Святло зямное

ПРЫКМЕТЫ ВЕКУ

Джынсавы джын вылез з бутлі.

І ў рэакцыі іншыя будні:

мяняе рэакцыя стыль і вераванне —

была махровая,стала махеравая.

ТРЫ ЛЕПШЫХ СПОСАБЫ ЗАВАРВАННЯ ЧАЮ

Першы

Лепшы спосаб заварвання чаю —

калі тым чаем сяброў прывячаю.

Другі

Лепшы спосаб заварвання чаю —

калі любоў яго суправаджае:

усмешка... пяшчотны позірк... лагода.

Словам, заварка, любоў ды згода.

Тады да чайнай самой цырымоніі

яшчэ дадаецца і водар гармоніі,

тады ў дадатак да цвету чайнага

дае знаць і прысмак шчасця звычайнага.

Трэці

Лепшы спосаб заварвання чаю —

той, што без злосці, без адчаю,

без слова нядобрага, аблыжнага,

без абварвання костачак бліжняга, —

той, што радасць жыцця пацвярджае.

ЧАС ВЫБІВАННЯ ДЫВАНОЎ...

Не любіць сусед мой Іваноў

час выбівання дываноў.

Яму дываны тыя несці на двор —

амаль перажыць катастрофу,

сустрэць смяротны прыгавор,

ісці на смерць, на Галгофу.

Ён нават, гледзячы на дыван,

прыходзіць у філасофскі стан

і кажа: «Змаганне з пылам —

гэта змаганне з Пірам.

Як ты дыван ні трасеш, ні б'еш —

пылу таму ні канца, ні меж,

сіл менш, а пылу ўсё многа.

Пірава перамога...»

Я не сказаў, што мой сусед —

спявак, барытон знакаміты.

Слухаў яго амаль увесь свет.

Ён, словам, не лыкам шыты.

Сваім дамачадцам і кажа ён:

«Я ж — знакаміты барытон!

Пяю я, знакаміты,

дык сцялю аксаміты.

А вы мне пра нейкія дываны.

Хай будуць тройчы пракляты яны!

Чым іх цягаць, паверце,

лепш выцягнуць мне ўсяго Вердзі!..»

Ды цешча ўсё гэта чула не раз,

і чула не раз гэта жонка.

Кажуць: «Але, ты — славутасць у нас,

пяеш ты соладка, звонка.

А што запяеш ты, наш салавей,

як скажам выбіць дыванчык?

Бяры, Валерка, шчотку жвавей,

Валя, бяры выбіванчык!

Валёк, не ўпірайся, не будзь гультаём!

Сёння ўжо выбіваў увесь дом.

Выбілі зранку, не трацячы час,

і дырыжор, і памрэжа,

і першая скрыпка, і кантрабас...

Што натуральна — не грэшна.

Мы ж выбіваем за ўсіх пазней,

усё ў нас не так, як у людзей...»

— О, боская матка! — Іваноў

стогне барытанальна. —

Я гэта ўсё чую зноў і зноў,

як гэта ўсё банальна!..

І потым, жадаючы выйграць час,

ён барытон пераводзіць на бас,

зварот да маткі боскай

мяняе на лад філасофскі

і кажа: «Вы ўсе, на адзін капыл,

пра дываны ўсё ды пра пыл,

а змаганне з пылам —

Гэта змаганне з Пірам.

Як ты дыван ні трасеш, ні б'еш —

пылу таму ні канца, ні меж,

сіл менш, а пылу ўсё многа.

Пірава перамога...»

Цешча не знае, хто такі Пір.

Ёй чуецца іншае нешта, вядома.

Кажа: «Ты б, Валя, можа, менш піў?

Для голасу лепш было б і для дома.

Піў бы ты меней, і пеў бы ты менш,

па гаспадарцы глядзеў бы лепш,

і, кажучы, Валя, між намі,

займаўся б больш дыванамі...»

Не любіць барытон Іваноў

час выбівання дываноў.

«Не любіць» — не тое слова,

ёсць іншыя ў Іванова.

«Эх, ухнем!» — бярэ Іваноў дываны.

(«Хаця б не сустрэць яе на двары!»)

Ідзе ўніз па лесвіцы Іваноў,

не стужкамі-лаўрамі ўвешаны,

а ўвешаны скруткамі дываноў

па волі жончынай-цешчынай.

(Дадам, што не толькі па волі іх —

па волі багоў дамавых усіх.)

Нясе Іваноў дываны на двор.

Кінуць бы, рынуць бы гэтыя скруткі!

«О, дайце, дайце..,»

Дзе мой дырыжор?

Дзе мой суфлёр са сваёю будкай?

Сумна нясе барытон дываны —

не верыць у поспех гэтай вайны.

Ды трэба ж несці i трэсці...

(«Яе не сустрэць бы ў пад'ездзе»)

Я не сказаў, хто такая яна.

Што мае яна да дывана?

Прамых не мае адносін...

Бландзінка... Прыгожы носік...

Я ўдакладню, хто такая яна.

Таксама суседка мая адна,

суседка...

Студэнтка...

Светка.

З красунь, што трапляюцца рэдка.

І да таго — скажу ўжо цяпер —

паклонніца оперных прэм'ер.

Сустрэне ў пад'ездзе Іванова —

бляднее, нямее, ні кроку, ні слова.

«Здрасце» яго барытоннае

слухае, як непрытомная...

...Не любіць сусед мой Іваноў

час выбівання дываноў.

ЦЁМНАЯ СІЛА ЗАЙЗДРАСЦІ

Адзін акасеў,

другі аблысеў,

а трэцяга так бяруць зайздрошчы,

што ператварыўся фізічна ў мошчы,

a духоўна зусім сапсеў.

АДНАМУ ЗНАЁМАМУ

Нічога, што блытаеш гунаў з готамі,

а готаў блытаеш з гугенотамі,

а трыгладзітаў — з паліглотамі...

Toe, што ты — не эрудзіт,

яшчэ не значыць, што ты — трыгладзіт.

Не будзе для свету вялікім ударам,

калі станеш блытаць катарсіс з катарам,

Сезана — з сезамам, а «макра» з «мікра»...

Ну будзе трохі і смешна, і прыкра.

Замест «парытэта» сказаў «піетэт»?

Перажыве і гэта свет.

Не будзе і ў тым вялікага грэху,

калі назавеш Эдзіту П'еху,

скажам, замест Піяф Эдзіт...

Нічога, што ты — не эрудзіт.

Нічога, калі нават кортыеў орган

зблытаеш з гордзіевым вузлом.

Хоць блытаць іх і не варта наогул...

Ды грэшна блытаць дабро са злом,

як кажуць, божы дар з яешняй.

Такое — нясмешна...

ПРАЦЭС ВЫДАЛЕННЯ АЛКАГОЛЮ

Працэс выдалення алкаголю

ідзе марудна, трудна, паволі,

ідзе ён з болем, са стогнам, са скрыпам,

з клятвенным хрыпам, з нявінным усхліпам,

ідзе ў цяжкім роздуме, у адчаі,

ідзе з дапамогай кавы i чаю,

вады мінеральнай, сыраквашы,

белага мякішу, маннай кашы,

валідолу, касторкі, настойкі...

Добра, што маем хоць сродкаў столькі,

каб спрыяць выхаду алкаголю.

Працэс гэты — сімвал зямной юдолі.

Што за напасць гэта, што за няшчасце,

відаць асабліва па кантрасце

з уваходам таго ж алкаголю...

У тэмпе чокнецца застолле:

«Пайшлі! Паехалі! Памчалі!»

Выпілі дружна, залпам, адчайна!

Тут жа цяпло разлілося па целе.

Атрымалі — што хацелі...

* * *

Значыць, не трэба тут ні ўгнаенне,

ні структурны, культурны слой?

Значыць, працягваюць дурні род свой

па спосабу самаапладнення?

СВЯТА НА БАБРОВЫХ ТОНЯХ

Сёння не плача ўжо бабёр,

не пралівае слёзы зацята.

На тонях бабровых сёння свята.

Весела ў пастку бабёр папёр...

Што значыць, словам, НТР!

Здаволены і лавец, і звер.

ПАСЛУХАЕМ І ДРУГІ БОК

Калі прадстаўнік зеленгаса

ацэньвае работу садоўніка

і гаворыць, як добра

пастрыжаны газоны

і як выдатна выглядаюць

абсечаныя кусты,

калі ён разам з садоўнікам

выказвае ў сувязі з гэтым

глыбокае задавальненне, —

то застаецца без увагі

яшчэ адзін голас,

застаецца нявыслуханым

яшчэ адзін бок:

гэта — сама трава,

гэта — самі кусты.

Можа, варта было б пацікавіцца,

як адчуваюць і яны сябе таксама,

ці могуць яны ў сваю чаргу

выказаць такое ж задавальненне.

Калі нам падносяць рыбную страву

і мы пачынаем яе хваліць,

пачынаем гаварыць,

якая яна, рыба, свежая,

якая яна салодкая,

як мала ў ёй касцей

і як многа, відаць, фосфару, —

калі мы, словам,

пачынаем прызнавацца

смая-санай рыбе ў тым,

як яна нам падабаецца, —

то застаецца ўсё ж

не высветленым яшчэ адно пытанне

a ці падабаемся мы рыбе?

Уступ

ШТОДЗЁННАЯ АКЛІМАТЫЗАЦЫЯ

Святлее ў акне палоска зары.

Сінее ранне ў аконнай раме.

Якая зара? Якое ранне?

Якое надвор'е на двары?

(Надвор'е, выходзіць, ад слова «двор»?

Што на тары — тое ўзгор'е,

а што на двары — тое надвор'е,

і там — то ціша, то дождж, то віхор.)

«Якое надвор'е?» —

як жэст абуджэння.

Ледзьве з падушкі ўзніму галаву —

гэтым пытаннем ужо жыву,

з яго пачынаю свой новы дзень я.

Якое надвор'е, сіноптык, скажы?

Як многа адказ твой азначае! —

Прадвырашае лес ураджаю,

прадвызначае настрой душы.

Пытанне з пытанняў. Надзея з надзей.

Якое надвор'е — такі і дзень.

Пытанне старое, сівое, як свет.

Пытанню таму колькі зім і лет?

Старое, як свет,

як дзень, яно новае.

Як новая гэта палоска пунсовая.

Старое, як свет, і вечна новае.

Як новае гэта сонца вясновае.

Старое, як свет, і вечна новае.

Як новае гэта лета ліпнёвае.

Пытанне старое, адказ не стары:

надвор'е новае на двары.

Пытанне старое, як паданне,

і вечна новае пытанне.

Якое надвор'е на двары?

Метэастанцыя, гавары!

Якое надвор'е на двары?

Якое надвор'е на панадворку?

Якое надвор'е па той бок пагорку?

Па той бок Атлантыкі, у Нью-Йорку?

Якія там сёння веюць вятры?

Якое надвор'е на двары?

І там, у бары, і там, на гары,

і там, за барамі, за гарамі,

і там, за даламі, за марамі?

Там сёння ціха ці веюць вятры?

І там, дзе край неба,

там, дзе край света —

там хмарна ці светла?

Якое надвор'е на двары?

Дзень пачынаем гэтым пытаннем.

Метэазвесткі, як дары,

прымаем з душэўным трапятаннем.

«Чакаецца вецер, будзе ветрана...»

Тут жа прымаем да ведама.

«Надвор'е цёплае зменіцца сіверам...»

Збіраемся з сіламі.

«Ападкі чакаюцца...»

Што за ападкі? Душа аж у пяткі.

«Пройдуць дажджы...»

Дождж ціха пастуквае.

Збіраемся з думкамі.

«Днём будзе бязвоблачна, будзе ясна...»

Святлеем з мясцовасцю адначасна.

Якое надвор'е на двары?

Якія вецер, дождж і сонца?

Спытайся, яшчэ раз паўтары

і будзь гатовым акліматызоўвацца.

Акліматызацыя — не эпізод,

не тое, што звязваем з міграцыяй.

Ідзе штодзень, штотыдзень, штогод,

вечна ідзе акліматызацыя.

Як ні чапляйся за статус-кво,

як ні лянуйся знацца, змяняцца,

надвор'е стукне ў акно:

«Працягваецца акліматызацыя!»

Калі разлічваеш сіл запас,

звяраеш іх з планамі, справамі, прадамі,

не забывай улічваць штораз

закон штодзённай акліматызацыі.

Ён свой падатак бярэ ў нас,

ад нас вымагае сілы і час.

Ідзе лінянне, змяненне кары,

ідзе абнаўленне — з вяршка да кораня...

Якое надвор'е на двары?

Сіноптык, скажы, якое надвор'е?

«Якое надвор'е?» —

надзея з надзей.

«Якое надвор'е?» —

падзея з падзей.

«Якое надвор'е?» —

пытанне, з якога

пачынаецца шлях-дарога.

Пытанне, якім пачаліся калісьці

пошукі земляў, законаў, ісцін.

Калумб не адкрыў бы Новага Свету,

калі б не ўлічваў напрамак ветру.

Не ўбачыў бы Ньютан таго прыцягнення зямнога,

не ўнікні аднойчы ў сэнс дажджу праліўнога.

Рэйс першы касмічны

з вясновым надхмар'ем

узгоднілі Каралёў і Гагарын.

Узважыў складаемыя надвор'я

Ленін, раней чым грымне «Аўрора».

(Багіня ранішняй зары,

якое надвор'е на двары?)

Якое надвор'е на двары?

Пытанне старое, адказ не стары.

Бо ў новага дня надвор'е новае.

Няважна, зімовае ці вясновае,

няважна, пагоднае ці суровае,

заўсёды новае, чорт пабяры!

Сплывае воблака зверху ўніз —

даўно вядомае як кучавое,

па форме і колеру дажджавое,

ды ў воблака новы зусім абрыс.

Чуецца ветру шум глухі.

Па дадзеных гідраметэазводкі,

тыя ж парыў і хуткасць, ды ўсё-ткі

у шуме ветру новыя ноткі

і тэмбр у ветру зусім другі...

«Якое надвор'е?» — пытаем штораз.

Наш клопат па вартасці ацэнены.

Новымі фарбамі i адценнямі

надвор'е штодня адорвае нас.

«Якое надвор'е на двары?»

Як нетры зямныя, лясы i воды,

вятры ўсе чатыры, чатыры пары —

набытак народа, багацце народа.

Бачу ў акне палоску зары.

Бачу ўзыходжанне першых зор я.

Пытаю, праводзячы дзень стары

i тое надвор'е, што на двары:

«Якое заўтра будзе надвор'е?»

ПЕРШЫ ГРОМ

Апоўдні дзінькнулі шыбы крыштальна.

Прытаіўся, прыслухаўся дом.

Дом прытаіўся запытальна:

«Што гэта — гром?»

Сціхлі ўсе гукі, крокі і словы...

І зноў са сваіх высокіх стром

прагрукатаў раскаціста гром —

першы, вясновы!

Голас той быў сапраўды грамавы.

Гэта — вясна гартанна-арганна

акорды ўступныя прайграла,

ў свае ўваходзячы правы.

Прайграла акорды цвёрда i горда,

аж рэха пайшло ад таго акорда!

Прытым, заўважым, без струн i труб

яна прайграла свой уступ.

Без партытуры, без клавіятуры

сыграла сваю ўверцюру вясна.

Прытым сыграла чыста яна,

сыграла без фальшу, без халтуры.

Што значыць голас жывой натуры!

Каб так прагрымець — мала ўмець,

і мала мець серабро ды медзь,

і мала ўзлесці на катурны...

Быць трэба верным сапраўднай натуры!

Без нот і без палачак дырыжорскіх,

без іншых атрыбутаў жорсткіх,

а проста таму, што ва ўдары была,

а проста, ці з радасці, ці са зла,

натхнёна вясна зымправізавала,

сыграла: слухай, зямная зала!

Прытым сыграла не дзеля сенсацыі,

не дзеля славы i авацыі,

не на публіку, не на «біс».

А раскацілася зверху ўніз

таму, што — час, таму, што — трэба,

што так захацелі зямля i неба.

Аддаў я належнае грому першаму?

І музыканту паклон адвешваю.

Прашу я тут Янчанку і Мулявіна —

зразумейце, сябры, мяне правільна.

Крыху кульгае, магчыма, мой троп,

кульгае, як кожнае параўнанне.

Ды верша без тропа не было б...

Прашу, маэстра, даравання.

Такі варыянт прапаную, маэстра, вам:

грому — громава, аркестру — аркестрава.

Пасткрыптум. Вечарам, дома,

запісвала стомленая рука:

«Сёння, семнаццатага красавіка, —

дзень першага грома...»

Э ц ю д п е р ш ы

ЗМЕНА СЕЗОНА

Як доказы адсутнасці тваёй —

праходзяць хмары нізка над зямлёй.

Прырода не выносіць пустаты.

Ратуе вецер нас ад нематы.

Я думаў, доказ — толькі мае «я».

А тут яшчэ i непагадзь мая.

А тут яшчэ мяняецца сезон...

Ды ты ж усё-ткі ява, а не сон?

Як доказ, што ёсць недзе ў свеце ты,

глядзіць з-за хмары месяц залаты...

Стаў снег ісці. Як раней, як даўней.

Ішоў снег.

Стала ў вачах бялей, святлей.

Ішоў снег.

Хоць снегу не хапала стрэх,

ішоў снег.

Глядзелі нелюдзі ўверх.

Ішоў снег.

Снег не маглі яны спыніць.

Ішоў снег.

Снег не маглі забіць ці спаліць.

Ішоў снег.

Цямнелі сляды крывавых спраў.

Ішоў снег.

Снег мёртвым вочы закрываў.

Ішоў снег.

Сталі пажарышчы затухаць.

Ішоў снег.

Сталі стогны заціхаць.

Ішоў снег.

Снегу ўсё больш і больш было.

Ішоў снег.

Як саван белы на ўсё сяло.

Ішоў снег.

Стаў снег ісці. Стаў снег кружыць.

Ішоў снег.

Жывым жывое. Трэба жыць

Ішоў снег.

*

Было суцяшэнне ўсё ж.

Ішоў дождж.

Было ўваскрашэнне ўсё ж.

Ішоў дождж.

Было абмыванне ўсё ж.

Ішоў дождж.

Было спадзяванне ўсё ж.

Ішоў дождж.

Верылі свята ўсё ж...

Ішоў дождж.

...Што прыйдзе расплата ўсё ж.

Ішоў дождж.

...Што вернецца зноў былы,

зноў пойдзе ўсё ж

той хлебны,

той грыбны,

той мірны дож дне.

*

Для ветру вайна была —

як гульня.

Убачыць агонь і дым

І ўжо весяліцца каля агня,

гуляе з дымам тым.

А потым падхопіць дым і агонь,

імчыцца з імі ўгруннём.

Ах, вецер, вецер, ветрагон,

дрэнныя жарты з агнём!

Ах, вецер, вецер, ён — як дзіця.

Яму ўсё — адна гульня.

Няма яму справы да жыцця,

да смерці справы няма...

...Ды сёння званам ён маўчаць не дае —

звіняць ад відна да відна.

Ды сёння ён рэквіем пяе

па тых, што спаліла вайна.

Э к с к у р с п е р ш ы

ГОЛАС ФРАНЦІШКА БАГУШЭВ1ЧА

Паводле яго артыкулаў i пісем

Не скарджуся — кажу як ёсць.

Не крыўджуся — гляджу як ёсць на рэчы.

Аглядваю пражытыя гады

І бачу, што адны прайшлі без следу

(ці можа быць увогуле такое?),

другія пакідалі ў сэрцы след,

што ные там нясцерпным болем

i прымушае часам узмаліцца:

«Дай божа, вытрымку і надалей!

Ды накіруй зло на лясы сухія!»

А зрэшты, усяму хапала зла.

І сапраўды ў восемдзесят сёмым[³]

ад засуxi лясы гарэлі

(як і наогул увесь час было

ў тым годзе неспрыяльнае надвор'е).

Ды хіба быў такі адзіны год?

Яшчэ раней, у восемдзесят пятым,

было спякотнае надзвычай лета,

і скардзіліся людзі на яго.

Для скаргаў іхніх меліся падставы.

Ды горшае яшчэ было наперадзе:

гарачыня змянілася дажджом,

які ішоў чатыры тыдні ўзапар...

Заўважу, што да хору нараканняў

я вонкава не далучаў свой голас,

але ў душы спакойным быць не мог.

З трывогаю, парой з зацятай злосцю

я паглядаў таксама ў неба

і думаў: «Можна верыць у парадак,

а ў непарадак як паверыш ты?»

А восемдзесят восьмы год

запомніўся вясной дажджлівай, ранняй,

калі павыйшлі рэкі з берагоў,

пазносілі масты, млыны i хаты,

калі ўздоўж узбярэжжа бедны люд

лямантаваў, ламаў з адчаем рукі.

Запомніўся яшчэ той год

страшэннай бурай, што ў лістападзе

прайшла па нашым краі нечакана.

Зрывала бура дзіка стрэхі з хат,

сарвала нават крыж з царквы бліжэйшай,

павыварочвала з карэннем дрэвы...

Цяжкое лета дзевяноста сёмага

прынесла мне сардэчныя прыпадкі

(боль сэр да ў літаральным сэнсе).

З'явілася трывога за жыццё,

за лёс дзяцей, не сталі што на ногі.

«Так, паважаны і ласкавы пане,

надвор'е тут у нас, як моль грызе —

стаіць тут тыднямі гадзіна шарая...»

І немагчыма жыць было б зусім,

калі б я не адносіўся да тых,

хто лічыць, што ад нас усіх таксама

залежыць гэтае праклятае надвор'е,

і калі б сам не верыў я цярпліва,

што на надвор'е можна ўплываць,

мяняць да лепшага агульным намаганнем.

Так, мудра сказана ўсё-ткі, што

цярпенне нам дае надзею,

а мець надзею — не ганебна, не.

Яшчэ давала сілы для жыцця

мне цвёрдае адно перакананне:

«Так быць не можа, быць інакш павінна,

i быць інакш не можа — толькі лепш!»

КАРОЎКА-БАГОЎКА

Паводле дзіцячай заклічкі

Кароўка-багоўка, ты прыляцела?

Ты нешта паведаміць мне хацела?

Ідуць i ідуць дажджы.

Што заўтра будзе, скажы?

Дождж ці пагода?

Пень ці калода?

Будзе пагода — ляці,

не будзе — сядзі.

Кароўка-багоўка, неба пасланніца,

кароўка-багоўка, прадсказальніца,

які твой сёння прагноз?

Які нас чакае лёс?

Цень ці спякота?

Ціш ці грымота?

Будзе добра — ляці,

не будзе — сядзі.

Кароўка-багоўка, ты мне спрыяеш?

Ты мне сваю тайну давяраеш?

Хочаш мяне перасцерагчы...

Скончацца гэтыя дажджы?

Сонейка б болей

ды болей любові!

Будзе любоў — ляці,

не будзе — сядзі.

Кароўка-багоўка,

ты знаеш,

з гадамі

менш усё верыш у гаданні,

а болей у тое, што ёсць ужо тут...

Ты ўсё ж абяцаеш мне цуд?

Зарніцу ці зорку?

Блакіт ці вясёлку?

Збудзецца цуд — ляці,

не збудзецца — сядзі.

Пасядзела, сэрца ўстрывожыла,

паляцела кароўка божая,

паляцела кудысьці ўдаль.

Сум і жаль...

Эцюд д р у г і

ДАДОМУ, ХУТЧЭЙ ДАДОМУ!

Сівер дзьме проста ў твар,

не дзьме, а наносіць удар,

гне ўсё жывое дадолу...

Дадому, хутчэй дадому!

Сівер не дзьме, а б'е,

дыханне спыніць стараецца.

А за спіной у цябе

зара на мароз разгараецца.

Яна ўсё злавесней, ярчэй,

жывое ўсё замарожвае.

Дадому, дадому хутчэй!..

I раптам думка трывожная:

«Крэпасць твая — твой дом,

дом сховішча дасць, вядома.

Але як там, дома, з цяплом?

Ці хопіць цяпла там, дома?»

КАЛІ НЕ ЧАКАЕЦЦА АПАДКАЎ...

Ападкаў не будзе, не чакаецца...

Гэта — калі хто надвор'ем цікавіцца.

Ды гэта зусім не азначае,

што нечага вам чакаць, мінчане.

Замест ападкаў чакайце іншых

сюрпрызаў — ад сіл зямных i усявышніх.

Вы, скажам, паверылі ў сінь-сіняву,

а госці — як снег на галаву.

Чым меней чакаеш гасцей ты з раніцы,

тым больш верагодна, што яны з'явяцца.

Потым яшчэ ўлічваць трэба,

што гром можа грымнуць і з яснага неба.

Суцішаны ты наконт ападкаў,

ды раптам боль — табе над лапатку.

Барометр будзе паказваць «ясна»,

ды вось тэлеграма персонай уласнай.

Калі ападкаў не чакаецца —

не значыць, што нешта не адшукаецца.

Калі ападкаў не чакаецца —

не значыць, што нехта не напаткаецца.

Калі ападкаў не чакаецца —

не значыць, што нехта не раскаецца.

Калі не чакаецца ападкаў —

не значыць, што лес не задасць загадку.

Ты на паверх, а чорт у пад'ездзе.

Чакай не ападкаў, чакай падэсці!

Ba ўсякім выпадку, ва ўсякім выпадку,

да заўтра не будзе хаця б ападкаў...

Э к с к у р с д р у г і

УРОК МІНУЛАГА

Не помнім, не ведаем сапраўды,

i нам сапраўды ўсё роўна,

якое надвор'е было тады —

пагодна было ці сурова?

Затое скрозь час нам добра відно,

праз зімы і леты нам памятна,

як чалавечае сэрца адно

адкрылася шчыра і праведна.

І здрыганулася ўсё як ёсць,

пакутай людской працятае,

спагадай прасякнутае наскрозь —

да чалавека як брата.

Няважна, ці летам было ці зімой,

пагодна было ці хмарна,

ды ўспыхнула сэрца над зямлёй

ярка і самаахвярна.

І урок той мы помнім,

нам не ўсё адно,

якія былі запаветы.

Нам ведаць дае аб сабе іх святло —

як зоры, як зімы, як леты.

ВЕТРАНА, ВЕТРАНА...

Ветрана, ветрана...

Ветрана з самага рання.

Вецер яшчэ на дасвецці

крануў ціха струны свае,

эолаву арфу сваю...

Пяе сам і сам іграе,

струну за струной кранае,

іграе і сам пяе.

Ветрана, ветрана...

Ранак змяніўся поўднем.

А вецер не сціх, не суняўся,

заняўся на ўвесь абсяг.

А вецер пад небам паўднёвым

імкне ходам поўным,

а вецер з абсягу ў абсяг

імчыцца на ўсіх парусах.

Ветрана, ветрана...

Ветрана з ранку да вечара.

Вячэрняя зорка ўзышла,

а вецер гудзе i гудзе.

Усё абвявае —

ад дробнай расінкі да зорнага рэчыва.

Усё абдымае —

ідзе па зары, па зямлі, па вадзе.

Ветрана, ветрана...

Стаміліся дрэвы i птушкі,

стомлены дзень на зыходзе,

а ў ветру ўсё той жа імпэт...

Ірвуцца фіранкі ўслед,

галосяць услед яму юшкі,

ляцяць услед стужкі,

і коміны трубяць услед.

Ветрана, ветрана...

Колькі вятроў намі зведана!

Тых, што сустракалі лагодна,

і тых, што піхалі ў спіну,

што білі ў грудзі шалёна...

Ветрана, ветрана!

Тых, што на ніву вялі,

i тых, што вялі на вайну.

Ветрана, ветрана...

«Вецер на ўсім свеце белым».

Вецер шукае ахвяр,

вецер прыносіць дары.

Ветрана, ветрана...

Робіцца мне зразумелым,

чаму караблі ўсё-ткі топіць

не мора, але вятры.

«О, вецер, вецер!» —

было і трывожна, і ветрана.

«О, вецер, вятрыска!» —

лямант ірваўся з грудзей.

Ружа вятроў

праходзіць праз сэрца паэтава.

Ружа вятроў

праходзіць праз лёсы людзей.

Ветрана, ветрана...

Ветрана з самага ранку.

Ветрана з ранішняй

і да вячэрняй зары.

Вецер кранае струну,

вецер ірве фіранку,

вецер шукае ахвяр,

вецер прыносіць дары.

Ветрана, ветрана...

Эцюд трэці

БАЧУ Ў АКНЕ Я...

Бачу ў акне я снег і смерч,

бачу ў акне я непагадзь зімнюю.

Стала трывожна за ўвесь свет,

а перш за ўсё — за сваю любімую.

Як яна, што яна ў гэты час,

калі на свеце лютуе стыхія,

калі нехта стыне, калі нехта гіне,

калі падзяляе адлегласць нас!

Бачу я ў цемрадзі прасвет,

бачу чародку галубіную.

Стала мне радасна за ўвесь свет,

а больш за ўсё — за сваю любімую.

ЛЕТА 1965 ГОДА

Маці яшчэ была жывая.

Маці яшчэ збіралася жыць...

Шчыруе, запашвае, зажынае,

ледзь-ледзь адпачне і зноў бяжыць.

І ўсё глядзіць з-пад рукі ўгору,

І ўсё чакае, чакае дажджу.

Гляджу таксама ўгору з дакорам,

таксама на неба з надзеяй гляджу.

Схіляюся з маці над ссохлым цветам,

які на бульбяным полі знайшоў.

І тут я хачу быць не паэтам,

не нейкім іншым аўтарытэтам,

а заклінальнікам дажджоў.

І я шапчу, заклінаю хмару:

«Не будзь за гарой,

не хадзі стараной,

ідзі да маці маёй старой!

Быць сляпой табе не да твару...»

Маці пра лёс ураджаю дбала.

Ды хмара недзе міма плыла...

Апроч дажджу, яшчэ не хапала

тым летам летняга цяпла.

Маці казала: «Што гэта за лета,

калі не сагрэешся як след?

Бачыла шмат я зім і лет,

ды нешта няўцям мне надвор'е гэта...»

Маці на лета спадзявалася.

А лета зрывалася,

не ўдавалася.

Ішло яно неяк наўскасяк.

Вецер круціў і так, і сяк.

Быў ён засушлівы і халодны,

быў недародны, быў бясплодны,

быў той з вятроў, які не нёс

ні ліўняў, ні цяпла, ні рос.

Маці за лета турбавалася.

Маці хацела, каб лета было.

Ды лета ўсё не адбывалася —

як быццам некаму назло.

А скора на лад асенні шумела

рана пажоўклае лісцё.

I доўга шчымела, доўга шчымела

лета няздзейсненага пачуццё...

Экскурс трэці

МАНАЛОГ НАПАЛЕОНА

Выходзіць, мае рацыю гісторык.

Хоць з неба я хапаў нямала зорак,

авантурыстам я не быў усё ж —

бо чуў я вецер, заўважаў я дождж.

Мне выпаў лес героя і месіі.

Ды бачыў, як салдаты гразь мясілі,

i знаў: сушы зарад і меч тачы

ды май яшчэ на ўвазе і дажджы.

Я ваяваў удала і няўдала.

Дажджоў нямала мне перападала.

Хапала іх, абложных, праліўных,

на ўсіх нас — і вялікіх, і малых.

Яшчэ ў час італьянскага паходу

я зведаў усялякую пагоду,

а з ёй — і чалавечую пароду.

І падагуліў так каштоўны ўрок:

«Ад лёту да падзення — адзін крок».

А ў час свайго вялікага паходу

спазнаў я мудрасць рускага народа:

«Не сунься ў воду — раз не знаеш броду«

Пасунуўся — і вось пайшоў да дна,

i вось Барадзіно, Беразіна...

Тады, пасля той барадзінскай справы,

пасля той беразін'скай пераправы,

я даў сабе ў апошні раз зарок:

«Ад велічы да ганьбы — адзін крок».

Затым, пасля заснежанай Смаргоні,

ратуючыся ад пагоні,

лад шум завей, пад сумнае дзін-дзін

я ўбачыў ясна парадокс адзін...

Ад чына ніжняга да генерала

патрэбна ўсё-такі прайсці нямала.

Не будзем спасылацца на эталон,

ён — выключенне, а не эталон.

Пратупаць усё-такі было няпроста

ад Сены і да нёманскага плёса.

А колькі крокаў зроблена было

ад Аўстэрліца да Ватэрлоо?

То калі мераць тэрытарыяльна.

А як жа вымяраюцца маральна

адлегласці? Тут лес такі ігрок,

што «ад» і «да» усяго адзіны крок:

ад любага абранніка —

да пасынка,

ад важнага пранонсіка —

да насмарка,

ад «віва, імператар!» —

да «хі-хі»,

ад ноткі ўладарнай —

да «апчхі»...

МАНАЛОГ НАВАЛЬНІЦЫ,

ШТО АДБЫЛОСЯ Ў МІНСКУ

26 ЧЭРВЕНЯ 1972 ГОДА

Прырода задумалася: «Так, так...»

Значыць, не спыніце атак?

На гэты раз я вам не падтакну —

вазьму ды найду ў контратаку!

Вы любіце сінія небасхілы?

А вось мае хмары, мае сілы!

Ану, пачынайце бараніцца!

Зіг-заг... Пайшлі бліскавіцы!

Пайшлі мае вогненныя бізуны!

Трах-тарарах... Пайшлі перуны!

Ёсць яшчэ порах у парахаўніцах!

Ёсць яшчэ нораў у навальніцах!

Зіг-заг, трах-тарарах...

Ёсць сіла ў маіх перунах-грамах!

Зіг-заг, трах-тарарах...

Ёсць размах у маіх вятрах!

Зіг-заг, трах-тарарах —

па вашых антэнах i правадах!

Зіг-заг, трах-тарарах. —

па вашых сценах i ліхтарах!

Зіг-заг, трах-тарарах —

Мне на радасць, вам на страх!

Дрэва з коранем —

у раёне Кнорына!

Хто сказаў, што я ўжо скорана?

Плошча Харужай —

суцэльная лужына.

Адкуль вы ўзялі, што я знядужыла?

У раёне Кальварыі —

пажар і аварыя...

«Гоп» не кажы, я бываю каварная.

Метэастанцыя зноў у прастрацыі —

прагноз яе зноў не мае рацыі...

Зіг-заг — па вашых прагнозах!

Трах-тарарах — па вашых пагрозах!

Па вашых амбіцыях i апетытах,

мала, падобна, мною бітых!

Трах-тарарах —

я шмат яшчэ здолею! —

па самахвальству, па самаздаволенню!..

З выглядам годным,

з выклікам гордым

прайшла яна, навальніца, над горадам,

прайшла, нарабіўшы грому-груку

сабе на ўцеху, нам на навуку...

Эцюд чацвёрты

АДНО ПАПАЛАМ З ДРУГІМ

Снег папалам з даждлсом.

Зіма папалам з летам.

Кажух папалам з плашчом.

Бот папалам з кедам.

Віно папалам з вадой.

Дождж папалам са снегам.

Смех папалам з нудой.

Грэх папалам са смехам.

Вясна папалам з зімой.

Дождж папалам з градам.

Даль папалам з імглой.

Любоў папалам са здрадай.

Дождж папалам з віном.

Габой папалам з трубою.

Змрок папалам са святлом.

А я... папалам з табою?

Што яшчэ з чым папалам?

Зіма папалам з вясною,

з цішынёй — тарарам...

А ты... папалам са мною?

АДНОЙЧЫ РАНІЦАЙ

Як шчасцю, як удачы,

паверылі вясне.

Наіўна па-дзіцячы

прыснілі яе ў сне.

Ды вось прыходзіць ранне —

завея зноў гудзе.

Ды вось расчараванне —

суровы сівер дзьме.

Пачулі мы, убачылі

такую навіну,

і крыўдна па-дзіцячы

нам стала за вясну...

Экскурс чацвёрты

АПОШНІ ДОЖДЖ КАМУНАРА МІЛЬЕРА

Пад праліўным дажджом

вялі на расстрэл Мільера,

Салдат пагражаў ружжом,

агент махаў рэвальверам.

Стаялі канвойныя ўздоўж,

натоўп буржуяў роў дзіка...

Толькі вясновы дождж

ліўся празрыста і ціха,

Мільер расшпільваў сурдут,

горда трымаў паставу:

«Грудзі мае... яны тут...

Ды на калені не стану!»

Буржуі раз'ятраным зверам

крычалі: «Смерць Мільеру!»

А дождж на свой манер

шаптаў: «Жыві, Мільер...»

Цэліўся пільна ўзвод.

Ды дождж, накшталт бар'ера,

засланяў Мільера...

«Няхай жыве народ!»

Дождж адгароджваў стрэл,

Пакуль не ўдарыў свінец той,

паспеў яшчэ крыкнуць Мільер:

«Няхай жыве чалавецтва!»

«Няхай жыве народ!

Няхай жыве чалавецтва!..»

Не сцяла б куля рот,

сказаў бы: «Хай дождж ільецца!

Дождж ліўся, цёплы, густы,

на трупы, на ступені,

на карнікаў, што ў а ту пени i.

глядзелі, раскрыўніы ірты.

Ён абмываў, як траву,

пяшчотна, без лішняга шораху,

счарнелую ад пораху

Мільераву галаву...

ЗАПАВЕТНАЯ СТРУНА

Што чутна ў вашых краях?

Туман Дзвіну абдымае,

збіраюцца гусі ў шлях?..

«Струна звініць у тумане»?

— Струна...

Якая струна?

Адкуль метафара гэта?

— З вядомага твора яна,

бы ў той раманіст паэтам.

— Не тое чытаў я, дурны.

— Ды я ж не пра чытанне.

Пытанне наконт струны:

звініць струна ў тумане?

Няма без «курлы-курлы»

асенняга расставання.

Так нельга і без струны,

што звініць у тумане.

Вясной не была б вясна,

калі б між зямлёй і небам

жаўранкава струна

не пела спевам срэбным.

Спявае, звініць тая ніць

на самай высокай ноце...

А ў нашай пагодзе-слоце

звініць яна ці не звініць?

Паведамляе сцяна:

«Ваня плюс Маня каханне».

Нічога, звінела б струна

у тым ружовым тумане.

Ты любіш аркестраў медзь,

шмат струн у табе, меламане.

А як з той адной, што ледзь-ледзь,

ледзь чутна гучыць у тумане?

З пасадаю новай вас,

з новым высокім званнем!

I хай яшчэ вам падчас

тая струна пазваньвае.

Ты глушыш вершамі друк,

шмат звону ў табе, графамане.

Ды ты, як цецярук,

глухі да струны, што ў тумане,

Грошы, раскошы любіце.

Тут справа мая — старана.

І усё ж: а звініць струна

у вашым заможным быце?

Марш гучыць жалобны,

плыве ўгары труна...

Наш лес на смерць падобны,

Калі ў ім змаўкае струна.

Звінела б тая струна

ды брала нас за жывое!

Астатняе ўсё — нажыўное,

астатняе ўсё — трын-трава!

...Дзякуй за ваша пасланне,

узнёслае, як старына[⁴]

Дзякуй за ваша пытанне:

«А ці звініць струна?»

Эцюд пяты

САКАВІЦКІ ВЕЦЕР

Вецер вые і скуголіць,

вецер нізка хмары гоніць,

скрабе снегам па акне —

аб'явіў вайну вясне.

Аб'явіў і нам вайну —

майму сэрцу і твайму.

Мы губляемся абое:

небяспека для любові?

Выпрабоўваюць яе —

яна выстаіць ці не?

Вецер вые, голле гне.

Голле выстаіць ці не?

Вецер вые i скуголіць.

Вецер сэрцы гне, як голле.

Што залежыць тут ад нас?

Ёсць цяпла i сіл запас?

Сэрца, сэрцу сілы дай!

Ну, а там i светлы май...

АБМЕН НАДВОР'ЕМ —

ЖАРТАМ I УСУР'ЁЗ

спачатку быў наш снежань,

быў наш снег беларускі...

Нам спадабаўся наш госць,

балгарскі паэт Андрэй Германаў

(па бацьку — свет Дзімітроў;

па дзеду — выхадзец з Шыпкі,

з вёсачкі той, што прылегла,

прыпала да падножжа

горнага перавалу

з аднайменнай назвай,

вядомай як сімвал вялікі).

Нам спадабаўся наш госць,

другар наш Андрэй Германаў,

равеснік і аднадумца,

паэт, перакладчык, мастак

(аўтар сяброўскіх шаржаў).

І мы з ім шчодра дзяліліся

усім, чым маглі падзяліцца, —

і хлебам-соллю, і песнямі,

і ўсмешкамі, і ўспамінамі...

Яшчэ — краявідам зімовым,

снегам нашым яшчэ.

Мы госця павезлі ў лес.

І ў лесе тым, казачна-белым,

смяяліся, жартавалі,

гулялі, як дзеці, у снежкі.

А потым, зачараваныя

лясной зімовай казкай,

змоўклі, глядзелі сцішана,

як лес яшчэ больш святлее,

як лётаюць, кружаць сняжынкі,

як лёгка падае снег...

Вярнуўшыся на радзіму,

поўны ўражанняў новых,

Андрэй напісаў тут жа верш,

які быў прызнаны ў Сафіі

лепшым вершам года,

які быў так i названы:

«Беларускіснег».

Калі хто не ведае твора,

паслухайце, як ён гучыць

у перакладзе Гілевіча,

як пачынаецца ён:

«Над прасторам анямелым,

над гуртамі срэбных стрэх —

кружыць дзіўны, кружыць белы,

беларускі кружыць снег...»

(I тут ж а за ў кажу: нядаўна

ў сваім старым блакноце

знайшоў я таксама радкі,

што звязаны з той падзеяй.

Верш так і не быў скончаны,

ды раз такая нагода,

то прывяду радкі:

«Глядзеў наш балгарскі брат,

як падаў снег — светла i чыста.

Нібы адбываўся абрад

нашага пабрацімства...»)

Спачатку быў наш снежань,

быў наш беларускі снег.

А потым Андрэй Германаў

паклікаў мяне ў госці:

«Давай прыязджай хутчэй!

Лепшы для гэтага час,

калі ўжо май на зыходзе,

а лета на самым пачатку,

калі паспявае чарэшня,

але няма яшчэ спёкі

і ажыятажу турысцкага

на нашых крутых дарогах.

Чакаем цябе — і я,

i нашы сябры агульныя,

i мой Фіат Жыгулевіч

(або — Жыгуліна Фіатаўна;

двайным, як бачыш, імем,

ахрысціў я сваю машыну,

што выпусціў ваш завод).

Паездзім, пабадзяжнічаем

па роднай маёй, камяністай,

па горнай маёй зямельцы...»

Так яно і было.

Андрэй паказаў мне Сафію

i гордасць Сафіі — Віташу,

якая дні два была

ў тумане (ці, можа, у аблоках),

ды раптам паўстала ва ўсёй

сваёй прыгажосці горнай...

Яшчэ, перад падарожжам,

сустрэўся з другімі сябрамі,

сустрэўся з Найданам Вылчавым,

з Давыдкавым i Паптоневым,

пагаварылі цёпла,

пакаштавалі ракіі,

віна густога балгарскага.

І вось, знайшоўшы момант,

Андрэй сказаў: «Пара!»

Агледзелі ўсебакова

наш Фіат Жыгулевіч

(яна ж Жыгуліна Фіатаўна).

Сабралі карты, блакноты...

Што яшчэ было трэба,

што трэба было яшчэ ўзяць

у такую дарогу?

Помню, у нейкай сувязі

я нагадаў Андрэю,

што маці не раз мне казала,

калі збірала ў дарогу:

«Запас не чыніць бяды».

Андрэй паўтарыў тыя словы

і дадаў у адказ,

што амаль такое ж

чуў ён ад сваёй маці,

якая казала яму:

«Зімою без тарбічкі,

а летам без аблічкі

(без торбы і вопраткі, значыць)

з дому не выходзь...»

Так прыгадаўшы матак,

балгарскую і беларускую,

нібы бласлаўленне ўзяўшы,

крануліся ўрэшце мы.

Мы рушылі на ўсход,

да Чорнага мора, да Варны

(пад Варнаю вёсачка Яварава,

дзе нарадзіўся Андрэй).

Мы ехалі. па зямлі,

якая была для друга

роднай, а для мяне

яшчэ была тэра інкогніта,

ды ўжо адкрывалася мне.

Андрэй дзяліўся са мной

усім, што меў на радзіме.

Дзяліўся сінім небам,

зялёнымі горнымі схіламі.

водарам руж у даліне,

мясцінамі гістарычнымі,

лавандавымі плантацыямі,

помнікамі i крыніцамі

(яны ў Балгарыі разам),

дзіцячымі ўспамінамі,

садамі i вінаграднікамі,

песнямі гайдуцкімі,

вёскамі i гарадамі,

пяскамі залатымі,

зорамі балканскімі,

мілагучнымі трэлямі

варненскіх салаўёў...

Дзяліўся ўсім, што меў

ён на сваёй радзіме.

(«Ты будзь як магнітафон,

ты толькі слухай, запісвай,

а я расказваць буду,

паказваць буду табе...»)

Дзяліўся ўсім, што меў.

І абяцанай чарэшняй,

што якраз падаспела

да нашага падарожжа.

Калі прытамляў крыху рух,

зганялі наўзбоч машыну,

а самі лезлі на дрэвы

(Андрэй тут паказваў прыклад),

і такім натуральным,

такім першабытным чынам

мы здабывалі чарэшню,

свежую, сакавітую,

елі ўдосталь, усмак.

(Нямала ёсць пераваг

у тым птушыным спосабе

здабывання ежы.)

Добра падмацаваўшыся,

заадно — наталіўшы смагу,

заадно — крыху адпачыўшы

(вось што такое чарэшня,

калі есці проста з дрэва!),

ехалі мы далей...

Андрэй дзяліўся ўсім,

што толькі меў на радзіме.

А меў нямала ён.

Калі праязджалі праз вёску

з назвай такой славянскай —

Жытарава (ад «жыта»),

ён мне з усмешкай сказаў:

«Толькі ў гэтай вёсцы

Ў мяне не менш як паўсотні

стрыечных дзядзькоў i цётак,

стрыечных братоў i сясцёр...»

Ехалі мы далей.

Андрэй з усмешкай той жа

i крыху больш шматзначнай

сказаў: «У наступнай вёсцы

зробім маленькі прыпынак,

і я цябе пазнаёмлю

з дзядзькам сваім адным.

З усёй сваёй раднёю,

як ты ўжо здагадаўся,

я не змагу пазнаёміць

пры ўсім маім жаданні.

Ды з гэтым сваім дзядзькам,

з кавалём i вінаградарам,

з цёзкам сваім Андрэем,

з Германавым Андрэем,

хачу пазнаёміць цябе...»

Германаў, той, што дзядзька,

сустрэў нас каля хаты,

новай, дагледжанай, чыстай

(не хата, а заглядзенне!),

павёў у хату нас,

гасцінна паставіў чарэшань

(так, гэта былі зноў яны!):

«Частуйцеся на здароўе».

І тут жа спытаўся ў мяне,

з пляменнікам любым сваім

па-змоўніцку пераглянуўшыся:

— Ну, як Балгарыя наша?

Відаць, спадабалася вам?

— Ці спадабалася? Дзіва што!

Яшчэ б ды не спадабацца! —

пачаў я з захапленнем. —

Такі цудоўны край!

Такі разнастайны, багаты!

Чаго ў вас толькі няма!

У вас i горы, i долы,

і вінаград, i чарэшня...

— І ёсць усе поры года! —

узяў падхапіў нечакана

Германаў, той, што старэйшы,

і, глянуўшы зноў на пляменніка,

у тым жа тоне дадаў:

— Ёсць усе поры года,

усе чатыры сезоны:

зіма, вясна, лета, восень...

Я тут крыху апешыў

ад такой павароткі тэмы.

Збянтэжана глянуў на сябра:

«Давай выручай, калега!»

На дзядзьку глядзеў запытальна:

«Жартуе ён ці ўсур'ёз?»

А той з усмешкай гуллівай

глядзеў на нас з Андрэем:

якое, маўляў, уражанне

робіць яго «дасведчанасць»,

робяць словы яго?

Трэба было мне змірыцца

з тым, што ў сваім захапленні

узяў я занадта высока,

што трэба збавіць пафас

хаця б на паўтона ніжэй.

— Ну так, — працягваў я,

падладжваючыся пад жартоўны,

пад гуллівы тон балгарына,

з якім, як я зразумеў,

трымаць трэба вуха востра. —

Ну так, усё ў вас ёсць,

ёсць усе поры года.

Узяць вось, напрыклад, лета.

Слаўнае лета ў вас...

— І слаўная будзе восень, —

працягваў гульню сваю дзядзька,

мы маем у наяўнасці

чатыры выдатных пары.

— Усе чатыры сезоны, —

не вытрымаў i пляменнік, —

у нас як мае быць!

— І усе чатыры вятры

дзьмуць у вас паўнацэнна? —

працягваў я далей.

— Ну так, ну так, вядома...

Вятры ў нас проста на славу.

— Вятры, i сонца, i дождж...

— I, значыць, круглы год

вам ёсць чым ганарыцца?

Ёсць радавацца чаму?

— Так, так, i мы гатовы

па-братняму з вамі дзяліцца

багаццем усім сваім,

як гэтаю чарэшняй...

Так жартавалі мы

ў вясковай балгарскай хаце,

чыстай такой, такой светлай,

гасціннай i мудрай такой.

Так я гасцяваў на зямлі

сябра свайго Андрэя,

так я адкрываў яе

людзей, прыроду, надвор'е...

Прыгадваў я потым не раз

той жарт старэйшага Германава

і думаў аб тым, што ён

наўрад ці хацеў пакепліваць

з майго адкрыцця Балгарыі,

з турысцкага ззяння майго.

Не меў ён і намеру

рабіць мне, госцю, праверку

на здольнасць валодаць гумарам,

які назіраў я там скрозь.

Калі я не памыляюся,

тлумачыцца ўсё прасцей.

Вуснамі дзядзькі паэта,

каваля і вінаградара,

смяяліся, гаварылі

сялянская прастадушнасць,

душэўнае тое здароўе,

адна з умоў якога —

чуццё прыроды роднай,

глыбокая злітнасць з ёй.

Ну, і, вядома, быў гумар,

што так уласцівы балгарам

(стагоддзі турэцкага рабства

не дасягнулі свайго!).

Ну i, вядома, была

любоў да роднай краіны,

і да яе прыроды,

і да пагоды яе.

І я з сваёй Беларусі,

то снежнай, то зялёнай,

то сонечнай, то дажджлівай,

багатай таксама на ўсё, —

сардэчнае шлю прывітанне

маім сябрам балгарскім,

двум Германавым Андрэям,

пляменніку і дзядзьку,

пісьменніку і кавалю.

Жадаю ім, каб спорна,

каб добра, каб паўнацэнна

змяняліся поры года,

каб ім у жыцці спрыялі

усе чатыры сезоны,

усе чатыры вятры!

Эскурс пяты

ПЕРШЫЯ МАЁЎКІ

Першыя нашы маёўкі.

Вяртанне птушак з вандровак.

Ластавак першых шчэбет.

Жаўранка спеў у палях.

А мы спрабавалі крылы

пад сінім небам маёвак,

а мы збіралі сілы,

а мы выбіралі шлях.

Блакіт быў колеру неба,

колеру летуцення.

Святло было колеру сонца,

колеру нашых надзей.

А зелень — колеру лісця,

колеру шалясцення,

голасу жывога —

і дрэў, і траў, і людзей.

Прырода была разам з намі

у нечым самым істотным,

у нечым глыбінным, адвечным

з намі была заадно.

Яна нас вучыла цярпліва,

як быць у змаганні нястомным,

спрыяла нам верыць i марыць,

натхняла рабіць дабро.

Мы вясне адкрывалі

сэрцы i ідэалы,

вясна адкрывала насустрач

нам светлыя далі свае.

Зліваліся, супадалі ідэалы i далі,

i будучыня ўяўлялася нам

у тым дзіўным святле.

Блакіт быў колеру неба,

колеру летуцення,

Святло было колеру сонца,

колеру нашых надзей.

А зелень — колеру лісця,

колеру шалясцення,

голасу жывога —

дрэў, i траў, i людзей.

А чырвань — колеру вогнішч,

што раскладалі на ўзгорку,

колеру нашага гневу,

колеру нашай крыві...

Маліцца мы не ўмелі,

ды бачылі ў небе зорку.

Ішлі пакланіцца прыродзе,

напіцца з яе крыніц.

У першых нашых маёвак

быў першай любові прысмак.

У першых нашых спевак

гарачы, як прысак, быў шэпт.

З вясновых агеньчыкаў тых

запальваў агонь свой

Кастрычнік.

З пунсовых праменьчыкаў тых

рабіў сабе сцяг Новы свет.

ЛIBEHЬ СТАГОДДЗЯ Ў МІНСКУ

Як сведка падзеі

удакладняю дату я:

было гэта ў ноч

з восьмага на дзевятае.

Зблытаць ніяк не магу,

бо сведчыць тут смела

памяць тым ліўнем

да костак прамытага цела.

Зрэшты, таму i кажу,

таму гэты верш i пішу я,

што знаць дае памяць

да ніткі прамоклай кашулі...

Было гэта так.

Вяртаўся з гасцей я дадому.

Стаў раптам накрапваць дождж.

З ветрам, але без грому.

Аўтобус ужо не хадзіў,

таксі ніяк не траплялася.

Затое нябесная прорва

ўсё больш і больш раскрывалася,

І вось ён пайшоў,

і вось гэты лівень пачаўся!

Якое «пайшоў» там!

Як з бочкі паліўся, памчаўся!..

«Пасля хоць патоп!»

Не думаў кароль пра патомка.

Сюды б яго ў гэты паток,

яго, самадура, падонка!

Так першую злосць

сарваў я на гора-манарху,

калі ўжо лівень наскрозь

пранізваў маю апранаху.

А потым, калі я,

мокры ўжо зверху данізу,

хаваўся пад нейкім

дзіравым, як сіта, карнізам;

а потым, калі ўжо

ачуньваў ад стадыі шокавай,

апёршыся локцем

на згіб трубы вадасцёкавай;

а потым, калі ўжо

пад плёскат i гул вывяржэння

вярталася здольнасць

думаць, прымаць рашэнне, —

другую ўжо злосць

зрываў на ўласнай асобе я:

«Яно так і лепш,

што трапіць пад лівень собіла!

Так, значыць, і трэба табе!

Так, значыць, табе і трэба!

Так, так, прымі гэты душ,

прымі гэты ліўневы цэбар!

Ты маеш дах i ачаг,

вось i сядзі там у непагадзь

i не хадзі па начах,

не лезь пад адкрытае неба хоць!

Тым больш — у пару навальніц,

калі можа лівень ліць

тым больш — пры такой пагодзе,

такі, што адзін на стагоддзе.

Разважней назаўтра ў акне

ці ў лоджыі дыхаць азонам...

Наогул не лезь на ражон,

а лепш трымайся рэзону!

Правілы больш паважай

i меней рабі памылак!

Болей табе б такіх,

як гэта,

галавамыек!..»

Мерка жыцця ўсё ж:

«Ёсць ці няма што ўспомніць?»

Помняцца лівень той

і тая мая самасповедзь.

Успамінаю з усмешкаю

сёння аб той прыгодзе:

«Не затрымайся ў гасцях —

праспаў бы лівень стагоддзя».

Эцюд шосты

СОНЦА ПАКЛІКАЛА!

З раніцы дома не сядзелася,

з раніцы ўсё ў акно глядзелася,

туды, дзе займалася святло.

А са святлом чаканне расло.

Такое было адчуванне, як быццам

нешта павінна вось-вось адбыцца,

як быццам вось-вось збудзецца цуд, —

толькі па той бок акна, а не тут.

Яшчэ адчуванне было такое,

што нечы кліч не дае спакою,

што нехта кліча раз-параз

і трэба адклікнуцца ў адказ.

Вызваліў я акно ад шторы —

і ўбачыў я сонечныя прасторы,

і ўбачыў я сонца само ў акне...

Клікала, значыць, сонца мяне!

Планета з планет, са свяціл свяціла,

сонца з'яўленне сваё абвясціла!

Сонца мяняла зямны наш настрой!

Выходзіў я ў сонечны прастор...

Думкі адкідваў я паніклыя —

сонца паклікала!

Білася ў сэрцы радасць вялікая —

сонца паклікала!

Дзень свой лічыў па новаму ліку я —

сонца паклікала!

Сонца паклікала, запрасіла,

дзялілася светлай сваёй сілай!

Сонца паклікала, знак падало...

Свята святла! Свята святло!

СОН ПАД ШУМ ЗІМОВАГА ДАЖДЖУ

Не край залатога руна,

не востраў скарбаў і дзіваў, —

снілася мне старана,

падобная на радзіму.

Там рэк малочных няма,

няма берагоў кісельных.

Ды там зіма як зіма,

там лета — без хмар асенніх.

Зімой там — гул завей

ды ценьканне сініцы,

а летам там — журавель,

ды сонца, ды суніцы.

Што лепей — сініца ў руцэ

ці журавель у небе? —

я не рашаў у сне.

Усё, што ў пару сваю, — лепей.

Луналі таму нада мной

іншыя шчасця прыкметы:

бялее снег зімой,

квітнее квецень летам...

Экскурс шосты

СТУДЗЕНЬ 1924 ГОДА СМЕРЦЬ ЛЕНІНА

Магчыма, што так яно i было.

Як пры жыцці не прымаў ён зло,

так не прымаў ён, мёртвы,

холад зямлі мёрзлай,

зімовай зямлі немату, слепату...

Птушкі мёрзнуць на ляту.

Кастры на плошчы паляць...

Вечная памяць!

Магчыма, што так яно i было.

Як Праметэй, ён нёс цяпло,

ён узнімаў, як светач,

над зямлёй чалавечнасць.

Хацеў ён ад цемры, ад слепаты,

ад той спрадвечнай мерзлаты

зямлю адагрэць, адтаяць...

Вечная памяць!

Лютуюць сцюжа i замець...

Вечная памяць!

Магчыма, што так яно i было.

У ГОЭЛРО, як у дабро,

як у новае сонца,

ён верыў шчыра і моцна.

Кінулі выклік прырода і лес.

Але ўжо ні смерць і ні мароз

той веры зямлю не пазбавяць...

Вечная памяць!

Кастры на плошчы паляць... Вечная памяць!

ПЕРАД СВЯТАМ ПАЭЗІІ Ў ВЯЗЫНЦЫ

У нейкі жыццёвы міг,

на нейкай вярсце жыццёвай

прыслухаўся я, прыціх,

і ўлавіў мой слых

ціхі шэпт раніцовы.

Шапталіся вецер з дажджом,

шапталіся хмара з зямлёю,

шапталіся дождж з лісцём...

І нехта шаптаўся са мною.

І ўжо не слыхам — душой

адчуў я, што пошум той дзіўны —

не проста вецер з імжой,

а голас самой Радзімы.

Прыйшла і шаптала: «Мой сын!

Была я, я ёсць і буду!

Буду да вечных часін

явай тваёй, тваім цудам.

Нішто не падзеліць нас.

У нас шлях і лёс адзіны...»

У гэты ранішні час

усё было — ад Радзімы.

І след дажджу на акне,

і першая чырвань рабіны —

усё было — ад Яе,

усё было — ад Радзімы.

І вецер, што ціха пяе,

і жыта разліў неабдымны —

усё было — ад Яе,

усё было — ад Радзімы.

Наяве было, як у сне,

усё ў гэта ранне летняе...

Усё было — запаветнае,

усё было — ад Яе.

Я ёй падбіраў імя,

шаптаў я ў душэўным уздыме:

«Госпадзі, Гаспадыня,

Святыня, Маці мая...»

Калі выбіраўся я ў шлях,

было святочна і ясна.

Радзімы ўвесь абсяг

бачыўся мне выразна...

Эцюд сёмы

ТРЫ ДНІ ЗБІРАЎСЯ ДОЖДЖ...

Тры дні збіраўся дождж...

Дзе парасон і плашч!

Тры дні збіраўся дождж.

Згушчаліся аблокі.

Тры дні збіраўся дождж...

Тры дні збіраўся плач.

І вось, нібы сігнал,

гром прагрымеў далёкі.

Тры дні збіраўся гром

там, недзе ў вышыні.

Тры дні збіраўся боль

тут, у глыбіннай нетры.

I вось раздаўся гул

ў трывожнай цішыні.

I развітальны звон

разліўся ў паветры.

Час надышоў,

калі гаворым мы «бывай»,

калі гаворым штось,

а словы мала значаць,

калі замала рук —

як ты ні абдымай,

калі як ні глядзі —

а вочы мала бачаць.

Кашчунна гаварыць,

калі той гук — пусты.

Кашчунна абдымаць,

калі ўтрымаць не ў стане.

Кашчунна бачыць,

як бяссільны бачыць ты,

як на тваіх вачах

збываецца расстанне.

Кашчунна жыць,

калі

мы не жывём, a снім,

ўслед позіркам глядзім

такім бездапаможным,

калі з уласным сэрцам,

са шчасцем са сваім

мы крута гэтак абысціся можам...

Тры дні збіраўся плач.

Тры дні ці тры гады?

Згушчаўся камячок,

падкотваўся да горла.

Ішоў дождж з году ў год,

быў плач гады ў рады.

Ты горкі той камяк

насіў маўкліва, горда...

Тры дні збіраўся дождж.

Збіраўся плач тры дні.

I вось світальны гул,

i звон той развітальны,

i дождж, што з вышыні,

i плач, што з глыбіні,

зліліся ўраз ў празрыстасці крыштальнай.

Зліліся гром i боль,

зліліся дождж i плач...

Акно не зачыняй,

хай дождж ідзе, як хоча,

хай дождж ідзе ў пакой...

Што парасон i плашч!

Ды дзверы зачыні,

ключ павярні ў ix двойчы.

Ключ двойчы павярні.

Застанься толькі сам.

Не той выпадак,

дзе патрэбны сведкі.

І волю плачу дай,

дай выліцца слязам.

Не часта плач да нас прыходзіць гэткі.

Ён — дар, як дар любві,

дар радасных удач...

Хай барабаніць дождж,

па шыбах хай сцякае.

А ты паплач, паплач,

а ты паплач, паплач,

а ты паплач, паплач,

нагода раз такая...

А ты паплач, паплач,

а ты паплач, паплач,

раз хочацца плакаць —

паплач...

КАЗАЧНЫ МАТЫЎ

Ветрана, ветрана... Чуеце, дзеці?

То Вечны вецер — Гуляй па свеце.

Ён недзе тут, ён недзе побач.

Ён прылятае заўсёды пад поўнач.

Ветрана, ветрана... Слухайце ўважна.

То Вечны вецер спявае працяжна...

«Я Вечны вецер — Гуляй па свеце.

Не тут і не там я, заўсёды я недзе.

Нідзе я не днюю і не начую,

заўсёды лячу я.

Заўсёды лячу я і чую ўсё я.

Чую ўсё добрае і злое.

Чую заўсёды ваш плач дзіцячы,

ваш шэпт гарачы.

Не проста лятаю-гуляю я ў полі.

Збіраю ўсё крыўды я і болі.

Тых, хто загінуў, не забываю,

я ix адпяваю.

Што чую я — помню, што помню — нашу я.

Выходзіць, дзеці, што маю душу я.

Бывайце, дзеці, пара вам спаць, дзеці,

а мне — ляцеці...»

Экскурс сёмы

ЛІПЕНЬСКАЯ СПЯКОТА

I . Спрэчка гісторыка з сіноптыкам

Не мы надвор'е робім? Што ж,

вы маеце, пэўна, рацыю.

Не мы рабілі гэты дождж

і гэтую ясную раніцу.

Ад нас не залежыць зыход зімы

ці летніх цыклонаў узровень...

Словам, не робім надвор'е мы?

Ды нас надвор'е робіць?

Гэта другое пытанне зусім.

Мы нават не падазраваем,

як мы залежым ад лет і зім,

ад хмар, што ходзяць над краем.

Ты думаеш вецер кружыць, i ўсё.

А гэта— фартуны калясо,

ласо яе менавіта.

А гэта — твая планіда.

Надвор'е выкіне часам курбет,

мяняе што ход гісторыі.

Возьме і... звергне кабінет.

Скажам, Макмілана — торы.

Не разумееце, пры чым

Макмілан з яго кабінетам?

Бо ў лёсе яго, між іншых прычын,

замешана лета пры гэтым.

2. Ну, і пагода была!

Ну, і пагода была — ну, і пагода! —

восьмага ліпеня шэсцьдзесят першага года!

(Маю на ўвазе апошні век нашай эры,

не маю намеру кранаць герадотавы сферы.)

Ну, i пагода была, — ну, і спякота! —

восьмага ліпеня шэсцьдзесят першага года!

Дыхнуць не было чым

у душным, спякотным Лондане.

Імчалі да Кліўдзена

«ролс-ройсы» з ледзі i лордамі.

Асобы важныя з сваімі

задышкамі, астмамі

імчаліся ў Кліўдзен,

дзе царавалі Астары.

Імчаліся ў Кліўдзен,

дзе ім рабілі ласку —

мікрапагоду стваралі

па-боску, па-царску.

Ну, і спякота была!

Ну, і спякота!

Ратунак адзін быў —

гэта мікрапагода.

Імчаліся ў Кліўдзен,

дзе ў райскіх цяністых шатах

астыць было можна

ад спраў, у сталіцы пачатых.

Імчаліся ў Кліўдзен,

дзе можна было астудзіцца,

прахаладзіцца, а заадно — разрадзіцца.

Ехалі ў Кліўдзен

госці ў асноўным званыя.

велікасвецкія,

тытулаваныя,

знаныя.

Напрыклад, імчаўся,

уцякаў ад спякоты і шума

ваенны міністр — запомнім імя —

Джон Праф'юма.

Імчаліся тыя,

хто знаў смак у мікраклімаце.

Збіраліся тыя,

хто быў за свайго тут у Кліўдзене.

(За рэдкім, быць можа,

ўсяго за адным, выключэннем.

Аб ім мы ніжэй

дазнаемся з засмучэннем.)

Ну, i пагода была!

Ну, i спякота!

Ну, i уік-энд быў!

Ну, i субота!

Ну, i гулі, i пілі,

ну, i хлябталі бяздонна,

як п'юць у спякотныя дні

ў лепшых дамах Ландона.

(Не думаў Праф'юма,

што прагі вялікай няўтольнасць

зніжае брытанскую абараназдольнасць.)

Здаецца, пілі ўжо ўсё,

што п'юць джэнтльмены ў ліпені.

Ды смагу ўталіць не маглі,

хоць шмат чаго выпілі.

Тады нехта ўстаў і сказаў:

«Ледзі і джэнтльмены!

Кактэйль незаменны быў,

кактэйль быў проста адменны.

Ды мушу вам нагадаць

закон Архімеда мудры:

каб смагу ўталіць як след,

мала ліць вільгаць унутр.

Патрэбна яшчэ, сябры,

каб вільгаць была i звонку.

Я маю на ўвазе басейн...

Канчайце, панове, гамонку!»

I тут папярхнуўся

ваенны міністр Праф'юма.

На дно свайго келіха

чамусьці ўгледзеўся хмурна.

Калі ж зноў паклікалі:

«Панове у парк, калі ласка!» —

міністр адчуў:

кальнула, як ток,

апаска.

Ва ўсякім выпадку,

калі ішлі паркам цяністым,

міністр Праф'юма

яшчэ не быў аферыстам.

Не быў аферыстам,

ды быў на шляху да скандала.

«Будзем купацца?» —

красуня ў міністра спытала.

Пайшла, на хаду

стала спаднічку расшпільваць.

Праф'юма адчуў:

слабее ваенная пільнасць.

Калі ж ён убачыў:

далей распранаецца Крысцін, —

ён зразумеў:

вось дзе ён — д'ябал, нячысцік.

Заўважыў Праф'юма,

які ў той Крысцін купальнік,

адчуў: гіне ў ім

буйны военачальнік.

Ну, i пагодка была!

Ну, i спякотка!

Крысцін не йшла, а плыла...

Ну, i паходка!

Калі ж пачала

Крысцін скідаць i бікіні,

Праф'юма адчуў,

што лёс яго хутка пакіне.

Крысцін, ты хто?

Багіня? Шоу-гёрл? Какотка?

Ну, i пагодка была!

Ну, i спякотка!

Ну, i спякотка была!

Ну, i знаходка!

Зайграла ў Праф'юма

кроў італьянскага продка.

У нейкі міг ён спасціг,

што хоць гэта ўсё i занадта,

ды ўжо не памогуць яму

ні бог, ні саюзнік па НАТО.

Калі ж пайшло тое

воднае пола, як кола,

не столькі міністрам ён быў,

колькі носьбітам пэўнага пола.

Не, ён да таго не дайшоў,

здымаць каб публічна плаўкі.

Ды Крысцін, шоу-галышом,

проста вяла да адстаўкі...

Ну, і пагода была!

Ну, i прыгода! —

Восьмага ліпеня шэсцьдзесят першага года.

Ну, і спякота была!

Ну, i пякла, зараза!

Шкодзіла ўраду больш,

чым уся апазіцыя разам.

Ну, і пагода была!

Гарэла міністра кар'ера.

Ну, і спякота была!

Гарэла кар'ера прэм'ера...

3. Дакументальны эпілог

СЕЗОН ДАЖДЖАВЫХ ЧАРВЯКОЎ

Ці браў хто спакон вякоў,

да гэтага адвячорка,

тэму чарвякоў?

Ну, там... зара ці зорка,

світанак ці раса,

ці светлы воблік каханай,

ці іншых матэрый краса...

А тут чарвяк паганы!

І тут я ўбачыў іх

на тратуарных плітах,

цёплым дажджом залітых, —

іх, чарвякоў дажджавых.

З'явіліся разам з вясной

яны, ружаватыя жгуцікі.

Убачыў, здзівіўся:

«Жывуць-такі!»

Чакалі пары сваёй.

Чакалі дажджу вясновага,

як сезона новага.

І вось адкрылі сезон,

зімовы скінуўшы сон.

Сезон дажджоў веснавых —

сезон чарвякоў дажджавых.

Выходзіць, і ў іх, сляпых,

бяскосных і, можа, бязмозглых,

маюцца нюх і слых

наконт законаў розных.

Ёсць час узыходжання зор,

ёсць час прылёту птушынага...

І ў племя чарвячынага

ёсць свае выхад i збор.

Ёсць час зелянення лоз,

ёсць час з'яўлення оды...

І ў чарвяковай пароды —

свой час, свой чын, свой лес.

Які б ён ні быў мізэрны,

нікчэмны, той лес чарвякоў,

ды, як i спакон вякоў,

чарвяк дажджу свайму верны.

Магчыма, той цёплы дождж,

тая вясновая слата

яму — і жыццё,

і свята,

і раскоша з раскош.

І, значыць, не раз на вяку

трапляецца ўсё ж чарвяку

такая нагода, як гэта.

Ажыў ён у красавіку.

А ўперадзе яшчэ — лета.

Там чэрвень жа як-ніяк!

Будзе дажджоў багата.

I ўжо адсвяткуе чарвяк

на сваёй вуліцы свята!..

Сезон дажджоў праліўных —

сезон чарвякоў дажджавых.

Эцюд восьмы

ЗІМА У НЬЮ-ЙОРКУ

Рознае тут пабачылі мы.

Бачылі мы і тое, і гэта.

Бачылі барвы «індзейскага лета».

Яшчэ не хапала нью-йоркскай зімы.

Ды вось нечакана, пасля імжы,

марозным цыклонам дыхнуў Атлантычны.

Ударыў холад, не свой, а чужы,

а ім-пе-ры-я-ліс-тыч-ны.

Я не цягну сябе за язык,

каб подых цыклону прыпісваць буржую

ці каб наклейваць палітярлык

на халаднечу тую чужую.

Я ўсёй істотай адчуў сапраўды,

слухаючы завыванне зімовае,

што свае халады — паўбяды,

а сцюжа чужая — ўдвайне суровая.

Сказаў суайчынніку свайму:

— Пры добрай пагодзе лягчэй на чужыне,

ды сустракаць на чужыне зіму...

Прызнаюся, кроў у жылах стыне.

Сказаў дыпламат: — Вузавэ рэзон

(штудзіраваў ён французскую мову).

I ў тым жа самым прызнаўся ён,

ён гэтак жа зносіў тут сцюжу зімовую...

Белыя мухі снавалі ў вачах.

Слалася шлейфам белая замець.

Вялі мяне сэрца, воля i памяць

туды, дзе свяціўся родны ачаг...

Экскурс восьмы

НЕБА І ЗЯМЛЯ

Знаку нябеснага не было.

Нічога воблака не прадвяшчала,

апроч таго, што яно плыло

і дажджавыя кроплі змяшчала.

Знаку нябеснага не было.

Не мела злога намеру хмара.

Зямное дзейнічала зло,

i злу патрэбна была ахвяра.

Знаку нябеснага не было.

Не спела ў хмары боская кара.

Зямное дзейнічала зло,

выбірала мішэнь для ўдара.

І вось была выбрана мішэнь.

Удаўся ён розумам i ростам —

куды прыкметней i вышэй?

Мішэнь была ідэальная проста.

Неба далёка было ад зямлі.

І ўдарыў не гром з яснага неба.

Грымнула стрэлам цёмная глеба.

Глухая падкорка Освальда Лі

раўкнула: «Плі!»

ПАЎДНЁВАЕ НАЗІРАННЕ

Гэта было ўчора

ці пазаўчора было:

пагода пайшла за мора,

за горы сонца пайшло.

Як быццам былі яны ў змове,

мора з горнай градой,

як быццам стала ўзмор'е

ахвяраю змовы той.

Ці быццам бы нас пакаралі,

нас з марнасцю нашай людской...

Сонца было за гарамі,

пагода — за даллю марской.

Занылі песімісты,

як у вялікай бядзе:

«Дзе ты, дзень прамяністы?

Яснае сонца, ты дзе?»

а ў аптыміста бадзёра

свяцілася чало:

«Пагода пайшла за мора,

сонца за горы пайшло».

Плач ахапіў узмор'е:

«Адкуль пагоду чакаць?

З мора чакаць надвор'я,

што ветру ў полі шукаць». —

«Зусім не чакаць яшчэ горай, —

гучаў аптымістаў хор. —

Прыйдзе пагода з-за мора,

узыдзе сонца з-за гор!»

Я моўчкі выходзіў на бераг.

I ясна было адно мне,

што можна ў пагоду верыць,

a ў непагоду — не.

Яшчэ сам сабе адзначыў:

«Не бачу сур'ёзных нагод

для вельмі вялікага плачу,

для вельмі бадзёрых нот.

Тым болей не нагода —

непагодны час.

Тым болей што пагода

залежыць часам ад нас.

Яшчэ што ад нас залежыць,

дык гэта — быць сабой,

дык гэта — захоўваць свежасць

надзеі сваёй людской...»

Экскурс дзевяты

ДЗЕНЬ ПЕРАМОГІ

Дзевятае мая. Сонца гуляе.

Сонца гуляе. Даль веснавая.

Даль веснавая. Радасць жывая.

Радасць і сонца. Сонца і ціша.

Бачна: галінку ветрык калыша.

Чутна: вярнулася птушка з выраю,

песню спявае сваю ціхамірную.

Звісаюць з нябёс да ўлоння зямнога

плады залатыя жыцця... Перамога!

Перамаглі: гармонія — тлум,

добрая воля — гвалт і глум,

святло — карычневую чуму,

вясна — зіму.

Заключны эцюд

ЗАКЛЮЧНЫ ТОСТ

За ваша здароўе,

за росквіт парываў i сіл!

За ваша надвор'е —

каб светлы быў ваш небасхіл!

За ваша здароўе —

здаровыя цела i дух!

За ваша надвор'е —

каб ваш не спыняла рух!

За ваша здароўе —

за стойкасць i жывасць душы!

За ваша надвор'е —

за цёплыя вашы дажджы!

За ваша здароўе,

за вашу любоў i красу!

За ваша надвор'е,

за новую вашу вясну!

За ваша здароўе,

што робіць надвор'е падчас!

За ваша надвор'е,

што робіць здаровымі вас!

За ваша здароўе,

за ваша надвор'е, сябры!

За лес двухадзіны,

за лес наш адзіны, зямны!

СТУК MAЛATKA.

ПАЧАТАК ПАСЯДЖЭННЯ

Рэпартаж з Генеральнай Асамблеі ААН

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Глядзіць на залу са свайго ўзвышэння,

ацэньваючы момант, старшыня.

Нагадвае парадак дня.

Стук малатка гучыць накшталт сігнала —

сказаць, што не сказала яшчэ зала.

Раз маеш слова, зала, — гавары!

Свет словам ўдасканальвай i твары!

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Тут штось ад рытуалу пасвячэння:

«Мы, Аб'яднаных Нацый люд,

выносім злу i войнам свой прысуд...»[⁵]

Не слова, можа быць, было ў пачатку.

Ды ў слова веру я ў любым выпадку.

І гавару я: «Слова, ты гучы!

І хай маўчаць гарматы i мячы!»

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Прыўзнята-урачыстае ўзрушэнне

чуваць у першых словах старшыні,

у стоенасці цішыні.

Вось на трыбуну ўжо ідзе прамоўца.

Не дзеля краснага, здаецца, слоўца.

Ёсць словы — пустазелле, пустацвет.

Не імі славіцца зямны наш свет.

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Пайшла па зале сакратарка Джэні,

панесла дэлегатам прэс-рэліз,

шматзначна вочы апусціўшы ўніз.

Як у стыхій, прыродных і жыццёвых,

ёсць сіла ачышчальная і ў словах.

Жывое слова часам робіць цуд,

з сумлення і душы змывае бруд.

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Якое ў сэнсе ліку і значэння —

няважна, — важна, каб у добры час

прамоўлены быў першы сказ.

За шыльдачкай прызнанай «Беларашн»

мы ў зале на чале з міністрам нашым.

Вайну ён зведаў, партызан былы,

з трыбуны тут вядзе за мір баі.

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

Гляджу, якое ў нас тут акружэнне.

Не дзеляцца кітайскаю сцяной...

Бахрэйн — насупраць, Кіпр — за спіной,

Бурундзі — злева, а Канада — справа.

Алфавітнае дзейнічае права.

Агульныя алфавіт, зала, час...

А як наконт агульнай мовы ў нас?

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

І мроіцца: знікае адчужэнне.

І верыцца: скрозь церніі i змрок

наперад робіць чалавецтва крок.

У слоў, як і ў гадоў, сваё злічэнне,

у слоў, як і ў планет, сваё вярчэнне,

свае арбіты, свой кругазварот...

Хай кажа слова чалавечы род!

Стук малатка. Пачатак пасяджэння.

ПЛАТНЫ МОСТ

Мы выбіраем шлях наўпрост.

Нас вабіць зелень, гладзь рачная.

Ды бачым знак, ён азначае,

што перад намі — платны мост.

Ужо даўно адкрыта ты,

даўно абжыта ты, Амерыка.

Ды, як Калумб, крычу я: «Эўрыка!

Я бачу платныя масты!»

Той знак мільгае ўсё ў вачах.

Ён мае бізнес на прыкмеце:

раней, чым выбраць мост і шлях,

правер, ці ёсць што ў партманеце.

Мне робіцца не па сабе.

Хадзіў і ездзіў ты нямала.

Масты страчаліся, бывала.

Ты чуў, як дзеўчына спявала

у маладой сваёй гульбе:

«Цераз рэчку быструю

я масточак выстраю.

Хадзі, хадзі, мілы мой,

хадзі летам i зімой».

Ты ведаў: іншаю цаной

знаходзім бераг, веру, мэту:

А тут табе: «Гані манету —

і супрацьлеглы бераг твой...»

Няцяжка уявіць мой стан,

як вырас бераг у рэальнасці.

Ілюзія недасягальнасці

развейвалася, як туман...

МОГІЛЬНІК МАШЫН

Ахвяр — чаго? Абставін? Волі злой,

што абыходзіцца без літасці?

Ахвяр нявернасці людской,

людской празмернасці і сытасці?

Дзе тыя добрыя вякі,

дзе тыя мудрыя часіны,

калі з ашчаднасцю шчаслівай

мы падбіралі гайкі i цвікі?..

— Чакайце, гляньце, ну, а гэта што?

Направа, ля падножжа схіла...

— А гэта, гэта могільнік аўто,

сказаць інакш: ix братняя магіла.

Шафера я прашу: «Прытармазі.

Такога i ў жыцці не ўбачым мы

на нашай Белай i на ўсёй Русі,

хоць свет стары нанова перайначылі...»

Спыніліся, стаім, глядзім.

Металалому груды — тыя могілкі.

Так, мала тут здаровай логікі.

Так, сапраўды тут крах ды прах адзін.

Калі ж мы зноў крануліся у шлях,

памроіўся, застыў ў маіх вушах

кліч з могілак, гартанна-металічны:

«Гэта ты, «Б'юік»!

Гэй ты, «Лінкольн» сталічны!

Чаго імчышся ты на ўсіх парах?

Хіба табе, шаноўны, невядома,

што ты ў гасцях яшчэ, а мы ўжо дома?

Спыніся i ўшануй наш прах!»

А ён вось так аддзячыў у адказ.

Ён нас — на злом,

на лом,

на сметнік.

Так, вы яшчэ ў гасцях,

ды прыйдзе час...

Ды помніце:

з вас кожны ўжо — смертнік.

I колькі б вы ні выціскалі міль,

наш лёс чакае вас усіх... Амінь!»

БЕДНЫЯ, БЕДНЫЯ БЕДНЯКІ

Мудрасці даўняй урок

я атрымоўваў рана:

«бедность — не порок»,

«беднасць — не загана».

Так гаварыў народ.

Так сцвярджала ява.

А тут другі падыход,

тут другая справа.

Дзе ўжо тут да любві,

да памяркоўнай спагады!

Гані яго, беднага, бі,

кляймі апошняй пагардай!

Не давярай бедняку!

Будзь цвёрды, як ойча Кальвін.

Працягне нябога руку —

дай замест хлеба камень.

Бравая ледзі адна,

сваячка духоўная Спенсера,

клікнула весела-песенна:

«Беднякам — вайна!

Ім не аб'явіш вайны,

будзе нам разам цесна.

Тут жа стануць яны

тормазам для прагрэса...»

Хай вам імя — легіён.

Ды жыць не ўмееш багата,

не ўмееш нажыць мільён, —

ты — персона нон грата.

Калі ж ты сам бядняк,

як быць тады з беднякамі?

Ад іх адбівайся ўсяк —

нагамі і рукамі.

Паколькі ўсё зло i дрэнь

у іх, немаёмных Джонах,

ад іх уцякай далей,

як ад пракажоных.

Сам не будзь беднатой!

Адкінуўшы страх i пакору,

па лесвіцы той залатой

карабкайся, лезь угору.

За ногі трымаць будзе хтось,

хтось будзе чапляцца за крыссе,

бі ў зубы, зганяючы злосць,

і да свайго імкніся.

Ірві з беднатой, з дабратой,

душу выганяй дубінай,

і будзеш ты на крутой

ступеньцы жаданай драбіны.

Здабудзеш ты мільён,

і зменіцца ўсё адразу:

знімуць з цябе праклён,

змыюць з цябе праказу.

Усчэпіш ты хоць адзін

брыльянт на сабачы ашыйнік, —

і ты ўжо грамадзянін,

і ты ўжо суайчыннік...

Што ж меў на ўвазе народ,

які вучыў старанна:

«бедность — не порок»,

«беднасць — не загана»?

ВЯСЕЛЬНЫ ГУСЬ

Сучасная амерыканская песенька

ў вольным перакладзе

Паслухай, Том, паслухай, Том,

ты любіш сваю Лолу?

Ты дорыш ёй сто тысяч тон

трынітраталуолу?

Сто тысяч тон,

сто тысяч тон

трынітраталуолу!

Не нейкі там грашовы чэк

або камплект пасцельны...

Запомню, любы Том, навек

падарак твой вясельны.

Мае падушкі — без вагі,

гасцінец мой — пуховы.

А твой, а твой зусім другі:

шматтонны, выбуховы.

Не знаю толькі, як мне быць

з дабром, што прываліла?

А можа, фарш з яго зрабіць?

Вось гэта будзе сіла!

Начынім фаршам тым гуся,

яшчэ належным чынам

нафаршыруем парася,

яшчэ пірог начынім.

Хай ад закусак гнецца стол,

згінаецца да долу!..

Сто тысяч тон,

сто тысяч тон

трынітраталуолу!

Я ўяўляю, мілы Том,

як гэта усё будзе.

Гасцей збярэцца цэлы дом,

збярэцца мнагалюддзе.

Я беласнежная уся,

а ты ўвесь чорна-белы...

Садзімся ўсе вакол гуся,

сядзім, пакуль ён цэлы.

Ды хтось бярэцца ўжо за нож,

прымерыўся... Не, Томі!

Занадта страшна гэта ўсё ж! —

Ні нас, ні сцен, ні столі!

Тваю фантазію цаню,

размах твой незвычайны.

Ды пашкадуй любоў маю,

пярсцёнак свой вянчальны.

Паслухай, Том, паслухай, Том!

Прыходзіць думка ў голаў,

чым замяніць сто тысяч тон

трынітраталуолу...

Сто тысяч тон,

сто тысяч тон

трынітраталуолу!

Тол больш не ў модзе, не ў цане.

Замест той мегатоннай,

лепш, Томі, адары мяне

ты бомбачкай нейтроннай.

Яе гатовы ўсе хваліць.

З ёй, Том, не будзе страшна.

Яна нас ціха спапяліць,

нас i вяселле наша.

Вось будзе здорава — ха-ха!

Спаліў агонь пякельны

гасцей, нявесту, жаніха,

ды цэлы гусь вясельны.

Смерць тая — як вада з гуся.

Мы мёртвыя, ён цэлы.

Я беласнежная уся,

а ты ўвесь чорна-белы...

Яшчэ больш страшна, любы Том!

Ты чуеш сваю Лолу?

Вазьму я лепш сто тысяч тон

трынітраталуолу.

Сто тысяч тон,

сто тысяч тон

трынітраталуолу!

«ХАЧУ ЖЫЦЬ МАРУДНА..»

Старога фільма кадры...

Зялёны воз паўзе.

Абняўшы свой воз пакаты,

фермер песню пяе.

Воз то робіць крэн,

то зноў плыве,

як судна.

Фермерскай песні рэфрэн:

«Хачу жыць марудна».

Паціху скрыпіце, колы,

пакрыху тупай,

мой конь,

травінка,

пяткі паколвай,

былінка,

лашчы скронь.

Хачу, каб міг самы дробны

пражыць i заўважыць, каб

жыцця залатыя кроплі —

кап-кап-кап...

Сусед на аўтамабіле

памчаўся кудысьці ў свет,

памчаўся ў дыме і пыле...

Куды так спяшыш, сусед?

Ты ж ведаеш,

сказана мудра:

там добра,

няма дзе нас.

Сусед,

пабудзь марудам,

сусед,

збаў крыху газ.

Калышацца конская грыва...

Мне з маёй цёплай травы,

мне з воза відаць асабліва.

Куды леціцё так вы?

Як з гары, як з абрыва!

Як на злом галавы!

Амерыка, што з тваім людам?

Куды так бяжыць, спяшыць?

Хачу быць марудам,

марудна хачу жыць!

УЗОРЫ ГАНДЛЁВАЙ ТЭЛЕРЭКЛАМЫ

Ты — мой лёс,

ты — мая зорка,

ю а май ста...

Дзеля цябе скокну з маста

на віду ўсяго Нью-Йорка.

Цешуся тварыкам тваім мілым.

Ды быў бы мілей ён і цікавей,

калі б ты мылася іншым мылам —

фірмы «Камэй».

*

— Вам не шанцуе, міс, у каханні?

— Вы хочаце быць шчаслівай, мэм?

Тут сродак адзін: ужывайце крэм

«Рэўлон кампані».

*

Джон, я ўчора была з другім...

Не, я сустрэла не супермэна,

не, ён зусім не шэрыф Макена.

Ды ён быў апрануты адменна,

быў незвычайны гальштук на ім.

Джок, я гатова цябе любіць,

быць вернай табе да дамавіны.

Але для гэтага ты павінны

гальштук якраз такі купіць.

Хочаш, сама ў магазін пазваню.

Купім — зноў вернем згоду і мір мы.

(А на экране — назва фірмы,

адрас на Лексінгтон-авеню,

паштучная, парная цана,

гальштук той фірмы, ён і яна.)

СВАБОДУ ДЖОНУ ХАРЫСУ!

Каты заняты сваёй справай.

Джэймс Волдуін

Мне падабаецца пільнасць газет,

іх здольнасць вось так,

без фразы, без фарсу,

крыкнуць трывожна на ўвесь свет:

«Свабоду Джону Харысу!»

Чорным па белым —

нядрэмным пяром.

Значыць, іначай нельга.

Значыць, дзесь зло

бярэ верх над дабром...

Людзі, ратуйце негра!

У болю людскога і вясны

ёсць рыса адна агульная —

раптам заліць абсяг зямны,

запоўніць сэрца чуйнае.

Вясна за акном маім плыве

пад воблакам, як пад парусам.

Гляджу на вясну, а ў галаве:

«Свабоду Джону Харысу!»

Бачыў я чорны, як вугаль, Гарлем.

Здавалася: ў тым, як выжара, Гарлеме

лёсы ў пакутах вякамі гарэлі,

перагарэлі — на боль i гнеў.

Бачыў Гарлем — чорны, як ноч.

Бачыў труп негра на яркім Брадвеі:

побач ляжаў акрываўлены нож,

навокала плямы барвавелі.

Якога колеру ў негра кроў? —

дазнацца ў расіста я стараюся,

пытаюся ў спраў заплечных майстроў...

«Свабоду Джону Харысу!»

Я слухаў у зале ААН удаву

Марціна Лютэра Кінга.

Словы, як росы на траву,

падалі ціха-ціха.

Яна гаварыла аб сіле пакут,

аб тым, каб цярпець ахвяры ўсе...

Місіс Кінг, а як быць тут?

«Свабоду Джону Харысу!»

Хваліцца алабамскі кат:

«Электракрэсла ў рабочым стане».

Маўляў, як толькі будзе загад,

то справа за ім, за катам, не стане.

Чуеш, калега? А ты копіш злосць

на сябра па цэху, на брата па класу.

Для злосці другія аддушыны ёсць.

«Свабоду Джону Харысу!»

«Вязні, дзейнічаць будзем ці не?» —

рашуча пытаўся Джон Харыс.

Што думае ён аб новай вясне?

Што бачыць у камеры зараз?

Так, я падзяляю пільнасць газет,

Злачынна прыпадабняцца страусу.

Няхай увесь свет грымне як след:

«Свабоду Джону Харысу!»