Святло зямное

ВЕЧНЫ СОН, ВЕЧНЫ ЗВОН

Хатынскі трыпціх

1

Вы чулі, як у Хатыні

звоняць каміны?

Кроў у жылах стыне,

як слухаеш тыя званы.

Ероў у жылах стыне...

Слухаеш i маўчыш.

А наўкола — пустыня,

a наўкола — ціш.

Толькі адны каміны,

толькі адны званы,

толькі адны яны...

2

Дзінь-дзінь,

дзінь-дзінь-дзінь...

Што гэта звініць, Хатынь?

Тут звінелі сініцы i палазы,

i звінелі жаўранкі ў паднябессі.

Тут звінелі дзіцячыя галасы,

тут звінелі дзявочыя песні.

Тут звінела пчала,

i звінела піла,

i звінела каса,

i звінела даёнка,

i звінелі, на радасць усяго сяла,

тут вясельныя бомы звонка.

Дзінь-дзінь,

дзінь-дзінь-дзінь...

Што гэты звініць, Хатынь?

Што значаць яны, твае званы?

Ці гэта гучаць адгалоскі

той вёскі, што была да вайны,

той колішняй мірнай вёскі?

Дзінь-дзінь...

Паслухайце, ці не едзе

гэта вяселле недзе?

Ды хто ж нявеста i жаніх,

калі нікога няма ў жывых?

Дзінь-дзінь...

А гэта не коні ў жытным?

Ды коні патрэбны толькі жывым,

а мёртвым ніколі

не патрэбны коні.

Дзінь-дзінь...

А гэта не сырадой

цурчыць у даёнку з пенай густой?

Не, мёртвым сном у Хатыні

спяць усе гаспадыні.

Дзінь-дзінь...

А гэта не юны смех,

не голас дзіцячых забаў i ўцех?

Не, спалены усе дзеткі,

спалены ўсе малалеткі.

Дзінь-дзінь,

дзінь-дзінь-дзінь...

Што гэта звініць, Хатынь?

Што значыць тваіх каміноў перазвон?

Ці гэта звініць твой вечны сон?

Ці, можа, у гэтым звоне —

вечнае бяссонне?

Дзінь-дзінь,

дзінь-дзінь-дзінь...

3

Звіняць, як калісь, на ўсю сваю сінь

сініцы і жаўрукі.

Але не чуе ніхто ix «дзінь-дзінь»,

ніхто не глядзіць з-пад рукі.

Узялі ў Хатыні слых,

зрабілі глухімі ўсіх.

Узялі ў Хатыні зрок,

далі Хатыні змрок...

Стаяць, як калісь, усцяж каміны

там, дзе былі двары.

Але не дымяць, а звіняць яны,

звіняць ад зары да зары.

Дзіўныя гэтыя каміны!

Дыміць бы весела ім,

грэць бы неба духам жывым,

цяплом жывым, а яны...

Ды ў гэтым няма іх віны.

Гэта віна вайны,

гэта віна вайны,

гэта яна,

вайна,

дала камінам званы.

1969

* * *

Пасля летняга поўдня,

пад вечар,

калі ўціхлі дрэвы і вецер,

перад тым, як ляцець на спачын,

птушка песню сваю запела,

птушка пела лёгка і смела,

птушка пела вось аб чым...

Як яна вярталася ўвесну

да свайго саду,

свайго лесу,

як яна гняздо віла,

як яна на яйках сядзела,

як яна птушанят глядзела,

выпускала ў свет з-пад крыла,

як яны, увабраўшыся ў пер'е,

з вышыні махаюць цяпер ёй,

як займае яе ix гульня, —

як яна сваю справу любіла,

як усё, што трэба, зрабіла,

як зрабіла усё, што магла.

Пела птушка складна i ладна,

пела птушка безаглядна.

Пра сябе, пра сваё птушаня.

Пела птушка пра ўсё пра гэта,

пела птушка ў канцы лета,

ў канцы ціхага летняга дня.

1969

«ГАBАРЫ CA МНОЙ ЛАСКАВА...»

Я не помню ужо,

што сказалі мы ёй,

нашай Лесі-гарэзе,

дачцэ і сястрычцы сваёй.

Можа, крыўднае нешта

пачула ад брата,

можа, ён і прыкрыкнуў грубавата,

калі брала яна замест цукару соль.

Можа быць, я сказаў:

«Не даруй, не сваволь!»

Помню толькі:

на тварыку ўспыхнула краска.

Помню толькі:

яна паглядзела на нас.

І сказала мне ціха:

«Гавары са мной ласкава...

Гавары са мной ласкава...»

І заплакала ўраз.

І заплакала горка.

Салёныя слёзы глытала.

Кулачком расцірала

па мурзатай шчацэ.

Стаў я голас зніжаць,

суцішаць яе стаў,

ды няўдала.

«Гавары са мной ласкава», —

паўтарала яшчэ і яшчэ.

«Ну, не плач, наш Лісёнак,

мы ж гаворым з табою ласкава.

Ну, не плач, ну, прабач!

Хочаш, я адшукаю твой мяч?

Хочаш, дом намалюю,

раскажу табе казку я?

Гавару з табой ласкава...

Ну, не плач, ну, прабач!»

«Не, не так ты гаворыш, —

яна паўтара настойліва. —

Ты гаворыш не ласкава...»

Так расчуліла крыўда яе,

так расстроіла, так настроіла,

што яна пачала выліваць

усе крыўды свае.

Прыгадала яна,

як сварылася няня,

прыгадала яна,

як зняважыла Таня,

прыгадала,

як Вова з ясельнай групы

быў з ёй грубы.

Прыгадала,

як некалі ў лесе, на дачы,

куды летам вывозілі садзік дзіцячы,

хтось сказаў: «Адыдзі ад акна».

(Што тут мела на ўвазе яна?)

Прыгадала скрозь слёзы ў адчаі,

як нейкія цёткі накрычалі

на яе у суседнім двары...

«Ты са мной ласкава гавары...

Гавары са мной ласкава».

Я запэўніваў Лесю,

што ніколі не буду

ні крычаць, ні грубіць,

гаварыць буду ласкава,

ветліва,

весела,

буду з Лесяй гуляць,

буду Лесю любіць.

Праясніўся нарэшце у Лесі тварык,

усміхнулася Леся нарэшце мне.

Зноўку сонейка выглянула з-за хмарак.

Зноўку зайчык забегаў па сцяне...

Доўга я не забуду той споведзі Лесінай.

Колькі ў ёй было горкага пачуцця!

Вось i ёй ужо, думаю, крыўды нанесены,

i яна гэта знае на пятым годзе жыцця.

I яна за правы свае паўстае.

Пачуццё справядлівасці,

годнасці ўласнай,

мабыць, разам з жыццём

нам прырода дае...

«Гавары са мной ласкава,

гавары са мной ласкава».

1969

ПАЎДНЁВАЕ ЎРАЖАННЕ

Самота гары. Гара самоты.

Аднойчы, калі настане пара,

прыйду да цябе, як прыходзяць сіроты,

як да раўніны прыходзіць гаpa.

Буду я рады нашай сустрэчы.

І вострыя, згорбленыя ад бед

я нахілю над табою плечы,

так, як гара нахіляе хрыбет.

Буду любіць я цябе раўніва,

як ценем, пяшчотай цябе агарну.

А ты мяне будзеш любіць,

як раўніна

любіць адзіную гаpy?

1969

МОРА, СОНЦА, Я I НАША КАХАНАЯ

Наіўны, я думаў:

ты толькі мая.

Уласнік, я думаў,

што ты мая ўласнасць.

Ды мора i сонца ўнеслі тут яснасць,

з морам i сонцам дзялю цябе я.

Ты ў мора пайшла,

i насустрач табе

яно закіпае пяшчотай любоўнай.

Яно цябе любіць i мераю поўнай

усю сваю страсць табе аддае.

Я не магу адвесці вачэй.

Жанчына i мора!

Дзве вольных стыхіі!

Хвалі марскія i грудзі тугія,

белая пена ля белых плячэй!

Бога марскога я малю,

прасіць яго ў адчаі мушу:

«Вярні мне любую маю,

вярні каханую на сушу».

Нарэшце дайшла малітва мая.

Ты з мора выходзіш —

уся салёная,

ты з мора выходзіш —

як мора, зялёная,

«у мора ўлюбёная», —

думаю я.

Насустрач іду я

i выгляд раблю,

нібы не знаю ніякага мора,

нібы не знаю ніякага гора,

нібы спакойна,

разумна люблю.

Выгляд раблю,

што я не Атэла,

спакойна кажу я табе:

адпачні.

Твая галава на маім плячы.

Ды бачу:

ты сонцу даверыла цела,

працягваеш рукі насустрач яму,

сонцу любімаму свайму!

Жанчына i сонца!

Хіба вас падзеліш?

Хай свеціцца дзень ваш!

А быў бы, як сонца, я малады,

і быў бы, як сонца, я пяшчотны,

лашчыў бы так твае плечы i шчокі,

што ў сонца адбіў бы цябе назаўжды...

Наіўны, я веру, што можна адбіць,

што можна набыць, прысвоіць стыхію,

зрабіць рабыняю багіню.

Стыхію можна толькі любіць,

багіню можна толькі любіць!

Нельга адбіць,

набыць,

купіць,

толькі любіць,

толькі любіць!

Гора мне, ўласніку, гора,

о мора!..

1969

* * *

Твая воля — як воля лесу.

Ты сустрэла мяне вясной,

павяла мяне за сабой,

павяла,

узвяла да нябёсаў.

Была лёгкасць такая ў кроках,

мае рухі такімі былі,

што не знаў я: іду па аблоках

ці імкліва лячу па зямлі.

Мне шчаслівая зорка міргала,

хітравата падміргвала мне...

А затым ты мяне звяргала,

павяла на зямлю па вясне.

Пазбаўляла крылаў шырокіх:

«Хопіць, мілы, лунаць у аблоках,

пахадзі па зямных шляхах,

пахадзі на ўласных нагах».

I пайшоў я з надзеяй i страхам

тым зямным, тым цярністым шляхам,

мне нялёгка ісці было,

я ў адчаі хмурыў чало.

Сустракаліся лужыны, смецце,

былі ўхабіны i карчы.

Мне хацелася уцячы,

мне хацелася часам смерці.

Ды хацеў я, відаць, замнога.

Ты казала мне строга: «Жыві!

Была воля тваёй любві —

нібы воля лесу зямнога.

І я не мог пярэчыць...

1970

АД'ЕЗД

Што я яшчэ магу,

сказаць у гэты час?

Жывіце без мяне,

я буду жыць без вас.

Я ўдзячны вам за ўсё,

ды я сягоння пас...

Жывіце без мяне,

я буду жыць без вас.

Хапіла усяго —

i ўвагі, i абраз...

Жывіце без мяне,

я буду жыць без вас.

Былы парыў заціх,

былы запал пагас...

Жывіце без мяне,

я буду жыць без вас.

1973

ПРАЦЯГ ПЕСНІ

I будзе так.

І будзе цяжкі бой.

I кроў пральецца.

I ахвяруем мы сабой

за лад савецкі.

А перад тым, як стрэць смяротны час

за нашу ўладу,

мы хочам вам пакінуць свой наказ,

сваю параду.

Не, не, мы не аб лаўрах... не аб тым.

Ніхто не просіць

пісаць імёны нашы залатым,

на шчыт узносіць.

Не дзеля славы мы на бой ідзём,

на подзвіг гэты,

а за ідэю плоці мы жыццём,

а за Саветы.

Ва ўладу нашу свята верым мы.

Як іншы ў бога.

Яна і ёсць наш бог зямны.

Няма другога.

І вы, хто прыме перамогу ў нас,

як эстафету,

аберагайце — вось вам наш наказ —

уладу гэту!

Аберагайце ад нячыстых рук.

Ад вока злога.

Ад душ двурушных, хіжых, як павук.

Ад дэмагога.

Ад тых, хто будзе дбаць, як і калісь, —

што ім Саветы, —

пра сваю скуру ды сваю карысць,

пра свае мэты.

Мы знішчым класы і варожасць рас.

Старое зрынем.

Вы памятайце: хопіць i на вас

усякіх злыдняў.

Аберагайце гэты светлы сцяг —

ад казнакрадаў,

ад інтрыганаў, хлусаў i суцяг,

ад бюракратаў.

Аберагайце! — Вось вам наш наказ

i наша воля.

Нічога больш не хочам мы ад вас.

Нічога болей.

1969—1979

У ЮРМАЛЕ[⁷] ПРАЗ НЕКАЛЬКІ ГОД

Тут новы, вышынны дом.

Жыву я на восьмым паверсе.

Бачу я: снег на беразе,

а мора само — пад ільдом.

Выходжу я ў парк стары.

Пагляд асвятляе здагадка:

«Вунь домік той, тая хатка!

Стаіць да гэтай пары!

Ці помніць яна мяне?

Ні следу далей, ні дарожкі.

Іду па цаліне...

На вокнах, крыж-накрыж, дошкі.

Домік, што ў дзюну ўрос,

што мною не забыты, —

ці то да лета забіты,

ці то ўжо ідзе на знос.

Да сэрца падкочвае жаль.

Сумна гляджу на ўсё гэта.

I бачу: пагоднае лета...

Чайкі... кіпенне хваль...

Мы з сынам бяжым да вады —

проста з доміка, з дзюны.

Сын — яшчэ зусім юны.

I я — яшчэ малады.

Навыперадкі імчым.

Разам плывём, ныраем,

плёскаемся, загараем.

Не думаем ні аб чым.

Цешымся летнім раем.

Паўдзённая гарачыня

прыемна абпальвае плечы.

Сын — яшчэ хлапчаня.

I мне — толькі трыццаць з нечым.

Нешта каля дваццаці

наш з ім узрост сярэдні.

Думаецца аб жыцці,

не думаецца аб старэнні.

Марская празрыстая сінь

зліваецца з сінню нябеснай.

Сын — у разгары маленства.

Я — у росквіце сіл...

Здаволіўшыся спаўна,

бяжым мы ў свой домік дашчаны.

I там, з рытуальнай пашанай,

п'ём мінералку...

Яна

іскрыцца на шкле i губах,

астуджвае свежасцю вострай.

Аднекуль кухонны пах

даходзіць i дражніць ноздры.

Яшчэ мы чытаем удвух.

Яшчэ нам скрозь сон, начамі,

мроіцца мора гучанне,

шум сосен старых, што наўкруг.

Сын — яшчэ дзіця.

Я — з думкаю сталай на ўзлёце:

«Напоўненасць жыцця —

лепшае бессмяроцце».

Мінула дзесяць год,

пражытых неяк спехам.

...Бераг занесены снегам

i на моры — лёд.

Падае снег з дажджом.

Такі тут клімат зімовы.

Я вяртаюся ў дом —

новы, шматпавярховы.

Таго, што было, няма.

Ды ёсць у душы прастора,

дзе сходзяцца «сёння» i «ўчора»,

i лета i зіма.

1979