Багун

ГЭМІНГУЭЙ апавяданьне

Кульнуўшы чарку гарэлкі і агораўшы талерку гарачай капусты, кандыдат філялёгіі Іван Барсучонак здаволена адрыгнуў і, пад стоенае жончына буркаценьне (“Талерку ніколі за сабой не памые”), падаўся з кухні. На двары згасаў суботні адвячорак, сківіцы раз-пораз крывіў адчайдушны позех; Іван ужо гатовы быў плюхнуцца на канапу, ды тут у вітальні зазваніў тэлефон і жонка — яна якраз узялася мыць бялізну — зь недарэчным спалохам крыкнула:

— Міжгорад!

Па выхадных днях тэлефонныя званкі гучалі надзвычай рэзка і адрывіста, яны зьбівалі сардэчны рытм, руйнавалі жыцьцёвыя пляны, а таму Іван, перш, чым падхапіць слухаўку, незадаволена крахтануў і памацаў далоньню тое месца, дзе білася млявае сэрца.

— Вань, ты?! — прагучала зусім блізка; Іван нават азірнуўся, выглядаючы — ці не гукнуў Лёнька Холад аднекуль з-за сьпіны.

У слухаўцы штосьці бомкнула, і той самы Лёнька Холад, ашчаджаючы тэлефонны час, загаварыў без прэамбул:

— Мы тут канфэрэнцыю ладзім. Дваццаць пяць удзельнікаў, і ты ў іх ліку. Так што вылазь, стары барсук, з нары...

— А што за тэма? — з робленай цікавасьцю запытаўся Іван, паціраючы далоньню няголенае падбародзьдзе.

— “Славянскі лёс Эрнэста Гэмінгуэя”.

— Вас там што, настальгія апанавала? Які Гэмінгуэй? На яго даўно ўсе забыліся...

Лёнька Холад такіх аргумэнтаў як і ня чуў:

— У цябе там пра Гэма артыкул быў... вось яго і вязі... Заезд шаснаццатага. Не прыедзеш — будзеш сьвінь-нь-нёй з трыма “эн”! — і не пасьпеў Іван згадаць пра хранічны бранхіт, як Лёнька, гукнуўшы: — Прывітаньне Любе! — зьнік у тэлефонных глыбінях, пакінуўшы па паверхні бурбалкі — кароткія гудкі.

Жонка Люба выйшла з ваннай, выцерла рукі прыполам халату.

— Холад званіў. На канфэрэнцыю запрашае.

— Ну дык як... паедзеш?

Іван не адказаў. Пайшоў у залю, плюхнуўся ў фатэль і, сашчаміўшы пальцы за патыліцай, стаў глядзець у нізкую столь. Глядзеў доўга, з прыкрасьцю — ехаць нікуды не хацелася, — але неўзабаве вочы ягоныя летуценна бліснулі, і жонка Люба, цягнучы на гаўбец мокрую бялізну, прамармытала:

— Ну што сядзіш, як поп на прычасьці?

Ён схамянуўся, кашлянуў у далонь, паспрабаваў вярнуць у душу панылую звычайшчыну, ды ня здолеў: скурчаная душа нечакана выпрасталася, яе крануў халодны ветрык успамінаў і ўваччу паўстаў Гэмінгуэй — той самы, усьмешлівы, у швэдры грубага вязаньня, якога ён некалі абагаўляў, якога спрабаваў чытаць у арыгінале і якому прысьвяціў тры старонкі кандыдацкай дысэртацыі. І яшчэ згадаў, як колісь, прыканцы шасьцідзясятых, езьдзіў у Піцер і тры гадзіны стаяў у чарзе — на Неўскім праспэкце, наўзбоч Дома кнігі, — каб набыць партрэт свайго куміра. Тады, памятаецца, быў сакавік, ад зыркіх капяжоў калола скроні, і ўвушшу зьвінела ад ляманту кагарак, што лёталі над каналам. Апанаваны неспакойным пачуцьцём — ці то крыўды, ці то нейкай недарэчнай страты, Іван пайшоў у вітальню, узьлез на хісткую табурэціну, з заклапочаным тварам стаў поркацца ў антрэсолі. Поркаўся доўга, выкідваючы долу розны хломазд: раман-эпапэю Ільлі Гурскага “Вецер веку”, важкую, пазначаную колам гарачай патэльні, таміну выбраных артыкулаў і прамоваў П.М. Машэрава; трымаючы за шнур, спусьціў на падлогу перагарэлы прас і, нарэшце, выцягнуў з глухіх антрэсольных лёхаў прапылены гэмінгуэеўскі партрэт. Выцершы кардоніну рукавом, Іван піхнуў яе за шкло кніжнай шафы, а перахапіўшы жончын позірк, прадэклямаваў Робэрта Джордана, гэмаўскага героя: — “Сьвет — добрае месца, і за яго варта біцца”.

— Куды ўжо табе біцца, — выдыхнула жонка і, йдучы на гаўбец, незаволена грукнула медніцай.

Ля багажнага вазка, што стаяў упоперак плятформы, натоўп расьцякаўся на дзьве плыні. Адны ішлі да вакзалу, другія — іх была большасьць — рушылі на пераходны мост. Ня ведаючы — куды ісьці, Іван прыцішыў крок, азірнуўся і ў тую ж хвілю шапка, што надзейна сядзела на патыліцы, зьехала на вочы і за сьпінаю незадаволена выдыхнулі: — Стануць, як загароды...

Кабета, што цягнула на плячы скручаны ў трубку дыван, яшчэ нешта прабурчэла і Йван, паправіўшы шапку, таропка адышоў убок.

Увечары, калі сядаў у цягнік, на дварэ было адліжна, цяпер жа прымарозіла і ранішні халадок зацята падбіваўся пад крысо палітону, непрыемнымі дрыжыкамі кранаўся сьпіны. Пругкі вецер зьдзімаў з вакзальнага даху туманістую замець, кідаў у твар сухія сьнежныя крупы, і паўсюль, куды ні кінь вокам, шнуравала і віравала белая кудаса.

Апошнія пяць гадоў Іван на канфэрэнцыі ня езьдзіў: не было ахвоты. Пяць белых зімаў праляцелі над лабатай Іванавай галавой. Белагрывыя завірухі шкуматалі па чарзе крысо лядашчага палітону й калашыньне штаноў, секлі шчокі сьнежнымі крупамі, напорліва піхалі ў зад, спрабуючы разварушыць, страпянуць, прымусіць яго сесьці за доктарскую дысэртацыю, ці хаця б напісаць праблемны артыкул — пра дабратворны ўплыў расейскай мовы, аднак Іван не страпянаўся. Ён са здушаным крэканьнем падымаў каўнер, нацубліваў глыбей на вочы шапку і, мружачы левае вока, ішоў ва ўнівэрсытэт чытаць лекцыі па мовазнаўству. За пяць гадоў галава Іванава палысела, дэмісэзонны, гэдээраўскага пашыву палітон дарэшты пацёхкаўся, выхадныя штаны сталі тапырыцца ў каленях, а жыцьцёвыя інтарэсы засяродзіліся выключна на тэлевізары ды на балбатні з калегамі-выкладчыкамі. Душа скурчылася, завапнавалася, схаладнела, як перад вялікім абледзяненьнем, і раптам надарылася дзіва — Лёнькавы званок. “Вань, ты?” — гукнуў з тэлефонных глыбіняў сябрук, і ў той жа міг Іван адчуў, як душа бязважкім балёнікам адарвалася ад пахвіны і ўбілася пад дыхніцу. І захрасла там, згадаўшы маладое, далёкае, напаўзабытае…

Зь Лёнькам Холадам яны вучыліся ў адной групе, і чатыры курсы запар, аж пакуль сябар не ажаніўся з дачкой прафэсара Мамута, жылі ў адным інтэрнацкім пакоі. Час той схаваўся ў правідным тумане і рэдка калі згадваўся. Але вось дзіва: скалануў тэлефонную мэмбрану, прадзёрся скрозь сіта дробных дзірак Лёнькаў голас і ўваччу паўстаў заліты сонцам пакой на чатыры ложкі, шызы цыгарэтны дым пад высокай стольлю і парэпаныя дзьверы з прыбітым да іх партрэтам Гэмінгуэя — таго самага, купленага ў ленінградзкім Доме кнігі. Згадаліся вясёлыя п’янкі за хісткім, укаранаваным гарачай патэльняй сталом, “храп” да самай раніцы, любошчы ў прыцемным інтэрнацкім калідоры, а яшчэ прыгадаўся слоік са здорам, які яны налаўчыліся кідаць кожнаму, хто ўваходзіў у пакой, і той вымушаны быў яго лавіць, пэцкаючы тлушчом пінжак альбо кашулю. Усе тры дні, пакуль ён рыхтаваўся да паездкі, успаміны лезьлі ў галаву і нават тут, на віхурыстай плятформе, зьнянацку і не да места згадалася, як яны зь сябрам прапіліся на голую бэлю, не заплацілі за месца ў інтэрнаце, і цэлы месяц спалі без падушак, на мулкіх панцырных сетках, падклаўшы пад галовы падшыўкі часопісаў “Молодой коммунист”.

На пятым курсе Лёнька пабраўся з прафэсарскай дачкой — белатварай прыгажуняй Сьветкай, якая да таго часу скончыла Інстытут культуры і працавала на бацькавай катэдры лябаранткай. Холада тады ўсе прызналі кар’ерыстам, і хаця ён патрапіў па разьмеркаваньні ў асьпірантуру, кар’ерыстам Лёнька ня быў: у яго былі іншыя захапленьні. Яшчэ ва ўнівэрсытэце заняўся псыхалёгіяй. Чытаў замежныя часопісы, рабіў зь іх пераклады і, зрэдзьчасу, даваў яму, Івану, аркушыкі папяроснай паперы з падсьлепаватым, пад капірку друкаваным тэкстам. “Артыкул Адлера”, — казаў сябрук, стаіўшы голас. Артыкулы гэтыя Іван, вядома ж, не чытаў. Прабягаў вачыма пару абзацаў, салодка пазяхаў, аддаваў лісткі гаспадару, і той, хаваючы іх ад чужых вачэй, усё тым жа стоеным голасам прамаўляў: “Зараз Райха перакладаю”.

Ужо ў асьпірантуры заўзятара Адлера і Райха пацягнулі ў славуты Камітэт. Рэквізавалі валізу зь літаратурай, прачыталі лекцыю аб варожых падкопах, прымусілі падпісаць нейкую паперу. Зь цесьцем таксама, відаць, пагаманілі, бо стары Мамут потым цяжка захварэў, а праз пару месяцаў памёр. З тае пары жыцьцё Лёнькава пакацілася пад адхон. Увесну прыгажуня-жонка паехала на адпачынак у Крым і там, пад паветкай пляжнай кавярні, пазнаёмілася з футбалістам ерэванскага “Арарату”; спэцкурс “Псыхалёгія чытаньня”, які ён вёў у Інстытуце культуры, скасавалі, а неўзабаве, з ініцыятывы сакратара ўнівэрсытэцкага парткаму, у асьпірантуры правялі камсамольскі сход, на якім асьпіранта Холада назвалі ідэалягічным дывэрсантам…

Віхор, што вылецеў з падваротні, налёг на скронь, працяглым гудам азваўся ў вадасьцёкавай трубе. Плятформа паволі апусьцела, і толькі на вакзальным ганку сноўдалася колькі невыразных, як марлей спавітых постацяў.

На вакзале яго абяцалі сустрэць, таму Іван і стаяў на зыры, прымружана пазіраючы на бокі, і ў той момант, калі ён, абабіўшы сьнег з чаравікаў, памкнуўся пайсьці на аўтобусны прыпынак, з падваротні, адкуль кагадзе вырваўся віхор, гэтак жа імкліва вылецеў даўгяла ў бабровай шапцы. Насаты, аточаны шчыгульнай гэмінгуэеўскай бародкай твар... дробныя маршчыны ля вачэй... зьбянтэжаная ўсьмешка на бяскроўных вуснах. Даўгяла схапіў яго ў ахапак, адарваў ад зямлі, і толькі цяпер, матлянуўшы ў паветры нагамі, Іван пазнаў сябра.

— А я цябе паўсюль шукаю. Два разы пэрон абабег, — ад Лёнькі — Іван адзначыў гэта з пачуцьцём лёгкай трывогі — пахла дарагім дэзадарантам.

— Цябе на пазнаць, — выдыхнуў Іван, ляпнуўшы Холада па сьпіне, — барада, бабёр, кажух... — голас Іванавы здрыгануўся, — ад Валянтыно.

— Валянтыно кажухоў ня шые, — жартам прамовіў Лёнька Холад, і сябры, захінаючыся рукамі ад ветру, рушылі да белага мікрааўтобуса, што стаяў наўзбоч прывакзальнага пляцу.

— Колькі гэта мы ня бачыліся? Здаецца, дзесяць гадоў, — зыкнуў Лёнька насустрач ветру, а госьць, гэтак жа зычна, запытаўся:

— А ты памятаеш, як мы на голых ложках спалі?

— Гэта калі камэндантка сяньнікі забрала? — рагатнуў Лёнька, і з воклічам: — Ваня-а! — абняў сябрука за плечы.

У салёне мікрааўтобуса ўжо сядзелі людзі. Відаць, прыехалі тым жа цягніком. Аднаго зь іх, прафэсара Гомана, Іван ведаў і з задавальненьнем паціснуў сухую і цёплую, а таму й прыемную прафэсарскую руку.

— Доктар Рыдлеўскі з Варшавы, — адрэкамэндаваўся хударлявы, з пакамечаным тварам тыпус, рука якога была халоднай і вільготнай; прозьвішча трэцяга ўдзельніка канфэрэнцыі — мажнога, рабаціністага мужчыны, Іван не дачуў і піхнуў дзеля поціску ня ўсю пяцярню, а толькі два пальцы.

Кіроўца даў газу, пайшоў на разварот, і прафэсар Гоман, працягваючы перарваную размову, з прытоеным незадавальненьнем заўважыў:

— ... Я зусім іншае хацеў сказаць: у Гэмінгуэя няма глыбіні, няма партрэту, але ёсьць галоўнае — ёсьць жывыя людзі. Вось гэтыя самыя жывыя людзі і прыйшлі ў сацрэалістычны сьвет, і разагналі тамтэйшых мерцьвякоў.

— Ну, скажам, ня ўсё, што ў нас пісалася, было мерцьвячынай, — адгукнуўся на тое рабацень, які сядзеў поруч і паліў піпку. — Я свойчас таксама паміраў ад Гэма. Але мне, як і ўсім нам, імпанавала ня гэмаўская проза, а ягоныя манеры, ягоны стыль паводзінаў...

— А вы што — асабіста ведалі Гэмінгуэя? — зь няшчырай весялосьцю выдыхнуў Гоман, — манеры і арганічны стыль пісьменьнік выявіў у сваіх героях. Значыць, яны ўсё ж такі жывыя? Ці вы схільныя дыфэрэнцыраваць герояў і саму прозу?

У гэты момант мікрааўтобус страсянула, і Лёнька Холад, сунімаючы палемічныя жарсьці, з наструненай усьмешкай прамовіў:

— Калегі, у нас два дні наперадзе.

Іван зірнуў у запушанае сьнегам вакно, перакінуўся зь Лёнькам колькімі словамі. Хацеў спытаць — ці бачыцца той са сваёй першай жонкай, але вырашыў не пытацца пры чужых людзях і, ацаніўшы кошт сябруковага кажуха й бабровай шапкі, бязгучна прашаптаў: “Сеў на гранты”.

Мікрааўтобус праехаўся па асьнежанай вуліцы, збочыў у нейкі завулак, рэзка загамаваў.

— Зараз, калегі, пасьнедаеце, а праз... — Лёнька Холад зірнуў на гадзіньнік, — сорак хвілін чакаем вас у гарадзкой бібліятэцы, — сябрук хацеў яшчэ нешта паведаміць, але Іван тузануў яго за рукаво.

— Ты ж казаў — у вашым інстытуце будзем зьбірацца.

— У інстытуце не дазволілі, — буркнуў сябрук, а прычакаўшы, калі з салёну выкуліцца пан Рыдлеўскі, мацюкнуўся на адрас рэктарату і, па-дзіцячы скрывеліўшы рот, дадаў: — З інстытутам я надоечы разьвітаўся. Перакладчыкам працую… на фірме.

Іван ужо выходзіў з салёну, але, пачуўшы такое, захрас у дзьвярах.

— Ну і як... на новым месцы?

— Потым пагамонім, — азваўся сябрук і Йван, падцягнуўшы свой і без таго куртаты палітон, скочыў у сумёт і застыў на месцы, праводзячы неспакойным позіркам белы, а таму кепска заўважны сярод сьнежнага мроіва мікрааўтобус.

У кавярні з экзатычнай назвай «Трансвааль» пахла мандарынамі і падгарэлай падліўкай. Вочы прабегліся ў пошуку вольных столікаў, наткнуліся на ўзьнятую ўгору прафэсарскую руку.

— Давай да нас! — крыкнуў Гоман, жуючы фірмовы, у чатыры пальцы таўшчыні, гамбургер.

Іван сеў, пацёр вільготныя далоні.

— Вось вы казалі пра гэмінгуэеўскі стыль, — прафэсар лыкнуў з келіху буйнапеністай “аліварыі”, — а між іншым менавіта яго ўзялі на ўзбраеньне славутыя шасьцідзясятнікі. Больш таго, стыль ягонай прозы сфармаваў сьветапогляд цэлай генэрацыі. З гэтым вы хаця б згодныя?

Рабацень таксама прыклаўся да келіху, з інтэлігенцкай павольнасьцю прамакнуў сурвэткай пенныя вусны.

— Згодны. Мы з вамі, прафэсар, з аднаго году і разам чыталі ягоныя рэчы. Аднак для мяне Гэмінгуэй — паласа жыцьця, якую я прамінуў у маладосьці, і нічога болей.

— Ага-а, значыць, была ў жыцьці такая паласа, — Гоман ляснуў штучнай сківіцай. — Прайшлі праз творчасьць Эрнэста Гэмінгуэя напрасткі. І вам свойчас спадабаўся стары Санцьяга… А вось з герояў Ганны Караваевай і Марка Коласава, што пісалі пад псэўданімам Мікалай Астроўскі, вы ў душы пацьвельвалі. Ці ня так?

— Вы, прафэсар, памыляецеся. На той час я ўжо быў разумным хлопчыкам і разумеў, што духоўная глеба выпаленая сталінскім сонцам, і што на такыры сур’ёзная літаратура ўзысьці ня можа. А таму й цьвеліць з Паўкі, ці зь іншых, падобных яму, сацыялягічных робатаў, лічыў заняткам недарэчным.

— Гэмінгуэй пакінуў за дужкамі полісэмію і апісаў жыцьцё такім, якім яно ёсьць, — падаў голас пан Рыдлеўскі, — гэтым ён нам і цікавы.

Паляк прамаўляў амаль без акцэнту, не падымаючы галавы, і Гоман з рабаценем, шматзначна пераглянуўшыся, зь зацятасьцю сталі поркацца відэльцамі ў салаце.

За ўвесь сьняданак Іван не прамовіў ні слова. Сядзеў, убіўшы вочы ў піўную бутэльку, піў гаркавы напой і з кожным лыкам усё глыбей панурваўся ў цягуткі сон прамінулых гадоў. Уваччу дрыжэў шэры змрок, потым стала сьветла — усё адно як адчынілі аканіцы, і на падлогу ўпалі касыя сонечныя промні. Унівэрсытэцкі калідор поўніўся прытоеным рэхам, мяккім шорганьнем падэшваў. Непадалёку, схаваўшы твар у матчыны рукі, плакала дзяўчына, і гэты плач нэрвовым сьвербам халадзіў нутро, і пальцы з шалёным імпэтам гарталі падручнік, і вусны штосьці няўцямна мармыталі, і чырвоныя ад бяссоньня вочы са спалохам глядзелі на аркушык паперы, што вісеў на дзьвярах: “Цішэй! Ідуць іспыты!”

Адзіны, хто не выяўляў хваляваньня, быў малец з даўгімі русявымі валасамі, які сядзеў на падвоканьні і чытаў кнігу. Прычым, гэта быў не падручнік, а нейкае кішэннае выданьне з малюнкам злодзея на вокладцы. Праходзячы чарговым разам паўз яго, Іван, запытальна кіўнуў, і хлопец, не адрываючыся ад тэксту, прыўзьняў кніжку з каленяў.

“Ma-ry Shel-ley “Fran-ken-stein”.

— Ты што, таксама паступаеш? — запытаўся Іван, па складах прачытаўшы назву. Запытаўся з захапленьнем, нават зь лёгкім непакоем. Ды і дзіва што: наперадзе іспыт, усе хвалююцца, сноўдаюць, ня чуючы ног, па калідоры, а гэты раскінуўся на падвоканьні й чытае пра нейкага Франкенштэйна, ды яшчэ немаведама на якой мове.

— Лёня, — буркнуў у адказ хлопец і працягнуў руку. Ад дотыку цёплай рукі па целу прабеглі прыемныя дрыжыкі.

А калі адвячоркам ён, шчасьлівы студэнт, шыбаваў на вакзал, над самай ягонай галавой праляцела варона і зычным голасам пракрахтала Лёнькавае імя. Ён зірнуў угору і ўбачыў самотную зорку. Зорка прывідна зіхцела на вечаровым небе, і — ён фізычна адчуў гэта — казытала сваімі вострымі промнямі мякотна-шэры асяродак душы.

Усё пяць унівэрсытэцкіх гадоў ён пнуўся схапіць недасяжную зорку, а таму зь першага ж вучэбнага дня стаў улягаць у ангельшчыну. З пакутаю на твары завучваў шапялявыя, непрыемныя на смак словы, баразьніў маршчынамі лабешнік, запамінаючы дрымучыя дзеяслоўныя формы, і ў выніку атрымаў за сэмэстар законны “трульнік”. Яшчэ на першым курсе спрабаваў чытаць старажытных філёзафаў, вывучаў, па прыкладу Лёнькі Холада, гештальтпсыхалёгію і творчую спадчыну Аляксандра Брукнэра, а пабачыўшы ў часопісе Лёнькаў артыкул аб паэзіі мінезінгераў, сеў пісаць пра творчасьць францускіх трувэраў; сьпісаў дзьве старонкі і з жарсьцю падзёр напісанае. Ды што там артыкул: ён ня мог зраўняцца зь сябрам нават у даўжыні валасоў. Цэлы год іх гадаваў, зачэсваў за вушы, а напярэдадні летняй сэсіі мусіў ісьці ў цырульню, бо прафэсар Мамут, які чытаў курс агульнага мовазнаўства, пабачыўшы ў дзьвярах патлатага студэнта, вяртаў залікоўку і паказваў на дзьверы.

Прафэсар даваў патолю толькі аднаму студэнту — Лёньку Холаду: толькі ён мог прыйсьці на іспыты ў забрынданых джынсах і з доўгімі валасамі. Убачыўшы свайго ўлюбёнца, прафэсар прыкметна жвавеў, задаволена паціраў рукі. “Ну што, мінезінгер, бярыце білет”, — казаў Мамут, іранічна пазіраючы на нямытыя Лёнькавы патлы. Лёнька браў білет і, вядома ж, адказваў без падрыхтоўкі: прамаўляў пару сказаў, прафэсар яго адразу ж перабіваў, згадваў гештальпсыхалёгію ці яшчэ якую, малазразумелую для шараговага студэнта халеру, і яны ўсчыналі навуковую спрэчку. Іван тым часам бязьлітасна сьпісваў, сьпісвалі і іншыя, і таму за права ісьці на іспыт у “зьвязцы” з Холадам, на калідоры бывала цэлая вайна.

Аднойчы, пад час іспытаў, прафэсар накрычаў на Лёньку. Завяліся з-за тарашкевіцы. “Гэта вы зараз сьмелыя, — галёкаў Мамут, дрыжачай рукой папраўляючы гальштук, — а паглядзеў бы я на вас ў трыццаць сёмым, калі за той мяккі знак ставілі да сьценкі!” Прафэсар шпурнуў Лёньку залікоўку, той яе спрытна злавіў, бледным ценем высьлізнуў з аўдыторыі. А ўвечары таго ж дня Івана перахапіла ў інтэрнатаўскім калідоры белатварая дзяўчына.

— Холад Леанід — ня ведаеце, дзе жыве?

— У 53-м пакоі, я якраз туды іду.

— А ці маглі б вы яму перадаць, — дзяўчына сумелася, панурыла долу пушыстыя вейкі. — Тата захварэў, прасіў зайсьці. Вось тут адрас, — Іван перахапіў пакамечаную паперку, якая памятала цеплыню дзявочай далоні, і толькі тады зразумеў, што перад ім дачка прафэсара Мамута.

Ноччу Іван доўга ня мог заснуць, чакаў сябра. Каменьчык ляснуўся ў шыбу на досьвітку. Ён ўзьняў сябра на прасьціне — жылі яны на другім паверсе — і Лёнька, узьбіраючыся на падаконьне, дыхнуў у твар густым каньячным пахам. Не распранаючыся, сябрук абрынуў на ложак і, у адказ на Іванавы роспыты, ужо напаўсонны, прамармытаў: “Добрая ў яго бібліятэка...”

— Ды куды столькі?! — гукнулі ля вуха і Йван, адбіваючыся ад няпрошаных успамінаў, страсянуў галавою.

Кельнэр паставіў на стол чатыры бутэлькі “Аліварыі”, і прафэсар Гоман, пацёршы рукі, каротка абвясьціў: — Частую.

— Каб не ап’янець з дарогі, — з насьцярогай і ўадначас з захапленьнем прамовіў рабацень.

Прафэсар Гоман акінуў калегу гарэзьлівым позіркам, падхапіў пляшку і, куляючы яе вэртыкальна, перарывістым струменем напоўніў келіхі.

Да бібліятэкі ішлі гужам, хаваючыся ад ветру за сьпінай папярэдніка. Першым ішоў Гоман, за ім, раз-пораз ступаючы папярэдніку на пяткі, пасьпяшаў рабацень (выходзячы з кавярні, ён назваў сваё імя, але Йван не запомніў), трэцім, ціснучы да вуха ўзьняты каўнер кажуха, шыбаваў пан Рыдлеўскі (паляк пры гэтым ікаў і штокроку прамаўляў “пшэпрашам”). Іван ішоў апошнім. Пахілы, задуменны, ён хутаўся ў свой куртаты палітон, і дзіўныя пачуцьці цьвялілі прадзіманую ветрам душу. Здалося на міг, што ззаду, на адлегласьці, ідзе яшчэ нехта — маўклівы і суворы, і глядзіць усьлед ягонымі ж вачыма. І Іван ўбачыў сам сябе — пахілага, з жаўтлява-пакамечаным тварам, які ў сваіх пяцьдзесят гадоў ня здолеў выбіцца ў людзі і цяпер, зь невядомай прычыны, матляўся пасярод чужога горада на каляным ветры, у шкадобы вартым гэдээраўскім палітоне. Сьнег, што непрыязна зіхцеў пад нагамі, зрабіўся раптам попельна-шэрым, халяўнае піва булькатнула ў жываце, папрасілася вонкі і Йван, адрыгнуўшы кіслым духам, наткнуўся на паляка.

— Ня ў той бок рушым! — крыкнуў Гоман; яны пайшлі ў адваротны бок, і цяпер ужо Іван ішоў паперадзе, і суворы падвей зыркаў яму ўсьлед, кідаючы ў сьпіну прыгаршчы сьнежных крупаў.

У бібліятэцы пахла хлёркай і старымі газэтамі. Ад тых пахаў казытала ў носе; паляк нават чхнуў у рукаво і потым з панічнай хапатлівасьцю шукаў у кішэнях насоўку.

Аднекуль згары даляталі няўцямныя зыкі. Стваралася ўражаньне, што недзе там, у вышыні, гукае птушыная чарада. Таропка, на цырлах, яны пашыбавалі па ўсходах, і птушыны грай неўзабаве ператварыўся ў гулкія словы. “...Стрыжнем гэмінгуэеўскай філязофіі сталіся адносіны да матэрыяльнага сьвету...” “ У тэалягічнай атмасфэры ягоныя творы былі вэрбальным бунтам матэрыяльнага сьвету супроць савецкай квазыдуховасьці...” “Пісьменьнік адкінуў лірыку й алегорыі, таму мы ўбачылі сапраўднага, жывога рыбака і пачулі плёскат сапраўднага мора...”

— Чуеце, калега? “Жывога рыбака”! — прабасіў, зьвяртаючыся да рабаценя, прафэсар Гоман і той, да каго ён зьвяртаўся, з усьмешкай падпіхнуў яго да дзьвярэй.

Яны ўвайшлі ў прыцемны, спрэс застаўлены кніжнымі паліцамі пакой, і аднекуль з-за паліцаў пачуўся стоены жаночы голас:

— Вам налева!

Заля, у якую яны неўзабаве ўбіліся, была зырка асьветленая. Іван нават прыкрыў рукою вочы, дзівячыся: навошта столькі сьвятла? — ды тут жа ўбачыў ля задняй сьцяны дзьве тэлевізійныя сьвяцільні і чалавека з тэлекамэрай. Плюхнуўшыся на крэсла, Іван паправіў зьбіты набакір гальштук, зірнуў праз людзкія галовы й сутыкнуўся з вясёла-дакорлівым Лёнькавым позіркам. Сябар сядзеў у прэзыдыюме, з жартаўлівым дакорам махаў асадкай.

— Адзін з тадышніх савецкіх крытыкаў назваў Гэмінгуэя несур’ёзным пісьменьнікам, і меў рацыю. Эрнэст Мілер Гэмінгуэй, у савецкім разуменьні, быў чалавекам несур’ёзным і гэтая “несур’ёзнасьць” клікала на змаганьне з крывадушнымі лёзунгамі, дзяржаўнай маной і салодкімі абяцанкамі, — лапатала з моўніцы гаваркая кабета. Кабету захінала чыясьці лысая галава, але Іван па голасе пазнаў Ярыну Кашыну з Інстытуту мовазнаўства. Свойчас гэтая самая Ярына была Ірынай і чытала ва ўнівэрсытэце курс гісторыі партыі.

— Нягледзячы на шматлікія ідэалягічныя рагаткі, гэмінгуэеўскі герой паволі працярэбліваў сабе дарогу. Згадаем Высоцкага ў заключных кадрах фільму “Вэртыкаль”. Памятаеце, гэтага барадача з гітарай, які ўплішчваецца ў натоўп? Гэта ж клясычны гэмінгуэеўскі вобраз, вобраз мужчыны-стоіка... — у залі заварушыліся, закашлялі, а прамоўца, не зразумеўшы — чаму так ажывілася аўдыторыя, глынула вады са шклянкі.

Лёнька Холад пастукаў асадкай па стале.

— Гэмінгуэй стварыў сапраўднага мужчыну, але не сказаў — што яму рабіць, — гукала кабета, а ў вушах Іванавых гучалі іншыя словы. Словы тыя Ірына Кашына прамаўляла дваццаць сем гадоў таму. Ломкі, поўны камсамольскага запалу голас скаланаў высокія скляпеньні: “— Мы не дамо атручваць сьвядомасьць нашых людзей рознымі Юнгамі ды Адлерамі”, — і асьпіранты, услухоўваючыся ў гулкае рэха, пацепваліся й убівалі галовы ў плечы. Гарбаціўся, седзячы ў прэзыдыюме, і сакратар унівэрсытэцкага парткаму Давыдзька, з ласкі якога й ладзіўся камсамольскі сход. І толькі Лёнька Холад не кранаўся вушамі рамёнаў: сядзеў, скрыжаваўшы рукі, і ўсьмешлівыя вочы ягоныя малявалі ў паветры трохкутнік, пазіраючы папераменку то на ўпрэлы ад хваляваньня Ярынавы тварык, то на ордэнскія калодкі, што ў тры рады грувасьціліся на Давыдзькавым пінжаку, то на гламаздаватую галаву правадыра, якая аграмаднай порхаўкай вытыркалася з-за стала прэзыдыюму. Іван сядзеў, абхапіўшы рукамі голаў, рупіўся не глядзець на сябра, а калі аднойчы зірнуў і яны сустрэліся позіркамі, на памяць прыйшлі словы, якія, як ён тады лічыў, належалі Гэмінгуэю: “Кожны памірае на самоце”.

Навокал забілі ў ладкі, і Йван страсянуў галавою.

— Пра лёс знакамітага рамана “Па кім звоніць звон” распавядзе вядомы дасьледнік творчасьці амэрыканскага пісьменьніка Пятро Калюжны.

Праваруч замітусіліся, засоплі, грукнулі крэслам і давялося падняцца на ногі, каб даць дарогу дасьледніку — нізенькаму, задышліваму чалавеку, ад якога пахла мачой і перагарам.

Падышоўшы да моўніцы, дасьледнік ашчадна кашлянуў, дапіў недапітую Ярынай ваду са шклянкі.

— Гэмінгуэя ў нас забаранялі, выкрывалі, абагаўлялі, прадавалі ягоныя партрэты ў культтаварных крамах і, нарэшце, забыліся, што быў такі пісьменьнік, — выступоўца перапыніўся, наліў у шклянку мінэралкі, і нехта ў залі здушана прамовіў: “Смажыць!”

— Упершыню імя Эрнэста Гэмінгуэя савецкі друк згадаў у 1928 годзе, а першыя гэмінгуэеўскія апавяданьні наш чытач пабачыў толькі ў 1934 годзе. Іх надрукавалі часопісы “30 дзён”, “За рубяжом” ды “Інтэрнацыянальная літаратура”...

— Не магу больш, два літры ў жываце, — дыхнуў Івану ў вуха прафэсар Гоман, тыцнуў у бок, і яны — сьцярожка, на паўсагнутых — выйшлі з залі.

— Трыста пяцьдзесят кілямэтраў ехалі, каб розную лухту слухаць, — ужо ў прыбіральні, з пачуцьцём палёгкі, выдыхнуў Гоман, напорлівым струмком сьвідруючы пісуар. Прафэсар здаволена бухнуў, аддзьмуўся. Тут жа, у прыбіральні, яны выпалілі па цыгарэце, зь неахвотаю выйшлі ў калідор. У залю, аднак, не пайшлі. Не змаўляючыся, павярнулі направа і супыніліся перад шклянымі дзьвярамі з надпісам “Абанэмэнт”.

— Заходзьце, заходзьце, — пачуўся дзявочы голас, і яны — Іван левай рукой, а Гоман правай, — схапіліся за дзьвярную ручку.

Дзяўчына-бібліятэкарка была з тых, якія заўсёды падабаліся Івану. Белы, крыху выцягнуты тварык; пухнатыя вусны; тоўстая, падцятая на ўзроўні лапатак і перахопленая ля патыліцы чорнай стужкаю каса.

Дзяўчына пайшла да стала, і Гоман з Іванам мелькам пераглянуліся.

— Якія ў вас кніжкі пацёхканыя-а... — прасьпяваў прафэсар, азіраючы стэнды.

— Фонды ад дзевяностага году не папаўняліся, — у голасе дзявочым прагучала шчырая крыўда. — А вы што... з канфэрэнцыі?

— Так... прыехалі вось... паглядзець на тутэйшых прыгажунь, — прамовіў Іван, пасьміхнуўся, але тут жа нагнаў на твар цень глыбокай турботы: — А чытачоў зь дзевяностага году паболела?

— Чытацкая аўдыторыя штогоду зьмяншаецца, — дзяўчына зьлёгку пачырванела, — у бібліятэкі сёньня ходзяць толькі студэнты ды школьнікі.

— Ну а Гэмінгуэй у вас ёсьць? — гукнуў прафэсар. — Прысеўшы на кукішкі, Гоман правёў пальцам па кніжных карэньчыках.

— Ёсьць там... на ніжняй паліцы. “Фіеста”, “Сьвята” і “Па кім звоніць звон”.

— Чытаюць Эрнэста? — прафэсар дастаў з паліцы тры кніжкі, узважыў на далоні.

Бібліятэкарка ніякавата хітнула галавой.

— А вось мы зараз правядзем экспэрымэнт, — Гоман падышоў да бібліятэкарскага стала, паклаў радком усе тры гэмінгуэеўскія кніжкі. — Хай яны вось тут, на відавоку, паляжаць, а мы паглядзім — ці возьме хто, — у гэты момант за дзьвярыма пачуліся прыглушаныя воплескі, і Іван з прафэсарам пасьпяшалі ў залю.

Калі выходзілі зь бібліятэкі, Іван азірнуўся, і дзяўчына — а можа гэта толькі падалося — абдарыла яго мімалётнай усьмешкай.

У калідоры іх нагналі паляк з рабаценем. Тыя таксама бегалі ў прыбіральню. Пастаялі ўчатырох у цёмным калідоры, перакінуліся колькімі словамі і, уздыхнуўшы, пайшлі слухаць акадэмічнага апівуду — так назваў рабацень літаратуразнаўцу Калюжнага.

Пакуль ладкаваліся ды рыпалі крэсламі, дасьледнік сёрбнуў вадзіцы, выцер вусны нясьвежай насоўкай.

— Наступная спроба выдаць “Па кім звоніць звон” прыпала на 1965 год. Раман мусіў зьявіцца ў часопісе “Зьвязда”, аднак у апошні момант набор раскідалі. Гэтым разам спробу выданьня здушыла няўрымсьлівая Далорэс Ібаруры — кіраўнічка Іспанскай кампартыі, якая на той час жыла ў Маскве. У выніку раман выйшаў у сьвет, аднак закрытым выданьнем. Усе асобнікі гэтага выданьня былі пранумараваныя і выдаваліся пад расьпіску выключна “надзейным” людзям...

Калюжны відавочна перабіраў час, і Лёнька пастукаў асадкай па стале.

— Яшчэ хвіліну... — прамармытаў Калюжны і, падганяючы час, адгарнуў пару старонак.

… Адразу ж пасьля сходу Лёнька Холад, нічога нікому не сказаўшы, зьехаў у Піцер. Абараніў там, прычым, вельмі хутка, кандыдацкую, уладкаваўся рэдактарам у выдавецтва “Аўрора”, але неўзабаве вярнуўся дахаты. “Цяжка жыць на Радзіме, сярод плебеяў, але й на Чухоншчыне нясоладка”, — паведаміў Лёнька пры сустрэчы. Вярнуўшыся з Піцеру, сябрук знайшоў яго па тэлефоне, і яны сустрэліся ў вакзальным рэстаране.

“Ну а цяпер куды?” — запытаўся ён сябра, разганяючы рукой тытунёвы дым, што плыў над столікам.

“Паеду на правінцыю. Паабяцалі загадчыка катэдры ў адным пэдінстытуце”.

Іван глытаў пякучую гарэлку, і сэрца ягонае замірала ад усьведамленьня, што Лёнька Холад прыедзе ў сваю правінцыю, што-небудзь ляпне пра Юнга ды Адлера, да яго прыставяць асьведамляльніка, перавядуць з загадчыка катэдры на старэйшага выкладчыка… Сябар, вядома ж, зап’е, і бліскучая Лёнькава зорка пацьмянее, стане амаль незаўважнай за тоўстым бутэлечным шклом.

Лёнька зьехаў начным цягніком, і ўсе наступныя гады цьвяліў збалелае сэрца. Цьвяліў, калі сьцюдзёнае прозьвішча “Холад” мільгала на старонках навуковых часопісаў; калі жонка, уздыхнуўшы, пыталася: “Як там Лёня?”; калі ў людзкім натоўпе пракідваўся хтосьці падобны да Лёнькі Холада — такі ж падхорцісты і русявы. І вось, пасьля доўгай разлукі, пасьля столькіх марна пражытых гадоў, яны сустрэліся, дапытліва глядзелі адно на другога — і ў вушы назойліва лезла няўцямная хуткагаворка.

— Шмат зрабіў дзеля “рэабілітацыі” рамана пісьменьнік Канстанцін Сіманаў...

Лёнька той хвіляй таксама, відаць, думаў пра сваё няўдалае жыцьцё, бо й маршчына лягла ўздоўж ілба, і нежывая ўсьмешка блукала ў куточках сьцятых вуснаў. І акурат у той міг, калі апівуда, зьмяніўшы інтанацыю, прамовіў апошні сказ: “Раман прыйшоў да нас задужа позна”, — і пакінуў моўніцу, у душы Іванавай штосьці зварухнулася, горла перахапіла даўкая спазма і ён з жахам адчуў, што ўвідавочкі ўсыхае целам, робіцца зморшчаным карузьлікам. “За што?” — крыкнула ўлякнутая душа. “Праз тваю чорную зайздрасьць!” — адказалі ўгары. Іван сьцяўся, зірнуў угору і ўбачыў няголеную сківіцу. Паўз яго, цяжка сапучы і штосьці незадаволена гукаючы Гоману, прабіраўся рабацень. У залі зашумелі, захваляваліся.

— Я не філёляг, не літаратуразнаўца, а таму скажу наўпрост: Гэмінгуэй аніводнай сваёй рэччу мяне ня ўразіў. На мой погляд, гэта штучна раздзьмутая асоба...

Наўкол зашумелі зь яшчэ большым імпэтам, а Гоман, крутнуўшы галавой, устурбавана прабасіў:

— Не... вы чулі?!

Думкі пра ўласную нікчэмнасьць сьцягнулі скуру на лобе, халодным сьвербам казытнулі пад дыхніцай. Ратуючыся ад сьвербу, Іван падняўся на ногі, пабег, сагнуты, да дзьвярэй — так звычайна бегаюць гледачы ў вясковым клюбе, — гэтак жа, не разгінаючыся, спусьціўся ў прыбіральню, а калі, хвілін празь дзесяць, вяртаўся ў залю, убачыў у мутным шкле бібліятэчных дзьвярэй рухавую постаць. Ён адчыніў дзьверы і сустрэўся вачыма з кіроўцам мікрааўтобуса. Вадзіла кіўнуў яму, як старому знаёмцу.

— “Слаба ты п’еш. Бяры зь мяне прыклад”, — прачытаў хлопец, перагарнуўшы старонку пашарпанай кніжкі.

— “Цяпер я быў вымушаны глынуць як сьлед”, — хлопец задаволена хмыкнуў. — Наш чалавек... на кожнай старонцы пра п’янку.

— Што будзеце браць? — запыталася дзяўчына-бібліятэкарка, перабіраючы чытацкія фармуляры.

— На “х” пачынаецца, на “і кароткае” канчаецца і “у” пасярэдзіне.

— А бяз гэтага можна?

— Ды я нічога, — блазнавата хмыкнуў вадзіла, — вось, зірніце: “Хемингуэй. “Фиеста”.

— Дзяжуру тут, у машыне. Сумна стала... хоць кніжку пачытаю, — патлумачыў хлопец і наструніўся — у залі абвясьцілі перапынак, бо здрыганулася падлога, і калідор напоўніўся цьмяным гулам.

Прапусьціўшы хлопца наперад (“Мяне ўжо, відаць, шукаюць — зараз па гарэлку паедзем”), Іван выйшаў у калідор і ў дзьвярной пройме, як і мінулым разам, злавіў дзявочую ўсьмешку.

“Якая шляхетная дзяўчына”, — падумаў Іван, азіраючы залю. Думка гэтая трапяткім халадком прабегла па целе. Наўкол панаваў мяккі змрок — тэлевізійнікі толькі што адключылі сьвяцільні — і ў паветры галавакружна пахла кавай. Сярод бязладнай людзкой гаманы чуўся густы прафэсарскі бас.

— Такіх дзеячоў Гэмінгуэй ня можа ўразіць у прынцыпе. Бо ён уражвае выключна людзей зь непакорнай душою, — бубніў, жуючы канапку, прафэсар Гоман; кабета, якой ён усё гэта казаў, сёрбала каву з папяровага кубку, згаджальна ківала галавою.

У другім канцы залі, ля стала з канапкамі, віраваў натоўп і нехта мажны й барадаты завіхаўся з кававаркай — поўніў папяровыя кубкі духмяным напоем. Іван прабіўся да стала, падхапіў кубак з канапкаю, а потым, задуменна прыкусіўшы язык, ўзяў яшчэ адзін кубачак і яшчэ адну канапку. Прабіраючыся да выхаду, ён пакутліва крывіўся — кава балюча пякла пальцы, — але ён дапяў калідора і, паставіўшы посуд на падаконьне, дзьмухнуў на апечаныя пальцы.

— Ваня, дзе ты ходзіш? — крыкнуў Лёнька Холад. — Сябрук бег долу, на хаду зашпільваючы кажух. — А сёмай фуршэт. У той жа самай кавярні. Быць пры гальштуку і з кабетай, — апошнія словы Лёнька гукнуў ужо зь бібліятэчнага ганку; крыкнуў яшчэ нешта, ды няўцямна, гучна бразнуўшы ўваходнымі дзьвярыма.

“Па гарэлку паехаў”, — падумалася Івану; ён падхапіў гарачыя кубкі і пачуў, як за сьпінай пыхнуў піпкай рабацень і змучана прастагнаў:

— Ды зразумейце вы: Гэмінгуэй — шырспажыў далёкіх шасьцідзясятых. І нічога болей!

Шкляныя дзьверы зь цяжкасьцю падаліся — адчыняць давялося ўказальным пальцам, — Іван прасьлізнуў у вузкую пройму, пяткай прычыніў дзьверы.

— Вось... прынёс вам... падмацуйцеся.

— Ой, ну навошта вы!.. — дзяўчына зірнула на Івана зь пяшчотнай прыязнасьцю, — у мяне абед хутка.

— Як раз перад абедам і варта выпіць. Кава абуджае страўнікавую сэкрэцыю, — паведаміў Іван, падзівіўшыся ўласным ведам у галіне фармакалёгіі, а потым, падумаўшы, працытаваў Гэмінгуэя: — “У ім ёсьць кафэін. Цудоўны сродак для адшчапенцаў. Кафэін садзіць мужа на каня, а жонку кладзе ў мужаву магілу”.

— А вы пісьменьнік? — зьнянацку запыталася дзяўчына, і Йван на імгненьне сумеўся.

— Э-э... не зусім...

— Літаратуразнаўца?

— Нешта падобнае, — Іван сёрбнуў кавы, кіўком галавы заклікаў дзяўчыну зрабіць тое ж самае.

— Вы тут Гэмінгуэя згадвалі, — дзяўчына зрабіла маленькі глыток, — ён вам што... надта падабаецца?

— Бачыце... — Іван уздыхнуў, нетаропка прайшоўся ўздоўж стэляжоў, — тым часам, калі ён, Гэмінгуэй, прыйшоў да нас, мы мала ведалі заходнюю літаратуру. Не было з чаго выбіраць і, адпаведна, не было магчымасьці выбудоўваць піраміду мастацкай вартасьці. Так што гэты барадаты весялун, які прарваўся праз жалезную заслону адным зь першых, адразу ж апынуўся на вяршыні... — Іван сёрбнуў пітва, маракуючы, на якой такой вяршыні апынуўся творца — піраміды ж тады не было, але на падмогу прыйшла суразмоўніца.

— Ну, гэта тэорыя... А што вы можаце сказаць пра свае асабістыя “дачыненьні” з Гэмінгуэем? Падабаецца ён вам?

— Мне падабаецца зусім іншы чалавек: маладая бібліятэкарка, якая не жадае піць каву, — пасьля такога камплімэнту трэба было вытрымаць паўзу, і Йван куснуў канапку. — А што да згаданага вамі таварыша, дык у маладосьці я ўважаў ягоных герояў — лейтэнанта Генры, ці то Гары Моргана... — Іван ізноў задумаўся, разважаючы — за каго ён уважаў гэмінгуэеўскіх герояў і нечакана, залпам дапіўшы каву, загаварыў, як той Калюжны — блытанай хуткагаворкай: — У нас... а сёмай гадзіне... фуршэт... у кавярні «Трансвааль»... прыходзьце... там і пагамонім. Я вас буду чакаць ля ўваходу, — і, не дачакаўшыся адказу, Іван крутнуўся на абцасах, рынуў да дзьвярэй і, ужо ў калідоры, голасна паўтарыў: — Буду чакаць... ля кавярні!

— Каму гэта ты? Ці не жанчыне? — запытаўся Лёнька Холад. — Сябрук толькі што ўзьняўся па лесьвіцы і зморана дыхаў.

— Ну а каму ж яшчэ? — выдыхнуў Іван, і Лёнька паляпаў яго па сьпіне. — Гляджу на цябе, Ваня, і зайздрошчу. Іншыя госьці яшчэ толькі аглядаюцца, а ты ўжо rendez-vois прызначаеш.

Сябрук сказаў ўсё гэта ад шчырага сэрца, жартуючы, але вусны Іванавы пакрыўджана расьцягнуліся і так — зь Лёнькавай далоньню на плячы і з крывой гіморай на твары — Іван увайшоў у залю.

Першым пасьля перапынку чытаў рэфэрат пан Рыдлеўскі. Называўся ён даволі прэтэнцыёзна: “Эрнэст Гэмінгуэй і праблема алькагалізацыі сацыялістычнага грамадзтва”. Слухаць гэтую лухту ўжо не было моцы. Іван сьціснуў далонямі скроні, наструніў слых, з мазахісцкім захапленьнем пачуў Лёнькавы голас: “Ну што ты стаіш, як ёлупень. Ідзі, запрасі вунь тую, кірпатую...” Словы даляцелі з мораку прамінулых гадоў і патанулі ў бязладнай гамане і гітарным брынканьні.

Факультэцкая вечарына з нагоды навагодняга сьвята грымела, сьпявала і танчыла. Іван, як заўсёды, ціснуўся да сьцяны, пужліва пазіраў на бокі. Ён саромеўся дзяўчын; ён іх папросту баяўся, і сябрук, ведаючы ягоную сьціпласьць, кожнага разу піхаў у сьпіну і горача шаптаў у вуха: “Ды паціскай ты якую... яны таго толькі і чакаюць”. Вось і цяпер, калі факультэцкі ансамбаль зайграў штосьці з Абадзінскага, Лёнька піхнуў яго пад драбы, п’янавата прамармытаў: “...Ідзі, запрасі вунь тую, кірпатую...”

Кірпаўка стаяла ля ёлкі і зыркала ў іхны бок. Гэта была дзяўчына-першакурсьніца, якая кожнага разу запрашала Лёньку на белы танец, і сябар, роблена ўздыхнуўшы, зь неахвотаю браў дзяўчыну за локаць. Лёнька тады быў закаханы ў Соньку Гальдэнбэрг — высокую, халерна прыгожую габрэйку зь біяфаку. Сонька была на вечарыне, і сябрук з заміраньнем сэрца чакаў, што тая запросіць яго на белы танец. Але замест танклявай ды прыгожай кожнага разу падлятала нізенькая й кірпаносая; сябрука гэта нэрвавала, таму ён і тыцнуў Івану пад драбы...

Ці ж гэта ня крыўдна: падбіраць тое, што іншым непатрэбна? Крыўда зрабіла яго сьмелым, ён рушыў да ёлкі, галянтна — кіўнуўшы галавой — запрасіў кірпаўку на танец, і калі дзяўчына, дыхнуўшы парфумай, прыціснулася да ягонай грудзіны, цела ягонае працялі гарачыя дрыжыкі. “Мяне Іванам завуць”, — прамармытаў ён, каб суняць дрыготку. “А мяне Любай”, — адказала дзяўчына. Ёлка бліскала рознакаляровымі агнямі, адбірала вочы зіхоткай мішурой: і агні, і зіхоткая мішура, і сябар Лёнька, які танцаваў поруч, аблапіўшы прыгажуню Соню, і ўвесь навакольны сьвет патаналі ў бяздоньні дзявочых вачэй, і Іван, крануўшыся носам пахкіх кудзерак, падумаў: “Вось яно, шчасьце!”

Спалохана, нібыта ад нечага штуршку, Іван ачуўся. Ён, відаць, схрапянуў у сьне, бо ўсе наўкол пасьміхаліся і глядзелі ў ягоны бок. Іван пацёр далоньню лабешнік, скоса зірнуў на дзьверы.

— Насьледаваньне Гэмінгуэю пачалося з вопраткі, а скончылася пляшкай гарэлкі. Для Гэмінгуэя, гэтак жа, як і для ягоных адэптаў, куляньне чаркі сталася актам служэньня свайму ідэалу, — прамаўляў пан Рыдлеўскі. — Голас прамоўцы булькацеў і перарываўся. Стваралася ўражаньне, што недзе там, у нетрах шляхецкага чэрава, булькаціць перагрэты кацёл.

Паслухаўшы дзеля прыліку польскага госьця, Іван высьлізнуў у калідор, і пачуў за сьпінай імклівыя крокі. Сьледам бег прафэсар Гоман. Яны зьбеглі долу і там, ля прыбіральні, пад нетаропкую гаману, высмалілі паўпачка даўкіх турэцкіх цыгарэт (“Год назад прывёз са Стамбулу — дапаліць ня дам рады”, — буркнуў, прыпальваючы першую цыгарэціну, прафэсар). Увесь гэты час Іван прыслухоўваўся да крокаў на лесьвіцы: ён прагнуў, і ўадначас баяўся сустрэцца зь бібліятэкаркай.

Праз гадзіну прысьпеў абед. Ён ізноў сядзеў за адным сталом з Гоманам і рабаценям, сёрбаў булён з парцалянавай міскі, заядаў гарачым хот-догам і ўнікаў размоваў. Суседзі па стале таксама згаладнелі — елі так, што аж насы ўгіналіся, але пры гэтым не забываліся спрачацца й упікаць адно другога ў няведаньні сучаснай літаратурнай сытуацыі. І толькі калі прафэсар у запале спрэчкі кульнуў міску і абліў булёнам штаны, спрачальнікі суняліся і мачанку з налісьнікамі елі моўчкі, незадаволена аддзімаючыся й запіваючы гаркавую жоўць, што лезла ў горла, кампотам з сухафруктаў.

Па абедзе яны з Гоманам ізноў атабарыліся ля прыбіральні. Высмалілі па цыгарэце, зірнулі долу, разважаючы, ісьці, ці не ісьці ў залю, і ў гэты момант там, на гары, адчыніліся дзьверы і нехта голасна крыкнуў: “Пятро Кузьміч! Вы тут?!”

— Во, бляха, зараз жа мой выступ! — гукнуў прафэсар, пабег па ўсходах; Іван рушыў сьледам, але ня так імпэтна, з кожным крокам запавольваючы хаду. Падышоўшы да няшчыльна прычыненых дзьвярэй, ён прыслухаўся. У залі керханулі і прафэсар, надаўшы голасу патэтычныя ноткі, задыхана прамовіў:

— Шаноўныя калегі! Я пачну з гэмінгуэеўскіх словаў, якія ўжо тут гучалі і якія вартыя стаць радкамі Сьвятога Пісаньня: “Не пытайся — па кім звоніць звон? Ён звоніць...” — Гоман перавёў дых, каб годна скончыць фразу, і хтосьці — відаць, рабацень — выгукнуў зь месца: — Пятро Кузьміч, гэта словы не Гэмінгуэя, а Джона Дона. — У залі зашумелі, два разы чхнулі, па старшынёўскім стале залескатала асадка, і Йван, аблашчыўшы вачыма супрацьлеглыя дзьверы, за якімі сядзела маладая бібліятэкарка, дакорліва пахітаў галавой. Уся гэтая балбатня яму дарэшты ўстыла, — і рушыў долу, штокроку паскараючы хаду.

Залётны сьвяжак казытнуў вуха, выдзьмуў з галавы дакучлівыя думкі. У галаве запанавала вясёлая пустата, і пакрыты празрыстым лядком ганак паволі паплыў пад нагамі. Іван пералічыў квадраты цёмных, кранутых лёгкай сівізною, вокнаў — здалося нават, што ў адным вакне мільгануў дзявочы тварык, — падміргнуў маладой чытачцы, якая, са стосам кніг пад пахаю, заходзіла ў бібліятэку, і гарэзьліва, усё адно як падшыванец, скокнуў з ганку.

Яшчэ ў цягніку, на мулкай бяссоннай паліцы, Івана апанавалі ўспаміны і задаўнія згрызоты. Ад іх не было паратунку, яны цьвялілі сьвядомасьць, кроілі сэрца, і вось выпетрыліся з галавы; і галава стала апраметна-пустой, а сэрца па-маладому лёгкім. Ідучы асьнежаным завулкам, Іван стоена пасьміхаўся й рупіўся ня думаць аб тым — што сталася прычынай добрага настрою. І ўсё ж, насуперак ягонай волі, аднекуль з глыбіняў падсьвядомасьці далятаў, прыглушаны шыхтом кніжных стэлажоў, п’янлівы галасок, і сярод белай завірухі мроілася — як абяцаньне чагосьці неверагодна спакусьлівага і ўадначас небясьпечнага — мімалётная дзявочая ўсьмешка.

Ён і сам ня ведаў — куды ідзе, падпарадкоўваючыся прагнаму жаданьню некуды ісьці, і толькі апынуўшыся на галоўнай гарадзкой вуліцы, сьцішыў крок і агледзеўся. Апошнім разам ён быў у гэтым горадзе пятнаццаць гадоў таму і цяпер, пазіраючы ўздоўж гаманкой, прапахлай выхлапнымі газамі вуліцы, не даваў рады прыгадаць — у якім баку месьціцца Лёнькавы дом. Падумаўшы, рушыў направа, і не памыліўся. Неўзабаве з-за белых дахаў ўзьняліся вяршаліны згалелых таполяў, а далей, леваруч ад парку, шэрай патарочай паўстаў знаёмы дзевяціпавярховік.

“Семдзесят пятая кватэра”, — згадаў Іван і тут жа, зь незразумелай трывогай падумаў: “А ці не пераехаў ён на новую кватэру?”

Потым, нібыта жадаючы пераканацца, што сябрук па-ранейшаму жыве ў тым жа самым шэрым доме, у тым жа самым прыцемным, з разьбітай лямпачкай над уваходам, пад’езьдзе, Іван нетаропка прайшоўся па двары, адшукаў вачыма Лёнькавы вокны, потым увайшоў у пад'езд і, увабраўшы носам казытлівы пах кашэчых сцакаў, здаволена перакрывіўся.

У густым мроіве загарэліся кволым сьвятлом і сталі набіраць моцы ліхтары, завіруха адразу ж аціхла, але па-ранейшаму — лагодна й бязгучна — круціла віры пад нагамі. Іван ішоў галоўнай вуліцай, разганяў тыя віры нясьпешнай нагой і ніяк ня мог даўмецца — навошта ён выбег зь бібліятэкі? І толькі дапяўшы да вялізнага, асьветленага знутры ўнівэрсаму, згадаў: у яго скончыліся цыгарэты. Унівэрсам быў падобны да вялізнага акварыюму і, засьведчыўшы ў сьвядомасьці гэтае параўнаньне, Іван убачыў у няўклюднай жаночай постаці, што праплыла за тоўстым шклом, пляскатую скалярыю.

Узяўшы дзеля форсу пачак “L&M”, ён прайшоўся з канца ў канец ўнівэрсаму, пацёрся калі мяснога аддзелу: уразіла парсючыная галава, якая насьмешліва, нібыта спазнаўшы тайну зямнога быцьця, глядзела на сьвет, — і, перахапіўшы тую ўхмылку, і абдарыўшы ёю неахайных цётак, што стаялі поруч, выйшаў з крамы.

Урэшце рэшт датупаў да вакзалу — вырашыў паглядзець расклад цягнікоў, — уважліва, з блізарукім прыжмурам і мылячы вуснамі, той расклад вывучыў, а ўзяўшы ў шапіку газэту, доўга шамацеў ёю ў паўпустой пачакальні.

Ля зырка асьветленых дзьвярэй стаяў невялічкі натоўп. Натоўп бязладна гаманіў, прыкметна хваляваўся, чуліся няўцямна-вясёлыя воклікі — так заўсёды галёкаюць у прадчуваньні п’янкі, — і выразна гучаў толькі зашэрхлы прафэсарскі бас: “Нам тут толькі Гэмінгуэя не хапае!”

Іван стаяў зводдаль, таптаўся на падталым каналізацыйным вечку. Стаяў ужо пятнаццаць хвілінаў, за гэты час зьмерзьлі ногі, — і з тугою ў вачах пазіраў навокал. “Ну з чаго ты ўзяў, што яна прыйдзе?” — раз за разам гучаў нутраны голас, Іван кожнага разу ўздыхаў і надта зьдзівіўся, калі голас той адляцеў некуды ў бок і іншы голас — напорліва, як той ранішні вятрыска, ударыў у сьпіну:

— Ну што ты, далібог... паўсюль цябе шукаю, — Лёнька Холад — расхлістаны, шапка зьбітая набакір, — відаць, толькі што вылез з аўтобусу, — схапіў за локаць: — Пайшлі... людзі вунь чакаюць...

Іван ступіў колькі крокаў, перахапіў сябрукову руку:

— Слухай, а ты не перасяліўся? На старой кватэры жывеш?

— На старой... Савецкая, 52... кватэра 75. Заўтра, дарэчы, пасядзім у мяне, пляшку возьмем.

Іван зацкавана азірнуўся, прасьвятлеў тварам.

— Слухай, Лёнь, а да якой гадзіны працуе бібліятэка?

— Бібліятэка? Да восьмай, здаецца. А што?

Сэрца сьцялася, пампанула ў патыліцу порцыю гарачай крыві.

— Я зараз... зьбегаю тут... — Іван ізноў азірнуўся, маракуючы — у які бок бегчы, і Лёнька з трывогаю ў голасе прабубніў:

— Ды што з табой? Згубіў нешта?

— Хутчэй, знайшоў! — крыкнуў Іван і пабег, раз-пораз сьлізгаючы па лапіках цёмнага, да бляску адшараванага падэшвамі лёду.

Бібліятэка яшчэ працавала — усе чатыры вакна на другім паверсе прывідна сьвяціліся, і ў адным зь іх гайдаўся выгінасты цень. Ён перайшоў на другі бок вуліцы — здаля было зручней назіраць за вокнамі, — цень тым часам матлянуўся ў другім вакне, яшчэ больш прагнуўся і Йван зразумеў, што гэта прагінаецца, ганяючы швабру, бібліятэчная прыбіральніца.

— Няўжо спазьніўся? — уголас падумаў Іван, і думка гэтая зьлілася з бразганьнем уваходных дзьвярэй. Нехта выйшаў зь бібліятэкі, пайшоў, нябачны ў цемры, уздоўж цёмнай сьцяны, і Йван бязважкім Мэркурам кінуўся сьледам. Ён дагнаў бібліятэкарку ля аўтобуснага прыпынку. Дзяўчына, не спыняючыся, убілася ў людзкі збой, пашылася ў самую яго сярэдзіну, зірнула адтуль улякнутымі вачыма.

— Гэта я! — задыхана пралепятаў Іван, — хацеў вас запрасіць на вячэру.

Адразу некалькі чалавек зірнулі на Йвана, удакладняючы — ці ня іх гэта зьбіраюцца запрасіць, але тут жа крутнулі галовамі ў адваротны бок і замітусіліся. Да прыпынку пад’яжджаў аўтобус.

— “Сямёрка”, — зь вінаватай усьмешкай на ўсё яшчэ трывожным твары выдыхнула бібліятэкарка, нецярпліва падкінула на плячы глянцаватую сумачку, і Йван, зразумеўшы, што дзяўчына зараз зьедзе, загаварыў таропка і блытана: — Можа пройдземся? Вецер суціх... і наагул — карысна... прайсьціся... дыхнуць сьвежага паветра...

Выдыхнуўшы смуродлівую аблачыну, да прыпынку пад’ехаў разьдзёўбаны аўтобус.

— Я на Мандрыкаўцы жыву, — пралепятала ў адказ дзяўчына, і пачуцьцё халоднага адчаю, якое поўніла Іванаву грудзіну, ураз пацяплела, перацякло ў страўнік, перамяшалася са страўнікавым сокам.

Дзівячыся ўласнай сьмеласьці, Іван узяў дзяўчыну за руку, перабраў напружаныя, абцягнутыя тонкім лайкам пальцы.

— Напужаў вас?

— Было крыху. У нас тут, ведаеце, рознае здараецца... нават мужчыны пабойваюцца ноччу хадзіць.

Іван адказаў на тое мужнай усьмешкай.

Яны ішлі, узяўшыся за рукі, і насустрач ім, мітусьліва абганяючы адна адну, ляцелі бухматыя сьняжынкі. Сьняжынкі ўпляталіся ў дзявочыя кудзеркі, дзіўным вянком убіралі капюшон цыгейкавага футэрка і — Іван бачыў гэта — апушвалі галавешкі ягонага жыцьцёвага пажарышча. Пажарышча засталося недзе там, за сьпінаю, а наперадзе — за высокімі, з чырвонымі агеньчыкамі на вершаку, комінамі (“Гэта лякафарбавы завод дыміць, а за ім ужо нашая Мандрыкаўка”), яго чакала новае жыцьцё.

Пра вячэру ён больш ня згадваў. Дзяўчына, відавочна, была ня з тых, што швэндаюцца па рэстаранах, ды ён і сам не хацеў перціся ў той “Трансвааль”. Пачнуцца танцы, загарацца юрам п’яныя вочы... Нехта, маладзейшы, казытне шыю гарачым подыхам: “Можна вашу даму?”

Яны ішлі моўчкі і Йван, ашчадна дыхаючы, казеліў вочы на спадарожніцу. Доўгая спадніца сьцягвала вузкія дзявочыя клубы, караценькае футэрка рабіла спадарожніцу яшчэ больш станістай і падобнай да бунінскай Лікі.

— Мяне Лікай завуць, — прамовіла дзяўчына, і Йван нават спыніўся ад нечаканасьці. Ён назваў дзяўчыну Лікай, ня ведаючы ейнага імя. Гэта было наканаваньне, Боскі знак, прадвесьце доўгага шчасьця.

— А мяне Іванам, — прамовіў ён, панурыўшы вочы і чамусьці засароміўся ўласнага імя.

Трэба было сказаць нейкія словы, спытаць Ліку — ці замужам яна, з кім жыве, чым займаецца вольным часам, але ён маўчаў, адчуваючы недарэчнасьць слоў і спрабуючы запомніць, захаваць у сьвядомасьці гэты вечар, гэты сьнег, цьмяны бляск дзявочых вачэй і жарынкі агнёў на вершаку высокіх комінаў. А яшчэ ён прагнуў прыгарнуць, прылашчыць, як кацянё, гэтую бунінскую прыгажуню — дзіўную, бязважка-свабодную ў кожным сваім руху; прыціснуць яе да грудзі з той маладой сілай, што нарадзілася яшчэ там, у бібліятэцы, і цяпер штокроку расла, займаючы ўсё большы аб’ём і сьціскаючы зьняможанае ад салодкіх прадчуваньняў сэрца.

Нечакана ён разгаварыўся. Згадаў пра свае навуковыя манаграфіі — насамрэч гэта былі шкадобы вартыя, на ратапрынце аддрукаваныя мэтадычныя дапаможнікі; глыбокадумна заўважыў, што вуліца, па якой яны ішлі, нагадвае варшаўскую магістраль ”Усход-Захад” — Варшава была адзіным замежным горадам, які яму лёсіла наведаць, — а спакусіўшыся чужою славаю, паведаміў, што ня сёньня, дык заўтра, мусіць выехаць у Гаагу чытаць лекцыі па славістыцы, хаця насамрэч туды мусіў паехаць загадчык іхняй катэдры Рымша. Ліка глядзела на яго з захапленьнем.

І вось ўжо высокія коміны засталіся за сьпінай, і цёмны, з адзіным ліхтаром завулак прамераны нетаропкім крокам, і прысадзісты двухпавярховік — такія дамы будавалі пасьля вайны палонныя немцы — зірнуў на іх вачыма асьветленых вокнаў, і Ліка, змахнуўшы сьнегавы вянок з капюшону, здушана, нібыта давяраючы страшную тайну, прамовіла:

— Вось тут і жыву...

Ад хваляваньня, жалю і прагі каханьня Івану карцела заплакаць. Ён сьцярожка, аднымі пальцамі падхапіў дзяўчыну пад локці, і Ліка, ускінуўшы мокрыя вейкі, прыпала да ягонай грудзіны. Зямля паплыла... не... ён сам паплыў над зямлёю, і дзесьці там, у цёмным паднябесьсі, куды ён так безразважна ляцеў, нарадзіўся плаксівы голас.

— Забярыце мяне адсюль.

Язык, у салодкім утрапеньні, яшчэ зьлізваў сьняжынку зь дзявочых кудзерак, а цела ўжо адчула цяжкасьць зямнога прыцягненьня, і ў двухпавярховіку загарэліся яшчэ два вакна.

— Куды... забраць? — прашаптаў Іван.

— Куды-небудзь... каб ня бачыць гэтых падзёртых кніжак, гэтага страшнага гораду...

Івану раптам прымроіліся тэпці — звычайныя, зацыраваныя зялёнай ніткай тэпці, што чакалі яго ў вітальні, прымроілася талерка гарачай капусты, скамечаная газэта на канапе, уявілася, што ўсё гэта ў яго хочуць адабраць... Душа і цела адхінуліся ад Лікі і застылі ў непаразуменьні, цямячы — дзе ён наагул знаходзіцца, і ці далёка адсюль ягоны дом? І яшчэ празь імгненьне з халодным сэрцам назіраў, як дзяўчына бегла па некранутым сьнезе, падцягнуўшы рукой даўгую спадніцу.

“Дадому, дадому!” — не давала спакою навязьлівая думка. І хаця наступны цягнік ішоў а дзявятай раніцы, ён шыбаваў амаль подбегам, ня зводзячы вачэй з чырвоных агеньчыкаў — адзінага арыенціру пасярод чужой і бязьлюднай прасторы. Арыенцір, аднак, быў ненадзейным: Іван павярнуў ня ў той бок, чэрпнуў сьнегу ў абодва чаравікі, доўга блукаў па асьнежаных, скрозь застаўленых “нямецкімі” двухпавярховікамі, вуліцах, нарэшце выбіўся на нейкую дарогу і паўтары гадзіны мясіў нагамі сьнежную кашу, аж пакуль яго не падабраў нейкі службовы, поўны п’янага люду, аўтобус.

У гатэль ён убіўся апоўначы.

— Інтэлігенцыя называецца... усю лесьвіцу абванітавалі, — прабубніла калідорная ахмістрыня, бразнуўшы ключамі ад нумару.

За дзьвярыма аднаго з пакояў бразгалі шклянкі і грымеў пераселы гоманаўскі бас: — Пасьля вашай пісаніны чытач яшчэ сто гадоў ня возьме ў рукі беларускую кнігу...

У нумары было холадна. Не запальваючы сьвятла, ён таропка распрануўся, падбіўся пад коўдру, памацаў гарачы лоб і зразумеў, што захварэе.

А сёмай гадзіне раніцы, скаланаючыся ад дрыжыкаў, ён патэлефанаваў Лёньку Холаду, той доўга не адказваў, нарэшце азваўся дарэшты прыспаным голасам.

— Ваня?! Адкуль ты? Я ўжо ў міліцыю тэлефанаваў...

— З гатэлю. Я тут крыху прастудзіўся, дык думаю дзевяцігадзінным зьехаць.

— Прастудзіўся? — у голасе сябруковым прагучаў водгалас спачуваньня.

— Ты гэта, Лёня... — Іван адкашляў гарлавую вільгаць, — даруй мне...

— Вось дзівак. Пра што размова, — перабіў сябрук, не разумеючы, пра што размова. — Прачытаеш сваё спавешчаньне іншым разам. Выпі ў буфэце кавы і паляжы пад коўдрай. А восьмай прышлю машыну.

Праз гадзіну, ужо амаль непрытомны, Іван сядзеў у мікрааўтобусе і мутнымі вачыма глядзеў на дарогу. Кіроўца — той самы, што прыходзіў учора ў бібліятэку, — увесь час аб нечым гаманіў, раз-пораз пазяхаў і нечакана, крутнуўшы руль, спыніўся на ўзбочыне.

— Зусім забыўся! — зь вясёлам адчаем прамовіў хлопец, — Леанід Пятровіч прасіў вам грошы перадаць... за квіткі.

Вільготная Іванава рука намацала цупкія паперкі.

— Учора чытаў да трэцяй гадзіны ночы, а сёньня галава, як цэбар. Вы, дарэчы, “Фіесту” чыталі?

Іван зь няўцямнай павольнасьці павярнуў галаву.

— Гэмінгуэя, кажу, чыталі?

Іван плаксіва перакрывіўся, сьціснуў рукамі скроні.

— Што, зуб баліць? Зараз анальгіну дам. Сам пакутую.

Пальцы сьціскалі голаў, і яна, галава, здавалася як бы не сваёй — цяжкой, гарачай, тлумнай, і народжаны трызьненьнем Гэмінгуэй пасьміхнуўся яму з пажоўклага партрэту, і душа, пазбыўшыся цяжару мінулых гадоў, паляцела наўздагон дзяўчыне, якая бегла па некранутым сьнезе, падцягваючы рукой даўгую спадніцу.