Што гэта будзе... Каб не Лявон, то я ніколі б не ўлез у такую бяду... Ратуй нас, святы божа, бо загінем мы тут...» Вецер круціў снег з такой сілай, што ўвесь свет быў белы, як малако, за тры крокі нічога не відно; вазы, якія былі поруч, віднеліся як праз туман.

Юзік Гром ехаў пярэдні. Ён пацягнуў пугай сваю гладкую кабылу, яна рванулася і пайшла поўнай хадой, за ёй пасунуўся Нарбутовічаў конь. Мартыневіч не хацеў адставаць. Ён падганяў сваю Чорную, дужую, але ляную кабылу, тузаў лейцамі, цмокаў, крычаў, але яна не слухалася.

Андрэй з Іванам ніколі не стараліся ехаць наперадзе. Не такія ў іх былі коні, каб церці дарогу заднім. Але і ззаду аставацца Андрэй не хацеў. Лепш за ўсё ехаць у гурце, бо калі здарыцца якое няшчасце, то хоць пярэднія і паедуць не аглянуўшыся, затое заднія памогуць. Так ехалі яны і той раз услед за Якавам Шэметам. Ззаду за падводамі Андрэя ехаў Сымон Ашакевіч на сваёй Пярэстай, потым Ян з Тамашом, а за імі Талімон з сынам Адамам. Коні ішлі паціху, а мужчыны ззаду пільнаваліся вазоў. У выпадку чаго можна ўтрымаць рубель, каб воз не перакуліўся, або падапхнуць ззаду, калі на гору прыстане конь.

Сымон Ашакевіч забег наперад свайго воза, каб ісці поруч з Андрэем. Пярэстая пачула наперадзе свайго гаспадара і пацягнулася да яго мызай.

— Нічога, мо неяк дацягнемся,— сказаў ён, як разумнай істоце.

— Дацягнемся, вядома,— адказаў Андрэй, падумаўшы, што Сымон гэта кажа яму.

— От бачыш,— сказаў Сымон,— што значыць, калі добрыя коні. Гром і Лявон ужо недзе каля засценка, а мы на сваіх бог ведае калі дапаўзём. Як жа гэта Нічыпар ды Якаў ззаду асталіся?

— Нічыпар не астаўся б, ды кабыла стамілася. А Якаў-то, мабыць, і сам не паехаў бы за імі. Я чуў, як ён на Мартыневіча крычаў.

— Ты думаеш, што яны не кінулі б цябе або мяне аднаго ў такую завіруху? — сказаў Сымон.

— Нават не азірнуліся б, зладзеі. Але я на іх плюнуць хачу. Вазы я кладу, мяркуючы па дарозе: добрая дарога — большы воз, а такая, як сёння,— меншы.

І мае коні цягнуць. Ды і твая Пярэстая не прыстане.

— Мая кабыла цягавітая... Але ж і завея, каб на яе халера... Толькі кабыла ў мяне аўса мала бачыць, ды і канюшыны я не так многа маю. А што ўжо цягне, то кожны дзень. Няма ёй адпачынку, як Халуставым коням... Жарабё трэба, Пярэстая ўжо немаладая. Дык дзве загваздкі замінаюць... Ну, заўтра нідзе ні следу не будзе...

— Заўтра, калі і завіруха сунімецца, то ўсё роўна трэба даць адпачыць коням. А якія ў цябе загваздкі?

— Чым я буду карміць парку коней? Пакуль жарабё канём стане, яго карміць трэба. Ну, нешта нейкае са светам зрабілася, такой мяцеліцы яшчэ не было...— ён зняў рукавіцу і абцёр снег, што набіўся ў бараду і вусы.— А перад жарабеннем кабыле трэба адпачыць даць, а хіба я магу даць ёй адпачываць, калі не я кармлю яе, а яна мяне...

Раптам вазы спыніліся. Мужчыны зайшлі наперад і ўбачылі, што дагналі пярэдніх. Громава кабыла стаяла распрэжаная, ён трымаў яе за повад і кляў на чым свет стаіць. Ён размахнуўся і выцяў кабылу па пысе. Яна рванулася, і, каб быў слабейшы, не ўтрымаў бы яе Юзік Гром...

— Што ты робіш, вар’ят! — крыкнуў на яго Якаў.— Кабылу знявечыш, абэлтух. Самога біць трэба, сукін ты сын!

— Што ў іх здарылася, Якаў? — запытаў Андрэй.

— Хіба ты не бачыш? Дуга паляцела к чорту.

— Зламалася?

— Папалам... Ты маеш, Андрэй, дугу?

— Маю, але не дам.

— Братачка Андрэй! — залямантаваў Лявон.— Выручы! Да засценка не так далёка...

— Не дам. Вы кінулі нас, шэльмы. Дык от цяпер бяжы ў засценак па дугу, ён жа, ты кажаш, блізка! Або сядзь верхам на кабылу.

— Братачка Андрэй! Што хочаш бяры, але дай Дугу!

— І не падумаю. Глядзець на цябе моташна, гад.

Юзік Гром стаяў унурыўшыся і маўчаў. Які дурны ён ні быў, але разумеў, што яму лепш памаўчаць, бо калі ён скажа хоць слова, нават самае найлепшае, то Андрэй будзе няўмольны.

— Андрэй!.. Братачка!.. Ды мы ж тут загінем па такой дарозе.

— Гіньце! Такім зладзеям туды і дарога.

— Андрэй,— сказаў Сымон.— Дык яны ж і нам дарогу загарадзілі.

— А што ў нас — сілы не хопіць? Перакулім іх вазы набок і праедзем!

Мужчыны маўчалі. Яны-то ведалі Андрэя Сташэвіча. Яго не ўпросіць ніхто... Калі ён вырашыў не даць Грому дугу, то не дасць. А навокал круцілася бурная завейная ноч, і здавалася, што гэтыя падводы зусім закінуты на край свету і няма дарогі ні наперад, ні назад.

— Слухай, Андрэй,— сказаў Якаў, крануўшы Андрэя за плячо.— Я таксама павінен астацца тут з гэтай свалатой. Як ні кажы, а мы з Громам з аднаго двара. Не магу ж я кінуць яго тут, а калі і кіну, то мне прыйдзецца несці сюды дугу.

Андрэй памаўчаў.

— Іван! Дастань з воза дугу і дай Якаву,— нарэшце загадаў ён.— Іван прынёс дугу.

— Бяры, Якаў,— сказаў Андрэй.— Я лічу, што гэта ў цябе зламалася дуга, а не ў Грома.

— Дзякуй, Андрэй. А ты і даеш яе мне, а не Грому. Заўтра прынясу.

Лісавета к вечару ўправілася з усёй работай. Падмяла хату, запаліла ў печы і паставіла варыцца на вячэру чыгун бульбы. Прыедуць з Волі мужчыны, то гарачай з’ядуць. Сама села проці чалеснікаў з прасніцай. Добра! І светла, і цёпла, лямпу паліць не трэба. Удзень мала выпадае прасці: няма часу — то латанне, то бялізна, то работа па гаспадарцы.

Алесь прыйшоў з гумна, каля парога атросся, абмёў з лапцей снег.

— Ну, я усё зрабіў. Даў каровам і авечкам, нават коням у жалабы палажыў. А на ноч няхай тата з Адамам даюць.

— Малайчына ты ў мяне, Алесік.

Алесь чмыхнуў. «Алесік»! Як на малога якога... Адам вунь ужо і косіць, і малоціць, і на Волю ездзіць, і вазы ўмее класці, а на колькі ён старэйшы? На якія тры гады. Але спрачацца з сястрой не стаў. Зірнуў пад лаву на пустыя кашы.

— Малайчына! От ты малайчына! Чаму бульбы не прынесла?

— Заўтра раніцай, Алесік.

— Заўтра раніцай! Ты заўтра раніцай без рыдлёўкі ў пограб не ўлезеш.

Забраў кашы і пайшоў з хаты.

— Можа памагчы табе? — гукнула ўслед Лісавета.

— Без цябе абыдуся.

Алесь прывалок два вялізныя кашы бульбы, засопся, пачаў дзьмухаць на расчырванелыя рукі.

— Пагрэй над агнём, Алесік.

— Разумная! Яшчэ зойдуцца! Лепш так.

Ён памахаў рукамі, як дарослы мужчына.

— Давай яшчэ вады прынясу.

Схадзіў па ваду, тады распрануўся і сеў ля стала.

— Ці скора твая бульба зварыцца? Вымерхаўся, як сабака.

— Ужо кіпіць.

Алесь павячэраў, узабраўся на цёплую чарэнь і скора заснуў. Лісавета ўправілася каля печы, зачыніла засланку і села прасці. Сёння яна не чакала Алены, а так хацелася, каб яна прыйшла. На душы было неспакойна, трывожна калацілася сэрца. На дварэ шалёным голасам скавытаў вецер, шалясцеў саломай на страсе. Здавалася, нехта чужы ходзіць каля хаты, заглядае ў вокны, стукае ў сенцы і ў дзверы, нясе бяду... Нейкі жах апанаваў Лісавету, страшна было зірнуць у акно: так і здавалася, што адтуль выглядае рагаты і чорны, той, што не дае людзям спакою... Скарэй бы прыехалі мужчыны або хоць Алесь не спаў бы. Дык яму і гора мала на цёплай печы. Ні клопатаў, ні бяды. А Лісавеціны шчаслівыя дзянькі прайшлі. Пахавала іх Лісавета ў адной магіле з мамай.

Калі ў сенцах бразнулі дзверы, Лісавета здрыганулася, але зараз жа ўсе яе страхі паляцелі прэч. «Прыехалі мужчыны!» — падумала яна і, ускочыўшы з месца, ледзь не кінулася насустрач. Але гэта былі не хатнія мужчыны. Каля парога стаяў Мікалай Халуста і ўхмыляўся. Лісавета ледзь не самлела, убачыўшы яго.

— Я так і ведаў, што ты адна,— сказаў Мікалай, быстрым позіркам акінуўшы хату.

— Ціха ты...—пабялелымі вуснамі прашаптала Лісавета.— Алесь жа дома...

— А дзе ён, той падшывалец? Няўжо не спіць?

— На печы...

— То спіць. А калі не спіць, то я яму цукерак дам, каб маўчаў.

— Ох, Мікалай... мабыць, ён ужо спіць.

— То на табе.

— Не трэба мне, Мікалай... Чаго ты прыйшоў, скажы... Ты ж удзень быў. Што пра мяне людзі скажуць...

— Дурная ты. Я ўмею так хадзіць, што ніхто мяне не ўбачыць ні днём, ні ноччу.

— А калі тата прыедзе ды застане... Ой, божачка мой, што тады будзе.

— Мяне нехта застане! От дурная!

Ён абхапіў дзяўчыну, прыціснуў да сябе і пачаў цалаваць. Яна спачатку вырывалася, потым нібы абвяла і не супраціўлялася.

— Ну што, дурненькая, нічога з табой не зрабілася.

— Ой, Мікалай... Прапала мая бедная галоўка... Ідзі дадому, Мікалай. Богам цябе прашу...

— Чаму ты мяне гоніш? Я з табой першы раз адно на адно сустрэўся. Хіба днём магу я цябе пацалаваць, калі тут Алена тырчыць, як скула пад носам. Нашто ты яе завеш.

Лісавета схіліла галаву. Сэрца яе трапяталася так, што гатова было выскачыць з грудзей.

— А вечарам тут Тамаш Сташэвіч раскашуецца. Думаеш, я не ведаю. Паламлю я яму, чорту, ногі.

— Ох, Мікалай... Тамаш табе нічога не зрабіў...

— Няхай не стаіць на маёй дарозе.

Ён падкруціў рыжаватыя вусы, падняў Лісавету і пасадзіў на лаву.

— Я цябе замуж вазьму, дурная ты, а яму чаго трэба?

— І ён возьме...

— Ага! Дык мо ты і хочаш за яго пайсці, а не за мяне?

Мікалай надзьмуўся і зрабіў выгляд, што гневаецца.

— Ён мне нічога не гаварыў пра гэта...

— От бачыш... Бо ён і не думае цябе замуж браць. А я гавару! Бо я пра гэта думаю! А хто з нас лепшы, ён ці я? Ці можна яму са мной раўнавацца? Я — каваль, у мяне, як ні круці, то паўвалока зямлі, а ў яго толькі чвэрць, бо іх на паўвалоку двое ў бацькі. Ды і так — і па сіле, і па ўсім...— Мікалай зноў падкруціў вусы.— Хіба ён спраўнейшы за мяне?

Лісавета ўздыхнула.

— Не ўздыхай. На лепш цукеркі еш.

— Не, Мікалай...

— Ну дык я іх на сметнік выкіну.

— Лепш я іх у куфар схаваю...

— І то праўда, таму падшывальцу, што на печы, калі-небудзь дасі, каб лепш слухаў і не замінаў.

Ён выняў з кішэні жменю цукерак у паперках. Лісавета занесла тую жменю ў куфар. Сама яшчэ дзіця, яна радавалася, як маці, што ў яе будзе чым парадаваць меншых.

А Мікалай расшпіліў світку, дастаў з верхняй кішэні камізэлькі гадзіннік, што быў прывязаны да жоўтага бліскучага ланцужка, адчыніў яго і доўга глядзеў на стрэлкі.

— Ого! Як яшчэ рана!

Ён прыклаў гадзіннік да Лісавецінага вуха і сказаў:

— Паслухай, які добры ход! Гэта Павел Бурэ. Такі гадзіннік дорага каштуе, затое прыслухайся, які звонкі ход!

Бедная Лісавета! Так ужо яна разумелася ў гэтых гадзінніках!

— Я, калі пажэнімся, і табе куплю дамскі гадзіннік. Маленькі такі. Добра, Лісавета?

— Нашто мне гадзіннік... Свінням даваць ды кароў даіць...

— Дурная ты. У нас служанка будзе.

— Ай, Мікалай... Маўчаў бы ты лепш...

— Значыць, ты мне не верыш?

— А ты мяне паняй зрабіць хочаш? — засмяялася Лісавета.

— І зраблю! Думаеш, не?

Гэты шэльма так загаварыў бедную дзяўчыну, што яна забыла ўсё на свеце: пра Алеся на печы, які мог прачнуцца, пра мужчын у дарозе, якія маглі нечакана прыехаць і застаць у хаце Мікалая, пра нядобрую славу, якая можа прайсці па засценку пра яе — маладую дзяўчыну. Але сам Мікалай нічога гэтага не забываў і быў напагатове. І, мабыць, толькі яму аднаму ўласцівае зладзейскае пачуццё падказала, што вазакі з сенам ужо ўехалі ў засценак. Ён пацалаваў Лісавету на развітанне і выскачыў з хаты.

РАЗДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ

Андрэя разбудзіў сонечны прамень. Скупы і халодны, ён прасачыўся ў хату праз замёрзлую шыбіну і невялічкай плямкай лёг на твар. Андрэй расплюшчыў вочы. «Завіруха такі ўтаймавалася»,— падумаў ён, і спакой агарнуў яго душу. Ён пацягнуўся, як у маленстве, і ледзь не войкнуў ад болю. Усё цела было як разламанае: нылі рукі, ногі, плечы, паясніца. «Хапіла нам учора па вушы...» Здавалася, што так і ляжаў бы да вечара, не кратаючыся з месца.

Печ ужо была выпалена; у хаце пахла смажаным салам і яшчэ нечым смачным. Маці стаяла ў мыцельніку, поркалася каля шафкі з посудам, а Алены не было.

Пара ўставаць! Трэба даць коням, навесці парадак у гумне. Добра, што ўчора скінулі з вазоў сена; цяжка было б сёння брацца за гэтую работу.

Іван спаў на печы расхлістаны: мабыць, дацяла гарачыня; голыя яго ногі з бруднымі пятамі тырчалі з чарэні; печ такому доўгаму хлопцу была караткаватая. «Няма дзе чалавеку спаць,— падумаў Андрэй.— Хоць бяры ды яшчэ адзін ложак стаў у хаце... А куды яго прыткнуць!..»

Ён пачаў адзявацца.

— Ляжаў бы яшчэ,— сказала маці.

— Коні стаяць галодныя.

— Ядзяць коні. Канюшыны я ім дала.

— Ну, мама!.. Хіба я не мог сам!

І, расчулены, ён успомніў, як у маленстве, калі быў яшчэ толькі пастушком, маці вось таксама берагла яго сон: сама да ўсходу сонца выганяла на поплаў скаціну. І, як у маленстве, яго агарнула цеплыня і сыноўняя любоў, і з’явілася жаданне прытуліцца да старэнькай мамы, адчуць пяшчоту яе сухіх натруджаных рук... Але ён толькі сказаў:

— Я і сам даў бы коням...

— А я ім патрошку ўкінула, каб не стаялі над пустым жолабам.

— Нечым смачным сёння пахне з печы, мама!

— Аладкі бульбяныя са скваркамі... А на дзень перапечкі з сушанымі яблыкамі, грушамі і з макам.

— Ого!

— Гэта Алена падахвоцілася.

«От і ўся наша ласкавасць,— падумаў Андрэй.— Перапечкамі кончылася... з макам...» Ён зірнуў на маці і раптам зразумеў, што яна ведае яго пачуцці, што ёй самой хочацца прыгарнуць да грудзей яго непаслухмяную галаву.

— Нічога, мама! Будзем неяк жыць!..

І не знайшлося ў яго іншых слоў... Цяплейшых, шчырэйшых, раднейшых, лепшых...

На дварэ свяціла халоднае зімовае сонца, якое толькі ўзнялося над даляглядам. Мароз трымаўся моцны. Усё навокал, як скінуць вачыма, было ўкрыта некранутым снегам, па якім яшчэ не ступала нага чалавека і ні адзін звер не праклаў свой след. Снег зіхацеў пад першымі праменнямі сонца; ад яго нельга было адарваць позірку. Засценак пасля ўчарашняга нагадваў забытае богам і людзьмі паселішча, закінутае ўбок ад вялікіх дарог і жыцця.

Андрэй прывёў да парадку гумно, падмёў ток і набраў рэзгіны канюшыны. Не заходзячы ў хату, накіраваўся ў свіран: трэба было даць коням па мерцы аўса. Усё, што адбылося ўчора ў дарозе, аддалілася і было падобна на цяжкі сон.

Калі Андрэй зайшоў у хату, ён убачыў гасця: на лаве сядзеў Марцін Крываблоцкі і курыў. Ён узняўся насустрач Андрэю, павітаўся і сказаў:

— Не чакаў, Андрэй, такога гасця, як я?

— Табе заўсёды рады, Марцін. Распранайся, калі прыйшоў у госці.

Марцін скінуў новы доўгі кажух і павесіў яго на крук. Іван ужо мыўся, праціраючы заспаныя вочы.

— А вы з Іванам усё сена цягаеце з Волі?

— Няхай бы яна там захлынулася, тая Воля. Учора ледзь дамоў прыпхаліся. Сёння рукі і ногі як адбітыя.

— Ведаю.

— Нічога ты гэтага не ведаеш, Марцін... Да службы ў войску ты парабіў, можа і ў войску цяжка было, але як зволіўся са службы, то не наракай на жыццё. Гэта я кажу не са злосці ці крыўды, бо без такіх, як ты, зусім бы жыць нельга было, і я першы скажу табе сто разоў дзякуй. Але ці ведаеш ты, як чалавек можа замарыцца за дзень? І лягчэйшых вельмі мала; лічаныя яны — лягчэйшыя дні. От, скажам, Воля. Гніеш там паўлета ў багне, і бывае дарэмна, бо ўсё сена дажджы затопяць. А калі не затопяць, то паспрабуй перавязі яго па такой дарозе і ў такое надвор’е, як цяпер. Я не лічу дарогі ўлегцы... Пад’едзеш да стога, пакуль сапхнеш з яго мёрзлую шапку, накладзеш вазы ды дагледзіш іх, мёрзлага кавалка хлеба некалі ў рот узяць... Добра ехаць дамоў па роўнай дарозе і ў добрае надвор’е, тады і на возе пасядзіш, і за возам пройдзеш, каб сагрэцца. А вазьмі цяперашнюю дарогу ды яшчэ ў завею! Коні не цягнуць, вазы куляюцца, дугі ды аглоблі ломяцца...

Я цяпер з лёгкай Іванавай рукі чытаю трохі. Пішуць, што вельмі цяжка на фабрыках ды на шахтах. Не скажу, што лёгка, але ж там чалавек адбыў свае гадзіны, кінуў усё — і хоць трава не расці. А земляроб ніколі не можа кончыць свае работы. Адна адну даганяе, абганяе, пераганяе...

— Не тое кажаш, Андрэй,— прамовіў Марцін, кідаючы недакурак да печы.— Зусім не тое! На фабрыцы або на заводзе чалавек не разгінаецца амаль паўсутак. За кожным яго рухам сочыць наглядчык. А хто пры машыне робіць, той і без наглядчыка не разагнецца, бо за ім сочыць машына, паспрабуй не дагадзі ёй! А ты калі заморышся, то адпачыць можаш, ніхто цябе не аштрафуе і за карак не возьме.

— Эге, Марцін! У земляроба таксама наглядчык ёсць, ды яшчэ які! От паспрабуй спазніся з якой-небудзь работай, дык усё паляціць к чорту! Жыццю рады не будзеш, мудрэй усякага штрафу... Ды не пра тое мы гаворым! Як ні кажы, а ты ў мяне сёння госць.

— Не, Андрэй, не госць!

— То ты, мабыць, па справе?

— І не па справе. Развітацца прыйшоў.

— Што? А куды ж ты едзеш?

— Эх вы, малінаўцы! На свеце жывяце... Вайна пачалася, а вы як у бога за дзвярыма.

— Якая вайна? — запытаў Андрэй, адчуваючы, як сціснулася яго сэрца.

— Вайна з японцамі. Рускі цар надумаў пазабіваць японцаў, а японскі мікада рускіх.

— Ніхто ж не аб’яўляў, што будзе вайна! — недаўменна прамовіў Андрэй.

— У тым і справа! Японцы таксама не аб’яўлялі.

— От як... Значыць, такі вайна...

— А табе што! Ты льготнік, цябе не возьмуць.

Андрэй успомніў Тамаша.

— Схопяць маладых...— сказаў ён.— А ты ўжо і павестку атрымаў?

— Сёння досвіткам. Паслязаўтра ў далёкую дарогу... Быў ужо я ў тым баку... От і зайшоў з Іванам пабачыцца і развітацца. Я гэтага хлопца люблю, а з вайны не ўсе варочаюцца дамоў.

— Але, Марцін...

— Ты сёння пусці Івана дамоў. Я пакіну яму сёе-тое, дык перадаць трэба.

— Няхай ідзе.

— Газеты я выпісаў на ўвесь год, то перапішу на тваё імя ў Малінаўку. Будзеце з Іванам чытаць. У газетах многа хлусні, а ў вайну яе будзе яшчэ больш, але ж усё роўна сёе-тое ўведаеце. А потым навучыцеся праўду ад маны адрозніваць, жыццё само падкажа.

— За газеты я табе заплачу.

— Не, не заплаціш. Газеты будуць Іванавы.

У галаве Андрэя з’явілася столькі думак, а ў душы; столькі пачуццяў, што ён усё роўна як ап’янеў. Сеў ля стала і вылаяўся.

— А, чорт! Сабачае жыццё! Нібы ў склепе сядзіш і свету божага не бачыш...

Ён пачаў згортваць папяросу, але пальцы не слухаліся яго.

— Мама! — звярнуўся ён да старой Аксені.— Вымайце ўсё, што ёсць у печы! Не туляйся, Іван, у запечку, ідзі да стала! Даўно пара снедаць!

Марцін таксама закурыў.

— Табе вайна вялікаю навіною здалася?

— Не. Гаварылі пра яе з Якавам не адзін раз... Але ў мяне, Марцін, паўкварты ёсць. Маці прасіла, каб папу занёс, бацьку трэба ў царкве памянуць. Дык няхай потым... К ліхой матары такое жыццё... Ты быў для мяне добрым чалавекам, Марцін, і калі так, то вып’ем на развітанне. Дай божа, каб ты вярнуўся з вайны цэлы... Я цябе не забуду, Марцін.

Крываблоцкі натапырыў фельдфебельскія вусы.

— Добра, Андрэй, я рады. Не думаў, што ад цябе такое пачую. Цяпер я ўпэўнены, што Іван мой жыве ў разумнага чалавека, і спакойна будзе ў мяне на душы... А вайна пачалася не ўчора і не сёння. Шмат пойдзе хлопцаў шукаць свае смерці. У Вырвіча цэлая куча павестак, сёння раздае. Ваш дзесяцкі Мартыневіч павалокся ў Чыжэвічы да пана старасты. Не ведаю, каго бяруць з Малінаўкі, бачыў толькі павестку на імя Якава Шэмета.

— Значыць, і Якава бяруць?

— Мяркую, што не аднаго Якава.

— Эх, ліха... Чаму яны Халуставых сыноў не возьмуць. От каму трэба на вайну ісці, а не Якаву.

— Адзін пойдзе і з Халустаў,— адказаў Марцін. Андрэй нават выгляду не падаў, і ніхто не ведаў, як хацелася яму, каб тым адным быў не Мікалай, а Юзік.

— Дык вы, дзядзька, паслязаўтра? — ціхім голасам запытаў Іван.

— Паслязаўтра, Іван.

Марцін зірнуў на пляменніка і зразумеў, што робіцца на душы ў хлопца.

— Ты не бядуй! Вярнуся! Па-першае, я ўсё-такі фельчар, па-другое, не такі я дурны, каб падстаўляць галаву пад японскія кулі. На вайну іду не першы раз.

Маці разаслала на стале абрус, загадала Андрэю кроіць хлеб, а сама пачала смажыць сала і кілбасу.

— Схадзі, Іванко, у пограб, прынясі гуркоў і капусты,— папрасіла яна.

Андрэй пайшоў у каморку і вярнуўся з бутэлькай гарэлкі. Паставіў на стол.

— Падсоўвайся, Марцін.

Тым часам Іван прынёс капусту і гуркі. Старая Аксеня паставіла на стол патэльню.

— Садзіся, Іван, каля дзядзькі,— загадаў Андрэй.— Прынясіце, мама, чаркі.

Калі старая Аксеня прынясла чаркі і Андрэй узяў бутэльку, Марцін сказаў:

— Пачакай трохі, Андрэй. Тваёю мы канчаць будзем, а пачнём з мае.

Ён дастаў з кішэні паўкварту.

— Нашто ты, Марцін, ідучы да мяне, гарэлку браў? — папракнуў Андрэй.

— А што ж там такое! Ішоў акурат каля Арлоўскага, зайшоў ды ўзяў.

Калі выпілі па першай чарцы, Марцін абцёр вусы, закусіў гурком і скваркай.

— Ліха з ёю, з вайной. Не хачу пра яе ні гаварыць, ні думаць, бо вайна — зніштажэнне жыцця, а я жыццё люблю. Дык от пра жыццё і гаварыць будзем. Калі будзеш жаніцца, Андрэй?

Андрэй з цікаўнасцю зірнуў на Марціна.

— Чаму ў тваю галаву прыйшла сёння такая думка? — запытаў ён.

— Баюся, што не прыйдзецца выпіць чарку на тваім вяселлі.

— Чаму?

— Вайна можа зацягнуцца.

— Ага! Значыць, як ні гавары пра жыццё, то вайны мінуць нельга, калі яна ёсць на свеце, і ты да яе нешта маеш.

Марцін засмяяўся.

— Твая праўда!

У гэты час у сенцах нешта стукнула, адчыніліся дзверы, і ў хату ўвайшоў Якаў Шэмет. Ён прынёс дугу.

— Падыходзь, Якаў,— прамовіў Марцін.— Я цябе даўно не бачыў. Мы тут бядуем, што гарэлкі да вечара не пап’ём, дык от садзіся ды памажы.

— Няўжо ты, Марцін, нічога не ведаеш?

— Усё ведаю, Якаў. Вайна ад нас нікуды не ўцячэ. Павестка ў кішэні ляжыць. А ты яшчэ не атрымаў?

— Толькі што Мартыневіч аддаў.

— Ну, а з Халустамі як? — мімаволі вырвалася ў Андрэя.

— Мікалаю таксама ёсць павестка.

— А Юзіку няма?

— Няма.

Андрэй вылаяўся.

— Стары Халуста шалее. Сына бяруць — гэта раз, і парабка таксама — гэта два. Двух работнікаў! Збіраецца да Хаіма Ножыка і лаецца так, што слухаць моташна... Мне да брата Піліпа трэба ісці, так што я, хлопцы, не магу з вамі доўга сядзець,— сказаў Якаў.

— Разам пойдзем,— адказаў Марцін.— Налі яму, Андрэй, штрафную, каб з намі зраўнаваўся.

Калі выпілі па другой, гаворка ажыла. Іван пачырванеў. У галаве яго рабілася немаведама што, настрой стаў нейкі хваравіты, хацелася плакаць і смяяцца. Марцін заўважыў гэта.

— Больш не пі, нябож,— сказаў ён і звярнуўся да Якава: — Дык што ж, пойдзем для бацюшкі-цара Жаўтаросію здабываць!

— Вядома! Пашырым уладанні вялікай Расійскай імперыі! — у тон яму адказаў Якаў.

— Жарты жартамі, хлопцы, а колькі пральецца крыві!

— Нічога не зробіш, браце Андрэй; • нашаму цару іншага выхаду няма: або рэвалюцыя, або вайна. Ён з міністрамі вырашыў, што лепш вайна.

— Ты думаеш, Марцін, што вайна спыніць рэвалюцыю? — запытаў Якаў.

— А чаму і не! Усіх лепшых людзей забяруць у войска, адправяць на пазіцыі. Не будзе каму рэвалюцыю ўздымаць. Хіба не так?

— Не так. Вайна наблізіць рэвалюцыю.

— Можа быць, можа быць...— задумаўся Марцін.— Японцы нашых ужо б’юць, як відно з газет... А ты разважаеш як сапраўдны сацыял-дэмакрат.

— Ну, Марцін! Мы залішне разбалбаталіся,— папярэдзіў Якаў.

— Нікога я не баюся. Я ўжо салдат. І ты салдат, Якаў. Вып’ем, хлопцы!

— Мы салдаты, а Андрэй не салдат, Марцін. Пра яго трэба думаць.

— Не бойцеся, хлопцы. У маёй хаце пра ўсё гаварыць можна,— сказаў Андрэй.

— Дык налівай, брат, ты гаспадар у хаце.

РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ

Калі мужчыны пайшлі, Андрэй раптам адчуў страшэнную адзіноту і пустату. Такога з ім ніколі не было. Яму здалося, што ён астаўся адзін на ўсім свеце. Цяжка нават было ўявіць, што не будзе больш тых цікавых вечароў, калі да яго прыходзіў Якаў. Не будзе больш цікавых размоў, спрэчак, жартаў. Якаў сёння нібы адарваўся ад яго душы... Андрэй не разумеў, што з ім робіцца. Можа такому настрою паспрыяла чарка, а мо тое, што не было Івана. Андрэй так прывык да гэтага хлопца, што не мог уявіць сабе, як бы ён жыў без яго. Яны цяпер мала размаўлялі, але разумелі адзін аднаго і без гаворкі. Іх зблізілі кнігі і агульныя думкі.

Андрэй прылёг на ложак, заплюшчыў вочы і ўспомніў, што на дзень не карміў і не паіў худобу. Устаў з ложка і выйшаў на двор. Каля парога сустрэў маці і Алену.

Алена прайшла каля Андрэя і нават не зірнула на яго! «Чаго яна злуецца? — падумаў ён.— Радавацца павінна: астаецца дома яе Гром».. Пайшоў у гумно, натрос аўсяніцы з сенам каровам, каб хапіла і на заўтра, падрыхтаваў коням на вечар і на ноч, і калі выйшаў з гумна, то сонца стаяла над самым захадам. Андрэй узяў сякеру і высек з карыта лёд. Якія з жанок гаспадары! Напояць скаціну, а вады з карыта не выльюць, от яно і абрасло лёдам і стала як шкляное. Занёс сякеру ў дрывотнік пад павець, а ідучы ўбачыў Гарасіма Жукоўскага, які з рыдлёўкай у руках капаўся каля свае хаты. А хата яго і сапраўды ўрасла ў снег. Нельга было і падумаць, што гэта снег яе завеяў — здавалася, што, як грыб праз ігліцу і мох, яна прабралася з-пад снегу. І ўверсе тырчыць яе шчарбаты комін. Нават падысці да яе не было адкуль, толькі ад вуліцы цераз двор вялі сляды па снегавых гурбах. І Андрэй падумаў: «Як жыве гэты чалавек, адзін у хаце!» Сёння Андрэй адчуў быў адзіноту, але як выйшаў на двор, рассеялася яна, знікла, бо як ні глуха ў гэтым засценку, але ж чутно, як на свеце ідзе жыццё. Сёння да Андрэя прыходзілі людзі, пасядзелі, выпілі і закусілі, пагутарылі. А як жыве гэты чалавек, да якога амаль ніхто не хадзіў, хіба толькі арандатары ды мо якая жанчына наведае, шукаючы лекаў? І захацелася Андрэю перакінуцца словам з Гарасімам. Ён падышоў да плота і гукнуў:

— Добры вечар, пане Жукоўскі!

Як і заўсёды, калі Андрэй з ім вітаўся, Гарасім здрыгануўся. Потым ён разагнуўся і стаў, абапёршыся на рыдлёўку.

— Дзень добры, Андрэй... Яшчэ ж не вечар, сонейка не зайшло.

— Толькі што сонейка відаць. А каб яно было за хмарамі, то цяпер такія дні, што ад раніцы да ночы адвячорак.

— Але,— адказаў Гарасім.— У мяне ў хаце без лямпы цёмна, як уночы. Нічога не відно.

— Завеяла вашу хату, пане Жукоўскі.

— Проста бяда. Ужо трохі быў раскапаў, а сёння за ноч зноў усё зраўняла. А снег так злёгся, што рыдлёўка яго не бярэ, хоць сякерай сячы.

— Праклятая зіма. Я хоць і нямнога пражыў, але за маю памяць такіх зім не было. Кожны дзень трэба дарогу нанова церці. Цалік наўкола, следу няма.

— От як...

— А вы чулі, пане Жукоўскі, што вайна пачалася?

— Вайна? Якая вайна?

«Жывеш ты на свеце, чалавек, таксама, як і я. Ды, мабыць, ты яшчэ горш за мяне здзічэў».

— З японцамі вайна, пане Жукоўскі. Людзей у салдаты бяруць.

— Дык што?.. І вас таксама бяруць у салдаты?

— Мяне пакуль што не.

Гарасім стаяў моўчкі, абапёршыся на рыдлёўку, далёкі і ад вайны і ад усяго таго, чым жывуць людзі. Што для яго вайна? Яму трэба адкапаць са снегу сваю хату... Андрэй ужо хацеў канчаць з ім гаворку, але ён раптам сказаў:

— Нічога я не ведаю, нідзе не бываю. А да мяне хоць бы сабака забег.

У словах яго Андрэй пачуў горыч.

— Вам трэба да суседзяў хадзіць, пане Жукоўскі. Тады б і да вас людзі хадзілі.

Жукоўскі схіліў галаву.

— Прызнацца вам, баюся я... Не ведаю, як на мяне глядзяць суседзі, што яны пра мяне думаюць. Прыходзіў аднойчы Халуста зубы лячыць... Але я мяркую, што не праз зубы ён да мяне прыходзіў. Гаворка яго такая, не то каб злосная, але шкодная... Я ноч не спаў... Чужы я тут і адзін як палец... Адвыклі ад мяне людзі...

Вечарам адзінота зноў ахапіла Андрэя. Дома была адна маці, Алена пайшла да Талімонавай Лісаветы, і гэта вельмі не спадабалася Андрэю. Тая постаць Мікалая Халусты заўсёды паўставала ў яго вачах, калі ён успамінаў Лісавету. «Чаго ён туляўся каля платоў, і чаму Алена так панадзілася хадзіць да Лісаветы?» Ён ужо сабраўся сам схадзіць туды, але прыйшоў Ян Сташэвіч.

— Ну от і добра, што ты прыйшоў,— сустрэў яго Андрэй.

— Прыйшоў...— стомленым голасам прамовіў Ян.— Тамаш мой... Ды што там казаць. Нямала я палаяў яго, што валочыцца кожную ноч... Дамоў позна прыходзіць, раніцай не дабудзішся яго... Усё сам, ці скаціне даць, ці што якое. Па сена ездзілі, то я раніцай сам і коням закладу, і сані падрыхтую, і запрагу. Ён, як пан, з ложка за стол, а з-за стала ў гатовыя сані... Думаў я, што прыйдзецца мне лейцамі яго вучыць, бо развалачыўся, як Лейзерава карова, усё па чужых дварах... А ён такі, мабыць, адчуваў, што гуляе апошняе.

— А што такое, Ян? — устрывожана запытаў Андрэй.

— На вайну ідзе... Павестку атрымаў на аўторак.

— Значыць, і Тамаш...— Андрэй здзівіўся, як дагэтуль нават і не падумаў аб тым, што і Тамаша возьмуць у салдаты.

— Зладзеі... У іх, мабыць, дзяцей няма... Вайна... Я сына на вайну гадаваў?.. Ён у мяне адзін... Траіх падгадаваных пахаваў, ды трое малых... Двое асталося, то хіба меншы работнік? У дванаццаць гадоў ні араты, ні касец, гэта яшчэ дзіця. Зладзеі...

— Каго ты лаеш, Ян? — запытаў Андрэй.

— Тых... Зладзеяў... Што майго сына забіраюць...

— То гэта ж цар забірае твайго сына, Ян.

Ян здрыгануўся.

— Цар, кажаш? Не, гэта не цар... Гэта нейкі злодзей, што каля цара сядзіць. Хіба цар ведае, што робіцца на зямлі? Не, гэта не цар. Гэта нейкі царскі Халуста.

Ян сёння быў не такі, якім яго прывык бачыць Андрэй. Гэты суровы чалавек ніколі не згінаўся, ён быў нават залішне суровы і сур’ёзны, і вось прыйшла бяда, што сагнула яго.

— Сена праз гэтае надвор’е яшчэ не перавезлі. А цяпер я адзін калі яго перавязу.

— Глупства, Ян! — узлаваўся Андрэй.— Выходзіць — не Тамаша ты шкадуеш, а сена.

— Сціхні! — крыкнуў Ян, стаўшы раптам тым самым Янам, які хацеў вучыць яго вяроўкай на сяўбе.— У мяне ўсярэдзіне гарыць, а ён мне: се-ена!

— Ты сам пра сена пачаў.

— Маўчы! Гэта толькі да слова! Ты яшчэ не меў дзяцей і не ведаеш, як яны дорагі! У маткі свае запытай, шкадуе яна цябе ці не.

Пры іншых абставінах Андрэй бы сказаў Яну некалькі слоў па-свойму, а сёння трэба было памаўчаць. Ён успомніў Аўрама Выпустка і яго жонку пасля таго, як яны адправілі сваіх сыноў у Аргенціну. Стары Ян нечым нагадваў Аўрама. Розніца была толькі ў тым, што Аўрам шкадаваў сыноў не як работнікаў, а толькі як сыноў, з якімі наўрад ці давядзецца больш убачыцца, а Ян шкадаваў сына не толькі як роднага чалавека — сваю плоць і кроў,— але і як работніка, без якога занепадзе гаспадарка. «Гаспадарка, каб яна згарэла. Зямля і худоба, будынкі і бацькоўская сядзіба, роднае котлішча — усё яно адбірае ў чалавека душу».

— То хіба толькі твайго сына бяруць, Ян? Бяруць жа і другіх хлопцаў. Няўжо ж ніхто з іх дадому не вернецца...— пачаў Андрэй і зразумеў, што гаворыць не тое...

— Што мне да некага! — сказаў Ян.— Ты мне можа Халусту яшчэ ўспомніш. То Халуста не чалавек, а звер, і сыны яго такія. Халуставых сыноў абодвух трэба было забраць, бо ім ёсць за што біцца. А ў мяне толькі што канцы з канцамі... А цяпер, калі забяруць Тамаша і сена на Волі зазімуе, то скаціна ў хляве падохне.

— Глупства кажаш. Я ж яшчэ не памёр! Няўжо такое надвор’е будзе стаяць цэлую зіму? Суцішыцца, разатрэцца дарога. Утрох будзем ездзіць на чацвярых конях: двое тваіх, двое маіх. Раз табе прывязём, раз мне. Раней выедзем, пазней прыедзем. Я пра Тамаша думаю... Каб яго можна было не даць, адкупіцца, ці што...

— Думаў я пра гэта,— прамовіў Ян.— Але чым адкупіцца? З гаспадаркі нешта збыць, дык нічога ж лішняга няма. Ну, астануся я з адной каровай, з адным канём, дык скажы ж ты мне, каму тыя грошы даць і як іх даць? Можа аддасі не таму каму трэба, дык от і выйдзе: і без гаспадаркі астанешся, і сына забяруць.

— Твая праўда... Гэтая справа не для нас. Не можам мы так рызыкаваць... А дзе ж Тамаш? Няўжо ён часу не мае прыйсці да мяне?

— Ён звечара з хаты пайшоў. Я меркаваў, што да цябе. Маці плача, вядома, а яму слухаць не хочацца.

«Што вы,— кажа,— па мне, як па нябожчыку, плачаце?» Хіба маладыя разумеюць бацькоў? Што ён ведае пра матчына сэрца!

«А каня і карову прадаць шкадуеш»,— закруцілася ў Андрэевай галаве, але ён прагнаў гэтую думку.

— Ты, Андрэй, нікуды не пойдзеш? — запытала маці.

— Не, не пайду.

— Ну то я да Яніхі схаджу... Цяжка адной пры такой бядзе.

— Схадзіце, дзядзіна! — Ян ажывіўся.— Я от таксама месца сабе не знаходжу, але хоць ёсць куды выйсці. А яна да каго пойдзе са сваім горам? Нарбутовічы ды Мартыневічы зубы выскаляць. Так злягліся з Халустам, што і вадой не разальеш.

Старая Аксеня апранулася і пайшла.

— Сабачы нейкі час настаў. Усё паскудства наверх вылезла. Злодзей Халуста, якому я «дзень добры» не даў бы, панам становіцца. Шымкевіча загубіў, разбойнік... Закону ніякага няма. Калі ў цябе грошы ёсць, хоць ты іх і нарабаваў, то табе і павага. З табою чыны за руку вітаюцца.

— Ты толькі сёння гэта ўведаў?

— Не сёння. Нашы бацькі жылі лягчэй. Можа рабілі больш, затое клопатаў менш мелі. І войнаў менш было, і ў салдаты ўсіх не бралі. Бацька мой яшчэ паншчыну помніў. Наш засценак паншчыны не рабіў, шляхта ж нейкая ўсё-такі. Тады ў салдаты рэкрутаў бралі, тых, каго пан назначыць. Тыя рэкруты хаваліся ў нашым засценку ў знаёмых. У майго бацькі таксама хаваліся хлопцы з Чыжэвіч. Зімой, было, на дварэ мароз-траскун, а яны ў авечым хляве спалі. Ноччу ў хату прыходзілі... Месяцы два хаваюцца, учарнеюць, вошай на іх — як у мурашніку мурашак, а потым рэкрутчына пройдзе, яны вылазяць на свет божы і жывуць, ніхто іх не чапае.

— Не хвалі паншчыну, Ян. Не дай бог... Я цяпер трохі чытаю... А ты не ўхмыляйся...

— Я не ўхмыляюся. Я чуў, як ты сёння з Гарасімам гаварыў. Я табе не Гарасім.

Андрэю было дзіўна, што ён узлаваўся на Яна.

— Ну дык от, я трохі чытаю і трохі інакш, як раней, гляджу. І, мабыць, такі не дарма ў Расіі народ узбунтаваўся. Надакучыла людзям жыць не па-людску. Бунты, забастоўкі... Забастоўкі,— паўтарыў ён.— То от таму цар і вайну пачаў, каб гэта спыніць.

— Гэта цябе Марцін Крываблоцкі баламуціць,— сказаў Ян.— Чуў я, што ён на памінках гаварыў.

Доўга сядзелі і гутарылі ўдвух. Ян разгаварыўся, паспакайнеў, пачаў успамінаць даўніну і, здаецца, на гэты час забыў сваё гора.

Калі Андрэй правёў яго, было ўжо нярана. Ноч стаяла месячная, марозная і ціхая.

— Калі дома Тамаш, то скажы, каб прыйшоў да мяне.

— Добра,— адказаў Ян.— То я пайду.

Снег заскрыпеў і засвістаў пад яго вялізнымі цяжкімі ботамі. Андрэй яшчэ пастаяў, гледзячы, як іскрыцца іней пад месячным святлом, і пайшоў у хату тады, калі снег перастаў рыпець пад Янавымі нагамі.

Не паспеў у хаце закурыць, як нехта увайшоў у сенцы.

Думаў — маці, але ў хату ўваліўся Тамаш.

— Здароў, дзядзечка,— сказаў ён, скрывіўшыся, і Андрэй пазнаў, што Тамаш добра выпіў.

— Здароў, пляменнічак. Садзіся.

— Можа вы мяне будзеце біць, дзядзечка...

Андрэй зірнуў на Тамаша, і шалёны гнеў авалодаў ім.

— Буду біць! Кінь свае сабачыя жарты. Жартаўнік! Усё крывішся, сукін сын!

Ён схапіў Тамаша за грудзі, падцягнуў да сябе і штурхнуў на лаву. Той цяжка плюхнуўся на яе і выцяўся галавой аб сцяну.

— Звар’яцеў ты, Андрэй? — цверазеючы, запытаў ён.

— Гэта ты звар’яцеў! Дзе ты валочышся? З кім паспеў набрацца? Апошнія дні дома пабыць не хочаш, мярзотнік? Маці слёзы пралівае па такім нягодніку, бацька нядаўна ад мяне пайшоў. Чалавек сабе месца не знаходзіць, а сынок вочы заліў і жартачкі строіць.

— Слухай, Андрэй...

— Не хачу слухаць дурня. Калі ты за ўвесь дзень не знайшоў часу зайсці да мяне і прывалокся толькі ноччу п’яны, то пра што мы з табой можам гаварыць?

— Я ў Чыжэвічах з хлопцамі выпіў. З мужыкамі! Але што гэта за хлопцы! Гэта не нашы малінаўскія ды жывіцкія абэлтухі! Але ў мяне душа баліць, Андрэй... У мяне ўсё гарыць усярэдзіне...

— Ты так спалохаўся вайны? Баязлівец! То ты не вернешся дадому, бо такіх, кажуць, першая куля не мінае.

— Ідзі к свінням! Я не баюся вайны. Ты не хочаш паслухаць, што я скажу... Вайна мне не страшная, і не возьме мяне ні першая, ні апошняя куля,— ён скрыгануў зубамі.— А от я шчасце сваё трачу, ты ведаеш гэта?

Андрэй глядзеў на яго і не разумеў, што сталася з чалавекам. Няўжо ён так многа выпіў?

— Якое ты шчасце траціш, дурань? Зусім звар’яцеў.

— Можаш лічыць мяне вар’ятам... Дай закурыць.

Андрэй падсунуў яму партабак. Ён пачаў скручваць цыгарку, а Андрэй уважліва разглядаў яго. Хлопец сапраўды змяніўся. У вачах гарэў шалёны бляск, было відно, што ён пакутуе, што ў душы яго нешта бурліць і віруе і не знаходзіць выхаду. Ён чыркнуў запалкай, прыкурыў і зацягнуўся ўзапар некалькі разоў.

— Ну, а цяпер гавары, што з табой,— сказаў яму Андрэй.

Тамаш падняў галаву.

— Беражы маю дзяўчыну, Андрэй.

— Тваю дзяўчыну? Хто яна, твая дзяўчына?

— Талімонава Лісавета.

— От як!

І Андрэй успомніў той вечар, калі ён праводзіў Якава: постаць Мікалая Халусты, які Выскачыў з Талімонавага двара і, туляючыся каля платоў, пайшоў па вуліцы, сустрэчу з Аленай, якая сказала, што ў Талімонавай хаце астаўся Тамаш,— і яму сёе-тое стала зразумела.

— Ты мне раней нічога пра гэта не гаварыў.

— Бо ты быў недаступны, а берагчы яе я мог і сам.

— Ад каго яе берагчы? У яе бацька ёсць, дзяўчына яна маладая, сціплая, ды ніхто на яе і не заглядаецца. Маладое яшчэ дзеўчанё. Ад каго яе берагчы?

— Ад Халусты Мікалая.

Андрэй зірнуў на Тамаша з недаўменнем.

— Апомніся, Тамаш. Халуста Мікалай разам з табой пойдзе ў салдаты.

— Пойдзе! У тым і справа, што нікуды ён не пойдзе! Ён смяецца з гэтага прызыву. Стары Халуста да Хаіма Ножыка хадзіў, а той пасля полудня сёння паехаў у Слуцак.

— Дык што, калі паехаў?

— Эх ты! А яшчэ лічыш сябе разумным. Выкупяць яны гэтага злодзея. Хаім у Слуцку ўсё ведае. Не пойдзе Мікалай на вайну.

І на твары і на ўсёй постаці Тамаша ад п’янства не асталося і следу. Ён ператварыўся ў цвярозага і вельмі няшчаснага чалавека. І Андрэй не ведаў, як яго супакоіць.

— Люблю я Лісавету, Андрэй. Так люблю, што выказаць не магу. З восені гэта пачалося. Ты сам ведаеш, не вельмі я за дзяўчатамі ганяўся. Не падкі да іх быў... От так павыскаляцца, пажартаваць, гэта я мог. Я дзівіўся з цябе, калі ты да гэтай Арлоўшчанкі прыліп быў. Ты ж проста высах тады, а мне гэта было незразумела і смешна... З Ганнай у цябе ўжо іначай пайшло. Пасталеў ты, розуму набраўся. Я нават зайздросціў табе. Табе хацелася, каб Ганна па табе сохла, а не ты па ёй. Што ў вас з ёю цяпер, я не ведаю... А цяпер от сам я папаўся... Ну, скажы, што на гэтай Лісавеце ёсць? Яна яшчэ, калі па-сапраўднаму разабрацца, не дзяўчына, а падлетак, а яна ж мілей за ўвесь свет.

— Разумею, Тамаш.

— Я ж, братка, пацалаваў яе толькі раз, у сушні, помніш, як лён церлі! Ну от, я зноў пра тое самае пачаў, а справа зусім не ў тым... Я зачапіць яе не адважваўся, яна для мяне як святая была. А гэты гад прыпільнаваў, калі яна з вячорак ішла... Лішняга ён не дазваляў, я гэта ведаю, бо і я пільнаваў яго, гада.

Андрэй зноў успомніў постаць Халуставага Мікалая, які сапраўды, нібы гад, туляючыся каля сцен і платоў, вышмыгнуў з Талімонавага двара. «Можа і Лісавета выходзіла з хаты на спатканне з ім?» — падумаў ён.

— Чаму ты не сказаў мне гэтага раней? Ды ён навек забыў бы дарогу да Талімонавай хаты. Ён бы яе абыходзіў за вярсту.

— Ну дык што? Усё роўна яны б сустракаліся на вячорках, на вечарынках. Каб ён дазваляў што-небудзь непатрэбнае, то не ведаю, што было б... Аднаго з нас панеслі б з вуліцы нежывога... Але ён не дазваляў сабе нічога такога, а што пацалаваў яе, то хіба мала я дзяўчат перацалаваў.

Андрэй хмыкнуў.

— Цікава. Ты хацеў падзяліць Лісавету з Халустам.

— Не разумееш ты мяне, Андрэй... А якое права я меў на Лісавету? Хіба яна мне слова давала? Але я люблю яе і павінен быў берагчы, хоць не сабе, але і не Халусту. А цяпер што ж!.. Калі ён астанецца дома, то яна прапала...

У Андрэя сціснуліся кулакі.

— Чаму ты не сказаў мне раней? Чаму ты не сказаў, дурань?

Тамаш яму не адказаў і пасля кароткага маўчання нечакана запытаў:

— Ты не заўважаеш, Андрэй, што Алена цяпер вечарамі не бывае дома?

— Кожны вечар яе дома няма! — насцярожыўшыся, адказаў Андрэй.— Яна ходзіць да Лісаветы...

— От гэта самая большая бяда.

— Чаму ты так кажаш, Тамаш?

— Таму, што Алена зводзіць Лісавету з Мікалаем. Сама з адным Халустам звязалася, а Лісавеце сватае другога.

— Заб’ю, гадаўку! — крыкнуў Андрэй.

— Я яшчэ не кончыў, Андрэй. Цяпер я ўжо ўсё ведаю. Ты сам разумееш, што Талімон не пусціў бы яго ў хату. Мікалай сам гэта ведае, таму вечарам, калі Талімон дома, ён туды не ходзіць. А ўдзень, калі Талімон з Адамам па сена паедуць, то Лісавета з Алесем астаюцца дома адны. Алесь хлапчук, яму абы на двор, на санкі па гурбах коўзацца. От тады да Лісаветы прыходзіць Алена, а ўслед за ёю і Мікалай. Ён замкне кузню, бо якая цяпер там работа, і пайшоў... Нядаўна я пра гэта ўведаў... Дык от Алена іх і зводзіць.

Андрэй ведаў, што, каб Алена раптам з’явілася ў хаце, ён не стрымаў бы сябе. Ад шаленства ў яго не было чым дыхаць, нібы нехта схапіў за горла і пачаў душыць.

— Сволач, сволач... Зво-одніца... Ды каб бацька быў жывы, ён бы адрокся ад яе, ён бы яе пракляў!.. Звяжу, гадаўку, і ўкіну ў камору на цэлую ноч.

— Дарэмна я табе расказаў пра ўсё, Андрэй. Ты пачаў вар'яцець, а гэтага акурат і не трэба. Так ты сапсуеш усё.

— Дык можа мне яе па галаве пагладзіць, калі яна прыйдзе дадому?

— Ні так, ні гэтак. Сама лепш памаўчаць. Заўтра мы з табой усё абмяркуем. Чуеш, Андрэй?

— Чую, Тамаш... А цяжка мне будзе стрымацца, калі я ўбачу яе.

— А ты ўсё-такі стрымайся... Вунь нехта ідзе, можа якраз яна...

У хату ўвайшла старая Аксеня.

— Ты тут, Тамаш! — сказала яна.— Ішоў бы ты дадому, хлопчык. Маці чакае.

— Іду. Я даўно ўжо збіраюся.

РАЗДЗЕЛ ВАСЕМНАЦЦАТЫ

— Дык, ліха матары тваёй, ты мо заўтра і рабіць нічога не будзеш, калі цябе на вайну бяруць? — спытаўся Халуста ў Якава, калі той вярнуўся ад Андрэя Сташэвіча.

— Не, не буду. Пайду ў Чыжэвічы да брата.

— Дык табе ж не заўтра ў Слуцак, а паслязаўтра. Каб марна прапаў дзень! Аплату ж ты папросіш!

— Мне сабрацца трэба. З братам развітацца, з раднёю. А братава жонка бялізну памые. Ды ці мала што перад адыходам трэба, і нічога нельга забыць.

— Ліха матары тваёй!

— І плату падрыхтуй, пане Халуста. Заўтра вечарам я прыйду. У аўторак завязеш у Слуцак Мікалая і мяне.

— Бачыш ты яго! А ты мне заплаціш за фурманку? Дарма цябе вазіць! Пехатою дойдзеш.

— Не, пане Халуста. Пехатою я не пайду. За заўтрашні дзень можаш не плаціць, хоць на фурманку да Слуцка я ў цябе і зарабіў. Ды не па сваёй справе я туды еду! Служыць іду цару-бацюхну, японцаў біць, кроў сваю праліваць за веру, цара і ацечаства.

— Бач ты яго! Сацыяліст — як ён шкілюе! От гад! Каб нехта збоку пачуў, дык і сапраўды падумаў бы, што ён такі верны цару, веры і ацечаству. Каб я яго не ведаў! А ён жа, гад, накольнік, арыштант, крамольнік, здзекуецца!

— Даволі, пане Халуста. Мне часу няма. І дрэнна будзе, калі мы, разыходзячыся, пасварымся.

Ён забраў свой куфэрак і пайшоў да дзвярэй.

— Дык ты, гад, заўтра прыйдзеш? — гукнуў наўздагон Халуста.

Якаў не адказаў. Шалёная злосць апанавала яго. Хацелася вярнуцца і даць па зубах старой малпе. Юзік ішоў услед за ім. Калі выйшлі на вуліцу, Юзік спыніў Якава.

— Ты сапраўды прыйдзеш заўтра? — запытаў ён.

— Вядома, прыйду. Думаеш, я жартам казаў, што паеду разам з Мікалаем у Слуцак? А можа я свае грошы падарую твайму бацьку?

— Ты прыходзь, Якаў,— неяк па-свойму ўзрадаваўся Юзік.— Я чарку падрыхтую на развітанне.

— Можаш не рыхтаваць.

— Прывык я да цябе, Якаў, хоць і не падобны ты на іншых... А я цяпер зусім прапаў...

— Чаму прапаў?

— Заездзіць ён мяне...

— Знойдзе парабка.

— Не знойдзе. Нялёгка яму знайсці. Не ідуць да нас хлопцы... Дзіва што! Такая жытка! А цяпер, калі вайна пачалася, то дзе тыя хлопцы! Усе на вайну пойдуць. А ён з мае шыі не злезе...

— А ты не вельмі бядуй, Юзік. Неяк абыдзецца. А мне пара ісці.

— Ідзі, Якаў. Толькі заўтра ўвечар прыходзь. Прывык я з табой рабіць, ты мне за роднага лепшы.

— Прыйду, Юзік.

Апошнія Юзікавы словы трохі расчулілі Якава. «От і прызнаўся мне Юзік у сваім шчырым сяброўстве,— горка падумаў ён.— А што бачыў гэты хлопец у жыцці?»

Якаў ішоў у свае родныя Чыжэвічы, і яму не верылася, што лёс так крута павярнуў у другі бок, якраз у той, якога ён так не жадаў. Малінаўка асталася ззаду. Здавалася, што ён назаўсёды расстаецца з ёю. Але нават каб і не хацеў, то павінен быў заўтра вярнуцца. У Халуставым гумне асталося некалькі кніг і брашур, у тым ліку творы Леніна «Да вясковай беднаты» і «Што рабіць?», якія неабходна забраць. Пакінуць іх там проста было немагчыма. Не таму, што Халуста мог знайсці іх, гэтага Якаў не баяўся. Шкада было кідаць такое багацце. Не так танна каштавалі гэтыя кніжачкі, не так лёгка было іх надрукаваць і распаўсюдзіць, каб ляжалі яны без карысці, мёртвыя, як казала Эльза. Сёння ён не мог забраць тыя брашуры. Каб ён пайшоў у гумно без дай прычыны, адзін, то стары Халуста адразу пабег бы ўслед за ім. Чакаць таго часу, калі прыйдзе пара карміць на ноч худобу, ён таксама не мог. Занадта было б позна, а яму трэба наведаць брата, а галоўнае — сустрэцца ў маёнтку з таварышамі. Гэтулькі гаворкі! А колькі недаробак! Не паспеў. Сена не давала жыцця. Але Якаў ужо быў упэўнены, што і Андрэя Сташэвіча і Івана Аўсяніка можна было прыняць у сваю групу.

Праклятая вайна! Як многа шкоды яна прынесла! Ужо наладзілася работа арганізацыі РСДРП, вясной атрымаў бы пан Гендарсан добры гасцінец, і от на табе...

Якаў Шэмет быў не баязлівец, але ісці і падстаўляць галаву пад японскія кулі за сваіх лютых ворагаў не вельмі прыемна. А хто ведае, можа бяруць на вайну і Паўла Квітуна! Тады арганізацыя адразу страціць двух членаў. Шмат аб чым трэба пагаварыць з таварышамі, расказаць усе свае меркаванні...

Думкі Якава былі невясёлыя, цяжкія, як сённяшняя дарога, не працёртая пасля начной завеі. Толькі адна падвода праехала па ёй з Малінаўкі да Чыжэвіч. Трохі людзі пешшу хадзілі, размялі сыпучы марозны снег. Куфэрак быў няцяжкі, але пасля ўчарашняй страшнай ночы ды па такой дарозе несці яго было і цяжка і няёмка.

Піліп і Лукер’я былі дома, чакалі яго. Піліп падняўся яму насустрач.

— Ведаю я, што бяруць цябе, Якаў. Ад Вырвіча чуў. І от чакаем ад самай раніцы, седзімо тут з Лукер’яй. Хацеў сам да Халусты бегчы.

— А нашто бегчы, Піліп! Я і сам прыйшоў! — бадзёра прамовіў Якаў.

— Трэба сабраць нешта на дарогу, Якаў. Не ў госці завуць, зладзеі...

— Нічога не трэба збіраць. Няхай толькі Лукер’я бялізну памые.

— Давай, Якаў, родненькі! — адгукнулася Лукер’я.— Сёння памыю, на святы дзень не пагляджу. Заўтра ўсё сухое будзе.

— Вазьмі ў куфэрку, Лукер’я, там усё маё дабро.

— Харчоў накладзеш торбу,— клапаціўся Піліп.— Знойдзецца яшчэ нейкі драбок сала.

— Дзяцей кармі. У мяне яшчэ капейка асталася ад гарадскіх заработкаў ды ад Халусты сваё вазьму, куплю ў Слуцку харчоў.

— Не, Якаў,— настойваў Піліп.— Ты ідзеш не проста ў салдаты, а на вайну. Салдат і ў спакойны час не вельмі сыты, а на вайне не давядзі бог! Капейка табе згодзіцца! Толькі глядзі, каб цябе Халуста не абдурыў, гэтакі злодзей!

— Не на такога ён нарваўся, брат.

Піліп зірнуў на Якава, нешта падумаў.

— Чаму ты не распранаешся? Мабыць, у маёнтак пойдзеш?

— Пайду.

— Хоць бы ты адзін вечар дома, у бацькавай хаце, пасядзеў, Якаў. Божа мой, калі яшчэ прыйдзецца сустрэцца!..— сказаў Піліп.

Лукер’я ўсхліпнула.

— Ну чаго гэта вы! Начаваць дадому прыйду і заўтра да вечара дома буду. А сёння я мушу быць у маёнтку. Ты павінен зразумець мяне, Піліп.

— То ж і бяда, што разумею, а то не пусціў бы з хаты. Давай, Лукер’я, вячэраць.

Калі Якаў выбраўся ад Піліпа, ужо сцямнела. На ганку Піліп яшчэ раз сказаў Якаву, каб абавязкова прыходзіў начаваць, бо ён нават хату не замкне на ноч. Якаў абяцаў. Вечар быў вельмі прыгожы і вельмі марозны. Заснежаныя палі пад месячным святлом зіхацелі, як абсыпаныя зоркамі. Старыя бярозы, якія сям-там стаялі на дарозе, нагадвалі нешта казачнае.

Шмат думак роілася ў галаве ў Якава. Ці давядзецца яшчэ ўбачыць гэтыя родныя прасторы? Можа толькі цяпер ён па-сапраўднаму ўбачыў іх непаўторнае хараство? Раней не прымячаў. Чаму? Часу не было ці не цікавіўся родным краем? А можа проста вельмі шэрым і непрыкметным здаваўся ён. А цяпер, калі прыйшла пара разлучацца, якім жа мілым і прыгожым ён паказаўся. Разлучыцца... Можа назаўсёды... Вайна. А з вайны не ўсе прыходзяць дадому. А колькі бязрукіх, бязногіх, сляпых, знявечаных. Што ж, і такія жывуць і змагаюцца. Заўтра трэба напісаць Вользе Іванаўне. Але што напісаць? Што яго бяруць на вайну? Дык яна і сама ўведае пра гэта...

Не, не ўдалося асабістае жыццё...

Чаму не ўдалося?

Думкі гэтыя так апанавалі Якава, што ён не заўважыў, як падышоў да маёнтка. «Не ўдалося? Не, якраз наадварот, удалося! Няма ўласнай сям’і? А Піліп з жонкай і дзеткамі! А хлопцы ў маёнтку, а таварышы ў горадзе!» Арганізацыя РСДРП — хіба гэта не вялікая родная сям’я, якая думае пра яго, клапоціцца аб ім і ніколі не забудзе, нават тады, калі давядзецца пакласці галаву на маньчжурскіх сопках! Бо, нарэшце, у Малінаўцы хіба ён не пакінуў следу! Андрэй і Іван заўсёды ўспомняць яго. Хіба гэта не жыццё, не шчасце! Не, лепшага шчасця ён не хоча.

«Дык вышэй галаву, Якаў Шэмет! Вольга Іванаўна таксама ўспомніць цябе. І ты яшчэ не нябожчык! І не будзеш нябожчыкам! Спачатку трэба пахаваць ненавісных ворагаў, з якімі ты змагаешся ўсё сваё жыццё».

Маёнтак яшчэ не спаў, але не было ў ім таго руху, які звычайна бывае ўдзень і асабліва прыметны адвячоркам, калі на стайні, у кароўніку, у свінарніку кіпіць работа, калі парабкі і парабчанкі даглядаюць на ноч панскую худобу, а аканом носіцца ад адной будыніны да другой і лаецца, як ашалелы.

У вокнах парабкоўскіх баракаў блішчала скупое святло, але нікога не было на дварэ, хоць быў святочны вечар. Раней у такія вечары маладым не сядзелася ў цёмных і брудных камяніцах. Хлопцы і дзяўчаты выходзілі на свежае паветра, на раку Случ, каб пакоўзацца на лёдзе, укачаць адзін аднаго ў снег, пажартаваць. У такія вечары нават тут, на гэтай катарзе, можна было пачуць не толькі дзявочы смех, але і вясёлую песню і гукі гармоніка. А сёння цішыня. Значыць, вайна не абмінула і маёнтка. Мабыць, не адна маці плача, рыхтуючы сыну торбу, бо ў невясёлую дарогу збіраецца ён, і хто ведае, ці вернецца назад... І тут Якаў зноў успомніў Паўла. «Яго ж, напэўна, таксама бяруць!..— з жахам падумаў ён.— Хто ж тады астанецца ў групе?» І ўсе астатнія думкі вылецелі з яго галавы. Ён хутчэй пайшоў да Станіслава.

Калі адчыніў дзверы ў хату, то ўбачыў, што ўсе ў зборы і яго, напэўна, чакаюць.

— Я меркаваў, што ты прыйдзеш раней,— сказаў Станіслаў, вітаючыся.

— Не мог. Прыйшлося затрымацца спачатку ў Малінаўцы, потым у Чыжэвічах у брата.

— Не бяда. Распранайся ды садзіся. Ты ў нас ужо госць, Якаў.

Гэта і кранула Якава і ўзрадавала. Са Станіслававых слоў ён зразумеў, што толькі адзін ён госць. Значыць, акрамя яго нікога больш не бяруць.

Усе селі за стол, і пачалася гаворка.

— Даўно ты не быў у нас, Якаў,— задуменна прамовіў Станіслаў.

— Не мог. Ніяк не мог. Сена задушыла. Ведаеш, якая цяпер дарога... Ногі ўжо не носяць.

— Ведаем, Якаў, усё ведаем. Толькі не ведалі, што вайна так скора выбухне і цябе адразу мабілізуюць. Раней трэба было сустрэцца. Вельмі шкада, што цябе забіраюць... Я ў пятніцу ў Слуцку быў, навіну добрую прывёз. Думаў: ну, цяпер толькі не спі ў шапку!.. Узрадую хлопцаў, думаў. А цяпер гэтая навіна і ўзрадуе цябе і болю дадасць.

— Якая навіна, Станіслаў? — нецярпліва запытаў Якаў. Ён па ўсіх бачыў, што гэтая навіна ім вядома.

— У Гомелі арганізаваны Палескі камітэт РСДРП.

— От як!..

— От так, таварыш. Хоць мы і далёка ад Гомеля, але кіруючы цэнтр усё-такі ёсць. Можам мы з імі трымаць сувязь? Можам і павінны трымаць. Слуцкая група накіравала ў Гомель аднаго таварыша, каб наладзіць такую сувязь. Лічу, што мы зможам атрымліваць адтуль дырэктывы, пакуль Камітэт РСДРП не арганізуецца ў Мінску.

Якаў схіліў галаву. Ён да болю зайздросціў таварышам і адначасова быў рады за іх.