Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko

Ne gravas, ĉu oni estas bona aŭ malbona.

• Tio estas la leĝo pri naskintino, ĉu de knabo, ĉu de knabino. Lv.12 La leĝo

validas egale por virino, kiu naskis knabon, kaj por virino, kiu naskis

knabinon.

§17.2

327

Kombinitaj vortetoj

Unu sola ĉu povas montri nur demandon. Pluraj ĉu povas esti indiferenta ĉu,

sed povas ankaŭ esti pluraj sinsekvaj demandoj:

• Ekzistas nenia eblo antaŭvidi, ĉu tiu ĉi laboro entute sukcesos al la

komitato, ĉu ĝi ne daŭros senfinan serion da jaroj, ĉu ĝi en konsenteco

estos alkondukita al feliĉa fino, kaj ĉu la finita laboro en la praktiko

montriĝos tute taŭga. FK.293 Tie ĉi ĉu ne esprimas dubon aŭ necertecon.

Estas simple kvar demandaj subfrazoj.

En alternativdemandoj oni ne uzu ĉu... ĉu, sed ĉu... aŭ: Ĉu esti aŭ ne esti, –

tiel staras nun la demando. H.74 Rigardu, ĉu ĝi estas la vesto de via filo, aŭ

ne? Rt.51

17.3. Jen... jen

Ordinara jen (§14.3.11) altiras la atenton al io. Duobla aŭ plurobla jen ne

havas tian signifon, sed enkondukas alternativojn, kiuj alternas, aŭ eblojn,

kiuj validas alterne. Jen... jen = iufoje... alifoje.

Alterna jen povas aperi kaj antaŭ tutaj frazoj, kaj antaŭ unuopaj frazpartoj:

• Jen mi ardas de varmego, jen mi tremas de frosto. FA1.150 La du statoj

alternas. Iufoje mi estas varma, alifoje mi estas malvarma.

• Ŝia vizaĝo aperigis jen mortan palecon, jen koloron de sango. M.159 La

vizaĝo ŝanĝiĝadis.

• Ĝi [= sonorilo en fabelo] rakontas senĉese, tre ofte la samajn aferojn,

jen mallonge jen longe, kiel diktas al ĝi la kaprico. FA4.68 Iufoje la sonor-

ilo rakontas mallonge, alifoje longe.

• Ĝi [= la maro] estis ja jen ruĝa, jen verda, jen blua. FA1.230 La koloro

ŝanĝiĝis, aŭ estis malsama en diversaj lokoj

• Mario videble havis deziron jen koleri, jen ridi, jen premi la manon al

tiu ventanimulo. M.56

• Li [...] okupadis sin jen per tio, jen per alio. FA3.139

17.4. Ju... des

Ju kaj des estas ĉiam uzataj kune kun pli aŭ malpli (§14.3.15). Ju kaj des

kunlabore montras, ke unu pli-esprimo dependas de alia. La ju-esprimo

montras tion, kio regas. La des-esprimo montras tion, kio dependas. Se ju-

pli-esprimo kreskas, ankaŭ la responda des-pli-esprimo kreskas:

• Ju pli da mono ni havos, des pli rapide kaj bone iros kompreneble nia

afero. OV.127 Se la mono pliiĝos, tiam ankaŭ la rapideco kaj boneco pliiĝos.

• Ju pli alte staras la lingvo, des pli rapide progresas la popolo. FK.229 La

progreso de la popolo dependas de la nivelo de ĝia lingvo.

• Ju pli malmulte vi parolos pri tiu ĉi afero, des pli bone. BV.86

• Ju pli da havo, des pli da pravo. PE.790

328

§17.4

Kombinitaj vortetoj

Se oni uzas ju pli kune kun des malpli, temas pri kresko, kiu kaŭzas mal-

kreskon. Inverse ju malpli kunlabore kun des pli montras, ke malkresko

kaŭzas kreskon:

• Ju pli da bruo, des malpli da ĝuo. PE.788

• Ju malpli da bonodoro ili [= la floroj] havis, des pli fiere ili alte tenis

sian kapon. FA1.119 Tiuj floroj, al kiuj mankis bonodoro, kompensis tion

per fiere alta tenado de la kapoj.

• Ju pli grandaj ili fariĝis, des malpli ili volis tion toleri. FA1.209 Kiam ili

kreskis en grandeco, ili malkreskis en toleremo.

• Ju pli klare vi elparolas, kaj ju malpli da malfacilaj vortoj vi uzas, des

pli bone oni komprenas vin. Pliiĝo de la klareco kaj malpliiĝo de la mal-

facilaj vortoj kaŭzas pliboniĝon de la kompreno.

Ju... tiom

Baze des havas la saman signifon kiel tiom (§14.3.3). La sola diferenco

estas, ke des kunlaboras kun ju. Zamenhof tamen iafoje uzis tiom ankaŭ

kune kun ju:

• Ju pli da laborantoj estos, tiom pli rapide estos finita la granda kon-

struo. OV.312 Estus nenia sencodiferenco, se oni ŝanĝus tiom al des. Des

estas preferinda, ĉar pli kutima kaj tial pli klara.

Sola des

Iafoje des aperas sola, sen ju. Tiam ju-esprimo (ofte tuta frazo kun ju-

esprimo) estas iel subkomprenata:

• La saloneto [...] ne estis vasta, tial des pli frapis la okulojn la eleganteco

de ĝia aranĝo. M.148 Subkomprenata estas la ideo: Ju pli malvasta estas

eleganta salono, des pli la eleganteco frapas la okulojn.

• Baldaŭ ili ekamis la silenteman submajstron, kiu malmulte parolis, sed

des pli multe laboris. FA3.64 Subkomprenata ideo: Ju pli malmulte oni

parolas, des pli multe oni laboras.

Ofte sola des aperas en dufrazaj konstruoj, kie temas pri la vereco, la valid-

eco, de la du frazoj:

• Neniu iam gustumis tian supon, des pli neniu ion sciis pri la maniero de

ĝia pretigado. FA3.126 = Ju pli estas vere, ke neniu gustumis, des pli estas

vere, ke neniu ion sciis pri la maniero de pretigado.

Sola des estas iafoje uzata kune kun ke-frazo, kiu montras kroman motivon

por io:

• Eble estos plej bone, se ni ĝin [= la historion] ankaŭ aŭskultos, des pli ke

ĝi estas mallonga. FA3.57 Subkomprenata ideo: Ju pli mallonga estas

historio, des pli facile estas ĝin aŭskulti.

Sola des povas ofte esti anstataŭigita per tiom (§14.3.3). Eble estas konsil-

inde uzi des, se oni iel subkomprenas ju-ideon, kaj tiom, se nenia ju-ideo

rolas.

§17.4

329

Kombinitaj vortetoj

*Ju... ju*

En kelkaj lingvoj oni povas uzi la saman vorton por la dependa kaj la re-

ganta pli-esprimoj. Tio ne eblas en Esperanto. *Ju... ju* ne havas sencon. La

reganta (mal)pli-esprimo havu ju, kaj la dependa (mal)pli-esprimo havu des.

-

-

Ne diru: *Ju pli rapide vi revenos hejmen, ju pli bone.* Diru: Ju pli rapide

vi revenos hejmen, des pli bone. Kompreneble ankaŭ *des... des* ne eblas.

Sed oni ja povas havi plurajn ju-esprimojn, kiuj kune regas unu aŭ plurajn

des-esprimojn (aŭ simile): Ju pli zorge kaj ju pli malrapide vi faros la

laboron, des pli kontenta kaj des pli ĝoja mi fariĝos.

17.5. Kaj... kaj

Duobla aŭ plurobla kaj (§16.1) estas uzata por emfazi kaj insisti. Oni tiam

metas kaj antaŭ ĉiuj kunligitaj aferoj, ankaŭ antaŭ la unua. Parole oni tiam

normale emfaze akcentas je kaj:

• Kaj Petro kaj Karlo laboras. Insisto pri tio, ke ne nur unu sed fakte

ambaŭ laboras.

• Al tiu bona knabo [...] ni alportos kaj frateton kaj fratineton. FA1.210

Ordinare ili (la cikonioj) alportas frateton aŭ fratineton, sed ne ambaŭ.

• Petro kaj fumas kaj drinkas. Insisto, ke li fakte faras ambaŭ agojn.

• Kaj ilia amo, kaj ilia malamo, kaj ilia ĵaluzo jam de longe malaperis. Pr.9

Insisto, ke ĉiuj tri malaperis.

• – Ĉu vi havas aŭton aŭ biciklon? – Kaj, kaj. (= Mi havas kaj aŭton, kaj

biciklon. )

17.6. Nek... nek

Ordinara nek (§21) signifas “kaj ankaŭ ne”, “kaj ankaŭ neniu” k.s. Plurobla

nek signifas “kaj ne”. Kombinita nek estas do egala al kaj... kaj (§17.5) plus

neado:

• Mi renkontis nek lin, nek lian fraton. FE.28 = Mi kaj ne renkontis lin, kaj

ne renkontis lian fraton.

• Nek ĝojo, nek malĝojo daŭras eterne. PE.1680 = Kaj ĝojo, kaj malĝojo ne

daŭras eterne.

• Ŝi estis muta, povis nek kanti nek paroli. FA1.98 = Ŝi kaj ne povis kanti, kaj

ne povis paroli.

• Esperanto estas “nenies propraĵo”, nek en rilato materiala, nek en ri-

lato morala. OV.238 La neo validas kaj en rilato materiala, kaj en rilato

morala.

• – Ĉu vi havas aŭton aŭ biciklon? – Nek, nek. (= Mi havas nek aŭton,

nek biciklon. )

330

§17.6

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

18. Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj troviĝas iom ekster la ordinara gramatiko. Ili

ne interagas kun aliaj vortoj en frazo, sed estas ofte kiel kompleta eldiro en

si mem.

Nur naŭ ekkriaj vortetoj estas oficialaj (§18.1). Plej multaj ekkriaj vortetoj

estas neoficialaj (§18.3).

Multaj ekkriaj vortetoj ne havas firme difinitan signifon. Ekz. he (§18.1) kaj

ho (§18.1) povas esti uzataj diversmaniere laŭ la momenta deziro de la

uzanto.

Iuj kutimaj ekkriaj vortetoj ekuziĝis ankaŭ kiel ordinaraj radikoj, ekz. adiaŭ

(§18.1) kaj stop (§18.3).

18.1. Oficialaj ekkriaj vortetoj

Adiaŭ

Adiaŭ estas ĝentila salutvorto por disiĝoj (precipe kiam oni disiĝas por longa

tempo aŭ eĉ por ĉiam): Adiaŭ, kara hejma domo! Rt.122 Adiaŭ por ĉiam! Rt.23

Adiaŭ povas ankaŭ roli O-vortece. Tiam ĝi estas citaĵo (§36): Por ĉiu okazo

mi volas diri al vi porĉiaman adiaŭ. FA1.76

Adiaŭi = “diri adiaŭ! ” (aŭ alimaniere esprimi la saman ideon): Ŝi adiaŭis lin

per la mano, kaj malaperis.

Adiaŭo = “eldiro de adiaŭ! ” (aŭ esprimado de la ideo adiaŭ! en alia mani-

ero): Johano kapsignis al li adiaŭon. FA1.61

Adiaŭa = “esprimanta adiaŭon, rilata al adiaŭo” k.s.: Ĉi tiu saluto estis klare

adiaŭa. M.180 Morgaŭ estos la adiaŭa vespero.

La vorto adiaŭ mem estas tre malmulte uzata en la praktiko. Kutime oni

uzas la esprimojn ĝis (la) revido! kaj ĝis (la)! (§12.3.5.3), kiuj tamen

esprimas, ke oni antaŭvidas rerenkontiĝi, eble eĉ baldaŭ. Kunmetaĵoj kiel

adiaŭi, adiaŭo kaj adiaŭa estas tamen oftaj.

Bis

Bis estas laŭda ekkrio, per kiu oni povas peti aktoron aŭ artiston ripeti ion

bonan aŭ montri pli de sia arto. Bis ankaŭ povas esti uzata en instrukcioj pri

kantado k.s. por montri ripetadon. Bisi = “krii bis! ” (por peti ripeton). En iuj

lingvoj bis havas pli vastan uzadon, sed en Esperanto ĝi (ankoraŭ) estas

limigita al artistaj kaj muzikaj okazoj. En la praktiko tamen bis estas malofte

uzata. Por laŭde peti aktoron aŭ artiston pri ripeto aŭ aldona prezento, oni

uzas pli ofte esprimojn kiel pli, plian, denove aŭ ion similan.

§18.1

331

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Fi

Fi montras malŝaton aŭ abomenon: Fi, kiel abomene! FE.26 “Fi!” li subite ek-

kriis, “la rozo estas ja difektita de vermo!” FA2.53 Fi baze estas vorteto (mem-

stare uzebla ekkrie), sed ĝi estas pli ofte uzata prefiksece (§38.4.3) aŭ kiel

ordinara radiko: fia = “malestiminda”.

Ha

Ha montras ekmiron aŭ surprizon: Ha, kiel bele! FE.26 Ha! kie vi ricevis la

tutan monon? FA1.22 Ripeta ha povas esprimi pli vivan senton: “Ha ha!” ek-

ĝemis la malgranda Niko, vidante, kiel la tuta manĝaĵo malaperas. FA1.15 Rip-

eta ha estas ankaŭ uzata kiel sonimito de ridado: Kiel oni povas ne ridi? [...]

ha, ha, ha! M.137

Ha plus la neoficiala ekkria vorteto lo (§18.3) formas kune la duvortan ek-

krion ha lo, kiu estas uzata kiel alvoko, precipe en telefonado.

He

He estas uzata precipe por altiri ies atenton: He, vi, venu ĉi tien! Rz.37 He;

kion vi tie havas en la sako? FA1.16 Komparu kun la neoficiala vorteto hej

(§18.3).

Ho

Ho estas ĝenerala ekkria vorteto por esprimi vivan senton: “Ho, ĉielo!” ek-

kriis la patrino, “kion mi vidas?” FE.21 Ho belega Italujo! FA1.142 Ho! Diablo

ĝin prenu! Rz.93 Ho, Dio! kion vi faras! FE.26 Ho, mia kor’! FK.303

Ho estas uzata aparte ofte ĉe alvokoj por plivigligi aŭ pliseriozigi: Al Vi, ho

potenca senkorpa Mistero! OV.589 Ho ve, sinjoro, mia patrino forpelis min el

la domo. FE.21 Ho estas ankaŭ ofte kombinata kun aliaj ekkriaj vortetoj: ho ve,

he ho...

Hura

Per hura oni esprimas ĝojon, aprobon, entuziasmon k.s.: Ĉiuj aplaŭdis kaj

laŭte aprobis, kaj Knut kriis “hura!” FA3.61 Legu ankaŭ pri la formo hu ra° en

§18.4.

Nu

Nu esprimas, ke sekvos io aparte atentinda. Ĝi estas uzata en multaj diversaj

manieroj. Alvoko: “Nu, mia filino?” – “Jes, patrino.” FE.21 “Nu, Alfred,” ek-

kriis la doktoro, “kion vi diros al tio ĉi?” BV.19 Malpacienco: Nu, iru pli rap-

ide! FE.26 Nu, nu malsaĝulo, ĉesu! Rz.24 Konsento, koncedo: Nu, bone,

bone! Rt.12 Nu do, venu, se vi vere insistas. Fino de interparolo: Nu, bone do,

tial ni iru! Rt.30 Nu, bonan nokton! H.2 Surpriziĝo: Nu! Kiu supozus ion tian?

Nu, mi neniam atendis tion! Dubo, hezito: Nu, kiel nun, Anton

Antonoviĉ? Rz.15 Klarigo: Nu! Tion kaŭzis difekto en la hejtilo. Rezignacio:

Nu, tia estas la vivo. Nu, kion fari? Konsolo: Nu, nu! Ne ploru!

332

§18.1

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Ve

Per ve oni esprimas kordoloron aŭ bedaŭregon pro malfeliĉo: “Ho ve,

sinjoro, mia patrino forpelis min el la domo”. FE.21 Ho ve al ni, ke ni pekis! Pk.5

Ve, ve, ve! Ni estas kaptitaj, radŝiritaj, kvaronigitaj! Rt.66 Ve povas ankaŭ

montri minacon al alia persono: Tiam ve al vi estos, se vi movos viajn

ŝultrojn aŭ faros malkontentan mienon. Rt.41 Ve estas [...] al la viro, se virino

kuraĝas lin kritiki. Gm.52 Veo = “plenda ekkrio”, hejmveo = “nostalgio (pri la

hejmloko)”, ve(ad)i = “plende kri(ad) i, lamenti”.

-

-

18.2. Ordinaraj radikoj kiel ekkriaj vortetoj

Iafoje oni uzas ordinarajn radikojn (§37.1) sen finaĵoj kiel ekkriajn vortojn:

• Halt’! Ne kuraĝu permesi al vi! Rt.142 = Haltu! Ne kuraĝu... HALT estas

ordinara radiko normale uzata kiel verbo: halti. Ĉi tie Zamenhof uzis ĝin

kiel ekkrian vorton, kaj skribis apostrofon, kvazaŭ temus pri ellasita O-

finaĵo. Pli bone estas skribi halt! (sen apostrofo), ĉar temas pri ekkria

uzo de nuda radiko.

• Ek! Ni komencu! Ek! Antaŭen! La prefikso EK (§38.3.4) estas tre ofte

uzata kiel memstara ekkria vorto por instigi al (tuja) ekagado.

• Eks pri tiuj idiotoj! La prefikso EKS (§38.3.5) estas iafoje uzata kiel

memstara ekkria vorto por montri, ke io (ĝena), kio antaŭe ekzistis, ne

plu okazos aŭ aperos.

• Help! = Helpu! Helpon!

Povas ekesti problemoj pri akcento en ĉi tia uzado de nudaj radikoj. Kie en

ekz. Rapid! meti akcenton? Ĉu oni diru “rapíd” (kvazaŭ estus Rapid’! kun

apostrofo), aŭ “rápid” (akcentante la antaŭlastan vokalon)? Estas konsilinde

uzi kiel ekkriajn vortojn nur unuvokalajn radikojn, ĉar tiam ne povas ekesti

dubo pri la akcento. Estas eĉ konsilinde uzi tiun ĉi eblon ĝenerale tre ŝpare.

Multaj radikoj estas iom sonimitaj. Ofte oni kreas el ili sonimitajn vortojn

per forigo de finaĵoj, kaj ofte per mallongigo kaj aliformigo:

• Kraki → Krak! FA3.86

• Plaŭdi → Plaŭ! FA2.35

• Rapidi → Rap, rap! Rapidu, rapidu! FA2.34

• Pafi → “Pif, paf!” eksonis subite krakoj. FA2.37

• Murmuri → Mur-mur-mur! FA2.128

• Boji → Boj!

• Miaŭi → Miaŭ! (eble pli bone mjaŭ, §18.4)

• Tranĉi → Trinĉ tranĉ!

• Gluti → Glut! glut!

• Tinti → Tin tin!

§18.2

333

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

18.3. Neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Da neoficialaj ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj ekzistas tre multe. Efektive oni

povas tiajn “vortojn” libere krei laŭ momentaj bezonoj. La signifoklarigojn,

kiujn oni trovas en vortaroj kaj ĉi tie, oni ne prenu tro serioze. La efektivaj

signifoj tre dependas de la uzanto kaj de la situacio. Ĉi tie nur mallonge

menciiĝos kelkaj ekzemploj de neoficialaj ekkriaj vortetoj (pliajn oni povas

trovi ekz. en PIV). Rimarku, ke la formoj kaj la signifoj de tiaj vortoj povas

tre varii en la praktiko..

Sonimitoj estas la plej “sovaĝa” parto de ĉiu lingvo. Sonimitojn oni povas

krei tute laŭplaĉe kaj laŭbezone. Pri ili ne validas gramatikaj reguloj. Ili

ankaŭ ne ĉiam obeas al la sonreguloj. Ĉi-poste oni povas rimarki ekz. sss

kun tri sinsekvaj “s”-oj, kio ne eblas en normalaj vortoj, kaj ankaŭ ŭa kaj

kŭaks, en kiuj la litero Ŭ aperas en nenormala pozicio (§2.1).

• lo = alvoko, normale uzata nur kune kun ha en la duvorta alvoko ha lo

(§18.1)

• hola = alvoko

• stop = “haltu!” (→ stopi = “haltigi”)

• hoj = alvoko de malproksime

• hej = kuraĝigo, instigo al gajo

• hop = instigo al salto (→ hopi = “salti per nur unu piedo”)

• aha = konstato (de io atendata aŭ suspektata)

• ehe = ekkompreno

• oho = surpriziĝo

• aĥ = forta surprizo aŭ bedaŭro

• aj, aŭ = doloro

• ba, baf = malŝata senzorgeco

• be = 1. konfuziteco. 2. bleko de ŝafo

• oj = 1. amara bedaŭro. 2. doloro

• o kej° = konsento, bone!

• hm = 1. paŭzo por pripensi, necerteco, konfuziteco. 2. kontraŭdiremo,

ĝenateco. 3. ŝajnigo de tuseto

• fu = 1. detenata rido. 2. = uf

• uf = faciliĝo post laceco, penado k.s.

• ŭa = 1. krio de bebo. 2. bojo de hundo

• amen, haleluja, hosana = religiaj ekkriaj vortetoj uzataj en judismo kaj

kristanismo

• hot, hoto = instigo al ĉevalo iri, al bovo forkuri k.s.

• huŝ, tju = fortimigo de bestoj

334

§18.3

Ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

• gik gak = bleko de anaso

• hu = ektimo

• hu ha = tre forta ekscitiĝo

• hu hu = bleko de strigo

• kluk kluk = bleko de kokino

• kŭaks, brekekekeks° = bleko de bufo

• kva, kvak = bleko de rano

• kvivit = birda pepado

• glu glu glu = bleko de meleagro

• glu glu°, kluk kluk° = sono de akvo elfluanta el botelo

• puf, pum = bruo de falo k.s.

• sss = sibla sono

• tik tak° = sono de mekanika horloĝo

18.4. Elparolado kaj skribado de ekkriaj vortetoj kaj sonimitoj

Ekkriaj kaj sonimitaj vortetoj estas ofte elparolataj kun alia akcento ol ili

devus havi laŭ la skribo. Tiaj ĉi vortoj estas la plej “sovaĝa” parto de la

lingvo, kaj tial la normalaj reguloj de skribo (§1) kaj elparolo (§2) eble ne

estas same gravaj kiel ĉe ordinaraj vortoj, sed plej ofte tute bone eblas skribi

regule laŭ la efektiva elparolo:

• La duvorta alvoko ha lo (§18.1) estas ofte misskribata *halo*, kio devus

elparoliĝi *hálo* (same kiel la O-vorto halo). Ha lo estas tamen ĉiam el-

parolata “ha ló” . Ankaŭ ne eblas skribi *halo’* kun apostrofo, ĉar ĝi

neniel estas O-vorto.

• La vorton hura (§18.1) oni elparolu “húra” (akcento je U). Sed multaj el-

parolas “hurá”. Se oni tiel elparolas, oni skribu hu ra°.

• Hola (§18.3) estas ofte elparolata “holá”, kaj devas tiam esti skribata

ho la°.

• Aha (§18.3), ehe (§18.3) kaj oho (§18.3) elparoliĝu “áha”, “éhe” kaj

“óho”. Ili estas tamen ofte elparolataj “ahá”, “ehé” kaj “ohó”, kaj devas

tiam esti skribataj a ha°, e he° kaj o ho°.

• O kej° (§18.3) estas ofte misskribata *okej*, kio devus elparoliĝi “ókej”.

La efektiva elparolo estas tamen ĉiam “okéj”. Iuj proponis skribi *okej’*

kun apostrofo, sed ja neniel temas pri O-vorto.

• La kata bleko miaŭ (§18.2) estas ofte elparolata “miáŭ”, kaj tiam mjaŭ°

estas pli bona skribo.

§18.4

335

Neoficialaj vortetoj

19. Neoficialaj vortetoj

Krom la oficialaj vortetoj (§3.1) ekzistas ankaŭ neoficialaj vortetoj. Iuj estas

tute akceptitaj vortoj, dum aliaj estas novaĵoj, kiujn oni nepre evitu.

Neoficialaj rolvortetoj

Okazis provoj enkonduki novajn rolvortetojn en Esperanton, sed tio nur

malfacile eblas (same kiel en aliaj lingvoj). Jen sekvas tamen klarigoj de

kelkaj neoficialaj rolvortetoj, kiujn oni povas de tempo al tempo renkonti:

Cis

Cis = “sur tiu ĉi flanko de, maltrans”: Ili loĝas cis tiuj montoj. = Ili loĝas

sur tiu ĉi flanko de tiuj montoj (proksime de ni). La rolvorteto cis estas mal-

multe uzata en la praktiko. Oni diru ĉi-flanke de, sur tiu ĉi flanko de aŭ

eventuale maltrans. Teorie oni povus uzi direktan N-finaĵon post cis, same

kiel post trans: La malamika armeo venis cis la limriveron. = ...sur nian

flankon de la limrivero.

Cis estas pli ofta en vortfarado: cisalpa = “ĉi-flanka de la Alpoj”, cis-

Danube = “ĉi-flanke de Danubo”, Cisganga Hindujo = “tiu parto de Hind-

ujo, kiu estas okcidente de la rivero Gango” (la nomoj Cisganga Hindujo kaj

Transganga Hindujo montras Eŭropan perspektivon, sed Esperanto estas

tutmonda lingvo, kaj oni ordinare evitu tiajn vortojn). Cis ankaŭ troviĝas en

propraj nomoj kaj sciencaj vortoj, kie oni prefere rigardu ĝin kiel parton de

la radiko. Tiaj vortoj normale kontrastas al simila formo kun “trans”: Cisk-

ejo – Transkejo (Bantuaj hejmlandoj en Sud-Afriko, kiuj troviĝas respektive

sude kaj norde de la rivero Granda Kejo), cisbuteno – transbuteno (kemiaj

kombinaĵoj, kiuj havas certajn elementojn respektive samflanke kaj mal-

samflanke de centra strukturo).

*Far*

*Far* estas uzata de iuj Esperantistoj anstataŭ de (§12.3.2) por montri

aganton ĉe agaj O-vortoj (§12.3.2.2) aŭ ĉe pasivaj participoj (§12.3.2.4):

Morgaŭ okazos akcepto de la urbestro. → *Morgaŭ okazos akcepto far la

urbestro.* Ŝi estas amata de ĉiuj. FG → *Ŝi estas amata far ĉiuj.*

De havas multajn signifojn (§12.3.2), kaj iafoje konfuzo efektive povas est-

iĝi. Tiam oni normale uzas fare de por klare montri, ke temas pri aganto

(senca subjekto): Morgaŭ okazos akcepto fare de la urbestro. Mi legis la t ra -

dukon de Hamleto fare de Zamenhof. Iuj opinias, ke fare de estas tro longa,

kaj tial mallongigas ĝin al *far*.

Laŭ la Fundamento, en pasivo la rolmontrilo de aganto estas de (§40).

*Far* estus do rekte erara ĉe pasiva participo. (Aldono de fare ĉe pasiva

participo ne estas eraro, sed estas preskaŭ ĉiam superflua.) Rilate al agaj O-

vortoj *far* ne estas rekte erara, sed tamen superflua kaj evitinda aldonaĵo al

la lingvo. La okazoj, kiam de efektive povas kaŭzi malklarecon, estas tre

maloftaj. En tiuj maloftaj okazoj oni uzu por montri aganton la esprimon

§19

337

Neoficialaj vortetoj

fare de, kiu estas klara, preciza kaj komprenebla por ĉiuj Esperantistoj.

Ĝuste ĉar fare de estas tiel malofte bezonata, ĝi ne estas tro longa.

Fri

Fri estas komerca fakvorto. Ĝi montras, ke prezo aŭ pago inkluzivas ion,

ekz. transporton al certa loko: La prezo estas mil dolaroj fri haveno. = ...in-

kluzive pagon por transporto ĝis haveno. La prezo estas mil dolaroj fri dog-

ano. = ...inkluzive kostojn por dogano. Fri estas uzata nur en faka lingvaĵo.

En ordinara lingvaĵo oni prefere montru la signifon klare per pluraj vortoj.

*Graŭ*°

El la rolvorteto malgraŭ (§12.3.6.6) oni plurfoje proponis krei la vorteton

*graŭ*° = “mal-malgraŭ” (kvazaŭ malgraŭ havus la prefikson MAL).

*Graŭ*° povus signifi ekz. “dank’ al”, sed ĝi ne estas praktike uzata.

*Na*°

*Na*° estas eksperimenta rolvorteto, kiu montras rektan objekton. La

intenco estas, ke oni uzu *na* en tiaj okazoj, en kiuj estas malfacile,

nekonvene aŭ eĉ neeble uzi la ordinaran objektan finaĵon N (§12.2.2). Tiuj,

kiuj uzas *na*, uzas ĝin precipe antaŭ ne-Esperantaj propraj nomoj kaj ali-

specaj fremdaj vortoj. Oni uzas *na* ankaŭ antaŭ mallongigoj, citaĵoj kaj

Esperantaj vortetoj, kiuj ne akceptas N-finaĵon: *Por tekstoredaktado

Unikode kaŭ Esperante, mi rekomendas na UniRed.* *Multaj jam konas na

babi

l ejo.org.* *Tion mi konfirmis konsultante na PIV.* *La Ĉina nomo de

Esperanto signifas na “

mond lingvo”.* *Mi ŝatas na ambaŭ.* *Tiom da

homoj faras na t iom da strang aĵoj.* *Na pli da informoj oni povas trovi

tie.* La precizaj manieroj uzi *na* tre varias. Ĉiuokaze *na* estas reform-

propono evitenda. Komparu kun simila uzo de je (§12.3.1).

Diversaj neoficialaj vortetoj

Iafoje oni renkontas la sekse neŭtran pronomon *ri*° (§11.5).

Oni proponis kaj ankaŭ iomete ekuzis sepen kaj sis° (§23.1.1) anstataŭ la

nombraj vortetoj sep kaj ses.

Iafoje oni renkontas la neoficialajn tabelvortojn *alio*°, *aliu*°, *alia*°,

*aliel*, *alie*°, *aliam*°, *aliom*°, *alial*° kaj *alies*. Ili estas eraraj kaj

nepre evitendaj: §13.3.

Por distingi unu specialan sencon de la tabelvorto kiel, oni proponis la

tabelvortecan vorton *estiel* (§20.1.3). Ĝi apenaŭ estas uzata.

Anstataŭ la kunmetita vorteto malpli estas proponita la vorteto *men*, kiu

iel troviĝas kaŝite en la vorteto almenaŭ (§14.3.5), sed *men* ne enuziĝis.

Ankaŭ aperis diversaj proponoj por anstataŭi malplej, kiuj ĉiuj same mal-

sukcesis. Oni restu ĉe la klaraj malpli kaj malplej (§14.3.15).

Anstataŭ supren kaj malsupren Zamenhof iam proponis la vortetojn *sor*

kaj *sob*. Kiel vortetoj ili estas uzataj nur iafoje en (eksperimenta) poezio.

SOR tamen enuziĝis anstataŭe kiel ordinara radiko: sori = “suprenflugi”.

338

§19

Neoficialaj vortetoj

Anstataŭ la esprimo kaj/aŭ (§16.2) estas proponita la vorteto *kaŭ*°. Ĝi ne

fariĝis ĝenerale uzata.

La respondvorto *nen* estas proponita kiel alternativo, kiam ordinara ne

(§22.4) povus esti malklara. *Nen* tamen tute ne estas uzata.

Krome ekzistas multegaj neoficialaj ekkriaj vortetoj (§18.3).

Iuj verkistoj proponadas novajn vortetojn kvazaŭ industrie. Ili ne kom-

prenas, ke vortetoj nur esceptokaze enuziĝas en la lingvon. Ne multe gravas,

ĉu proponata vorteto estas teorie bona aŭ ne. Plej verŝajne ĝi ĉiuokaze ne

populariĝos.

Nomoj de fremdaj literoj

Por unuj fremdaj literoj oni ĉiam uzas plene Esperantigitajn nomojn, ekz. Y

= ipsilono, kaj X = ikso (§1.2). Sed multaj aliaj estas kutime nomataj per nur

duone Esperantigitaj nomoj. Tiajn nomojn oni devas rigardi kiel O-vortecajn

vortetojn.

Grekaj literoj

La Grekaj literoj nomiĝas: alfa, beta, gama, delta, epsilon°, zeta, eta, teta, jota, kapa, lambda, mu, nu, ksi, omikron°, pi, rota, sigma, taŭ, upsilon°, fi, ĥi, psi, omega (ankaŭ aliaj variantoj ekzistas). Ankaŭ eblas ilin plene Esperantigi kun O-finaĵoj, ekz.: alfo°, beto°, gamo°, delto, epsilono, zeto°, eto°,

teto°, joto, kapo°, lambdo, muo°, nuo°, ksio°, omikrono°, pio°, roto°, sigmo°, taŭo°, upsilono°, fio°, ĥio°, psio°, omego.

Hebreaj literoj

La Hebreaj literoj nomiĝas: alef°, bet°, gimel°, dalet°, he°, vav°, zain°, ĥet°, tet°, jod°, kaf°, lamed°, mem°, nun°, sameĥ°, ain°, pe°, cadi°, kof°, reŝ°, ŝin°, tav°.

Noto: En matematiko alef estas uzata kiel simbolo por transfiniaj kardinalaj nombroj: alef nul, alef

unu, alef du k.t.p.

Tononomoj

Tiel nomataj solfeĝaj tononomoj estas senfinaĵaj vortetoj: do, re, mi, fa, sol,

la, si. Estas rekomendinde uzi en Esperanto ĉefe la alfabetan sistemon de

tononomoj: A, B, C, D, E, F, G, ĉar ĝi estas pli facile lernebla. La solfeĝaj

tononomoj povas tamen esti utilaj en kantekzercado kaj simile. Kelkaj

lingvoj uzas la tononomon H anstataŭ B (kaj B anstataŭ B bemola). En

Esperanto oni prefere uzu la pli logikan sistemon kun B kaj B bemola. Ek-

zistas ankaŭ specialaj nomoj por bemolaj kaj diesaj tonoj: *As*°, *Ais*°,

*Bes*°, *Bis*°, *Ces*°, *Cis*°, *Des*°, *Dis*°, *Es*°, *Eis*°, *Fes*°,

*Fis*°, *Ges*°, *Gis*°. Estas pli bone uzi la nomojn A bemola, A diesa, B

bemola, B diesa k.t.p. Je bezono oni povas mallongigi al A be°, A di°, B be°,

B di° k.t.p.

§19

339

Neoficialaj vortetoj

Ne-Esperantigitaj nomoj

Propraj nomoj (kaj aliaj fremdaj vortoj), kiuj ne estas plene Esperantigitaj

(§35.2) iasence estas neoficialaj O-vortecaj vortetoj, ĉar ili povas roli O-

vortece sen O-finaĵo, sed praktike ili pli similas al ordinaraj radikoj, ĉar

temas pri tute malfermita klaso de vortoj.

340

§19

Komparaj esprimoj

20. Komparaj esprimoj

20.1. Kiel kaj ol

Per la vortetoj kiel kaj ol oni povas montri, kun kio oni komparas. En tia

uzado kiel kaj ol similas al rolvortetoj (§12.3), sed ankaŭ al frazenkondukaj

vortetoj (§33.1). Oni povas diri, ke ili formas propran vortkategorion:

komparaj vortetoj.

Per kiel oni faras egalecajn komparojn, kiuj montras, al kio io similas.

Kompara kiel kunlaboras kun tiel, same, simile, tiom, tia, sama, aŭ simila.

Sed ofte tiel aŭ tia estas subkomprenata.

Per ol oni faras malegalecajn komparojn, kiuj montras, al kio io mal-

similas. Kompara ol kunlaboras kun pli (§14.3.15), malpli, alie, malsame,

alia, malsama aŭ kunmetaĵoj kiel alimaniere, aliloke, alispeca k.s.

Kiel havas ankaŭ aliajn nekomparajn uzojn: §14.3.2.

Legu ankaŭ pri pli ol antaŭ nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6, kaj pri

antaŭ ol en §33.7.

20.1.1. Uzado de kiel kaj ol

Baze kiel kaj ol estas frazenkondukiloj. Tio signifas, ke ili enkondukas sub-

frazon (§33). Sed ofte post kompara kiel aŭ ol estas nur sola frazparto (aŭ

kelkaj frazpartoj), sed ne kompleta subfrazo: kiel homo, kiel vi, kiel hieraŭ,

kiel en la sudo, ol besto, ol mi, ol hodiaŭ, ol en la nordo. Tiuj ĉi klarigoj pri

komparaj kiel kaj ol temas precipe pri tia uzo.

Komparaj kiel kaj ol povas enkonduki diversspecajn frazpartojn: O-vortojn,

pronomojn, E-vortojn, E-vortecajn vortetojn, I-verbojn k.a.

Por klarigi la sencon de kompara esprimo oni povas vastigi ĝin al plena sub-

frazo kun ĉefverbo, aŭ al esprimo kun I-verbo, aŭ al pli longa frazparto.

Klariga formo, kiu anstataŭas komparan ol-esprimon, mem komenciĝas per

ol. Klariga formo, kiu anstataŭas komparan kiel-esprimon, plej ofte komenc-

iĝas per kiel. Sed iafoje la celita senco postulas, ke la klariga formo ansta-

taŭe komenciĝu per kia. Tiel estas, kiam la kompara esprimo kunlaboras kun

tia aŭ tia sama aŭ sama kun eca senco. Kiam kompara kiel-esprimo kun-

laboras kun sama kun identiga senco, oni povas klarigi per subfrazo, kiu

komenciĝas per kiu.

Komparaj esprimoj kun kiel aŭ ol povas esti rektaj aŭ subkomprenaj:

Rektaj komparoj

En rektaj komparoj tio, kun kio oni komparas, efektive aperas post kiel aŭ

ol en la kompara esprimo. Se oni klarige vastigas rektan komparon, oni uzas

ĉiam la verbon esti:

• Tiu ĉi malfreŝa pano estas [tiel] malmola, kiel ŝtono. FE.33 = Tiu ĉi mal-

freŝa pano estas tiel malmola, kiel ŝtono estas malmola. Oni komparas

panon kun ŝtono.

§20.1.1

341

Komparaj esprimoj

• Ŝiaj okuloj estis [tiaj] kiel du steloj. FA1.234 = Ŝiaj okuloj estis tiaj, kiaj

estas du steloj. La klariga subfrazo uzas kia, ĉar la kompara esprimo

kunlaboras kun subkomprenata tia.

• Lakto estas pli nutra, ol vino. FE.10 = Lakto estas pli nutra, ol vino estas

nutra. Oni komparas lakton kun vino.

• Por li delogi knabinon estas kiel krevigi nukson. M.153 = ...estas tiel, kiel

estas krevigi nukson. Oni komparas delogadon de knabino kun krevig-

ado de nukso.

Ne malofte la klariga vastigo de rekta komparo estas iom nenature pedanta.

Oni apenaŭ uzas tiajn longajn esprimojn en ordinara lingvaĵo, sed praktike

nur la simplajn komparajn esprimojn.

Subkomprenaj komparoj

En subkomprenaj komparoj la komparaĵo ne aperas mem en la kompara

esprimo, sed estas tie nur subkomprenata. Anstataŭe post kiel aŭ ol aperas io,

kio rilatas al la komparaĵo. Se oni klarige vastigas subkomprenan komparon,

la subkomprenata komparaĵo ja aperas. En la vastigita versio oni ordinare

uzas tiun saman verbon, al kiu rilatas la kompara esprimo (ne ĉiam esti, kiel

ĉe rektaj komparoj):

• Ili kondutas (tiel) kiel homoj. → Ili kondutas tiel, kiel kondutas homoj.

La kompara esprimo kiel homoj kunlaboras kun la vorteto tiel. Tiu vort-

eto estas komplemento de la verbo kondutas. Sekve oni komparas du

kondutojn. Sed la verbo konduti ne ĉeestas en la kompara esprimo kiel

homoj. Sekve la komparo estas subkomprena. En la klariga formo kun

plena subfrazo la verbo kondutas estas aldonita. La vorteton tiel oni

preskaŭ ĉiam ellasas en tiaj ĉi frazoj: Ili kondutas kiel homoj. Ankaŭ en

la subfraza formo oni povas ellasi ĝin: Ili kondutas, kiel kondutas homoj.

• Li legas la saman libron kiel mi. → Li legas la saman libron, kiel la

libro, kiun legas mi. La kompara esprimo kiel mi kunlaboras kun la

vorto sama, kiu estas rekta priskribo de la vorto libron. Sekve oni komp-

aras librojn en egaleca maniero (ili estas fakte unu sama libro). En la

vastigita formo la frazparto la libro estas aldonita.

• Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam. M.106 = ...la saman

veston, kiun ŝi havis tiam. La klariga subfrazo uzas kiu, ĉar la kompara

esprimo kunlaboras kun la A-vorto saman.

• Jen ŝi staras antaŭ ni [...] kun tiom da sapo sur la brilanta vizaĝo, kiel

antaŭe. BV.65

• Legomojn mi manĝas pli ofte ol viandon. → Legomojn mi manĝas pli

ofte, ol mi manĝas viandon. La kompara esprimo ol viandon kunlaboras

kun pli ofte, kiu estas komplemento de la verbo manĝas. Sekve oni

komparas laŭ la ofteco manĝadon de legomoj kun manĝado de viando.

En la kompara esprimo mankas la komparata ago manĝi. En la vastigita

formo manĝas ja aperas.

342

§20.1.1

Komparaj esprimoj

• Mia frato loĝas en alia lando ol mia fratino. → Mia frato loĝas en alia

lando, ol la lando, en kiu loĝas mia fratino. La kompara esprimo ol mia

fratino kunlaboras kun la vorto alia, kiu estas rekta priskribo de lando.

Oni do komparas du landojn.

• Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. FA1.80 = ...pli bela, ol ŝi estis antaŭe.

Oni komparas ŝin kun ŝi mem en du malsamaj tempoj.

• Ni forflugos [...] al la varmaj landoj, kie la suno lumas pli bele ol ĉi

tie. FA1.50 = ...pli bele, ol ĝi lumas ĉi tie.

20.1.2. Kiel kaj ol kune kun rolmontriloj

Ofte oni devas uzi rolmontrilon (N-finaĵon aŭ rolvorteton) en kompara

esprimo kun kiel aŭ ol. Ĝenerale oni uzu rolmontrilon, se estas rolmontrilo

en la plena subfrazo, al kiu respondas la kompara esprimo. Iafoje oni povas

diversmaniere vortumi la klarigan esprimon sen ŝanĝi la efektivan sencon,

kaj tiam povas esti same bone uzi aŭ ne uzi rolmontrilon.

Komparoj kun kiel

• Karlo uzas siajn manojn kiel magiisto. = Karlo uzas siajn manojn tiel,

kiel magiisto uzas siajn manojn. En la plena subfrazo la vorto magiisto

estas subjekto, kaj tial ne havas rolmontrilon. Sekve ankaŭ en la simpla

kompara kiel-esprimo estu kiel magiisto sen rolmontrilo.

• Karlo uzas sian manon kiel martelon. = Karlo uzas sian manon tiel, kiel

oni uzas martelon. En la plena subfrazo la vorto martelon estas objekto,

kaj havas tial N-finaĵon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara kiel-esprimo

estu kiel martelon kun N-finaĵo.

• Karlo batas per sia mano kiel per martelo. = Karlo batas per sia mano

tiel, kiel oni batas per martelo. En la plena subfrazo la vorto martelo

estas ila komplemento, kaj tial havas la rolvorteton per. Sekve ankaŭ en

la simpla kompara kiel-esprimo estu kiel per martelo.

• Vin solan mi fidis, kiel honesta homo. = ...tiel, kiel honesta homo fidas.

La efektiva senco tamen povas esti pli proksima al: ...ĉar mi estas

honesta homo. Vidu ĉi-poste la klarigojn pri kiel por rolo, funkcio k.s.

(§20.1.3)

• Vin solan mi fidis, kiel honestan homon. Rz.38 = ...tiel, kiel oni fidas

honestan homon. La efektiva senco tamen povas esti pli proksima al:

...ĉar vi estas honesta homo.

• La vortojn kun “um” oni devas lerni, kiel simplajn vortojn. FE.42 = ...lerni

tiel, kiel oni lernas simplajn vortojn.

• Ĉu estas permesite agi kun nia fratino kiel kun publikulino? Gn.34 = ...tiel,

kiel oni agas kun publikulino.

• La kovrilpaĝo de via revuo baldaŭ atingos simile altan nivelon kiel la

ceteraj paĝoj. = ...simile altan nivelon kiel la nivelo, kiun havas la cet-

eraj paĝoj.

§20.1.2

343

Komparaj esprimoj

• Ĝia uzado estas tia sama kiel en la aliaj lingvoj. FE.27 = ...tia sama, kia ĝi

estas en la aliaj lingvoj.

• Ĝiaj kolonoj kaj portikoj havis la saman mezuron, kiel ĉe la unua pord-

ego. Jĥ.40 = ...la saman mezuron, kiun havis la kolonoj kaj portikoj ĉe la

unua pordego. Se oni diras anstataŭe kiel la unua pordego, la senco far-

iĝas alia, = ...la saman mezuron, kiun havis la unua pordego.

• Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. FA1.5 = ...tiel grandajn,

kiel du tasoj estas grandaj.

• Viandon li donas al mi tiel malmolan kiel trabo. Rz.29 = ...tiel malmolan,

kiel trabo estas malmola.

• Li posedis du okulojn [tiel] klarajn kaj helajn kiel profunda akvo. FA4.210

= ...tiel klarajn kaj helajn, kiel profunda akvo estas klara kaj hela. Se oni

diras kiel profundan akvon, la senco ŝanĝiĝas: = ....tiel, kiel li/oni

posedas profundan akvon.

• Skulptu al vi du ŝtonajn tabelojn [tiajn] kiel la unuaj [tabeloj] . Er.34

= ...du ŝtonajn tabelojn tiajn, kiaj estis la unuaj tabeloj. Se oni diras kiel

la unuajn, la senco fariĝas alia: ...tiamaniere, kiel vi skulptis la unuajn

tabelojn.

• Ŝi manĝas tropikajn fruktojn (tiajn) kiel mangoj kaj ananasoj. = Ŝi

manĝas tropikajn fruktojn tiajn, kiaj estas mangoj kaj ananasoj. Mangoj

kaj ananasoj estas ekzemploj de tiu speco de fruktoj, kiujn ŝi manĝas.

Povas esti, ke ŝi ne manĝas ĝuste tiujn du fruktojn. Sed eblas ankaŭ kiel

mangojn kaj ananasojn. Tiam la senco estas maniera: Ŝi manĝas

tropikajn fruktojn tiamaniere, kiel oni/ŝi manĝas mangojn kaj ananasojn.

• Mi faros vian ĉielon [tia] kiel fero kaj vian teron [tia] kiel kupro. Lv.26

= ...tia, kia estas fero ...tia, kia estas kupro.

Komparoj kun ol

• Elizabeto batas la najlon pli forte ol Sofio. = Elizabeto batas la najlon

pli forte, ol Sofio batas la najlon. En la plena subfrazo la vorto Sofio

estas subjekto, kaj tial ne havas rolmontrilon. Sekve ankaŭ en la simpla

kompara ol-esprimo estu kiel Sofio sen rolmontrilo.

• Elizabeto batas la najlon pli forte ol Sofion. = Elizabeto batas la najlon

pli forte, ol ŝi batas Sofion. En la plena subfrazo la vorto Sofion estas

objekto, kaj havas tial N-finaĵon. Sekve ankaŭ en la simpla kompara ol-

esprimo estu kiel Sofion kun N-finaĵo.

• Elizabeto batas la najlon pli forte per martelo ol per ŝtono. = Elizabeto

batas la najlon pli forte per martelo, ol ŝi batas ĝin per ŝtono. En la

plena subfrazo la vorto ŝtono estas ila komplemento, kaj tial havas la rol-

vorteton per. Sekve ankaŭ en la simpla kompara ol-esprimo estu ol per

ŝtono.

• Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. = ...pli ol ĉiuj aliaj landoj

amos lian landon.

344

§20.1.2

Komparaj esprimoj

• Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. L1.201 = ...pli ol li amos

ĉiujn aliajn landojn.

• Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. FE.18 = ...amas

lin pli, ol li amas sin mem.

• Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. FA1.51 = ...pli hele ol ĝi lumas ĉe

ni.

• Lecionojn li ŝatis pli ol promeni en la arbaro. La ol-esprimo laŭsence

estas objekto, sed ĝia ĉefvorto, promeni, ne akceptas N-finaĵon. Se oni

anstataŭe uzas O-vorton, ĝi devas havi N-finaĵon: Lecionojn li ŝatis pli

ol (li ŝatis) promenadon en la arbaro.

• En la sekvanta semajno la knabineto la unuan fojon sidis pli ol tutan

horon. FA3.69 = ...sidis pli (longe) ol sidi tutan horon.

• Lin ne vigligus la espero doni iam ion pli bonan ol tio, kio jam ek-

zistas. FK.289 = ...ion, kio estas pli bona ol tio, kio jam ekzistas.

• Mi havas alian proponon ol la ĵus prezentita (propono). = ...proponon,

kiu estas alia ol la jus prezentita propono.

• Tiuj ĉi ŝuoj povis aparteni al neniu alia ol Clemency Newcome. BV.65

= ...al neniu alia ol estas Clemency Newcome. Ĉi tie ankaŭ eblas uzi al

en la kompara esprimo: ...ol (aparteni) al Clemency Newcome.

• Antono devis pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto. FA3.144 = ...pensi pri

io alia, ol pensi pri sia ama aflikto. Ankaŭ eblas ol lia ama aflikto

= ...pensi pri io, kio estas alia, ol lia ama aflikto. Rimarku, ke estas sia

en la unua varianto, sed lia en la dua.

• Antono devis pripensi ion alian ol sian aman aflikton / ol lia ama

aflikto. = ...pripensi ion alian, ol pripensi sian aman aflikton. / = ...pri-

pensi ion, kio estas alia, ol lia ama aflikto.

Pli ol kaj malpli ol kiel nuancilo

Iafoje pli ol aŭ malpli ol rolas kiel nuancilo de vorto aŭ esprimo en maniero,

kiun oni apenaŭ povas klarigi per subfrazo. La tuto estas kiel unu bloko. Oni

uzas aŭ ne uzas rolmontrilojn, kvazaŭ (mal)pli ol tute ne ĉeestus:

-

• Al liaj malpaciencaj demandoj ŝi respondis per tono mallonga, pli ol

indiferenta, per tono malkontenta. M.163

• Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! FA2.98

• Ni havas plenan nombron da laboristinoj, eĉ pli ol plenan nombron. M.183

• Al Kristino estas bone, eĉ pli ol bone. FA3.91

• Gaje li kantadis malnovajn melodiojn kaj pafadis kaj bataladis, kvazaŭ

li estus pli ol homo. FA2.111

Ofte temas pri nuancado de nombro aŭ kvanto. Legu pri tio en la klarigoj pri

nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj en §23.6.

§20.1.2

345

Komparaj esprimoj

Mem-komparoj

Iafoje oni komparas du priskribojn de unu sama afero. Se la du priskriboj

estas A-vortaj, kaj se ambaŭ estas rektaj priskriboj de la sama O-vorto, kaj se

tiu O-vorto havas N-finaĵon, tiam ambaŭ A-vortoj havu N-finaĵon:

• Karlo havas domon same altan kiel larĝan. La alteco de la domo egalas

al la larĝeco de la domo.

• Karlo havas domon pli altan ol larĝan. La alteco de la domo superas la

larĝecon de la domo.

Komparo kun verbo

Iafoje kompara kiel-esprimo rilatas al verbo (kaj aliaj frazpartoj, kiuj

apartenas al tiu verbo):

• Elizabelo kolektas poŝtmarkojn kiel hobio. = Elizabelo kolektas

poŝtmarkojn hobie. La kolektado de poŝtmarkoj estas hobio por ŝi.

Rimarku, ke la kiel-esprimo ne rilatas al la vorto poŝtmarkojn, sed al la

verbo kolektas (aŭ pli ĝuste al la tuta verba esprimo kolektas

poŝtmarkojn). Tial oni ne diru ...kiel hobion, ĉar tio signifus, ke la

poŝtmarkoj estas hobio, aŭ ke Elizabeto kolektas poŝtmarkojn tiel, kiel

oni kolektas hobion.

• Kiel provo eltrovi la veron, mi aranĝis por li ruzan kaptilon. Ne la kapt-

ilo estis provo, sed la aranĝado de de la kaptilo.

20.1.3. Kiel por rolo, funkcio k.s.

Kompara kiel-esprimo kun O-vorta frazparto ( kiel filo, kiel bona homo, kiel

sekretarion, kiel premion, kiel al amiko k.s.), kiu kunlaboras kun sub-

komprenata tiel, tre ofte havas specialan signifon. Tia kiel-esprimo devus

montri manieron, sed tre ofte ĝi anstataŭe esprimas, kio, kiu aŭ kia estas iu

aŭ io. Ĝi montras rolon, funkcion aŭ similan sencon. Iafoje tio miksiĝas kun

maniera senco:

• Mi elektis lin kiel prezidanto. LR.70 Klariga formo: Mi elektis lin tiel, kiel

pre

zi

d anto elektas. La klariga subfrazo esprimas la manieron de el-

ektado. Sed la efektiva senco de la mallonga formo tre ofte estas: Mi

elektis lin, ĉar mi estas prezidanto. Mi estante prezidanto elektis lin. Mi

elektis lin en mia rolo de prezidanto.

• Mi elektis lin kiel prezidanton. LR.70 Klariga formo: Mi elektis lin tiel, kiel

oni elektas pre

z id anton. La senco de la klariga subfrazo estas maniera,

sed la mallonga formo pli ofte vere celas esprimi la jenon: Mi elektis lin,

por ke li estu prezidanto. Mi elektis, ke li estu prezidanto. (Tiun ideon oni

alternative povas esprimi sen kiel: Mi elektis lin prezidanto. Tiam la fraz-

parto prezidanto estas perverba priskribo de la objekto lin §25.1.2, kaj

tiam la vorto prezidanto ne havu N-finaĵon.)

La formo de tia kiel-esprimo ( prezidanto, prezidanton) sekvas la formon en

la klariga subfrazo, kiu esprimas manieron, sed la efektiva senco estas

klarigenda per subfrazo, en kiu la responda vorto povas havi alian formon.

346

§20.1.3

Komparaj esprimoj

• Vi povus ricevi lin kiel edzon. FA1.46 = ...por ke li estu via edzo.

• Mi komprenas, ke kiel pastro vi ne povas tion ĉi fari. OV.336 = Mi kom-

prenas, ke, ĉar vi estas pastro, vi ne povas tion ĉi fari.

• Kiel urbestro de la ĉi-tiea urbo mi havas la devon zorgi pri tio, ke al la

traveturantoj [...] estu nenia premado. Rz.29 = En mia rolo de urbestro...

• Marta rigardis la parolantan virinon kiel orakolon. M.36 = Marta opiniis,

ke la parolanta virino estas (simila al) orakolo.

• Kiel lingvo internacia estos eble elektita ia el la lingvoj naciaj. FK.260

= Por la rolo de lingvo internacia...

• Oni ricevis kiel aldonon ses grandajn bulkojn. FA1.79 = Oni ricevis ses

grandajn bulkojn, kiuj estis aldono (al tio, kion oni aĉetis).

• La longaj diverskoloraj tapiŝoj [...] estis nun pendigitaj kiel murornam-

aĵoj. = ...por ke ili estu murornamaĵoj. FA4.24

• Marion [...] al li kiel al frato promesis, ke [...] ŝi al Grace ĉion rakontos

per propra buŝo. BV.85 = ...al li, ĉar li estas ŝia frato, promesis...

• Mi aperis al Abraham, al Isaak, kaj al Jakob kiel Dio la Plejpotenca. Er.6

= ...estante Dio la Plejpotenca.

• Karlo gratulis Petron kiel unua okaze de lia naskiĝtago. = Karlo grat-

ulis Petron, estante la unua (persono), kiu faris tion...

Rimarku, ke la vorteto tiel, kun kiu tia kiel-esprimo teorie kunlaboras,

neniam aperas, kiam la senco estas rola aŭ funkcia. Se oni aldonas tiel, la

senco nepre estas maniera: Mi elektis lin tiel, kiel prezidanton. = Mi elektis

lin tiamaniere, kiel oni elektas prezidanton.

Nur la kunteksto povas montri definitive, ĉu tia kiel-esprimo montras mani-

eron, rolon aŭ funkcion. Por fari distingon inter la maniera kaj rola sencoj,

oni eksperimentis per la nova vorteto *estiel* (ia mikso de estante kaj kiel),

kiu montras nur rolon, funkcion k.s. Sed *estiel* ne populariĝis. Se oni

ekuzus ĝin sisteme, ĝi fariĝus tre ofta, ĉar multaj kiel-esprimoj havas tian

sencon. Aliaj proponoj estas este kaj estkiel (komparu kun samkiel, §20.1.1).

En la praktiko la kunteksto preskaŭ ĉiam komprenigas la sencon, kaj tial oni

ordinare povas simple uzi kiel. Sed se iam povas esti dubo, oni povas uzi

diversajn pli klarajn esprimojn. Jen kelkaj ekzemploj:

• Estante urbestro mi havas la devon zorgi pri ĉio.

• Ŝi estus bona por mi, se ŝi estus mia edzino.

• Mi komprenas, ke vi, kiu estas pastro, ne povas tion ĉi fari.

• Elizabeto estis dungita por esti estro de la nova sekcio.

§20.1.3

347

Komparaj esprimoj

20.1.4. Komparaj esprimoj – ĉu mallongigitaj frazoj?

Multaj komparaj kiel-esprimoj povas esti rigardataj kiel mallongigitaj sub-

frazoj, sed ofte estas grava diferenco inter la mallonga kompara esprimo kaj

la subfrazo, al kiu ĝi teorie respondas. Vidu ekzemple la ĉi-antaŭajn klar-

igojn pri kiel por rolo kaj funkcio (§20.1.3).

Ofte la klariga subfrazo eĉ ne komenciĝas per kiel, sed per alia KI-vorto:

• La hundo de Elizabeto estas por ŝi kiel familiano. = ...estas por ŝi tia,

kia estas (por ŝi) familiano. La subfrazo ne komenciĝas per kiel, sed per

kia.

• Petro laboras en la sama firmao kiel Anno. = ...en la sama firmao, en

kiu laboras Anno. La subfrazo komenciĝas per kiu anstataŭ kiel.

Komparaj kiel-esprimoj do ne ĉiam estas mallongigitaj subfrazoj.

Iuj pensas, ke oni ĉiam en egaleca komparo uzu tiun KI-vorton, kiun oni

uzas en la plena klariga subfrazo. Ili tiam ofte uzas kia kaj iafoje kiu aŭ kiom

anstataŭ kompara kiel. Tia uzo estas netradicia kaj ĝenerale evitinda. Iafoje

ĝi povas fariĝi tre maleleganta:

• Li vizitis tiajn urbojn, kiaj estas Parizo kaj Londono. → *Li vizitis

(tiajn) urbojn kiaj Parizo kaj Londono.* Prefere diru: Li vizitis (tiajn)

urbojn kiel Parizo kaj Londono.

• Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. → *Li loĝas en la sama urbo

en kiu mi.* Prefere diru: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.

• Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, en kiuj mi naskiĝis. →

*Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko en kiuj mi.* (Aŭ eble:

*...kiam kaj kie mi.*) Prefere diru: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la

sama) loko kiel mi.

• Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. →

*Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.* Diru kiel Zamenhof:

Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam. M.106

Se oni uzas plenan subfrazon kun ĉefverbo por esprimi egalecan komparon,

oni povas ĝin enkonduki per kia, kiu, kiom, kiam k.t.p. (§33.4.2) laŭ la

senco. Sed se en kompara esprimo estas sola frazparto (aŭ kelkaj frazpartoj

sen ĉefverbo), oni prefere uzu la ĝeneralan komparan vorteton kiel. Ĝi estas

utila kaj uzinda lingva rimedo.

Sed iafoje oni tamen devas uzi kiom anstataŭ kompara kiel, se la komparo

koncernas kvanton, kaj se oni devas uzi da-esprimon post la kompara vort-

eto: Kaj la Filiŝtoj kolektiĝis, por militi kontraŭ Izrael, tridek mil ĉaroj kaj

ses mil rajdantoj, kaj tiom da popolo, kiom da sablo [estas] sur la bordo de

la maro. Sm1.13

En proverboj kun tre mallonga senverba formo, oni ofte uzas kia antaŭ sola

frazparto en maniero, kiu tre similas al kompara kiel: Kia patrino, tia fil-

ino. PE.862 = Kia estas patrino, tia estas (ankaŭ) la filino.

348

§20.1.4

Komparaj esprimoj

20.1.5. Tiel same kiel, same kiel, samkiel

Oni ofte uzas same kune kun kompara kiel por akcenti, ke la simileco estas

tre granda, ĝis efektiva sameco. Zamenhof uzis preskaŭ ĉiam la longan

esprimon tiel same kiel. Nuntempe oni ordinare uzas la pli mallongan

formon same kiel, kiun oni iafoje eĉ simpligas al samkiel:

• Vi tion ja ekkonas, patrino, per la sento, tiel same kiel mi. FA4.22

• La kompatinda Elinjo-fingreto stariĝis antaŭ la pordo, tute tiel same kiel

ĉiu alia almozulino, kaj petis pri malgranda peco da hordea greno. FA1.45

Ĉi tie tute eĉ pli emfazas la samecon de la komparo.

• Tolstoj same kiel Zamenhof komprenis la malbonojn de la nuntempa

soci-ordo.

• Ni volas kulturi en ni la homecon kaj fordetrui la naciecon – samkiel la

kamparano kulturas la tritikon kaj elŝiras lolon.

• Hodiaŭ, samkiel hieraŭ, ili rifuzas kunlabori.

La plej simplan formon samkiel oni ne trouzu. Ĝi taŭgas, kiam sam- estas

nura nuancilo de kiel. Se temas pri memstara ideo de sameco, oni uzu la

plenan vorton same:

• Li kantas (tiel) same kiel mi. = Li kantas samkiel mi. Ĉi tie la senco

estas, ke li kantas, kaj ke ankaŭ mi kantas. Ni faras la saman agon (sed

eble en malsamaj manieroj). Oni kutime elparolas kun paŭzeto antaŭ

(tiel) same, kaj kredeble estas preferinde skribi kun komo: Li kantas,

(tiel) same kiel mi. En tiu ĉi okazo samkiel estas uzebla alternativo.

• Li kantas same kiel mi. Ĉi tie la senco estas, ke li kantas en la sama

maniero, en kiu mi kantas. Oni kutime elparolas sen paŭzeto antaŭ same,

kaj oni do ne aldonu komon. En tiu ĉi okazo oni ne uzu samkiel. Sed oni

tute bone povas uzi tiel anstataŭ same: Li kantas tiel, kiel mi. Oni ankaŭ

povas meti same antaŭ la verbon: Li same kantas kiel mi.

Por ambaŭ ĉi-antaŭe montritaj sencoj de Li kantas same kiel mi, oni ankaŭ

povas uzi la plej simplan (sed malpli akcentan) formon Li kantas kiel mi. Se

oni tiam celas la unuan sencon, estas tamen preferinde uzi komon (kaj paŭz-

eton): Li kantas, kiel mi.

20.2. Aliaj montriloj de komparo

Kvazaŭ

En egalecaj komparoj oni povas uzi kvazaŭ anstataŭ kompara kiel (§20.1),

se temas pri simileco, kiu estas nur ŝajna aŭ nereala, kaj se oni volas tion

emfazi:

• Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. M.164 Li ne vere estis

ŝtoniĝinta.

• Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda frukto-

ĝardeno. FA3.64

§20.2

349

Komparaj esprimoj

• Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. FA1.215

Iafoje oni devas uzi N-finaĵon (aŭ alian rolmontrilon) post kompara kvazaŭ

same kiel ĉe kompara kiel (§20.1.2):

• Tiesto ŝtelis filon de Atreo kaj lin edukis kvazaŭ sian propran. IT.21

Antaŭ O-vorta frazparto (sen rolmontrilo) la diferenco inter kompara kiel kaj

kompara kvazaŭ povas esti tre granda:

• Karlo naĝas kiel delfeno. = Karlo naĝas tiel, kiel delfeno naĝas Lia

naĝomaniero similas al la naĝomaniero de delfeno.

• Karlo naĝas kvazaŭ delfeno. = Karlo naĝas tiel, ke li ŝajnas esti delfeno.

Karlo mem similas al delfeno.

• Petro voĉdonis kiel prezidanto. = ...tiel, kiel voĉdonas prezidanto / ...en

sia rolo de prezidanto (li efektive estis prezidanto).

• Petro voĉdonis kvazaŭ prezidanto. = Petro ŝajnis esti prezidanto, kiam li

voĉdonis (sed li ja ne estis prezidanto).

Kvazaŭ havas ankaŭ aliajn uzojn: §14.3.12.

Komparaj rolvortetoj

 Al (§12.3.5.1) povas montri tion, al kio oni referencas en esprimo de

simileco aŭ malsimileco: Ĝi estis tre (mal) simila al la alia.

-

 De (§12.3.2.5) povas montri malsimilecon: Mi estas diferenca de vi.

 Kontraŭ (§12.3.4.8) povas signifi “kompare kun”: La Eternulo, la Dio

de viaj patroj, multigu vin miloble kontraŭ via nuna nombro. Re.1

 Antaŭ (§12.3.4.1) kaj (malofte) post (§12.3.4.9) povas montri pozicion

(mal)pli altan en graveco aŭ rango: Antaŭ ĉio zorgu oficon – plezuro

-

atendos sian vicon. PE.104

 Ĉe (§12.3.4.3) kaj apud (§12.3.4.2) povas en figuraj esprimoj montri

komparon: Se lin kompari kun la nuna reĝo, li estis Apolono ĉe

Satiro. FK.396

 Super (§12.3.4.12) kaj sub (§12.3.4.11) povas montri pli kaj malpli

altan pozicion en rango, forteco, valoro k.t.p.: Kial ili suferis, kial vi

triumfis super ili? Rt.127

 Krom (§12.3.6.3) povas esti uzata anstataŭ ol post nenio alia, nenio pli,

neniu alia, neniu pli k.s.

Komparaj vortetoj ĉe preferi

Ĉe preferi ( prefere, prefero k.s.) oni povas montri la malpreferaĵon per ia

vorteto. Antaŭ I-verbo oni uzas ol, iafoje anstataŭ. Antaŭ O-vorto aŭ O-vort-

eca vorteto oni normale uzas al, sed ankaŭ antaŭ, kontraŭ kaj anstataŭ

eblas:

• Mi preferas esti mortigita de ili, ol esti pinĉata de la anasoj! FA2.41

350

§20.2

Komparaj esprimoj

• Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi

mian domon per fajro, ol permesi, ke la granda amaso da homoj mizere

pereu. FA3.152

• Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la

kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. FK.108

• Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ mal-

riĉulo. Ij.34

• Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. Jr.8 = ...ol elekti la vivon... Ol

rilatas al subkomprenata I-verbo. Tial oni uzas ol.

• La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. FA2.34

§20.2

351

Neado

21. Neado

Ne

Por nei frazon oni uzas la vorteton ne. Ne neas tion, antaŭ kio ĝi staras.

Normale ne staras antaŭ la ĉefverbo, kaj se oni neas la ĉefverbon, oni neas la

tutan frazon:

• Mi ne dormas. Ne estas tiel, ke mi dormas. Mia dormado entute estas

neata.

• Mi ne amas vin. Ne estas tiel, ke mi amas vin. La tuta frazo estas neata.

• Al leono ne donu la manon. FE.7

• Mi ne amas obstinajn homojn. FE.10

• Ne skribu al mi tiajn longajn leterojn. FE.18

• La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. FE.9 La neo trafas la

verbon legas. La verbo skribas kaj ĝia tuta frazo restas validaj.

Neado en subfrazo validas nur ene de la subfrazo: Mi diris, ke mi ne venos.

La neado trafas nur la subfrazan ĉefverbon venos. La tuta frazo restas

pozitiva: Mi ja diris tion.

Iafoje okazas, ke neata ĉefverbo estas subkomprenata: Ĉiu povu vidi, kiu el

la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne. OV.111 La neado trafas la

subkomprenatan verbon plenumas: ...kaj kiu ne pl

en umas sian promeson.

Ne estas ankaŭ respondvorto: §22.4.

Tabelvortoj je NENI

Por nei oni povas ankaŭ uzi tabelvortojn je NENI (§13.1). NENI-vorto

sufiĉas por nei la ĉefverbon, kaj do la tutan frazon. La pozicio de NENI-

vorto normale ne gravas, ĝi tamen neas la tutan frazon:

• La tempo pasinta jam neniam r e venos; la tempon venontan neniu

ankoraŭ konas. FE.22 La pasinta tempo ne revenos. Oni ne konas la

tempon venontan.

• Mi neniel pov

as kom preni, kion vi parolas. FE.28 Mi ne povas kompreni.

• La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia

nazo. FE.33 Ni ne povis vidi. La neado koncernas nur la ke-frazon. La ĉef-

fraza verbo estis restas pozitiva.

• Mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. FE.35 Mi ne prenas multon da

pakaĵo.

• Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne m

ort igis sin mem

kaj ankaŭ e stis mortig ita de neniu. FE.39 La du unuaj ĉefverboj ( mortis,

mortigis) estas plene neataj per ne. La tria, estis mortigita, estas plene

neata per neniu.

§21

353

Neado

• Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu

amiko min v iz itas. Rt.117 Ne lumas radio. Ne blovas aereto. Ne vizitas

amiko.

• Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. OV.388 Esperanto ne estas ies

propraĵo.

• Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. OV.77 Mi ne povas

aprobi ĝin pro kia ajn kialo. Nenial neas la tutan frazon. Aperis tamen

duboj pri la nea valoro de nenial: §14.3.1.

Apenaŭ

Ankaŭ la vorteto apenaŭ (§14.3.7) (= “preskaŭ ne”) kalkuliĝas kiel nea

vorto:

• La okuloj apenaŭ r e tenis larmojn. M.8 = La okuloj preskaŭ ne retenis

larmojn.

• Oni apenaŭ povis ion vidi antaŭ si. FA4.173 = Oni preskaŭ ne povis...

Duobla neado

Se oni uzas NENI-vorton, kaj aldonas ankaŭ la vorton ne, la frazo fariĝas

pozitiva. Tia duobla neado estas uzebla nur por esprimi tre specialajn sig-

nifojn:

• Mi ne amas neniun. Ne estas tiel, ke mi amas neniun. Mi do ja amas iun.

• Ĝi ne estas nenies propraĵo. Ne estas tiel, ke ĝi estas nenies propraĵo. Ĝi

do estas ies propraĵo.

• Li tion faradis tiel lerte, ke oni ne povis ne ridi. FA2.53 Ne estas tiel, ke oni

povis ne ridi. Sekve oni devis ridi.

Frazo ankaŭ povas fariĝi pozitiva, se unu NENI-vorto klare neas la verbon,

kaj ankaŭ alia NENI-vorto aperas en la frazo:

• Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis

nenion. Mi ĉiufoje gajnis almenaŭ ion.

Sed pluraj NENI-vortoj en la sama frazo ne nepre kreas pozitivan signifon.

Ofte ili nur plifortigas unu la alian, kaj la neado restas:

• Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al

neniu nenian. OV.117 Ni ne alportus utilon.

• Neniam, neniam, neniam li r e venos. Rt.35 Li ne revenos. Ne gravas, ĉu

estas unu, du, tri aŭ eĉ pli da neniam.

354

§21

Neado

Parta neado

Iafoje la vorteto ne aperas en frazo tiel, ke ĝi neas nur parton de ĝi. La ĉef-

verbo restas valida. Ne neas ĝuste tion, antaŭ kio ĝi staras, sed tio povas esti

la tuj sekvanta vorto, la sekvanta frazparto, aŭ eĉ pli multe. Nur la kunteksto

povas montri precize, kio estas neata:

• Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. FE.31 Ni ja faris la kontrakton,

sed ne skribe.

• Li venis al mi tute ne at

end ite. FE.22 Li ja venis, sed oni ne atendis tion.

• Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. FE.41 Iuj kreskaĵoj ja estas manĝeblaj.

Komparu kun: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas

manĝebla.

• Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas

tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. FE.36 Ofte ili ja estas el

tolo.

• Li estas homo ne k red inda. FE.41 Li ja estas homo.

• Respondo venis ne tuj. M.50 Respondo ja venis, sed post iom da tempo.

• Mi rezervas al mi la rajton akcepti Vian decidon aŭ ne, depende de la

aŭtoritateco de Via komitato. L2.6 La neado trafas subkomprenatajn

vortojn: ...ne ak

cepti vian de cidon. La resto de la frazo estas pozitiva.

• Lernolibron oni devas ne t ra legi, sed tralerni. FE.31 La devo restas valida,

sed ĝi estas devo pri io, kion oni ne faru. Legu pli pri ne rilate al devi,

povi kaj voli en §31.7.4.

• En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi

nian ideon. OV.206 La unua ne trafas la ĉefverbon povas kaj neas la tutan

frazon. La dua ne trafas nur aprobi (nian ideon). La suma signifo estas:

Ili ne povas rifuzi nian ideon. = Ili devas aprobi nian ideon.

• Ne miksu vin en aferon ne vian! Rz.89 = ...en aferon, kiu ne estas via. La

dua ne nur neas la vorton vian. La unua ne neas la ĉefverbon.

• En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. FE.26 Ne estis personoj tie

kun la escepto de li kaj lia fianĉino, kiuj ja estis tie. Krom (§12.3.6.3)

apartigas parton de la frazo, por kiu la neado ne validas.

NENI-vortoj normale neas la tutan frazon sendepende de la vortordo, sed

iafoje ankaŭ NENI-vorto povas validi por nur parto de frazo. Tiam la kun-

teksto kaj la vortordo devas tute klare tion montri:

• Mi decidis par

oli jam plu n

enion pli pri tiu ĉi temo. L1.68 La decido estas

reala. La neado trafas nur la I-verbon paroli kaj ĉiujn frazpartojn, kiuj ri-

latas rekte al ĝi.

• Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. PE.2000 = Faro, kiu ne okazis, ja

valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. La ĉefverbo valoras

restas pozitiva.

§21

355

Neado

Kiam ne aŭ NENI-vorto estas parto de kunmetita vorto, la neado validas nur

ene de tiu vorto:

• Sinjoro, vi estas neĝentila. FE.16 La frazo diras, ke la sinjoro ja havas

certan econ, nome mankon de ĝentileco. Estas nur subtila diferenco

disde: Vi ne estas ĝentila.

• La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis

longe en nia urbo. FE.25 La neado koncernas nur la longecon de la tempo.

• Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. Ili estas tiaj homoj, kiuj ne scias

Esperanton.

• Neniofarado estas tre dolĉa okupo. Tia tempo, en kiu oni faras nenion,

estas tre dolĉa.

Ankaŭ apenaŭ povas uziĝi por parta neado:

• Apenaŭ ri

mark ebla ektremo trakuris ŝin de la kapo ĝis la piedoj. M.159 La

nea valoro de apenaŭ rilatas nur al la vorto rimarkebla. La ektremo ja

trakuris ŝin.

• Tiu laboristino havis la aĝon de apenaŭ dudek-ses jaroj. M.118

Nek

Nek signifas “kaj ankaŭ ne”, “kaj ankaŭ nenio“ k.s. Oni uzas nek, se oni jam

uzis ne aŭ tabelvorton je NENI, kaj volas nei ankoraŭ ion. Ĝi estas kvazaŭ

varianto de kaj (§16.1), kaj sekvas baze la samajn regulojn kiel kaj:

• Plue atendi mi ne volas nek bezonas. M.29 = ...kaj ankaŭ ne bezonas.

• Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. FE.28 = ...kaj ankaŭ ne lian fraton.

• De hodiaŭ matene mi nenion manĝis nek trinkis! FA3.75 = ...kaj ankaŭ

nenion trinkis!

• Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. PE.1712 = ...kaj ankaŭ nenia

provo...

Iafoje, precipe en konversacioj, nek signifas simple “ankaŭ ne” (sen “kaj”):

Mi ne ŝatas kafon, diris Karlo. Nek mi, diris Petro. = ... Ankaŭ mi ne (ŝatas

kafon), diris Petro.

Nek ankaŭ povas uziĝi kune kun apenaŭ, kvankam tio praktike malofte

aperas: Li apenaŭ spiris, nek moviĝis. = Li apenaŭ spriris, kaj ankaŭ

apenaŭ moviĝis. = Li preskaŭ ne spiris, kaj ankaŭ preskaŭ ne moviĝis.

Rimarku, ke nek ne povas signifi “kaj ankaŭ sen”. Ne eblas do ekz. *Ni

laboradis sen halto nek ripozo.* Oni devas uzi ...sen halto kaj ripozo, ...sen

halto kaj sen ripozo aŭ ...sen halto kaj ankaŭ sen ripozo.

Nek ne egalas al ne + emfazo. Por emfaze nei oni uzu eĉ kune kun ne. Ne

diru: *Mi havas nek unu amikon.* Diru: Mi havas eĉ ne unu amikon. Aŭ: Mi

ne havas eĉ unu amikon. Ne diru: *Nek unu spesdekon havis liaj gepatroj.*

Diru: Eĉ unu spesdekon ne havis liaj gepatroj. FA4.122 Nek signifas nur “kaj

ankaŭ ne”.

356

§21

Neado

Oni ankaŭ povas uzi kombinitan, pluroblan nek (§17.6).

§21

357

Demandoj kaj respondoj

22. Demandoj kaj respondoj

Demando estas unu el kvar ĝeneralaj fraztipoj (§32.1). Ekzistas du specoj de

demandoj: KI-demandoj (§22.1) kaj ĉu-demandoj (§22.2).

22.1. KI-demandoj

KI-demandoj estas farataj per tabelvortoj je KI (§13.1). Demanda KI-vorto

reprezentas informon, kiun oni serĉas.

La KI-vorto normale staras komence de la demanda frazo:

• Kie estas la libro kaj la krajono? – La libro estas sur la tablo, kaj la

krajono kuŝas sur

la fe nestro. FE.6

• Kiun daton ni havas hodiaŭ? – Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de

Marto. FE.12

• Kion vi volas?” demandis la forĝisto. “O

rajn huf umojn!” respondis la

skarabo. FA4.219

• Kian signifon havas la morto? La korpo dissolviĝas, kaj la animo... kio

ĝi estas? Kio ĝi fariĝas? Kien ĝi iras? “Al eterna vivo,” diras la konsolo

de la religio. Sed kia estas la transiro? Kie oni vivas kaj kiel? “En la

ĉielo supre!” diras la piuloj; “supren ni iras!” FA3.115

• Kiom da pomoj vi havas? – Mi havas du kilogramojn da pomoj!

• Kies filo vi estas, junulo? Kaj David respondis: Filo de via sklavo Jiŝaj,

l a Bet-Leĥem ano. Sm1.17

• Kaj Dio la Eternulo diris al la virino: Kial vi tion faris? Kaj la virino

diris: La serpento tromplogis min, kaj mi manĝis. Gn.3

Iuj KI-vortoj estas E-vortecaj (§14), dum aliaj estas O-vortecaj kaj A-vort-

ecaj (§15).

Se oni iam metas demandan KI-vorton frazfine anstataŭ frazkomence, oni

kreas tre fortan emfazon pro la malkutimeco. Tia demando estas ofte eĥa de-

mando por rekonfirmo de io ĵus aŭdita: Mi volas, ke vi donu al mi vian

novan aŭton! – Vi volas kion?! Demando miksita kun forta surprizo.

Se iafoje oni havas en la sama demanda frazo pli ol unu demandan KI-

vorton, nur unu el ili bezonas stari frazkomence: Kiu diris kion al kiu?

Legu pli pri la frazpozicio de KI-vortoj en §34.2.1.

Iafoje oni ellasas la demandan KI-vorton el demando (§22.3).

Oni uzas KI-vortojn ankaŭ en demandaj subfrazoj (§33.3): Ŝi demandis,

kion mi volas.

22.2. Ĉu-demandoj

Ĉu-demandoj estas farataj per la demandvorto ĉu. Ĉu-demando serĉas kon-

firmon pri la ĝusteco de la tuta frazo. La respondo ordinare estas jes aŭ ne

(§22.4).

§22.2

359

Demandoj kaj respondoj

Ĉu normale staras komence de la demanda frazo:

• Ĉu vi komprenas min? – Jes, mi komprenas vin! Ne, mi ne komprenas

vin!

• Ĉu vi estas Kanadano? – Jes, mi estas Kanadano! Ne, mi ne estas

Kanadano!

• Ĉu li? – Jes, li!

• Ĉu ĝi estas taŭga? – Jes, (ĝi) estas!

• Ĉu vi diros al mi la veron? FE.18

• Ĉu vi jam trovis vian horloĝon? FE.20

• Ĉu vi amas vian patron? Kia demando! kompreneble, ke mi lin amas. FE.41

Ĉu-demando povas ankaŭ esti alternativdemando. Tiam la respondo normale

estas elekto inter la diversaj alternativoj:

• Ĉu vi volas kafon aŭ teon? – Mi volas kafon! Mi volas teon! Mi volas

nek kafon, nek teon! Mi volas kaj kafon, kaj teon!

• Ĉu li aŭ ŝi? – Ŝi! Li! Iu ajn el ili! Neniu el ili! Ambaŭ!

• Ĉu vi estas surda aŭ muta? FE.20

• Ĉu hodiaŭ estas varme aŭ malvarme? FE.25

Iafoje oni metas ĉu ĉe la fino de la demando, ordinare post komo:

• Vi estas Usonano, ĉu? = Ĉu vi estas Usonano? Vi estas Usonano. Ĉu mi

pravas?

• Tio okazos hodiaŭ, ĉu?

Se oni estas relative certa, sed tamen volas konfirmon, oni ofte uzas ĉu ne?

ĉe la frazofino:

• De nun vi restos hejme, ĉu ne? = Mi supozas, ke de nun vi restos hejme.

Ĉu mi ne pravas?

• Tokio estas la ĉefurbo de Japanujo, ĉu ne?

Tia frazofina ĉu ne? estas nuntempe tre ofta. Zamenhof tamen uzis anstataŭe

ĉu ne vere? aŭ eĉ ne vere? en tiaj okazoj: Oni konsentu akcepti la plej mal-

grandan pagon, ĉu ne vere? M.108 Tiam vi estos interedzigitaj, ne vere? FA1.235

Se la senco estas aserto kun aldonita peto pri konfirmo, oni ofte tute forlasas

la vorton ĉu (§22.3).

Por respondi ĉu-demandojn oni ofte uzas la respondvortojn jes kaj ne

(§22.4).

360

§22.2

Demandoj kaj respondoj

22.3. Demandoj sen demandovorto

Iafoje ĉu aŭ KI-vorto estas forlasita el demanda frazo. Tio okazas precipe en

dialogoj. Tiam nur la kunteksto montras, ke temas pri demando. Tia forlaso

estas akceptebla, kiam la tuta frazo estas draste mallongigita:

• – Efektive? – ŝi demandis per tirata tono. – Efektive, – respondis

Aleĉjo. M.147 = – Ĉu efektive vi farus tion? – ŝi demandis...

• “Ĉu ili do distingis sin per brilo?” demandis la peceto da vitro. “Per

brilo? ” ekkriis la flikilo, “ne, sole nur per malmodesteco! FA2.85 = ...Ĉu

per brilo?...

• Eble el la vestoj ion forkomerci? Vendi ekzemple la pantalonon? Rz.106

= Ĉu mi eble el la vestoj ion forkomercu? Ĉu mi vendu ekzemple la

pantalonon?

• “Via nomo? Via profesio? ” demandis la gardostaranto tiun, kiu la unua

eliris el la kaleŝo. FA4.214 = Kia estas via nomo? Kia estas via profesio?...

• “Sed la korniko? ” demandis la malgranda Gerda. “Ha, la korniko

mortis!” FA2.75 = Sed kio okazis al la korniko?...

Multaj parolantoj uzas specialan manieron elparoli demandajn frazojn. Ili

uzas ekz. leviĝantan melodion en la fino de la frazo. Sed en Esperanto ne ek-

zistas klare fiksitaj reguloj pri la frazmelodio. Tial, se oni uzas demandon

sen ĉu aŭ demanda KI-vorto, nur la kunteksto povas montri, ke la frazo estas

demanda.

Iafoje oni uzas deklarajn frazojn (§32.1) kun duba nuanco. La dubon oni

esprimas skribe per demandosigno, sed ne vere temas pri demando,

kvankam ofte la parolanto ja deziras, ke la aŭskultanto konfirmu aŭ mal-

konfirmu la diraĵon. En tiaj okazoj oni ne uzas ĉu:

• – Ĉion, kio estis sub la nomo de barono Brambeus [...] ĉion tion ĉi mi

verkis. – Kion mi aŭdas! Sekve barono Brambeus estas vi? Rz.46 La dua

parolanto ne demandas, ĉu la unua estas barono Brambeus, sed nur kon-

statas, ke tiu ja estas la barono, sed pro miro kaj dubo volas ricevi kon-

firmon pri tio.

• Vi ne volas do indulgon kaj favoron? Rt.72 = Vi ne volas do indulgon kaj

favoron. Ĉu mi ĝuste komprenis la aferon?

• Eble vi volus donadi lecionojn de muziko? M.58 Temas pri propono, sed la

proponanto estas iomete malcerta pri la taŭgeco de la propono.

• Vi min jam ne akceptos? – demandis Marta, – nenian esperon mi povas

havi? M.184

22.4. Respondvortoj

Por respondi ĉu-demandojn oni povas simple eldiri frazon (plenan aŭ mal-

longigitan), kiu donas respondon al la demando:

• Ĉu vi amas min? – Mi amas vin!

§22.4

361

Demandoj kaj respondoj

• Kaj ĉu vi longe lernis? [...] – Ho, mi lernis ne malpli ol tri jarojn. M.101

Sed normale oni uzas la respondvortojn jes kaj ne. Tia respondvorto estas

kiel tuta frazo per si mem. Ofte oni tamen post la respondvorto aldonas tutan

respondan frazon aŭ parton de tia frazo por plia klareco.

Jes

La respondvorto jes donas pozitivan respondon:

• – Ĉu vi volas kafon? – Jes! (= Mi volas kafon. )

• – Ĉu vi ion deziras? – Jes! (= Mi ion deziras. )

• “Ĉu tio estas la malgranda Zefiro?” demandis la reĝido. – “Jes, li estas

Zefiro!” respondis la maljuna virino. FA1.182 Post la respondvorto jes

sekvas tuta responda frazo.

• Ĉu la Universala Kongreso estos en Eŭropo ĉi-jare? – Mi pensas, ke jes!

= Mi pensas, ke ĝi ja estos en Eŭropo ĉi-jare! La respondvorto jes ansta-

taŭas la tutan respondan subfrazon (krom la enkonduka ke).

Oni ankaŭ povas uzi jes responde al nedemanda frazo por konsenti pri io:

• “Vi havas efektive petolemajn knabojn!” diris la reĝido. – “Jes, certe!”

ŝi respondis, “kaj mi havas la eblon kvietigi ilin.” FA1.184

Oni ne uzu jes ene de frazo por emfazi la verecon de io. Por tio oni uzu la

vorteton ja (§14.3.10). Ne diru: *Tiu ĉi vino ne estas dolĉa, dum tiu alia jes

estas.* Diru: Tiu ĉi vino ne estas dolĉa, dum tiu alia ja estas.

Ne

La respondvorto ne donas negativan respondon:

• – Ĉu vi volas kafon? – Ne! (= Mi ne volas kafon. )

• – Ĉu vi ion deziras? – Ne! (= Mi nenion deziras. )

• Ĉu vi iam okupadis vin per instruado? – Ne, sinjorino; mi estas vidvino

de oficisto, kiu mortis antaŭ kelke da tagoj. Nur nun la unuan fojon mi

deziras komenci la profesion de instruistino. M.25

• Ĉu li estas blondulo aŭ brunulo? – Ne, pli kaŝtanhara. Rz.39 = Li estas nek

blondulo nek brunulo, li estas pli kaŝtanhara.

• Ha, ĉu efektive la malgranda Kay mortis? La rozoj estis sub la tero, kaj

ili diras, ke ne! FA2.59 = ...ili diras, ke li ne mortis.

Oni ankaŭ povas uzi ne responde al nedemanda frazo por malkonsenti pri io:

• Mi havas pli freŝan panon, ol vi. – Ne, vi eraras, sinjoro: via pano estas

malpli freŝa, ol mia. FE.10

Oni atentu pri la diferenco inter ne kiel nea vorto ene de frazo (§21), kaj ne

kiel respondvorto:

• Ne venu ĉi tien! = Mi volas, ke vi ne venu ĉi tien. Ne neas la ĉefverbon.

362

§22.4

Demandoj kaj respondoj

• Ne, venu ĉi tien! = Ne! Mi ja volas, ke vi venu ĉi tien. Ne estas respond-

vorto, kaj rolas pli-malpli kiel tuta frazo per si mem.

Se tuj post responda ne sekvas frazo, kiu komenciĝas per verbo, oni devas

elparoli kun klara paŭzo post ne por eviti miskomprenon.

Jes kaj ne ĉe neaj demandoj

Kiam oni respondas pozitivajn demandojn, la uzo de la respondvortoj jes kaj

ne estas sufiĉe simpla. Sed oni uzas ankaŭ negativajn demandojn, de-

mandojn kun nea vorto. La uzo de jes kaj ne responde al tiaj demandoj estas

bedaŭrinde malpli klara.

Ekzistas du manieroj uzi respondvortojn ĉe negativaj demandoj. Unu sist-

emo estas pli ofta en okcidentaj lingvoj, la alia sistemo estas pli ofta en

orientaj lingvoj. Tial oni povas paroli pri okcidenta kaj orienta uzado, sed

fakte en multaj landoj kaj lingvoj ambaŭ sistemoj ekzistas paralele. Ankaŭ

en Esperanto ambaŭ sistemoj estas hejmaj. Zamenhof pli ofte uzis jes kaj ne

laŭ la okcidenta sistemo, sed li ankaŭ plurfoje uzis la orientan sistemon.

Okcidenta sistemo

En la okcidenta sistemo jes reprezentas pozitivan respondfrazon, kaj ne re-

prezentas negativan respondfrazon. Negativa respondfrazo estas frazo, kiu

mem esprimas neon (en sia ĉeffraza parto).

En la okcidenta sistemo la signifo de respondvorto estas sendependa de la

formo de la demando. Se la demando estas nea, oni respondas per la sama

respondvorto, kiun oni uzus, se la demando estus sen nea vorto. Gravas nur

la formo de tiu respondfrazo, kiun la respondvorto reprezentas:

• Ĉu vi volas kafon? (pozitiva demando)

– Jes! (= Mi volas kafon. )

– Ne! (= Mi ne volas kafon. )

• Ĉu vi ne volas kafon? (negativa demando)

– Jes! (= Mi volas kafon. )

– Ne! (= Mi ne volas kafon. )

• Ĉu ne kafon vi volas? (parte negativa demando)

– Jes! (= Efektive kafon mi volas. )

– Ne! (= Ne kafon mi volas. )

• Ĉu vi volas ne kafon, sed teon? (parte negativa demando)

– Jes! (= Efektive teon mi volas. )

– Ne! (= Teon mi ne volas. )

• Ĉu vi nenion deziras?

– Jes! (= Mi ja deziras ion. )

– Ne! (= Mi deziras nenion. )

• Tion vi volas, ĉu ne?

§22.4

363

Demandoj kaj respondoj

– Jes, fakte mi volas tion.

– Ne, fakte mi ne volas tion.

• Ĉu vi ne scias, ke li ne alvenis?

– Jes, mi ja scias, ke li ne alvenis.

– Ne, mi ne scias, ke li ne alvenis.

• Ĉu ili ne mortas [...] ? Ho jes, [...] ili ankaŭ devas morti. FA1.92

• Sed ĉu mi ankaŭ ne povus vidi la florojn? – Ho jes! [...] nur ne forgesu,

kiam vi denove estos tie, rigardi tra la fenestro, tiam vi certe ilin

vidos. FA1.31 Jes = Vi ja povus ilin vidi!

• Ĉu vi ne faros ian rimarkigon pri la aferoj de la poŝta administrado? –

Ne, nenion. Rz.60

• Ĉu vi konas la enhavon de la dramo? Ĉu ne estas en ĝi io malagrabla? –

Ne, ne; ili nur ŝercas, ili iom venenas ŝerce; nenio malagrabla. H.89

Por respondi (laŭ la okcidenta sistemo) jese ĉe nea demando, oni povas

ankaŭ uzi la emfazan respondon Jes ja! = Jes, tiel ja estas! (aŭ simile):

• Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? – Jes ja! (= Jes, mi ja volas

trinki ĝin. )

Kelkaj uzas Tamen! (§14.3.17) anstataŭ Jes ja! Eventuale Sed jes! povas esti

plia eblo.

Orienta sistemo

En la orienta sistemo jes konfirmas ekzakte tion, kion la demando enhavas,

dum ne malkonfirmas la tutan demandofrazon. En tiu sistemo jes kaj ne

interŝanĝas rolojn ĉe neaj demandoj (kompare kun la okcidenta sistemo):

• Ĉu vi volas kafon? (pozitiva demando)

– Jes! (= Mi volas kafon. )

– Ne! (= Mi ne volas kafon. )

• Ĉu vi ne volas kafon? (negativa demando)

– Jes! (= Mi ne volas kafon. )

– Ne! (= Mi ja volas kafon. )

• Ĉu ne kafon vi volas? (parte negativa demando)

– Jes! (= Ne kafon mi volas. )

– Ne! (= Efektive kafon mi volas. )

• Ĉu vi volas ne kafon, sed teon? (parte negativa demando)

– Jes! (= Mi volas ne kafon, sed teon. )

– Ne! (= Efektive kafon mi volas, ne teon. )

• Ĉu vi nenion deziras?

– Jes, mi nenion deziras.

– Ne, mi ja deziras ion.

364

§22.4

Demandoj kaj respondoj

• Tion vi volas, ĉu ne?

– Jes, mi ne volas tion.

– Ne, mi ja volas tion.

• Ĉu vi ne scias, ke li ne alvenis?

– Jes, mi ne scias, ke li ne alvenis.

– Ne, mi ja scias, ke li ne alvenis.

• Ĉu ŝi ne edziniĝis? [...] – Jes, iele tiel fariĝis, ke [...] ŝi ne edziniĝis. M.102

• Kun maldolĉa sento de neplenumita espero vi eble demandos: ĉu en sia

lasta kongresa parolo [...] li nenion pli havas por diri al ni? [...] Ho ne,

miaj karaj amikoj [...] ! Multe, multe, tre multe mi volus hodiaŭ diri al

vi. OV.411 Ne = Mi ja ion pli havas por diri al vi.

Por respondi (laŭ la orienta sistemo) jese ĉe nea demando, oni eble povas uzi

Tiele! , se oni volas eviti miskomprenon. Por nea respondo tiam povas eble

funkcii la respondesprimo Male!

• Ĉu vi ne volas trinki la malvarman kafon? – Tiele! (= Mi ne volas trinki

ĝin. ) – Male! (= Mi ja volas trinki ĝin. )

Du logikoj

Ambaŭ sistemoj respondi neajn demandojn estas logikaj, sed en tute mal-

samaj manieroj. Estus bone, se nur unu sistemo ekzistus en Esperanto. Prin-

cipe oni povas rekomendi la okcidentan sistemon, ĉar ĝi estas ĝis nun la pli

ofte uzata, kaj klare la pli ofta ĉe Zamenhof. Sed ŝajnas, ke ne estas eble

atingi tute unuecan uzon de unu sola sistemo. Ambaŭ uzoj estas hejmaj en la

lingvo.

Oni tial estu singarda pri respondado al negativaj demandoj. Oni prefere

aldonu klaran respondfrazon por ne riski miskomprenon:

• Ĉu vi ne volas kafon?

– Jes, mi ja volas (kafon)!

– Jes ja!

– Ne, mi ja volas (kafon)!

– Ne, mi ne volas (kafon)!

– Jes, mi ne volas (kafon)!

Kelkaj el la ĉi-antaŭaj respondoj sekvas la okcidentan sistemon, dum aliaj

sekvas la orientan sistemon, sed ĉiuj estas nemiskompreneblaj pro la aldon-

itaj klarigaj vortoj.

Iuj opinias, ke oni evitu negativajn demandojn, sed negativaj demandoj estas

bezonataj por esprimi specialajn nuancojn. La lingvo malriĉiĝus, se oni ne

povus uzi tiajn demandojn.

§22.4

365

Demandoj kaj respondoj

Vortfarado

• Jesa = “aproba, konsenta”, nea = “rifuza, malkonsenta”: Ĉu li donis al vi

jesan respondon aŭ nean? FE.31

• Jesi = “respondi jese”, nei = “respondi nee”: Ĉu ili jesis aŭ neis al via

demando?

• Neebla estas (teorie) dusignifa vorto. Oni povas krei ĝin el la verbo nei

per la sufikso EBL (§38.2.7): nei → neebla = “tia ke oni povas nei ĝin”:

Lia propono estas neebla. = Estas eble nei lian proponon. Sed en la

praktiko neebla preskaŭ ĉiam estas bazita sur la memstara vorto ebla, al

kiu oni aldonis ne prefiksece (§38.4.3): neebla = “tia ke ĝi ne povas

esti”: Lia propono estas neebla. = Lia propono ne estas (realig)ebla. Por

-

eviti miskomprenon oni povas por la unua senco uzi neadebla (kun la

sufikso AD, §38.2.2). Por la dua senco la pli forta esprimo malebla estas

alternativo.

• Jesigi = “konfirmi”, neigi = “malkonfirmi”: La novaĵo estis jesigita/neig-

ita. Antaŭe oni uzis jesigi kaj neigi ankaŭ anstataŭ jesi kaj nei. Prefere

oni uzu ilin nur por “konfirmi” kaj “malkonfirmi”.

366

§22.4

Nombroj

23. Nombroj

Por montri nombrojn oni uzas nombrovortojn. Ili estas de du specoj:

nombraj vortetoj, kiuj povas montri nombrojn de 0 ĝis 999999, kaj

nombraj radikvortoj, kiuj interalie montras pli altajn nombrojn kaj onojn.

23.1. Nombraj vortetoj

23.1.1. Nombraj vortetoj – formoj

Ekzistas dek tri nombraj vortetoj:

nul

0

dek

10

unu

1

cent

100

du

2

mil

1 000

tri

3

kvar

4

kvin

5

ses

6

sep

7

ok

8

naŭ

9

Aliajn nombrojn oni esprimas per kombinado de la nombraj vortetoj. Oni

diras unue kiom da miloj estas, poste kiom da centoj, poste kiom da dekoj,

kaj fine kiom da unuoj. La dekoj kaj la centoj tiam kunskribiĝas (kaj elparol-

iĝas) kiel po unu vorto, dum ĉio alia disskribiĝas (kaj elparoliĝas kiel apartaj

vortoj):

Post dek

11

dek unu

16

dek ses

12

dek du

17

dek sep

13

dek tri

18

dek ok

14

dek kvar

19

dek naŭ

15

dek kvin

§23.1.1

367

Nombroj

Dekoj

10

dek

60

sesdek

20

dudek

70

sepdek

30

tridek

80

okdek

40

kvardek

90

naŭdek

50

kvindek

Centoj

100

cent

600

sescent

200

ducent

700

sepcent

300

tricent

800

okcent

400

kvarcent

900

naŭcent

500

kvincent

Miloj

1 00

  0 mil

10 000

dek mil

2 00

  0 du mil

11 000

dek unu mil

3 00

  0 tri mil

12 000

dek du mil

4 00

  0 kvar mil

13 000

dek tri mil

5 00

  0 kvin mil

20 000

dudek mil

6 00

  0 ses mil

30 000

tridek mil

7 00

  0 sep mil

42 000

kvardek du mil

8 00

  0 ok mil

999 000

naŭcent naŭdek naŭ mil

9 00

  0 naŭ mil

368

§23.1.1

Nombroj

Pliaj kombinoj

21

dudek unu

432

kvarcent tridek du

22

dudek du

1 001

mil unu

23

dudek tri

1 01

  1 mil dek unu

24

dudek kvar

1 1

  11 mil cent dek unu

31

tridek unu

1 234

mil ducent tridek kvar

32

tridek du

2 678

du mil sescent sepdek ok

33

tridek tri

7 777

sep mil sepcent sepdek

sep

101

cent unu

88 8

  88 okdek ok mil okcent

okdek ok

110

cent dek

999 9

  99 naŭcent naŭdek naŭ mil

naŭcent naŭdek naŭ

111

cent dek unu

Noto: Oni ne diras *unudek* aŭ *unucent*, sed nur dek kaj cent. Oni povus eble diri unu mil, sed normale oni diras simple mil.

Noto: La sona simileco inter ses kaj sep povas iafoje esti iom ĝena. Iuj tial uzas en ekz. telefonado

sis° anstataŭ ses. Aliaj uzas samcele sepen anstataŭ sep. Eble tio estas imitinda en tiaj situacioj,

kiam pro bruo aŭ simile oni bezonas eviti miskomprenojn. Oni tamen memoru, ke ankoraŭ mal-

multaj konas sis° kaj sepen.

Kunskribado kaj disskribado

Dekoj kaj centoj kunmetiĝas al unu vorto: dudek, tridek, ducent, tricent

k.t.p. Ĉio alia estu skribata kiel apartaj vortoj, ankaŭ miloj.

Noto: Multaj pensas, ke la regulo estas: “Kunskribu multiplikojn, disskribu adiciojn.” La Fun-

damenta regulo estas tamen alia, kaj pli simpla. Oni sekvu la Fundamentajn regulon kaj ek-

zemplojn.

Dekoj kaj centoj ricevas same kiel aliaj vortoj akcenton je la antaŭlasta

vokalo: dúdek, trídek, dúcent, trícent. Ĉio alia estas elparolata kiel apartaj vortoj: dék dú, dék trí, cént dú, cént trí, cént dék dú, dú míl, trí míl, dú míl dék dú.

Tiu ĉi simpla regulo, kiu troviĝas en la Fundamento, estas ofte miskompren-

ata. Oni erare kunskribas tro multe. Ne skribu: *dekdu*, *dektri*, *centdu*,

*centtri*, sed: dek du, dek tri, cent du, cent tri. Nek skribu: *dumil*,

*trimil*, *dekdumil*, *dudekdumil*, sed: du mil, tri mil, dek du mil, dudek

du mil. Ankaŭ estus eraro uzi dividostrekojn, kie devas esti spacetoj, ĉar tio,

kio estas skribita kun dividostreko estas unu vorto. Tion, kion oni elparolas

kiel apartajn vortojn, oni ne skribu kiel unu vorton. Ne skribu do *cent-

tridek-du*, sed cent tridek du, ĉar neniu elparolas *cent-tridék-du*.

Noto: Eĉ ĉe Zamenhof oni trovas multege da erare skribitaj nombrovortoj. Eble iuj el tiuj eraroj

vere estis faritaj de tiuj, kiuj kompostis liajn tekstojn.

§23.1.1

369

Nombroj

La kialo, ke oni ne kunskribu milojn, estas, ke antaŭ mil povas stari ĉio ajn

de du ĝis naŭcent naŭdek naŭ, do ankaŭ plurvortaĵoj. Antaŭ dek kaj cent

povas aperi nur du ĝis naŭ. Se oni kunskribus ankaŭ milojn, oni devus skribi

ekz. *tricenttridektrimil* (333 00

  0), kio estus tre maloportuna. La ĝusta

skribo: tricent tridek tri mil estas pli klara. Kompreneble en la praktiko oni

preskaŭ ĉiam skribas tiel altajn nombrojn per ciferoj.

En la elparolado preskaŭ ĉiuj obeas al la Fundamenta regulo akcentante tute

ĝuste, kaj kompreneble oni devas skribi same kiel oni elparolas.

Se el tiaj ĉi bazaj nombraj esprimoj oni kreas vortkunmetaĵojn, ekz. O-fin-

aĵajn nombrovortojn (§23.2) aŭ A-finaĵajn nombrovortojn (§23.4), oni tamen

povas aŭ devas kunskribi, eventuale kun dividostrekoj.

Nul

Nul origine estis O-vorto: nulo (nomo de la cifero 0). Sed oni delonge uzas

ĝin ankaŭ kiel nombran vorteton sen finaĵo, ekz.: 0,5 = nul komo kvin (aŭ

nulo komo kvin). Tia uzo de nul estas eĉ oficialigita ( Aktoj de la Akademio

II, p. 13).

Un’

Iafoje oni povas uzi la mallongigitan formon un’ (§10.1) anstataŭ unu.

23.1.2. Nombraj vortetoj – uzado

Nombraj vortetoj plej ofte aperas kiel rektaj priskriboj de O-vortoj, kaj

montras tiam, kiom da aferoj estas. La nombraj vortetoj tiam ne ricevas la

finaĵojn N kaj J:

• Mi havas nur unu buŝon, sed mi havas du orelojn. FE.12 Kiam unu rolas

kiel pura nombrovorto, ĝi povas ricevi nek J-finaĵon, nek N-finaĵon.

• Li promenas kun tri hundoj. FE.12

• Li faris ĉion per la dek fingroj de siaj manoj. FE.12

• Li havas dek unu i nf anojn. FE.12

• Sesdek minutoj faras unu horon, kaj unu minuto konsistas el sesdek

sekundoj. FE.12

En iuj specialaj uzoj de unu (§23.1.3) oni tamen povas aldoni J-finaĵon kaj

N-finaĵon post unu.

Oni ne uzu A-finaĵon post la nombrovortoj en ĉi tiaj okazoj, ĉar A-finaĵo

post nombra vorteto donas tute alian signifon (§23.4).

Iafoje la O-vorto estas forlasita (subkomprenata):

• Nu, se vi ne havas mil [rublojn] , mi petas cent rublojn. Rz.65

• Kiun el la tri [aferoj/personoj] vi elektas?

370

§23.1.2

Nombroj

Nul kiel rekta nombra priskribo

Nul povas aperi kiel rekta nombra priskribo, sed tio okazas ordinare nur ĉe

mezurunuoj:

• La frostopunkto de akvo estas nul gradoj. Oni normale skribas 0 gradoj,

sed elparolas tion kiel nul gradoj. Legu ankaŭ pri la uzo de J-finaĵo ĉe

nul kaj malpli: §8.2.4.

• Karato estas masunuo, kiu egalas al nul komo du gramoj. Normale oni

skribas 0,2 gramoj.

• Ilia fina rezulto estis nul poentoj.

En aliaj okazoj oni normale uzas neniu (§15.1): Mi havas neniun mal-

amikon. Nur iafoje (en eksperimenta lingvouzo, poezio k.s.) oni povas vidi

nul, kie normale aperas neniu (aŭ nenia): nul homo(j), nul dubo k.s.

Memstaraj nombraj vortetoj

Nombraj vortetoj povas ankaŭ aperi memstare en diversaj frazroloj. Ofte ili

kondutas O-vortece:

• Kvar aŭ kvin [el la knabinoj] decidis penetri ankoraŭ pli profunden en la

arbaron.

• Kvin kaj sep faras dek du. FE.12

• Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. FE.12

• Ilia nombro estas kvardek tri mil sepcent tridek. Nm.26

• Divido per nul ne estas permesita.

• Tri estas duono de ses. FE.14

• Unu, du, tri! Nun ni flugu dekstren! FA1.208

• Sep estas sankta nombro.

• Kiom vi volas? – Mi volas du mil.

• Kiom ili estas? – Ili estas dek du.

Legu ankaŭ pri pronomeca unu (kaj unuj) en §23.1.3.

Nombraj vortetoj kun da

Oni ankaŭ povas uzi nombrajn vortetojn kun da-esprimo (§12.3.3.1). Tio

estas malofta, sed povas esti oportuna ekz. kiam oni ial volas meti la

nombrovorton for de tio, kion ĝi nombras:

• Da ĉevaloj ili havis sepcent tridek ses. Neĥ.7 Pli klara ol: Ĉevalojn ili havis

sepcent tridek ses. Normale oni tamen dirus: Ili havis sepcent tridek ses

ĉevalojn.

§23.1.2

371

Nombroj

Identiga priskribo

Nombraj vortetoj ankaŭ aperas post O-vorto kiel identiga priskribo (§25.2).

Tiam ili ne montras nombron, sed numeron aŭ simile:

• Vidu “Lingvo Internacia” N-ro 2, paĝoj 20-21. OV.218 = ...numero du,

paĝoj dudek ĝis dudek unu. La nombrovortoj rolas kiel identigaj pri-

skriboj de la vortoj numero kaj paĝoj.

• La lingvo internacia Esperanto aperis publike en la fino de la jaro

1887. OV.145 = ...la jaro mil okcent okdek sep. 1887 estas identiga priskribo

de jaro.

• Ni loĝas en ĉambro tricent tridek tri en tiu hotelo.

• La respondo troviĝas sur la paĝo mil ducent ok.

Ofte oni povas anstataŭe uzi A-finaĵan vicordan nombrovorton (§23.4): la

dua numero, la jaro 1887-a, la tricent-tridek-tria ĉambro. Sed povas esti

diferenco inter vicordo kaj numero. Ekz. kvara signifas, ke estis tri aliaj

antaŭe en vicordo, dum numero kvar signifas, ke la afero havas la ciferon 4

kiel iaspecan “nomon”. En ekz. hoteloj ofte mankas numeroj, kaj tial ekz.

ĉambro cent ne nepre estas la centa ĉambro. Kaj se oni staras ĉe la fino de

strato, oni povas diri, ke domo numero unu ne estas la unua domo, sed la

lasta.

Kiam oni uzas ciferojn en esprimoj kiel paĝo 100, la jaro 2010 k.s., oni

povas rigardi la ciferan skribon kiel skriban simpligon de A-finaĵa nombro-

vorto. Tiam oni legas la paĝo 100 kiel la paĝo centa kaj la jaro 2010 kiel la

jaro du-mil-deka. Tiel oni iafoje skribas la tagon de monato en datoj: 1 Majo

= la unua (tago) de Majo. Sed multe pli ofte oni uzas la skribon 1-a de

Majo.

23.1.3. Specialaj uzoj de unu

La baza signifo de unu estas nombra. Tiu uzo estas klarigita ĉi-antaŭe kune

kun la aliaj nombraj vortetoj. Sed unu havas ankaŭ kelkajn specialajn sig-

nifojn kaj uzojn.

Unu por sameco, unikeco

Iafoje unu havas apud la baza nombra signifo la kroman nuancon, ke temas

pri unu sama afero, aŭ ke io estas sola, unika:

• La loĝantoj de unu regno estas samregnanoj, la loĝantoj de unu urbo

estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. FE.37

= La loĝantoj de unu sama regno...

• Unu leĝo kaj unu rajto estu por vi, kaj por la fremdulo, kiu loĝas kun

vi. Nm.15 Ne estu alia leĝo aŭ alia rajto por la fremdulo.

• Li akompanis Ibon hejmen kaj dormis kun li en unu lito. FA4.91 = ...en unu

sama lito.

372

§23.1.3

Nombroj

Unu por individueco

Unu estas ofte uzata antaŭ O-vorto por montri individuecon aŭ identecon:

• Mi neniun nomas, sed ĉi tie troviĝas unu kokino, kiu volas senplumiĝi,

por bele aspekti; se mi estus koko, mi ĝin malestimus. FA3.36 La parolanto

scias, pri kiu kokino temas.

• En unu tago, kiam ŝi estis apud tiu fonto, venis al ŝi malriĉa virino. FE.15

Individueca unu ofte kontrastas al (la) alia:

• Ŝin trafis unu malfeliĉo post la alia. FA3.77

• Unu kokino sidis apud la alia. FA3.36

• Mi nun iradas de strato sur straton, de unu domo al alia kaj mi serĉas.

Pronomeca unu

Unu estas ankaŭ uzata individuece sen posta O-vorto. Ofte oni povas diri, ke

O-vorto estas subkomprenata, sed iafoje aldono de O-vorto nur ĝenus. Tiam

unu estas uzata pronomece:

• Ŝi estis unu el la plej belaj knabinoj, kiujn oni povis trovi. FE.11

• Unu el ili estis juna kaj bela kiel anĝelo. M.202

Tre ofte pronomeca unu estas uzata kontraste al (la) alia aŭ iafoje al (la)

dua:

• Unu babilis, alia kantis. FA2.134

• Ĝojo de unu estas ofte malĝojo de alia. FA4.25

• Unu parolis pri avareco, la alia parolis pri vanteco. FA4.101

• Restis ĉe la patrino du miaj pli junaj fratoj, el kiuj unu lernoservas ĉe

lignaĵisto, kaj la dua vizitas lernejon. M.101

Legu ankaŭ ĉi-poste pri la esprimo unu... la alia.

Unuj

Kiam individueca aŭ pronomeca unu estas uzata pri pluraj individuoj, ĝi

ricevas la finaĵon J:

• En la Adresaro unuj nomoj kaj adresoj estas skribitaj per ortografio

esperanta kaj aliaj per la diversaj ortografioj naciaj. OV.80

• Dum unuj artikoloj alportas al nia afero rondon da novaj amikoj, multaj

aliaj, skribitaj nelerte, tute perdiĝas sen rezultato. OV.93

• El ŝiaj multaj infanoj unuj estas bonaj kaj aliaj estas malbonaj. FE.12

• Unuj [studentoj] kun gaja rideto sur la buŝo, aliaj meditante, aliaj en

vigla interparolado, unuope aŭ duope forlasas la universitatan

korton. M.139

Nuntempe oni ofte uzas iuj anstataŭ individueca aŭ pronomeca unuj,

kvankam principe iuj kaj unuj esprimas iom malsamajn nuancojn.

§23.1.3

373

Nombroj

En ekstremaj okazoj eĉ unikeca unu povas ricevi J-finaĵon:

• Mi [...] alkalkulas min al [...] popolo, kies tuta historia misio konsistas

[...] en la unuigo de la nacioj en la celado al “unu Dio”, t.e. unuj

idealoj por la tuta homaro. L1.106 Ĉiu el la diversaj idealoj estas unika en

sia speco. Tia uzo de unuj nuntempe apenaŭ aperas. Se tiu ĉi ekzemplo

estus verkita hodiaŭ, oni kredeble uzus la samaj idealoj.

Unujn

La formo unu ne povas ricevi la finaĵon N. Tio estas baza regulo, kiu ĉiam

validas, ĉu unu montras nombron, ĉu ĝi montras individuecon, ĉu unikecon:

Oni ne vidis eĉ unu. FA1.118 Unu mi renkontis en Londono, alian en Parizo.

Neniam uzu la formon *unun*.

Sed la formo unuj ja povas ricevi N-finaĵon, ĉar unuj neniam povas esti

nombrovorto. Ĝi ĉiam montras individuecon aŭ unikecon. La formo unujn

estas tamen bezonata nur treege malofte:

• Ĉio disiĝis, unuj objektoj venis en unujn manojn, aliaj en aliajn

manojn. FA2.148

• Unujn mi renkontis en Londono, aliajn en Parizo.

Kelkaj volas, ke unu povu libere ricevi N-finaĵon, kiam ĝi montras individu-

econ, kaj kiam ĝia frazrolo principe postulas N-finaĵon. Kelkaj eĉ eksperi-

mente praktikas tion: *Oni ne vidis eĉ unun.* *Mi trovis nek unun, nek la

alian.* Estas vero, ke la regulo, kiu malpermesas *unun*, sed permesas

unujn, estas stranga el vidpunkto de logiko. Sed ĝi estas tre bona el vid-

punkto de praktika uzado. En la praktiko la nombra, unikeca kaj individueca

uzoj de unu ne estas rigore distingeblaj. Estas multaj limokazoj, kaj tial la

simpla regulo, ke unu neniam havu N-finaĵon, estas tre praktika. Oni ne

bezonas cerbumi ĉiufoje, ĉu unu montras nombron, unikecon aŭ individu-

econ. Unuj tamen ĉiam montras individuecon aŭ unikecon, kaj tial ne estas

problemo uzi post ĝi N-finaĵon, se la frazrolo tion postulas. Uzado de

*unun* kaŭzus nur konfuzon sen alporti multe da praktika utilo.

Duondifina artikolo

Individueca unu povas montri, ke afero estas konata al la parolanto, sed ne

al la aŭskultanto. Tiel estas en kelkaj el la ĉi-antaŭaj ekzemploj. Tiam temas

pri duondifina unu, kiu estas speco de difinilo (§9.2).

374

§23.1.3

Nombroj

Unu, iu kaj certa

Ofte oni legas, ke individueca unu estas egala al iu. Tio ne estas vera.

Ambaŭ estas individuecaj vortoj, sed ili montras malsamajn nuancojn.

Individueca unu montras, ke la parolanto bone scias, pri kiu individuo li

parolas (dum la aŭskultanto kredeble ne scias). Iu montras, ke la identeco de

la priparolata individuo estas nekonata aŭ neklara, aŭ ke la identeco ne estas

grava:

• Loĝas ĉi tie unu el viaj amikoj. La parolanto scias, kiu el la amikoj ĉi tie

loĝas.

• Loĝas ĉi tie iu el viaj amikoj. La parolanto (verŝajne) ne scias, kiu el la

amikoj loĝas ĉi tie.

Ofte oni povas uzi iu anstataŭ unu, kiam ne estas grave montri, ĉu la

individuo estas konata al la parolanto. Sed unu estas pli preciza. Ĝi montras,

ke la parolanto ja scias la identecon.

Certa havas interalie signifon similan al individueca unu, sed certa estas pli

forta. Ĝi emfaze montras, ke io estas certe konata al la parolanto (sed

verŝajne ne al la aŭskultanto): En certaj okazoj multe da saĝo estas pli mal-

bona, ol se oni ĝin tute ne havus. Rz.9 La esperantismo estas forte ligita kun

certa interna ideo. OV.377 Hieraŭ vizitis min certa sinjorino Schmidt.

Evitado de unu

La multspeca uzo de unu ŝajnas stranga al iuj, interalie ĉar lernolibroj mal-

ofte klarigas ĝin. Tial multaj preferas uzi unu nur en pure nombra rolo, kaj

preferas por la aliaj signifoj la vortojn iu(j), kelka(j) kaj certa(j). Tio estas

malriĉigo de la lingvo, ĉar ĉiuj ĉi vortoj esprimas malsamajn nuancojn, kaj

ĉiuj tiuj nuancoj estas utilaj.

Unu... la alia

Pronomeca unu estas parto de la esprimo unu... (la) alia, per kiu oni montras

reciprokecon. Unu... (la) alia reprezentas tutan mallongigitan frazon. Unu

normale estas subjekto en la plena frazo, kaj (la) alia estas objekto aŭ havas

alian nesubjektan rolon:

• Tiuj gejunuloj amas unu la alian. → Tiuj gejunuloj amas. Unu amas la

alian. Ĉiu el ili amas ĉiun alian el ili.

• Ili donis florojn unu al alia. → Ili donis florojn. Unu donis florojn al

alia. Ĉiu el ili donis florojn al ĉiu alia el ili.

• Li kunigis kvin tapiŝojn unu kun la alia. Er.36 Li kunigis unu tapiŝon kun

la alia.

Oni povas preskaŭ ĉiam uzi unu... (la) alia sen J-finaĵoj. Laŭbezone oni

tamen povas aldoni J-finaĵon al alia kaj ankaŭ al unu depende de la celita

senco: La junaj knabinoj kaj junuloj ĉe la lageto babilas unuj kun la

aliaj. FA4.92 Unuj el ili babilas kun aliaj el ili. Iafoje oni devas uzi la formon

§23.1.3

375

Nombroj

unujn: La registaroj ĵetas la homojn unujn kontraŭ la aliajn. = La regist-

aroj ĵetas unujn homojn kontraŭ la aliajn homojn.

Alternativoj al unu... la alia

Anstataŭ unu... la alia oni povas kelkfoje uzi la vorton reciproke kune kun si

aŭ alia pronomo:

• La knabino kaj la knabo kisis sin reciproke. FA2.80 = La knabino kaj la

knabo kisis unu la alian.

• Ĉiuj sin reciproke komprenas. = Ĉiuj komprenas unu la alian.

• Ili reciproke turnas al si la dorson. = Ili turnas la dorson unu al la alia.

• Ni donis al ni reciproke la manojn. FA3.77

Oni ankaŭ povas uzi reciproke kune kun unu... la alia por emfazi la re-

ciprokecon: Vi ne estas reciproke egalaj unu al la alia en la regiono de la

spirito. FA3.76

Oni povas ankaŭ uzi inter prefiksece ĉe verbo, ofte kune kun si aŭ alia pro-

nomo, aŭ la esprimon inter si ( inter ni, inter vi), kiu ĉiam signifas unu kun la

alia aŭ simile:

• Ili sin interakuzas. = Ili akuzas unu la alian.

• Ili interparolas. = Ili parolas unu kun la alia.

• En la interkona vespero la kongresanoj interkonatiĝas. = ...la kongres-

anoj ekkonas unu la alian.

• Ili estis tre amikaj inter si. BV.58 = Ili estas tre amikaj unu al la alia.

• “Lingvo Internacia” kaj “lingvo tutmonda” estas du tute malsamaj

objektoj, kiujn miksi inter si oni neniel devas. FK.259 = ...miksi unu kun la

alia...

• Ni devas interparoli. Ni devas paroli inter ni. = Ni devas paroli unu kun

la alia.

• Vi devas bone rilati inter vi. = Vi devas bone rilati unu kun la alia.

• Ni reciproke dividos inter ni malĝojon kaj ĝojon. FA3.18 = Ni dividos mal-

ĝojon kaj ĝojon unu kun la alia. Ĉi tie reciproke emfazas la reciprok-

econ.

Oni neniam uzu la pronomon si kune kun unu... la alia. Ne diru: *Ili amas

sin unu la alian.* Diru simple: Ili amas unu la alian.

En la esprimo inter si (§11.6.3) ne ĉiam validas la normalaj reguloj por si.

Iafoje la pronomo si sola montras reciprokecon, sed tio eblas nur kiam la

kunteksto ne lasas dubon pri la senco: Ili sin kisas! Rz.79 = Ili kisas unu la

alian! / Sinjoroj sin batas, servantoj vundojn ricevas. PE.2330 = Sinjoroj batas

unu la alian...

Iafoje, kiam la kunteksto klare komprenigas, ke temas pri reciproka ago, oni

ne bezonas aparte montri tion: Ili parolis. = Ili parolis unu kun la alia. / La

376

§23.1.3

Nombroj

knabino kaj la knabo kisas. = ...kisas unu la alian. / Vi devas bone rilati.

= ...rilati inter vi.

23.2. O-vortaj nombrovortoj

Aliaj nombrovortoj ol la nombraj vortetoj (§23.1) estas radikvortoj, kiuj

bezonas finaĵon. Baze ili estas uzataj kun O-finaĵo.

ON-vortoj

Nombrovortoj kun la sufikso ON (§38.2.27) montras partajn nombrojn.

• duono = 1/2

• triono = 1/3

• dekono = 1/10

• dekduono = 1/12

• centono = 1/100

• milono = 1/1000

• Duono, triono kaj sesono faras unuonon. 1/2 + 1/3 + 1/6 = 1. Unuono

estas tamen tre malofta vorto. Ĉi tie eblus simple uzi unu.

Ĉe iaj onoj povas estiĝi konfuzo, se oni ne elparolas tre klare.

• 200/1000 = ducent milonoj

• 2/100000 = du centmilonoj

Necesas en tiaj okazoj elparoli kun klaraj paŭzetoj inter la vortoj por eviti

miskomprenojn.

Grandegaj nombroj

miliono

1.000.000 (ses nuloj)

miliardo

1.000.000.000 (= naŭ nuloj)

biliono

1.000.000.000.000 (= dek du nuloj)

triliono

1.000.000.000.000.000.000 (= dek ok nuloj)

Tre malofte uzataj estas kvadriliono (24 nuloj), kvintiliono (30 nuloj),

sekstiliono° (36 nuloj), septiliono° (42 nuloj), oktiliono° (48 nuloj), nonil-

iono° (54 nuloj) kaj deciliono° (60 nuloj).

Noto: Nuraj kuriozaĵoj estas la jenaj apenaŭ uzataj nombrovortoj: undeciliono° (66 nuloj), duo-

deciliono° (72 nuloj), tredeciliono° (78 nuloj), kvatuordeciliono° (84 nuloj), kvindeciliono° (90

nuloj), seksdeciliono° (96 nuloj), septendeciliono° (102 nuloj), oktodeciliono° (108 nuloj), nov-

emdeciliono° (114 nuloj), vigintiliono° (120 nuloj) kaj centiliono° (600 nuloj). Vortoj kiel *bil-

iardo*°, *triliardo*°, *kvadriliardo*° k.t.p. tute ne ekzistas en Esperanto (same kiel en plej multaj

naciaj lingvoj).

La valoroj de la vortoj biliono, triliono k.t.p. montrataj ĉi-antaŭe sekvas la

tiel nomatan “longan skalon”, kiun uzas la plimulto de tiuj lingvoj, kiuj

entute uzas tiaformajn nombrovortojn. Sed kelkaj lingvoj, interalie la Angla

kaj la Rusa, donas tute aliajn valorojn al siaj similformaj nombrovortoj

§23.2

377

Nombroj

uzante la tiel nomatan “mallongan skalon”. La Esperantaj vortoj tamen

sekvu la plimulton de la lingvoj, kaj havu nur la ĉi-antaŭe montritajn sig-

nifojn (kiuj estas la originaj valoroj por tiaj vortoj). PIV donas (ekde la jaro

2002) definitivajn longskalajn signifojn por ĉiuj tiaj nombrovortoj.

Vidu ankaŭ la neoficialajn sufiksojn ILION (§39.1.16) kaj ILIARD

(§39.1.17). Legu ankaŭ pri prefiksoj de mezurunuoj en §39.3.

Nulo

La O-vorto nulo estas nomo de la cifero 0: Unu miliono estas skribata per

unuo kaj ses nuloj. Ĝi povas ankaŭ esti uzata sen finaĵo: nul (§23.1.1).

J-finaĵo kaj N-finaĵo

O-vortaj nombrovortoj ricevas la finaĵojn J kaj N laŭ la samaj reguloj kiel

aliaj O-vortoj:

• Kiam vi havos rikolton, vi donos kvinonon al Faraono. Gn.47

• El multaj milonoj fariĝas milionoj. PE.467

• Mi ricevis dudek kvin centonojn.

• Ŝi havas pli ol dek milionojn.

• La malprofito atingis sumon de kvardek sep miliardoj.

• Ŝi vidis pli ol dek milionojn.

• Post la sumo ŝi alskribis tri nulojn.

Da

O-vortaj nombrovortoj ne povas rekte priskribi O-vorton. Oni devas antaŭ la

kalkulata afero meti rolvorteton. Normale oni uzas da (§12.3.3.1), sed ankaŭ

ekz. de (§12.3.2.3) kaj el (§12.3.5.2) povas aperi. En tiaj konstruoj la

nombrovorto estas ĉefvorto kaj la kalkulata afero estas priskribo de ĝi:

• Tiu ĉi urbo havas milionon da

loĝ antoj. FE.14

• Li havas du miliardojn da

dol aroj.

• Ŝi vidis pli ol dek milionojn da homoj.

Kiam oni skribas tiajn nombrajn esprimojn cifere, oni ofte forlasas la vort-

eton da en la skribo: 2 00

  0 000 0

  00 jaroj. Kiam oni tion laŭtlegas, oni tamen

devas eldiri da: du miliardoj da jaroj. Aparte atentu, se la esprimo rolas kiel

rekta objekto: Ili pagis 30 0

  00 00

  0 enoj. = Ili pagis tridek milionojn da

enoj. Kiam oni elparolas la cifere skribitan nombron, oni devas elparoli N-

finaĵon, ĉar la nombro 30 00

  0 0

  00 rolas kiel rekta objekto. La vorto enoj

tamen ne havu N-finaĵon, ĉar antaŭ ĝi staras la rolvorteto da, kiun oni tamen

elektis ne skribi. Por eviti konfuzon estas pli bone ĉiam skribi da en tiaj

okazoj: 2 000

00

  0 000 da jaroj, 30 00

  0 0

  00 da enoj.

Ankaŭ ON-vorto kun O-finaĵo bezonas helpan rolvorteton:

• Unu tago estas tricent-sesdek-kvinono aŭ tricent-sesdek-sesono de

jaro. FE.14

378

§23.2

Nombroj

Nombraj vortetoj kun O-finaĵo

Ankaŭ nombraj vortetoj povas fariĝi O-vortoj. Tiaj O-vortoj montras ian

aferon kun rilato al la nombro, aŭ grupon kun tiom da aferoj. Antaŭ O-finaĵo

oni ĉiam kunskribas plurvortan nombrovorton. Por klareco oni povas uzi

dividostrekojn, kie origine estis spacetoj:

• unu → unuo = la cifero 1, baza kalkulelemento, elementa kvanto (ekz.

metro, kilogramo, ampero k.t.p.)

• du → duo = la cifero 2, paro, duopo

• dek du → dek-duo aŭ dekduo = la nombro 12, grupo de 12 aferoj

• dudek tri → dudek-trio aŭ dudektrio = la nombro 23, grupo de 23 aferoj

• kvarcent → kvarcento

• du mil kvincent → du-mil-kvincento (prefere ne dumilkvincento)

• Li iris kaj stariĝis al la ekzameno kaj alportis hejmen jam ne “duon”

sed “kvaron” kaj “kvinon”. Gm.56 Temas pri sistemo de lernejaj notoj.

Kvaro = “bone”, kvino = “bonege”.

Ankaŭ ĉi tiaj O-vortoj bezonas da por mezuri ion:

• Mi aĉetis dekon da ovoj. FE.32

• Mi aĉetis dekduon (aŭ dek-duon) da

kul eroj kaj du dekduojn da

forkoj. FE.14

• Mi havas centon da pomoj. FE.14

Malnova uzo

En la plej unua tempo oni uzis O-vortajn nombrovortojn kiel rektajn pri-

skribojn sen da. Tio ne plu estas ebla: Mi, subskribita, promesas ellerni la

proponitan de d-ro Esperanto lingvon internacian, se estos montrita, ke dek

milionoj pe

r sonoj donis publike tian saman promeson. UL Nun necesas diri

dek milionoj da personoj. Ankaŭ kiom kaj tiom komence uziĝis en tia mani-

ero: §24.4.

23.3. Miksitaj nombroj

Kiam oni miksas nombrajn vortetojn (§23.1) kaj O-vortajn nombrovortojn

(§23.2) en unu nombro, iliaj malsamaj reguloj kolizias. Nombraj vortetoj

volas esti rektaj priskriboj de ĉefvorto, dum O-vortaj nombrovortoj mem

estas ĉefvortoj kun da-esprimo post si. Necesas iel elturniĝi:

• Kvar metroj da tiu ĉi ŝtofo kostas naŭ frankojn; tial du metroj kostas

kvar kaj duonon frankojn (aŭ da frankoj). FE.14 Nuntempe oni preferas

uzi ON-vorton kun A-finaĵo en ĉi tiaj okazoj: kvar kaj duonan frankojn.

• Tie loĝas 1.000.000 da homoj. = ...unu miliono da homoj. Tie loĝas

500.000 homoj. = ...kvincent mil homoj. Tie loĝas 1.500.000 (da) homoj.

= Tie loĝas unu miliono (kaj) kvincent mil (da) homoj. Oni ankaŭ povas

§23.3

379

Nombroj

diri: ...unu kaj duona milionoj da homoj. Aŭ: ...unu komo kvin milionoj

da homoj.

• Mi havas unu milionon da eŭroj. Se mi ricevos ankoraŭ unu eŭron, mi

havos unu milionon unu da eŭroj. Aŭ: ... unu milionon (da eŭroj) kaj

unu eŭron. . Sed prefere ne *...unu milionon unu eŭrojn*, ĉar tio estus

gramatike tre stranga kun du malsamspecaj objektoj. Estas tre nekutime

uzi da kune kun nombra vorteto ( unu da eŭroj), sed tio estas tamen

akceptebla en tiaj ĉi okazoj.

• Li havas 10.300.978 $. = Li havas dek milionojn tricent mil naŭcent

sepdek ok da dolaroj. Aŭ: Li havas dek milionojn (da dolaroj) kaj

tricent mil naŭcent sepdek ok dolarojn.

Noto: Ofte aperas la ideo transformi nombrovortojn kiel miliono kaj miliardo en nombrajn vort-

etojn (sen O-finaĵo): *milion*, *miliard*, *bilion* k.t.p. Tio estus tro drasta ŝanĝo de la lingvo (kaj

*miliard* estus tre malfacile elparolebla). Leviĝus ankaŭ la demando, kiel akcenti la novajn

vortojn. Ĉu oni diru *milíon* (laŭ la normala akcentoregulo), aŭ *milión* (kontraŭ la regulo)? Oni

rimarku, ke *milíon* konfuziĝus kun la vorto milio + N-finaĵo. Se oni uzas apostrofon, milión’, la

vorto restas O-vorto, kaj oni tamen devas uzi da (kaj iafoje J kaj N). Aliaj proponis *miljon*,

*miljard*, *biljon* k.t.p., kiuj havus akcenton je “i”.

23.4. A-vortaj nombrovortoj

Nombraj vortetoj kun A-finaĵo

Se oni aldonas la finaĵon A al nombra vorteto, oni kreas A-vorton, kiu

montras pozicion en vicordo. Ordinara A-vorto povas havi diversajn sig-

nifojn (§37.2.2) laŭ la kunteksto, sed nombra vorteto kun A-finaĵo ĉiam

montras vicordon:

• unua = en pozicio numero unu en vicordo (havanta neniun antaŭ si)

• dua = en pozicio numero du en vicordo (havanta unu antaŭ si)

• tria = en pozicio numero tri en vicordo (havanta du antaŭ si)

• kvara = en pozicio numero kvar en vicordo (havanta tri antaŭ si)

• deka = en pozicio numero dek en vicordo (havanta naŭ antaŭ si)

Vicordaj nombrovortoj ricevas J-finaĵon kaj N-finaĵon same kiel ordinaraj

A-vortoj:

• La sepan tagon de la semajno Dio elektis, ke ĝi estu pli sankta, ol la ses

unuaj tagoj. FE.12

Se oni aldonas A-finaĵon al plurvorta nombro, oni povas kunmeti la tuton en

unu vorton, sed oni ankaŭ povas lasi la apartajn vortojn. Ĉiuokaze oni metas

A-finaĵon nur laste. Se oni kunmetas, oni povas skribi dividostrekojn por

klareco. Tiam oni metu la strekojn tie, kie estas spacetoj en la origina plur-

vorta nombro:

• Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto. FE.12 = ...dudek-sepa... (aŭ

...dudeksepa... )

• Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro

mil sepcent tridek dua. FE.12 = ...dudek-duan... mil-sepcent-tridek-dua.

380

§23.4

Nombroj

Anstataŭ dudek-duan oni povas skribi ankaŭ dudekduan, sed anstataŭ

mil-sepcent-tridek-dua oni ne skribu *milsepcenttridekdua*, ĉar tio estas

tro malklara.

• Januaro estas la unua monato de la jaro, Aprilo estas la kvara, Nov-

embro estas la dek-unua, Decembro estas la dek-dua. FE.12 = ...dek

unua... dek dua.

• La dudeka (tago) de Februaro estas la kvindek-unua tago de la

jaro. FE.12 = ...kvindek unua...

• Tio okazis en la kvindekaj jaroj. = ...iam en la jaroj de 1950 ĝis 1959 in-

kluzive.

• Ŝi estas la dua plej bona en nia klaso, kaj mi estas la tria. Nur unu estas

pli bona ol ni.

Iuj opinias, ke kunmetado estas deviga, kiam oni aldonas A-finaĵon, sed la

Fundamento uzas ambaŭ skribmanierojn. Kunmetado kun dividostrekoj

povas esti pli klara (eble ankaŭ pli logika), sed la elekto estas libera.

Kun O-finaĵo (§23.2), kaj kun la sufiksoj OBL, ON kaj OP (§38.2.26) oni

ĉiam devas kunskribi ĉi tiajn nombrojn.

Kiam oni uzas vicordan esprimon apud nombra vorteto, oni metu la

vicordan esprimon unue por klareco:

• Tio okazis iam en la unuaj dek tagoj. Se oni dirus la dek unuaj tagoj

estus risko, ke oni komprenus dek kiel parton de la vicorda esprimo, do

kiel la dek-unuaj tagoj.

ON-vortoj kun A-finaĵo

ON-vortoj kun A-finaĵo estas ordinaraj A-vortoj.

• duona = havanta nur duonon de sia plena grandeco

• triona = havanta nur trionon de sia plena grandeco

• centona = havanta nur centonon de sia plena grandeco

• Ĝi estas longa je duona metro. Ĝia longo estas 50 centimetroj.

• Kvaronan horon li restis. Li restis dek kvin minutojn.

Grandegaj nombroj kun A-finaĵo

Ankaŭ nombrovortoj kiel miliono, miliardo, biliono k.t.p. (§23.2) povas

ricevi A-finaĵon. Tiaj A-vortoj povas havi diversajn signifojn laŭ la kun-

teksto:

• Ĉiu el vi eble sekvas kun intereso la malfacilan bataladon en la granda

multemiliona lando. OV.369 = ...lando kun multaj milionoj da loĝantoj.

• Por duonmiliona armeo oni bezonas almenaŭ cent kvindek regimentojn.

= Por armeo kun duona miliono da soldatoj...

• Pro la rapida inflacio aperis centbilionaj monbiletoj. = ...monbiletoj kun

la valoro cent bilionoj.

§23.4

381

Nombroj

• Nia miliona kliento ricevos specialan donacon. Vicorda signifo.

Nula

Nulo (§23.1.1) origine estis ordinara O-vorto. Tial nula estas ordinara A-

vorto, kiu povas esti uzata kun diversaj signifoj laŭ la kunteksto. Plej ofte la

signifo estas “neekzistanta”, “senvalora” aŭ “nevalida”:

• Bruo potenca, nula esenco. PE.203

• La rezulto estis nula.

• Tio okazis je la nula horo kaj tridek minutoj. Vicorda signifo.

Miksitaj nombroj kun A-finaĵo

Vicordaj A-vortoj el miksitaj nombroj (§23.3) estas teorie eblaj, sed apenaŭ

rekomendindaj: *nia du-milion-unua kliento*. Oni uzu prefere esprimojn

kun numero: nia kliento numero du milionoj unu.

23.5. E-vortaj nombrovortoj

Nombraj vortetoj kun E-finaĵo havas la samajn vicordajn signifojn kaj la

samajn skriboregulojn kiel la respondaj A-formoj (§23.4):

• unue = en la unua pozicio

• due = en la dua pozicio

• dek-due, dek due = en la 12-a pozicio

• naŭcent-naŭdek-naŭe = en la 999-a pozicio

• Unue mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi; due mi dankas

vin por la prunto; trie mi petas vin ankaŭ poste prunti al mi, kiam mi

bezonos monon. FE.14

• Kiu venis unue, muelas pli frue. PE.1121

Aliaj nombrovortoj kun E-finaĵo

Se oni uzas E-finaĵon ĉe nombrovorto, kiu baze estas O-vorto (§23.2), oni

ricevas ordinaran E-vorton (§6), kiu povas esti uzata kun diversaj signifoj

laŭ la kunteksto. En la praktiko preskaŭ nur ON-vortoj estas uzataj tiamani-

ere:

• Ĝi estas trione el plasto, trione el ligno, kaj trione el metalo.

• Tiu monto estas eĉ ne centone tiel alta kiel Ĉomolungmo. = La alteco de

tiu monto estas eĉ ne unu centono de la alteco de Ĉomolungmo

(= Everesto).

• Iele, iome, duone malbone. PE.747

382

§23.5

Nombroj

23.6. Nuanciloj de nombraj kaj kvantaj vortoj

Rolvortetoj kiel nuanciloj de nombro aŭ kvanto

La rolvortetoj ĉirkaŭ (§12.3.4.4), de (§12.3.2), ĝis (§12.3.5.3), inter

(§12.3.4.7), sub (§12.3.4.11), super (§12.3.4.12) kaj po (§12.3.6.8) povas

uziĝi kun nombraj aŭ kvantaj vortoj por ilin nuanci en diversaj manieroj:

• Restas ĉirkaŭ dek personoj. Rz.43 = Restas proksimume dek personoj.

• Ĝis ducent homoj povas eniri. = Maksimume ducent homoj povas eniri.

• Ili kostas de kvin ĝis dek eŭrojn. = Ili kostas minimume kvin kaj maksim-

ume dek eŭrojn.

• Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. = Mi vidis minimume cent kaj

maksimume ducent homojn.

• Aranĝu ilin en du vicoj, po ses en vico. Lv.24 = Aranĝu ilin en du vicoj, ses

en ĉiu vico.

• La temperaturo estis sub nul. = La temperaturo estis malpli alta ol nul

gradoj.

• Li havas super mil eŭrojn. = Li havas pli ol mil eŭrojn.

Super kaj sub estas en la praktiko tre malofte uzataj kiel nuancilo de nombro

aŭ kvanto. Ili estas menciitaj ĉi tie nur por kompleteco. Normale oni uzas pli

ol kaj malpli ol respektive.

En ĉi tiaj frazoj la rolvortetoj neniel koncernas eventualan postan O-vorton,

sed havas sencon nur por la nombro. Se oni forprenas la nombrovorton,

ankaŭ la nuancilo devas malaperi, ĉar ĝi ne plu havas sencon:

• Restas ĉirkaŭ dek personoj. Rz.43 → Restas personoj. ( *Restas ĉirkaŭ per-

sonoj* ne havas sencon.)

• Mi vidis inter cent kaj ducent homojn. → Mi vidis homojn. ( *Mi vidis

inter homojn* ne havas sencon.)

Oni vidas, ke tiuj ĉi rolvortetoj ne montras frazrolon, kiam ili nuancas

nombron aŭ kvanton. Ili ne estas rolmontriloj, sed havas ian E-vortecan

rolon. Ĉirkaŭ, de, ĝis, super kaj sub estas eĉ interŝanĝeblaj kun E-vorto aŭ

esprimo kun E-vorteca vorteto: ĉirkaŭ = proksimume, de = minimume, ĝis

= maksimume, super = pli ol, sub = malpli ol.

Nuanciloj antaŭ subjekto

Tiaj ĉi nuanciloj povas aperi antaŭ subjekto:

• Supre sur latoj kaj stangoj sidis ĉirkaŭ cent kolomboj. FA2.68 Ĉirkaŭ cent

kolomboj estas subjekto de sidis. Subjekto ne havu rolmontrilon. Ĉirkaŭ

do ne montras frazrolon ĉi tie. Ĝi rilatas nur al la nombro.

• El ĉiuj rampaĵoj de la tero laŭ iliaj specoj, po paro el ĉiuj eniru kun

vi. Gn.6 Subjekto de eniru estas po paro. Po do ne povas esti rolmontrilo ĉi

tie, ĉar subjekto estu sen rolmontrilo.

§23.6

383

Nombroj

Nuanciloj kune kun veraj rolmontriloj

Nombrovortaj nuanciloj povas aperi kune kun veraj rolmontriloj, kiuj

montras la frazrolon de la tuta esprimo:

• Ĝi estis virino, kiu povis havi la aĝon de ĉirkaŭ sesdek jaroj. M.22 Ĉirkaŭ

koncernas nur la nombron sesdek. De montras la frazrolon de la tuta

esprimo ĉirkaŭ sesdek jaroj.

• Nenie en la ĉirkaŭ cent jaroj la loko estis pli ŝanĝita, ol en unu mal-

granda frukta ĝardeno. BV.7 La tempa komplemento havas la rolvorteton

en. Ĉirkaŭ estas nura nuancilo de la nombro cent.

• Li havas aĝon de ĉirkaŭ 50 jaroj. La tuta esprimo de ĉirkaŭ 50 jaroj

estas priskribo de la vorto aĝon. La rolvorteto de ligas la priskribon al

ĝia ĉefvorto. Ĉirkaŭ nur nuancas la nombron.

• Ili povas kuŝi ok ĝis naŭ jarojn. H.150 La frazparto ok ĝis naŭ jarojn estas

tempodaŭra komplemento, kiu devas havi ian rolmontrilon. Ĉi tie ĝi

havas N-finaĵon. Ĝis nur nuancas la nombrojn.

• Estis tiel malvarme, ke ili devis kuŝi sub po tri kovriloj. La frazparto sub

po tri kovriloj estas loka sub-komplemento. Po nur estas nuancilo de tri.

• Li havas ĉirkaŭ mil eŭrojn. La objekto ĉirkaŭ mil eŭrojn bezonas la fin-

aĵon N. Ĉirkaŭ nur nuancas la nombron mil.

Neunueca uzo

Se oni opinias, ke tiaj ĉi nuanciloj ne estas rolmontriloj, tiam oni ja uzas N

kaj aliajn rolmontrilojn kune kun ili, kiam tio estas bezonata. La ĉi-antaŭaj

klarigoj estas verkitaj laŭ tia opinio. Sed se oni tamen opinias, ke ili estas

veraj rolmontriloj, tiam oni neniam uzas la finaĵon N kune kun ili, kaj ankaŭ

forlasas diversajn aliajn rolmontrilojn.

Zamenhof hezitis pri la afero. Li iafoje uzis tiajn ĉi nuancilojn kiel verajn

rolmontrilojn forlasante la finaĵon N ekz. ĉe objektoj. Alifoje li uzis ilin laŭ

la ĉi-antaŭaj klarigoj. La nuancilon ĉirkaŭ li uzis en ambaŭ manieroj. La

nuancilon po li uzis normale nur kiel rolmontrilon, sed li skribis, ke ankaŭ

uzado kun N estas bona ( Lingvaj Respondoj p. 107). Li eĉ mem uzis po en

tia maniero almenaŭ unu fojon. La aliajn nuancilojn Zamenhof uzis tiel mal-

ofte, ke estas malfacile diri, kiajn regulojn li sekvis. Unueca principo por

ĉiuj ĉi nuanciloj ne estas do trovebla ĉe Zamenhof:

• Ŝi sidis tie ĉirkaŭ dek minutoj. M.180 La tempodaŭra komplemento ne

havas alian rolmontrilon ol ĉirkaŭ.

• La sola presado de nia gazeto kostas ĉirkaŭ 500 rublojn ĉiujare. OV.126 La

kosta komplemento havas la rolfinaĵon N. Ĉirkaŭ estas do nur nuancilo

de nombro ĉi tie.

• Li povas veni nur sufiĉe malfrue – ĉirkaŭ horo antaŭ noktomezo. BV.52

Ĉirkaŭ rilatas al subkomprenita unu, sed ĝi estas ĉi tie ankaŭ la sola rol-

montrilo de horo.

384

§23.6

Nombroj

• Ekzistas ankaŭ [...] lernolibroj, kiuj [...] kostas de 15 ĝis 50 centimoj por

ekzemplero. OV.163 La kosta komplemento ne havas N-finaĵon.

• Al ĉiu el la infanoj mi donis po tri pomoj. FE.14 La objekto tri pomoj ne

havas N-finaĵon. Po estas do iel rolmontrilo de objekto ĉi tie.

• Al ĉiu el la laborantoj li donis po kvin dolarojn. DL.18

• Mi fumadis cigaredojn po dudek kvin rubloj por cento. Rz.60 Normale oni

uzas por en ĉi tiaj esprimoj, ĉar temas pri prezo, sed ĉi tie po transprenis

ankaŭ la rolon de por.

• Jen estas la fajrofero, kiun vi devas alportadi al la Eternulo: [alportu]

ŝafidojn jaraĝajn sendifektajn po du en ĉiu tago, kiel konstantan brulof-

eron. NmZ.28 En tiu ĉi ekzemplo Zamenhof ja uzis N-finaĵon kune kun po,

kvankam li normale ne faris tion. Oni povas diri, ke po du estas aparta

komplemento ĉi tie.

Nuntempe oni kutime uzas ĉiujn ĉi vortetojn nur kiel nuancilojn en tiaj

esprimoj, do ne kiel rolmontrilojn – escepte de po. Pri po la lingvouzo

varias. Iuj sekvas la Zamenhofan (kaj Fundamentan) modelon, aliaj sekvas

la samajn regulojn kiel por ekz. ĉirkaŭ.

Konkludo

Por ĉirkaŭ, de kaj ĝis la afero ŝajnas klara. Kiam ili estas nuanciloj de

nombro aŭ kvanto, ili ne estu rigardataj kiel rolvortetoj. Se la tuta frazparto

bezonas rolmontrilon (N aŭ rolvorteton), oni uzu tian.

Pri po oni tamen povas agi laŭplaĉe. Pro la Zamenhofa kaj Fundamenta uzo

restas ĉiam regule uzi po kiel rolmontrilon de la posta esprimo. Oni do

povas ĉiam forlasi N post po. Tio iafoje povas esti konfuzokrea (ekz. kiam

mankas N-finaĵo ĉe objekto). Alifoje tio estas eleganta. Oni povas ankaŭ

ĉiam uzi po kiel nuran nuancilon almetante ĉiam la bezonatajn rolmontr-

ilojn. Tio estas tre klara, sed iafoje povas esti iom peza. Apenaŭ havas

sencon disputi pri tio, kiu el la du uzoj estas preferinda. Praktike ambaŭ

bone funkcias.

Ĉe tiaj esprimoj de prezo, en kiuj oni normale uzus por, la Zamenhofa uzado

de sola po estas rekomendinda: Ili vendas terpomojn po dudek spesoj por

kilogramo. Estus nenecese peze diri por po dudek spesoj.

Noto: Laŭ PAG oni ankaŭ povas uzi po prefiksece ĉe nombrovortoj: *po-du*, *pocent*. Tio estus

komplete erara, kaj estas nepre evitenda. Se oni tiel uzus po, oni devus same uzi ĉirkaŭ kaj aliajn

nuancilojn de nombro: *ĉirkaŭ-du*, *ĝis-cent* k.t.p.

Pli ol, malpli ol

Nombra aŭ kvanta esprimo povas havi pli ol aŭ malpli ol kiel nuancilon:

• Ĝi estos konstruata pli ol tri jarojn. FE.25 Pli ol tri = “nombro kiu superas

tri”.

• Vi devas kuri pli ol cent mejlojn. FA2.71

• Ĉiu ligorajta grupo esperantista sendas al la Kongreso siajn delegitojn,

kiuj devas havi la aĝon de ne malpli ol 21 jaroj. L1.133

§23.6

385

Nombroj

• Malpli ol duonon da horo oni bezonis por transveturi la golfon. FA4.180

• Tio estis terura turmento, sed ĝi daŭris ne pli ol sekundon. M.183

• Tiam oni vidas pli ol milon da strangaj bestetoj, kiujn oni ordinare

neniam vidas en la akvo FA2.150

Pli ol aŭ malpli ol rolas simile kiel nuancilo ankaŭ antaŭ nenombraj kaj

nekvantaj esprimoj (§20.1.2).

23.7. Matematikaj esprimoj

Formulo

Elparolo

2 + 2 = 4

Du kaj du faras kvar. / Du plus du estas kvar.

10 − 3 = 7

Dek minus tri faras sep.

22 × 6 = 132

Dudek du multiplikite per ses faras cent tridek du. /

Dudekduoble ses estas cent tridek du. / Dudek du oble ses

egalas al cent tridek du.

7:2 = 3,5

Sep dividite per du faras tri komo kvin.

46,987

kvardek ses komo naŭ ok sep (ne *...komo naŭcent okdek

sep*)

10² = 100

La dua potenco de dek estas cent. / Dek kvadrate estas

cent.

5³ = 125

La tria potenco de kvin estas cent dudek kvin. / Kvin kube

estas cent dudek kvin.

• Kvin kaj sep faras dek du. FE.12

• Dek kaj dek faras dudek. FE.12

• Kvar kaj dek ok faras dudek du. FE.12

• Tridek kaj kvardek kvin faras sepdek kvin. FE.12

• Kvinoble sep estas tridek kvin. FE.14

Egalsignon (=) oni povas elparoli kiel faras aŭ estas aŭ egalas (al), pli-

malpli laŭplaĉe: du kaj du faras kvar, dek minus tri estas sep, du oble du

egalas (al) kvar. Faras estas uzata en la Fundamento, sed estas aŭ egalas

(al) estas hodiaŭ pli oftaj.

Ne uzu punkton anstataŭ komo ĉe decimaloj. Punkto estas uzata kiel de-

cimala signo nur en kelkaj landoj. Esperanto, same kiel plej multaj landoj

kaj lingvoj, uzas decimalan komon.

Legu pli pri la vortetoj plus kaj minus en §16.4.

386

§23.7

Nombroj

Faka lingvaĵo

La ĉi-antaŭaj manieroj elparoli matematikajn esprimojn estas uzataj en

ordinara lingvaĵo. Matematikistoj povas bezoni pli mallongajn esprimojn.

Diversaj uzoj kaj proponoj ekzistas, sed la speciala faka matematika lingvaĵo

ankoraŭ ne estas unueca.

Diversaj mezuroj

Formulo

Elparolo

9403,5 km

naŭ mil kvarcent tri komo kvin kilometroj / naŭ mil

kvarcent tri kaj duona kilometroj

8,6 kg

ok komo ses kilogramoj / ok kilogramoj (kaj) sescent

gramoj

+37,7°

(plus) tridek sep komo sep gradoj / tridek sep komo sep

gradoj super nulo

49,75 USD

kvardek naŭ komo sep kvin (Usonaj) dolaroj / kvardek

naŭ (Usonaj) dolaroj (kaj) sepdek kvin cendoj

210 × 297 mm

ducent dek (milimetroj) oble ducent naŭdek sep mili-

(formato A4)

metroj

Vortojn por subunuoj kiel gramoj kaj cendoj oni povas iafoje subkompreni

en tiaj ĉi esprimoj: tri kilogramoj (kaj) sepcent, kvar dolaroj (kaj) sepdek

kvin. Sed oni atentu, ke ne estiĝu dubo, pri kia subunuo temas.

Frakcistreko

Frakcistreko (la simbolo /) estas elparolata per du vortetoj. La unua estas po

(§12.3.6.8), kaj la dua povas preskaŭ ĉiam esti por (§12.3.6.9), sed ankaŭ

ekz. en, sur, je kaj per estas uzeblaj, laŭ la kunteksto. Rimarku, ke po staras

antaŭ la tuta esprimo:

Formulo

Elparolo

20$/kg

po dudek dolaroj por kilogramo

120 km/h

po cent dudek kilometroj en/por horo

2 MN/m²

po du meganeŭtonoj sur/por kvadratmetro

Ofte oni ankaŭ povas uzi po kune kun E-komplemento: po 120 kilometroj

hore.

Iafoje oni povas forlasi po en tiaj ĉi esprimoj, eventuale aldonante ĉiu, ekz.:

cent dudek kilometroj por/en (ĉiu) horo, dudek dolaroj por (ĉiu) kilogramo,

du meganeŭtonoj por/sur (ĉiu) kvadratmetro.

Kelkaj deziras unuecan manieron elparoli frakcistrekojn. Oni volas uzi nur

unu vorteton, kiu troviĝu en la loko de por, en kaj sur en la ĉi-antaŭaj ek-

§23.7

387

Nombroj

zemploj. Laŭ la Zamenhofa uzado por havas tian ĝeneralan signifon: Vi

povas lasi ĉe vi por la vendado [...] po 20 kop. [= kopekoj] por ekzempl-

ero. OV.552 Sed por povus iafoje esti miskomprenata. Do ne ekzistas vorto,

kiun oni povus absolute ĉiam uzi. Iuj volas tiel uzi po, sed la signifo de po

ne permesas tion. Kaj Zamenhof, kaj la Akademio de Esperanto ( Aktoj de la

Akademio II, p. 56) atentigis, ke tia uzado de po estas erara. Zamenhof

skribis: Oni ne povas diri “je 80 centimoj po funto” aŭ “30 mejlojn po

horo”, sed oni devas diri “po 80 centimoj por (ĉiu) funto”, “po 30 mejloj en

horo”. LR.107

23.8. Horoj

Por montri horon oni sekvu iun el la ĉi-postaj modeloj. La vortojn horo kaj

minutoj oni tre ofte nur subkomprenas:

Cifere

Elparole

3:15 (aŭ 15:15)

Estas la tria (horo) (kaj) dek kvin (minutoj). / Estas dek

kvin (minutoj) post la tria (horo).

9:45 (aŭ 21:45)

Estas la naŭa (horo) (kaj) kvardek kvin (minutoj). /

Estas dek kvin (minutoj) antaŭ la deka (horo).

Por plia klareco oni povas aldoni la esprimojn en la antaŭtagmezo aŭ antaŭ-

tagmeze (mallongigo: atm. ), kaj en la posttagmezo aŭ posttagmeze (mallong-

igo: ptm. ). Sed oni ankaŭ povas uzi la 24-horan sistemon:

• Estis la dek-kvina (kaj) dek kvin. / Estis dek kvin post la dek-kvina.

• Estis la dudek-unua (kaj) kvardek kvin. / Estis dek kvin antaŭ la dudek-

dua.

Se oni skribas horon cifere ene de plena frazo, oni ordinare ne skribas la

vorton la antaŭ la horo. En la elparolata formo la ĉiuokaze devas aperi:

Estas nun 4:10 posttagmeze. = Estas nun la kvara horo kaj dek posttagmeze.

/ Estas nun dek minutoj post la kvara ptm.

Anstataŭ 15 minutoj oni povas uzi kvarono, kvaronhoro aŭ kvarona horo.

Anstataŭ 30 minutoj oni ofte uzas duono, duonhoro aŭ duona horo.

Noto: Anstataŭ 20 minutoj oni tamen ne uzas trionhoro aŭ simile, kvankam tio estus tute logika.

Ne uzu de anstataŭ post aŭ antaŭ en horesprimoj. Ne diru *duono de la

naŭa*. Diru duono antaŭ la naŭa aŭ duono post la naŭa depende de la cel-

ata signifo.

Demandoj pri horo

Horojn oni montras per vicordaj nombrovortoj kun A-finaĵo: tria, naŭa, dek-

dua k.t.p. Por demandi pri horo oni do uzas la demandvorton kiom (§14.3.3)

+ A-finaĵo → kioma.

• kiom? → tri, naŭ, dek du, dudek unu...

• kioma? → tria, naŭa, dek-dua, dudek-unua...

388

§23.8

Nombroj

• Kioma horo estas, gardisto? FA1.127

• Kioma horo estis, kiam vi alvenis?

Noto: Ankaŭ ekzistas la slanga esprimo kiomas? = “kioma horo estas?” Oni ne uzu ĝin en serioza

kunteksto.

Rolmontriloj de horo

Por montri, kiam io okazas, oni devas uzi rolmontrilon, normale je, antaŭ,

post, ĝis aŭ ĉirkaŭ:

• Je (la) kioma horo okazis tio?

• Tio okazis je la tria kaj kvardek.

• Ŝi venos je la sepa kaj duono.

• Ni devas manĝi antaŭ la oka.

• Post la dek-unua horo ĉio devas esti preta.

• Strangaj aferoj komencas okazi ĉirkaŭ la dek-dua horo.

• Ĝis la dua horo kaj kvarono vi estos liberaj.

Kiam temas pri horoj, oni ne uzu la rolmontrilon N, ĉar oni riskas konfuzi

horon kun dato, kiu ankaŭ estas montrata per vicordaj nombrovortoj: je la

tria = “je la tria horo”, la trian = “en la tria tago de la monato”.

23.9. Datoj

Por montri daton oni sekvu la jenajn modelojn. La vortoj tago kaj de/en la

jaro estas tre ofte nur subkomprenataj:

• Estis la tria (tago) de Decembro (de/en la jaro) mil naŭcent naŭdek unu.

• Hodiaŭ estas la dua (tago) de Majo (de/en la jaro) du mil kvin.

• Morgaŭ estos la dudek kvina (tago) de Julio (de/en la jaro) du mil dek.

Por jaroj oni ankaŭ povas uzi vicordajn nombrovortojn: Estis la lasta de

Januaro (en/de la jaro) 1887-a (mil-okcent-okdek-sepa). Tia uzo estas nun-

tempe sufiĉe malofta, sed ĝi estis pli ofta en la fruaj jaroj de Esperanto, kaj

iuj Esperantistoj ĝin preferas ankoraŭ hodiaŭ. En la praktiko oni skribas

jarojn preskaŭ ĉiam cifere: (la jaro) 1975, (la jaro) 2000 k.t.p. Tion faris

ankaŭ Zamenhof. Tian ciferan jaroskribon oni povas tamen rigardi kiel

skriban simpligon de A-finaĵa nombrovorto. Tiam oni legas (la jaro) 1975

kiel (la jaro) mil-naŭcent-sepdek-kvina. Povas esti, ke Zamenhof siatempe

plej ofte uzis tian A-finaĵan elparolon, sed ni scias, ke li uzis ankaŭ la

simplan elparolon sen A-finaĵo.

Inter la tago kaj la monato oni ĉiam uzu de, ĉar la vicorda nombrovorto ne

rilatas al la monato, sed al la vorto tago, kiu normale estas forlasita: la unua

de Majo = la unua tago de Majo, la dek-tria de Decembro = la dek-tria tago

de Decembro. Se oni diras la unua Majo, oni parolas pri la unua el pluraj

Maj-monatoj. Kiam oni skribe uzas ciferojn por la tago, oni ordinare skribas

la A-finaĵon: 1-a de Majo, sed iafoje oni uzas simpligitan skribon: 1 (de)

Majo. Tion oni tamen devas elparoli kiel la unua (tago) de Majo.

§23.9

389

Nombroj

Rolmontriloj de dato

Por montri la daton, kiam io okazis, okazas aŭ okazos, oni uzu taŭgan rol-

montrilon. Ofte oni uzas la finaĵon N (§12.2.4):

• Ili venos la sepan (tagon) de Marto. = Ili venos en la sepa (tago) de

Marto.

• La unuan de Majo ili komencis sian vojaĝon. FA3.127 = En la unua (tago)

de Majo...

• Mi laboris tie ĝis la unua de Aŭgusto mil naŭcent sesdek.

• Antaŭ la lasta tago de Junio vi devas trovi laboron.

• Post la dek kvina de Marto ŝi loĝos ĉe mi.

Skribo de dato

Kiam oni skribas daton, ekz. ĉe la komenco de letero, oni skribas kutime

jene:

• merkredon la 26-an de Novembro 1997

• vendredon la 9-an de Marto 2001

Rimarku la N-finaĵojn ĉe la semajntago kaj la monatotago (§12.2.4).

Oni povas ankaŭ mallongigi tian datoskribon, ekz.: 26 Nov. 1997, 9 Mar.

2001. Oni prefere ne uzu ciferojn por monato, ĉar mallongigoj kiel 9.3.01 ne

estas same komprenataj en ĉiuj landoj. Ĉu temas pri la 9-a de Marto aŭ pri la

3-a de Septembro? Principe estas rekomendinde uzi la internacian normon

por skribado de datoj ( ISO-8601), ekz. 1997-11-26 (= la 26a de Novembro

1997), 2021-09-03 (= la 3a de Septembro 2021), sed en la praktiko ankaŭ tia

skribado povas esti miskomprenata, ĉar ne ĉiuj bone konas tiun normon.

390

§23.9

Kvantaj vortoj

24. Kvantaj vortoj

Kvantaj vortoj iafoje kondutas en aparta maniero. Vortoj kun kvanta signifo

povas esti O-vortoj ( multo, kelko k.s.), A-vortoj ( multa, pluraj k.s.), E-vortoj

( multe, kelke k.s.), kaj E-vortecaj vortetoj ( pli, tiom k.s.).

Kvantaj estas ankaŭ la nombraj vortetoj (§23).

24.1. Kvantaj O-vortoj

Kvantaj O-vortoj kondutas kiel normalaj O-vortoj. Ofte ili estas priskribataj

de da-esprimo (§12.3.3.1), kiu montras, el kio konsistas la kvanto:

• Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da

pak aĵo. FE.35

Gramatike la kvanta vorto estas ĉefvorto, sed el senca vidpunkto la da-

esprimo ofte estas pli grava. Iafoje oni traktas la O-vorton de tia da-esprimo

kvazaŭ ĝi estus ĉefvorto:

• Tiam grandega multo da vortoj [...] fariĝus en la skribado tute ne

-

di

ferenc igeblaj unu de alia. OV.293 Nediferencigeblaj gramatike rilatas al

multo, sed havas J-finaĵon, ĉar Zamenhof preferis trakti ĝin laŭ vortoj, al

kiu ĝi sence rilatas. Fakte la frazo iĝus tre stranga, se oni dirus ne-

diferencigebla sen J, ĉar la posta esprimo unu de alia trudas la ideon de

pluraj individuoj.

• Grandega multo da vortoj fariĝas tute se

n bezona por lernado. OV.302 Ĉi

tie Zamenhof sekvis gramatikajn principojn, ĉar en tiu ĉi frazo temas pri

unu senbezona amaso.

Anstataŭ multo, malmulto kaj kelko oni plej ofte preferas la E-formojn

multe, malmulte kaj kelke (§24.3).

Legu ankaŭ pri O-vortaj nombrovortoj kiel duono kaj miliono en §23.2.

24.2. Kvantaj A-vortoj

Kvantaj A-vortoj ofte kondutas kiel normalaj A-vortoj:

• Multaj birdoj flugas en la aŭtuno en pli varmajn landojn. FE.32

• La ellernado kostis multan kaj grandan laboradon. FK.245

• Kelkaj homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj

najbaroj. FE.32

• Ŝi perdis nun unu el la plej utilaj komizoj de sia magazeno kaj troviĝas

pro tio en kelka embaraso. M.77

• Vi faris bedaŭrinde plurajn erarojn.

§24.2

391

Kvantaj vortoj

O-vorteca uzo

La A-vortoj multaj, malmultaj, kelkaj kaj pluraj estas tre ofte uzataj kvazaŭ

ili estus O-vortoj, O-vortece. Oni povas diri, ke O-vorto estas subkompren-

ata post la A-vorto. Kutime temas pri personoj, sed ne ĉiam. La kunteksto

decidas:

• Multaj [legantoj] kredeble balancas senkrede la kapon, legante miajn

vortojn. OV.23

• Tro malmultaj [homoj/aŭskultantoj] venis al la prelego.

• Kelkaj [personoj] el ni tranoktis en la amasloĝejo.

• Pluraj [homoj/aŭskultantoj/rigardantoj...] ne povis reteni sin, sed kuris

sur la scenejon.

• Ili jam detruis tre multajn [ilojn/objektojn...] .

• Kelkaj [fruktoj/pomoj...] estas preskaŭ tute maturaj.

Kiel oni vidas, la subkomprenataj O-vortoj estas ofte tre ĝeneralaj. Ofte oni

ne povas diri, kiu O-vorto estas subkomprenata, se oni ne konas la kun-

tekston. Iafoje preskaŭ ne eblas enmeti O-vorton. Tiam la A-vorto plene

alprenis O-vortan rolon. Tion oni povus nomi pronomeca uzo:

• Multaj el niaj amikoj ne volas pacience atendi kaj labori. OV.59 Multaj

egalas principe al multaj amikoj, sed, se oni enmetas la vorton amikoj, la

frazo fariĝas stranga.

Legu ankaŭ pri la diferenco inter multe (da) kaj multaj, kelke (da) kaj kelkaj

en §24.3.

24.3. Kvantaj E-vortoj

Kvantaj E-vortoj povas roli kiel ordinaraj E-vortoj:

• Mi multe dankas vin por via gastameco. Rz.80

• Ŝi etendis al la venintino la manon blankan, tre malgrasan, kun fingroj

multe pikitaj de kudrilo. M.106

• La malfeliĉa knabino, multe kurinte kaj trovinte neniun, kiu volus ŝin

akcepti, baldaŭ mortis en angulo de arbaro. FE.23

• Mi ne estas multege instruita lingvisto. OV.25

• Liaj okuloj [...] estis fiksitaj sur la vizaĝo de la juna vidvino, kiu eĉ plej

malmulte ne atentis lian ĉeestadon. M.59

• Dio scias, ke mi estas sufiĉe rekompencita! FA2.27

392

§24.3

Kvantaj vortoj

O-vorteca uzo

Kvantaj E-vortoj plej ofte aperas en frazoj kvazaŭ ili estus O-vortoj rolante

kiel subjekto, objekto k.t.p. Praktike temas preskaŭ nur pri multe, kelke,

sufiĉe kaj variantoj de ili:

• Sur la arbo sin trovis multe (aŭ multo) da birdoj. FE.32 Multe estas sub-

jekto. La alternativo multo klare montras, ke multe ĉi tie kondutas kiel O-

vorto.

• El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. FE.23 La du kelke

estas subjektoj de eliris. Oni povus diri kelko da perloj/diamantoj, sed

kelko estas praktike neniam uzata.

• La riĉulo havas multe da mono. FE.37 Multe estas objekto, sed ĝi ne povas

ricevi la finaĵon N, ĉar ĝi estas E-vorto.

• Mi aĉetis por la infanoj tableton kaj kelke da seĝetoj. FE.38 Kelke rolas

kiel objekto.

• Kiam ŝi revenis, ŝi havis multege por rakonti. FA1.84 Multege rolas kiel

objekto.

• Mi havas sufiĉe da laboro en la preparado de mia ĉemizo de mort-

into. FA2.96 Sufiĉe estas objekto.

• Ĉiutage oni havis sufiĉege por manĝi. FA4.30 Sufiĉege (tre malofta vorto)

estas objekto.

• Post kelke da tagoj mi venos. M.29 Kelke estas tempa komplemento kun la

rolvorteto post.

• Kelke da minutoj la vidvino staris senmove. M.11 Kelke estas tempa

komplemento. Tia komplemento havas normale ian rolmontrilon, ekz. N-

finaĵon, sed E-vorto kiel kelke ne povas havi N-finaĵon. Eblus tamen uzi

ekz. la rolvorteton dum en tiaj ĉi okazoj: Dum kelke da sekundoj en la

ĉambro regis plena silento. M.25

• En rapideco ili preterpasis ŝin je kelke da paŝoj. M.202 Kelke estas je-

komplemento.

• Pri ili oni parolis kaj ankaŭ pri la multe da lupoj, kiuj antaŭe estis ĉi

tie. FA4.169 Ĉi tie multe eĉ havas la artikolon la, kiu normale aperas nur ĉe

O-vortoj. Tio estas tre malofta. Prefere oni uzu la multo da lupoj.

Kio estas ĉefvorto?

Kiam kvanta E-vorto havas da-esprimon post si, povas ofte ŝajni, ke la E-

vorto tute ne estas ĉefvorto, sed ke la O-vorto de la posta da-esprimo estas

ĉefvorto. El senca vidpunkto la da-esprimo estas fakte pli grava, sed el

gramatika vidpunkto la E-vorto ja estas ĉefvorto. Ĉi-poste sekvos tamen ek-

zemploj, en kiuj oni traktas la O-vorton de la da-esprimo kvazaŭ ĝi estus

ĉefvorto.

§24.3

393

Kvantaj vortoj

A-vorta priskribo de kvanta E-vorto

Kiam kvanta E-vorto + da-esprimo havas priskribon, oni normale rilatigas la

priskribon al la da-esprimo, kvankam ĝi ne estas ĉefvorto:

• Multe da larmoj estis pl

or itaj pri ĝi [= la birdo] . FA1.151 Multe estas ĉef-

vorto de la frazparto multe da larmoj. Gramatike do ploritaj rilatas al

multe, kaj devus teorie fariĝi E-vorto: plorite. Sed laŭsence ĝi rilatas al

larmoj, kaj tial fariĝas A-vorto.

• Multe da akvo estis v erŝ ita sur ĝin. Ĉi tie verŝita sekvas akvo laŭ la

senco, anstataŭ multe laŭ la gramatiko.

• Ili ellernis tiun ĉi lingvon en la daŭro de iaj kelke da semajnoj. FK.271 Iaj

devus rilati al la ĉefvorto kelke, sed oni tamen rilatigas ĝin al semajnoj.

• Multe da arto kaj penoj estis e l uzita. FA2.105 Eluzita estas eble ia kom-

promisa formo, kiu havas A-finaĵon pro arto kaj penoj, sed kiu ne havas

J-finaĵon pro multe (kiu estas iel unu-nombra, = multo).

Se mankas da-esprimo, oni povas rilatigi la priskribon nur al la E-vorto, kaj

konsekvence oni devas uzi E-formon: Multe estis pl

or ite. Multe estis v erŝ -

ite. (Kompreneble oni ankaŭ povas diri: Multo estis plorita. Multo estis verŝ-

ita. )

Ĉu objekto aŭ komplemento?

Iafoje estas malfacile diri, ĉu multe estas objekto aŭ kvanta komplemento:

• Ŝi multe pensis pri tio. FA1.33 Multe estas objekto aŭ kvanta komplemento

de pensis. La signifo restas la sama.

Kvantaj A-vortoj anstataŭ kvantaj E-vortoj

Ofte oni povas anstataŭigi kvantan E-vorton per kvanta A-vorto. Tiam la O-

vorto de la da-esprimo fariĝas ĉefvorto kaj da malaperas:

• Sur la arbo sin trovis multaj birdoj. ≈ ...multe da birdoj.

• La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe da mono.

• Ŝi staris nur kelkajn sekundojn. ≈ ...kelke da sekundoj.

• Post kelkaj tagoj li venos. ≈ Post kelke da tagoj...

Estas tamen nuanca diferenco. Multaj kaj kelkaj estas uzataj jen pri

individuaj, apartaj aferoj, jen pri kuna nedistingebla amaso. Multe kaj kelke

ordinare konvenas nur, kiam temas pri nedistingebla amaso. La jena ek-

zemplo tial sonas strange: *Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili

vidas la suferojn de siaj najbaroj.* Oni prefere diru Kelkaj homoj... , ĉar

temas pri la sentoj de ĉiu homo aparte.

Noto: En la komencaj jaroj oni uzis kelke kaj kelkaj ankaŭ kun la senco “pluraj”, ĉar tiutempe la

vorto pluraj ankoraŭ ne ekzistis. Tia uzo de kelke kaj kelkaj nun tute malaperis.

394

§24.3

Kvantaj vortoj

24.4. Kvantaj vortetoj

E-vortecaj vortetoj kun kvanta signifo estas: kiom, tiom, iom, ĉiom, neniom

(§14.3.3), pli, plej (§14.3.15), tro (§14.3.19) kaj variantoj de ili. Ili povas

roli E-vortece en diversaj manieroj.

O-vorteca uzo

Tre ofte kvantaj vortetoj estas uzataj O-vortece, simile kiel kvantaj E-vortoj

(§24.3). Ili povas tiam esti subjekto, objekto k.t.p.:

• Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis. FA1.108 Kiom estas objekto

de pretigis.

• Ĉu vi ne scias, Schufterle, kiom estis da mortigitoj? Rt.64 Kiom estas sub-

jekto de estis.

• Prenu tiom da mono, kiom vi volas. FA1.6 Tiom kaj kiom estas objektoj.

• Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela

anasido! FA2.42 Tiom estas pri-komplemento.

• Oni alportos iom da akvo. Gn.18 Iom estas objekto.

• Adamo Rudzinski rigardis ŝin kun granda intereso, eĉ kun iom da

admiro. M.76 Iom estas kun-komplemento.

• Restas ankoraŭ iom da problemoj. Iom estas subjekto.

• Pro Dio, sinjoroj, pli rapide faru rondon kaj observu pli da ordo! Rz.55 Pli

estas objekto.

• Pli li ne povas diri al ili pri tio, ĉar pli li ne scias. FA3.117 Pli estas objekto.

• Tro da kuiristoj kaĉon difektas. PE.2468 Tro estas subjekto.

• De tro da pano venas malsano. PE.320 Tro estas de-komplemento.

A-vorta priskribo de kvanta vorteto

Simile kiel ĉe kvantaj E-vortoj oni iafoje rilatigas priskribon al la da-

esprimo, kvankam la da-esprimo ne estas ĉefvorto:

• Ŝi apartenas al homoj kleraj, por kiuj tiom, tiom da vojoj estas ja ne

bar -

itaj. M.118 Laŭ rigora gramatiko devus esti nebarite, ĉar el gramatika vid-

punkto nebaritaj priskribas la vorton tiom. Tamen oni uzas nebaritaj, ĉar

laŭsence ĝi priskribas la vorton vojoj.

Malnova A-vorteca uzo de OM-vortoj

En la frua tempo oni iafoje uzis kiom kaj tiom A-vortece kiel rektan pri-

skribon de O-vorto: Se l’ amikoj [...] kolektos tiom voĉojn, kiom ili povos

[...] OV.27 En ordinara lingvaĵo oni nun devas uzi da: ...tiom da voĉoj... En

ekz. poezio oni eble ankoraŭ povas uzi tiajn esprimojn por speciala efekto.

Komparu kun simila malnova uzo de O-vortaj nombrovortoj (§23.2).

§24.4

395

Kvantaj vortoj

24.5. Grado kaj kvanto

Grado kaj kvanto estas malsamaj aferoj, sed iafoje ili proksimiĝas.

Tre kaj multe

• tre = “en alta grado, kun forta intenso”

• multe = “en granda kvanto, kun longa daŭro, ofte ripetite”

Ĉe A-vortoj kaj E-vortoj oni preskaŭ ĉiam uzas tre (§14.3.18), sed oni povas

uzi multe (§24.3), kiam klare temas pri kvanto aŭ ofteco. Ĉe verboj oni uzas

plej ofte multe, ĉar temas normale pri kvanto aŭ ofteco, sed oni uzas ankaŭ

tre, kiam temas pri grado aŭ intenseco:

• Ĝi estas tre bona.

• Tie troviĝas tre grandaj domoj.

• Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon.

• Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin.

• Mi havas multe da mono.

• Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio.

• Kiu multe parolas, ne multe faras. PE.1052

• Li tre multe helpis al mi. Tre priskribas multe. Multe priskribas helpis.

Por priskribi pli kaj tro oni uzas multe:

• Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe.

• Ĝi fariĝis multe tro nigra.

Kiel kaj tiel

La tabelvortoj kiel kaj tiel (§14.3.2) montras ne nur manieron, sed ankaŭ

gradon. Oni uzu ilin en la samaj lokoj, kie oni povus uzi tre:

• Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi

donacon. FE.15 Oni povas diri: tre bela, tre bona kaj tre honesta.

• Mi estas tiel forta, kiel vi. FE.10 Eblas diri: tre forta.

• Fi, kiel abomene! FE.26 Eblas diri: tre abomene.

• Estas bone uzadi la vorton “je” kiel eble pli malofte. FE.29 Eblas diri: tre

eble.

• La nokto estis tiel m

al luma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia

nazo. FE.33 Eblas diri: tre malluma.

Kiom kaj tiom

La tabelvortoj kiom kaj tiom (§14.3.3) montras kvanton. Oni uzu ilin tie, kie

oni povus uzi multe:

• Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. Oni povas diri: volas

multe kaj povas porti multe.

396

§24.5

Kvantaj vortoj

• Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. Oni povas diri: multe

laboris.

Antaŭ multe oni ofte preferas tiom, ĉar multe estas kvanta vorto: Nun li estis

ja riĉa, havante tiom multe da mono. FA1.8 Aŭ ...havante tiel multe da mono.

Aŭ ...havante tiom da mono.

“ Tiom-kiom-ismo”

Kiom kaj tiom estas iafoje uzataj pri grado anstataŭ kiel kaj tiel (§14.3.3),