Як пошуг маланкі

Новыя пярэбары * У Смаргонскай школе * Пошук аднадумцаў * Працяг падземнай дзейнасці * "Они засыпали весь город листовками" * Другі арышт * Уцёкі з Смаргоні

Увосень 1949 года матэрыяльнае становішча Лапіцкіх стала зусім невыносным, i спадарыня Наста, ці як яе звалі ў Мікасецку — Настачка, наважылася падацца на сваю радзіму ў Смаргонь, дзе жыў яе родны брат Аляксандар Жабінскі. Юзаф Качэрга не памятае, каб перад адыходам была якая-небудзь адмысловая развітальная сустрэча. Але з некім жа Расціслаў мусіў перамовіцца аб планах арганізацыі.

Лапіцкія пайшлі пешкі, ведучы на вяроўцы карову — сваё адзінае багацце. З Мікасецка да Смаргоні няблізкі шлях — больш за 60 кіламетраў. Таму, мабыць, выбралі найбліжэйшы кірунак — на Занарачча (Занарочча) i Вішнева. Можа, кірунак быў i не зусім такі, але праз Кабыльнік маці з сынам не ішлі. Інакш затрымаліся б у Каспарэўскіх. Аднак недзе ж ім давялося па дарозе заначаваць. Магчыма, у Занараччы. Там пры мясцовай царкве мог быць знаёмы святар. Нездарма ж Расціслаў, калі быў у пачатку 1950 года на нелегальным становішчы i хаваўся ад пераследнікаў з МГБ, казаў Чэху Каспарэўскаму, што з Кабыльніка хоча перабрацца ў Занарачча.

У Смаргоні ніхто Лапіцкіх не чакаў. Аляксандар Жабінскі сам жыў небагата, а тут з'явіліся яшчэ два лішнія i нечаканыя едакі — сястра пенсійнага веку i пляменнік-вучань. ГІраўда, Настасся адразу ж прадала карову, спрабавала зарабляць шытвом ды памагала па гаспадарцы. Расціслаў мог нешта мець дзеля сваіх музычных здольнасцяў. Справа між родзічамі магла ўскладняцца i тым, што Жабінскі пасля смерці першай жонкі пабраўся з бежанкай з Краснапольскага раёна. Мусіць, гэтая бежанка з Усходняй Беларусі была найбольш настроеная супраць няпрошаных гасцей з Мядзельшчыны i магла ўздзейнічаць на мужа. Нават i зараз, праз паўстагоддзя пасля гібелі Расціслава, яна не можа схаваць свайго адмоўнага стаўлення да хлопца.

У Смаргоні Расціслаў прадоўжыў школьнае навучанне. Пайшоў, як i належыць, у 10-ты клас. Адпаведнай даведкі з Мядзельскай школы ўзяць не паспеў, i яго залічылі без аніякіх папераў, паверыўшы хлопцу на слова. Можа таму, што гэтым часам у Смаргонскай школе мяняўся дырэктар. Потым, пасля арышту Лапіцкага, такое нядбальства паставяць дырэкцыі школы ў віну.

Маючы таварыскі характар, вылучаючыся абаяльнасцю, дасціпнасцю i розумам, Лапіцкі вылучаўся сярод аднакласнікаў i хутка знайшоў сабе аднадумцаў. Імі сталі брат i сястра Цыбоўскія, сёстры Юшкевічы, Зося Лапыцька, Юзік Блізнюк з падсмаргонскай вёскі Перавессе, Толік Карней i Зянон Ахрамовіч з-за Вяллі, Эдуард Сташкевіч з-пад Солаў ды іншыя.

З прычыны ваеннага ліхалецця тагачасныя старшакласнікі былі пераросткамі, i часам працавалі ў вольныя ад урокаў гадзіны. Леакадзія Цыбоўская загадвала школьнай бібліятэкай. Расціслаў уладкаваўся ў мясцовы гарадскі клуб іграць на піяніна. Мабыць там ён пазнаёміўся яшчэ з адным вучнем Смаргонскай школы Тадзікам Хацілоўскім, які быў памачніком кінамеханіка.

Збіраліся найчасцей у хаце Цыбоўскіх, гэта недалёка ад школы, якая знаходзілася пры былым кальвінскім зборы на беразе рачулкі Оксна, што ўпадала ў блізкую Вяллю. Гутаркі былі розныя, але найчасцей пра здзекі савецкага чынавенства, непасільныя падаткі, прымусовую калектывізацыю, ганенні на хрысціянскае святарства. Дзяліліся чуткамі пра набліжэнне вайны з Амэрыкай i Англіяй, пра актывізацыю дзейнасці лясной партызанкі. І ў часе такіх сумоўяў нарадзілася думка самым далучыцца да антыкамуністычнага супраціву. Як i на Мядзельшчыне, ініцыятыва зыходзіла ад Расціслава. Ён ужо меў досвед змагання, у 1944 годзе — разам з братам Алегам, у 1948-1949 гадах — разам з мядзельскімі школьнікамі. Як потым прызнавалася «Леакадзія Цыбоўская (былая сувязная Арміі Краёвай), пасля разгрому савецкімі войскамі віленскай групоўкі польскіх партызанаў ацалелыя акаўцы пайшлі ў польскае войска "касцюшкаўцаў" ці перабраліся нейкім чынам у Польшчу. Рэшта — хто ўладкаваўся на працу, хто пайшоў вучыцца ў школу. "I гэтак сядзелася паціху. Але вось з'явіўся Славік..."

A Славік не мог сядзець ціха. Яго бунтарная натура клікала да дзеяння, да пометы за ўсіх паніжаных i абражаных, у тым ліку, відавочна, i за маці, i за брата Вадзіма, які недзе туляўся на захадзе, i за другога брата Алега, які адбываў свой цяжкі тэрмін на непасільных працах у сталінскіх канцлагерах, недзе на лесанарыхтоўках або ў шахтах.

Характэрна, што ўдзельнікі мядзельска-смаргонскага падзем'я абміналі нацыянальныя пытанні, не абмяркоўвалі палітычнай будучынні краю. Сярод ix былі як беларускія, так i польскія патрыёты, таму, зразумела, яны не хацелі кранаць тое, што магло дзяліць. Аб'ядноўвала ж ix агульнае — непрыняцце камунізму.

Лапіцкі прапанаваў пачаць з ужо апрабаванага на Мядзельшчыне — з улётак.

Працуючы ў клубе, ён нагледзеў друкавальную машынку. Яна захоўвалася на другім паверсе ў пакоі, дзе звычайна працавалі дырэктар i бухгалтар. І вось аднаго разу дырэктар, прыйшоўшы на працу, убачыў, што ўначы нехта зламаў дзверы i вынес машынку. А некалькі тысяч рублёў — зарплата ўсяго калектыву! — зламыснік не крануў. Значыць, гэта не крымінальнік. Некаму спатрэбілася менавіта машынка. Усчаўся шум, забегала міліцыя, апытвалі магчымых падазраваных i сведкаў. Але ніякіх слядоў не знайшлі, i справа на час прыглухла.

Машынку схавалі спачатку ў Цыбоўскіх. Але тут друкаваць было небяспечна — часта заходзілі суседзі, кірмашовымі днямі наязджалі знаёмыя з прыгарадных вёсак. Стуканне друкаркі абавязкова нехта пачуў бы. Трэба было шукаць нейкае выйсце.

Да Цыбоўскіх часам заходзіў ix далёкі родзіч, хлопец з завялейскай вёскі Чарняты Зянон Ахрамовіч. Зянон скончыў Чарняцкую пачатковую школу i далей не вучыўся, бо трэба было дапамагаць бацькам па гаспадарцы. Расціслаў пазнаёміўся з хлопцам, i пасля дзвюх-трох гутарак зразумеў, што i яго можна далучыць да справы. Прапанаваў яму друкаваць улёткі. Тым больш што бацькоўская сядзіба стаяла сярод лесу воддаль ад вёскі. Хлопец пагадзіўся, аднак сказаў, што спачатку трэба папытацца згоды бацькі. Тыя былі зусім не супраць.

Друкарку, загорнутую ў посцілку, неслі ў Чарняты ўтрох — Расціслаў, Часлаў i Зянон. Пасля кароткіх перамоваў з бацькамі працу пастанавілі распачаць ў лазні. Тая ўвогуле стаяла ў лесе.

Тэксты ўлётак пісаў Расціслаў, бо меў адпаведныя здольнасці i вопыт, але некаторыя з ix рэдагаваў Эдзік Сташкевіч, дадаючы да рэвалюцыйнай пафаснасці i рамантызму Лапіцкага надзённую канкрэтыку. Іx змест у цэлым пераклікаўся з мядзельскімі ўлёткамі. Жыхароў Смаргоншчыны заклікалі не слухаць камуністычных прапагандыстаў i не ісці ў калгаснае рабства. Заклікалі не падпарадкоўвацца савецкаму начальству i быць гатовымі да збройнай барацьбы, калі пачнецца вайна Англіі ды Амэрыкі з СССР. "Блізкая i непазбежная вайна нясе нам вызваленне!" — сцвярджалі маладыя змагары. A канчаліся ўлёткі словамі: "Смерць Сталіну!" Пазней, на судовым працэсе ў Маладзечне, гэтыя словы абвінаваўцы нават баяліся зачытваць.

На друкаванне трэба было шмат пагіеры. I яе пачалі скупляць у смаргонскіх крамах, а таксама па суседніх вёсках. Куплялі часта, але невялікімі аб'ёмамі, каб не выклікаць падозрання. Праўда, калі распачалося следства, прадаўцы пасведчаць, што ўвосень гэтага года мясцовым хлопцам i дзяўчатам чамусьці спатрэбілася асабліва шмат сшыткаў i ўвогуле чыстай паперы.

Прыходзілі ў аднасель Ахрамовічаў практычна кожны вольны ад заняткаў дзень. Звычайна з Расціславам быў Часлаў Цыбоўскі, так бы мовіць — за кампанію. Бо ісці было далекавата, праз лес, а была ўжо позняя восень, калі хутка цямнела. У такіх глухіх мясцінах мог трапіцца які звер або "лясны брат" з "акаўскага" аддзела. На гэты выпадак Часлаў быў патрэбны найбольш, бо ведаў адпаведны пароль. Калі пачынала шарэць, бацькі Зэнака прыносілі ў лазню лямпу-газоўку, a калі хлопцы былі згаладаўшыся, кармілі ix з сваіх сціплых сялянскіх запасаў.

Усяго разам у лазні Ахрамовічаў было аддрукавана каля дзвюх тысяч улётак! Распаўсюджвалі ix двойчы — перад Кастрычніцкімі святамі i днём "сталінскай канстытуцыі" .

Акрамя таго, частку ўлётак забраў у Менск Факунда Несцяровіч. Гэты выхаванец Мядзельскай школы i студэнт Менскага палітэхнікума трымаў сталую сувязь з Лапіцкім i нават прыязджаў у Смаргонь. На Мядзельшчыну ўлёткі завёз сам Расціслаў. Там перадаў ix Юзіку Качэргу.

Перад першай улёткавай акцыяй Лапіцкі прывез з Вільні маленькія іконкі з выявай Божай Маці i падараваў ix кожнаму, хто быў гатовы познім вечарам выйсці на вуліцы горада з стосам улётак i з бутэлечкай мучнога клею.

Выйшлі адразу пасля школьнага вечара, падзяліўшыся на пары. Старшым у кожнай пары быў больш вопытны падземнік. Так, Леакадзія пайшла з зусім маладзенькай Таняй Юшкевіч. Тамара Юшкевіч захапіла з сабою Зосю Лапыцьку, перадала ёй улёткі, але не сказала, адкуль яны i хто ix друкаваў, — такое было патрабаванне канспірацыі.

Улёткі расклейвалі на агароджах, тэлефонных i электрычных слупах, на сценах дамоў. Былі абклееныя нават сцены раённай міліцыі. Некаторыя проста пакідалі на вулічных ходніках. "Они засыпали весь город листовками" — сцвердзіць пазней колішняя стваральніца школьнай камсамольскай арганізацыі Т. Ватаева. Смаргонцы распаўсюджвалі ўлёткі ў сваім горадзе, вяскоўцы — у навакольных вёсках. Зэнак Ахрамовіч клеіў ix на ажыўленым пераездзе цераз Вяллю. Было цікава назіраць, як сяляне, чакаючы паром, уважліва чыталі расклееныя лісткі, аб нечым перамаўляліся, азіраючыся па баках.

Расклеіўшы запас улётак, хлопцы i дзяўчаты старанна адмывалі ў рэчцы рукі ад клею. Затым збіраліся ў каго-небудзь на кватэры, часцей за ўсё ў Цыбоўскіх. Абменьваліся ўражаннямі, былі ва ўзнёслым настроі, як людзі, што выканалі вельмі патрэбную i такую ж вельмі небяспечную працу. Асабліва цешыліся, што ўдалося пад носам у міліцыянтаў абклеіць ix будынак.

Такім жа чынам улёткі былі распаўсюджаныя i напярэдадні 5 снежня 1949 года — свята савецкай канстытуцыі.

З'яўленне ўлётак выклікала вялізны розгалас у горадзе i ўвогуле на Смаргоншчыне. Вусная "пошта" разнесла весткі пра смелыя акцыі невядомых людзей па самых глухіх кутках раёна.

Але найбольшае ўзрушэнне пачалося сярод спецслужбаў, міліцыі i мясцовага чынавенства. Горад запаланілі вайскоўцы, на вуліцах арганізавалі асабліва пільнае назіранне, мясцовыя i маладзечанскія абласныя "маёры проніны" распачалі пошук выканаўцаў улёткавай акцыі.

Пасляваенным часам Смаргонь была нешматлюдным горадам. Людзі ведалі адзін аднаго, тым больш МГБ i міліцыя валодала інфармацыяй i пра палітычнае мінулае амаль кожнага i пра сучасныя настроі жыхароў. Найперш пачалі шукаць сярод старшакласнікаў. Камсамольскі інспектар з Маладзечна папярэджваў: "Камсоргі, будзьце пільнымі, каб не ўзнікла якая падпольная арганізацыя, як гэта здарылася ў Вялейцы". Адна з асабліва ідэйных настаўніц прыбегла ў бібліятэку, якой загадвала Цыбоўская, i ператрэсла ў стале ўсе паперы.

Яшчэ раней было вядома, што з клуба знікла друкавальная машынка. У той час існавала абавязковае правіла мець узор адбіткаў кожнай канцылярскай машынкі. Узоры захоўваліся ў раённых аддзелах МГБ. І вось выявілася, што ўлёткі выдрукаваныя на той, што прапала. А машынку мог выкрасці чалавек, які часта бываў у клубе. Так падозранні палі на Расціслава Лапіцкага. Тым больш што ён не хаваў у школе сваіх антысавецкіх настрояў. Дэманстратыўна насіў на лацкане пінжака значок з галавой сабакі (казаў, што той пільнуе яго ад камуністычных сабачак), дражнячы гэтым мясцовых камсамольцаў. Аднойчы настаўніца расейскай літаратуры на педагагічным савеце заявіла, што не можа атэставаць за чвэрць Расціслава, бо той на уроках выказвае крамольный думкі i нават дэманстратыўна адмовіўся пісаць сачыненне паводле рамана Фадзеева "Маладая гвардыя". Ён заявіў, што ў ix ёсць свая "Маладая гвардыя", толькі яна змагаецца за Беларусь[16].

І вось Расціслава Лапіцкага арыштоўваюць. Затрымалі хлопца, калі ён ішоў з дырэктарам (паводле іншай версіі — з настаўнікам матэматыкі Гогаберыдзэ) ад школы да цэнтра горада, на перасячэнні колішніх вуліц Гарбарнай i Новай. Дарэчы, адна рэспандэнтка потым будзе сцвярджаць, што настаўнік спецыяльна павёў Расціслава ў расстаўленую спецслужбамі пастку. Відаць, такое магло быць, бо Гогаберыдзэ, колішні савецкі афіцэр, праседзеў усю германскую акупацыю ў Смаргоні i гэтым меў грэх перад савецкай уладай. Яго, зразумела, маглі змушаць рабіць розныя паслугі "органам". Тым часам усе былыя вучні Смаргонскай школы добрым словам адгукаюцца пра свайго настаўніка матэматыкі, адзначаючы яго высокі прафесіяналізм i шчырае стаўленне да сваіх выхаванцаў. Дый былая піянерважатая школы, якую нельга западозрыць у сімпатыях да падземнікаў, цвердзіць, што Гогаберыдзэ, калі падозранні пачалі падаць на вучняў, даводзіў, што гэта справа рук дарослых, а не школьнікаў. Аднак канчаткова гэтае пытанне могуць праясніць толькі архівы, калі стануць даступныя навукоўцам.

Арыштаваўшы, Лапіцкага трымалі ў склепе пад будынкам мясцовай раённай міліцыі. Дзе ён падзеўся, не ведала ні маці, ні сябры. Паплечнікі здагадваліся пра лёс свайго кіраўніка i наладзілі таемны нагляд за будынкам міліцыі. І Чэсю Цыбоўскаму ўдалося падгледзець, як Расціслава канваіравалі па міліцыйным двары.

Вяліся інтэнсіўныя допыты, Але хлопец ні ў чым не прызнаваўся. Следчыя не мелі рэчавых доказаў ягонай віны i часова выпусцілі на волю, загадаўшы па нейкім часе прыйсці да ix зноў. Выпусцілі, вядома, дзеля таго, каб, не спускаючы з хлопца пільных вачэй, прасачыць яго магчымыя сувязі. Паўторны прыход у міліцыю прызначылі, дарэчы, на позні вечар, калі зусім цямнела. Ісці хлопец павінны быў глухой Зарэчнай вуліцай, агінаючы гарадскія могілкі. Чаму былі прызначаныя такі позні час i незвычайны маршрут? Можа для псіхалагічнага ціску на падазраванага? Хто ведае, якія хітрыкі нараджаліся ў галовах следчых?

На таемнай нарадзе Лапіцкі расказаў паплечнікам пра свой арышт i падрабязнасці допытаў. Пасля абмеркавання пастанавілі, што Расціслаў пяройдзе на нелегальнае становішча i пакіне Смаргонь. Але куды ён накіруецца? Мабыць, пра свае некаторыя планы ён, як пакажуць далейшыя падзеі, расказаў Чаславу Цыбоўскаму. Цыбоўскі купіў яму білет на цягнік. Да Маладзечна, Вялейкі або Менска? Часлаў пра гэта ўжо не раскажа, бо яго даўно няма сярод жывых.

Увечары, калі пачало добра цямнець, па свежым снезе, у бацькавым асеннім паліто i чаравіках, з шалікам на шыі, Лапіцкі пачаў прабірацца на чыгуначную станцыю Там яго сустрэў Часлаў, перадаў білет.

Пасля ад'езду Лапіцкага Смаргонская арганізацыя працягвала дзейнічаць. Спачатку хацелі прадоўжыць улёткавую кампанію. Аднак не ўдалося знайсці месца ў лесе, дзе Расціслаў схаваў друкавальную машынку. Тады адважыліся на больш радыкальныя акцыі. Напачатку запланавалі падарваць раённую друкарню. У склеп пад ёй заклалі выбуховыя рэчывы, Юзік Блізнюк прынёс ажно два бікдорфавыя шнуры. Аднак хацелі, каб выбух абышоўся без чалавечых ахвяраў. Але i ўначы будынак друкарні не пакідаў вартаўнік — мясцовы, добра знаёмы дзядзька. І пакуль меркавалі, якімі хітрыкамі змусіць яго пакінуць друкарню, насталі арышты.