Esprimo de sentoj en Esperanto

2. Priskribo de la lingvo

Laŭsone Esperanto similas la plej sudajn latinidajn lingvojn: italan, provencalan, hispanan, sed ĝi ne konas duoblajn konsonantojn samajn. Kiel la ĵus menciitaj lingvoj, ĝiaj vortoj ofte finiĝas per vokalo neakcentita. Je vokaloj ĝi estas modesta, kiel la itala lingvo. Krom a, e, i, o, u, estas aŭdeblaj diftongoj oj kiel en rusa, aj kiel en germana (mein, sein, dein ktp) kaj aŭ kiel angle (mouse, house ktp). Eŭ estas malofta.

Aliaj vokaloj, kiel nazaj an, in, un, on aŭ fermita u (ü) de la franca lingvo, tute forestas. Same la diversaj specoj de fermitaj kaj malfermitaj a, e, o, kaj la multnombraj diftongemaj «glitvokaloj» svarmantaj en la angla lingvo tute forestas el Esperanto.

Simile kiel en japana lingvo, konsonantoj plej oftaj estas k, t. Pli malofta estas s. Iom frapas germanajn kaj francajn orelojn la uzo de duopaj konsonantoj ĉ kaj ĝ, kiujn kutimas angloj kaj slavoj.

La ritmon de la lingvo regas regula kaj forta akcento ĉiam sur antaŭlasta silabo de la vortoj, kiel kutimas poloj. Plej multaj vortoj estas du- aŭ trisilabaj. Pli malmultaj estas unusilabaj (nur prepozicioj, konjunkcioj, artikolo, ciferoj aŭ personaj pronomoj). Ili ĝenerale kunsonas kun la sekvanta vorto (mihavas, laknabo, delvorto, ĉetablo), escepte de kaj, kies senco estas kunliga, sed kies evidenta kroma rolo estas frape soni inter vortoj aŭ frazoj aparte kaj apartige.

Kiel ĉiu alia lingvo, Esperanto konsistas el sonaj signoj por la diversaj ideoj. Kiam unu ne sufiĉas, pluraj signoj kune aŭ apude elvokas la intencitan ideon.

La diversaj specoj de signoj aŭ vortoj estas similaj en ĉiu hindeŭropa lingvo. Oni klasigas ilin laŭ ilia plej kutima rolo. En Esperanto la sameco de rolo kuniras kun simileco de formo, t.e. kun samsona finaĵo.

Ekzemple la nomoj de konkretaj objektoj, bestoj, homoj aŭ abstraktaj aferoj estas vortoj finiĝantaj kun -o. Kvalitojn de tiuj objektoj oni povas aldone montri per vortoj finiĝantaj kun -a. Agojn aŭ statojn oni priskribas per vortoj kun -as, -is, -os laŭ la tempo, kiam ili okazas, okazis aŭ okazos. Kvalitojn de tiuj agoj oni povas montri per aldonaj vortoj kun -e.

Tio estas la ĉefa diferenco inter Esperanto kaj gepatra lingvo. En tiu ĉi lasta, tiuj helpaj finaĵoj tute mankas aŭ male ili tiom multnombras kaj diversas interne de ĉiu speco aŭ samsonas kun tiuj de alia speco, ke ili konfuzigas anstataŭ helpi. Sole ĉe adverboj, en franca kaj angla lingvoj, la konataj sufiksoj -ment kaj -ly atingas grandan oftecon, se ne absolutan ĉiufojecon.

Ke tiuj rolmontraj finaĵoj ne estas nepre necesaj, tion pruvas la fakto, ke lingvoj povas ekzisti kaj funkcii sen ili. Sed ni tuj vidos la koston.

Ekzemple la germana lingvo ne posedas adverban signon. Iu ajn simpla adjektivo servas por kvalitumi aferon aŭ agon, kvazaŭ ni dirus: li kantas bel· aŭ mi konas bel· kanton.

Simile afrikanoj balbutantaj anglan aŭ francan lingvon diras tute trankvile chanter beau aŭ sing beautiful. Tio neniel rilatas al diferenco de civilizo, sed tute simple ilustras leĝon de neceso kaj sufiĉo.

Prenu frazon el nuraj radikoj, kiel jun knab renkont hieraŭ malriĉ hom sur pont apud vilaĝ. Ĝi estas komprenebla, kondiĉe, ke la vortoj sekvu sisteman ordon.

En iu ajn lingvo necesas ĉu konvencia loko, ĉu konvencia formo, kiel signo de la rolo. Tio aperas plej klare ĉe la diferencigo inter aŭtoro kaj suferanto de iu ago.

Kat manĝ mus hieraŭ estas tute klara, sed mus hieraŭ manĝ kat lasas dubon, ĉar mankas tie ambaŭ ordo kaj signoj. Unu el ambaŭ devas ekzisti. Angla kaj franca lingvoj montras la suferanton de la ago per ordo: post la aga vorto (verbo). Germana kaj Esperanto per signo -n:

kato manĝis la fiŝon

la fiŝon manĝis kato

Ambaŭ estas klaraj. Uzante por tiu celo la forman signon kaj ne la ordon, Esperanto ŝparas do tiun lastan rimedon kaj povas ĝin utiligi por alia celo: insisto pri tiu aŭ alia ideo. La du supre cititaj frazetoj entenas senteblan diferencon «koloran» en la senco. Tian diferencon angla aŭ franca lingvo povus traduki nur per aldono de pluraj pliaj vortoj laŭ modelo:

Estas kato, kiu manĝis la fiŝon.

Akuzativan signon la franca lingvo konservis ĉe la pronomoj kaj tiam ĝuste renversas sian kutiman ordon

je me regarde — mi min rigardas

qui, que — kiu, kiun

soi, se — si, sin

il, le — li, lin

tu, te — vi, vin

elle, la — ŝi, sin

ils, les — ili, ilin

Esperanto uzas unikan signon j por montri multnombrecon ĉe objektoj. Tiu signo etendiĝas al la kvalitaj vortoj aldoneblaj. Ankaŭ tia signo ne estas necesa. La franca parolata lingvo apenaŭ konas ĝin, sed tiam[2] ĝi bezonas ĉiam artikolon aŭ ciferon[3] antaŭ nomoj de objektoj. Ĉar tabl (table, tables) havas tute saman sonon (ne skribon) multnombre aŭ ne, la franca lingvo bezonas kvar artikolojn la, les, une, des, por diferencigi la tablo, la tabloj, tablo, tabloj; dume la angla lingvo havas preskaŭ la saman sistemon kiel Esperanto (ĉe numeroj 1, 2 kaj 4):

1. the table;

2. the tables;

3. a table;

4. tables.

Sed la angla lingvo ne uzas sian signon de plureco (s) ĉe la kvalitaj vortoj (adjektivoj). Ĝi lasas ilin ĉiam senŝanĝaj. Denove tion devas kompensi ordo. Se ni dirus kiel angle blank ĉevaloj, tiam blank devus ĉiam resti ĉe ĉevaloj. La fakto, ke Esperanto diras tie blankaj, ebligas liberecon uzi la distingilon ordan por alia celo.

En lingvoj, kiel ĉe aliaj temoj, multo estas afero de kompensado. Latina lingvo riĉe konjugadis la verbojn:

laudo — mi laŭdas

laudas — ci laŭdas

laudat — li laŭdas

laudamus — ni laŭdas

laudatis — vi laŭdas

laudant — ili laŭdas

laudavi — mi laŭdis

laudavisti — ci laŭdis

laudavit — li laŭdis

laudavimus — ni laŭdis ktp

Esperanto uzas nur unu saman finaĵon por ĉiuj personoj ĉe la sama tempo, sed kompense ĝi nepre devas montri la personon almetante la pronomon aŭ nomon de la aganto antaŭ la verbon. Al oreloj la formo ne sonas laŭdas aŭ laŭdis, sed milaŭdas aŭ milaŭdis, vilaŭdas, vilaŭdis ktp

Nia supozita afrika junulo rajtus diri, ke, ĉe verboj en Esperanto, la tempon montras finaĵo kaj la personon prefikso. En lingvoj, kiel franca kaj germana, la personon montras ambaŭ finaĵo kaj «prefikso» tute superflue:

il loue, er lobt

nous louons, wir loben

vous louez, ihr lobet

kaj la finaĵoj tiom diversas kun tempoj, modoj, specoj de verboj ktp, ke tio ŝarĝas la memoron per centoj kaj eĉ miloj da formoj.

Certe la ĉefa tipa karaktero de Esperanto estas la fakto, ke vortaro kaj gramatiko tiom interpenetras unu la alian, ke ili fariĝas nedisigeblaj. Studo de vortaro sola povas aplikiĝi nur al radikoj, kaj tiujn oni ne renkontas nudaj en la parolata lingvo. Nur foje en poezio aperas senvestaj kor’ aŭ ĉiel’ kaj eĉ tiam la forta akcento sentigas, ke temas tie pri intencita elizio. Nur la malgrandaj vortetoj kontentiĝas je sia loko en la frazo por montri eĉ senveste sian utilon. Ĉiuj ceteraj aperas senescepte vestitaj per kolora signalvosto.

Tiuj signalvostoj — ĉiam neakcentataj en la parolo — havas du efikojn en la kompreno: unu (gramatika) montrante rolon de la vorto kaj unu sona (fonetika) helpante la orelon ripozi inter du pli gravaj silaboj kaj lasante paŭzeton por plene enkapti unu vorton antaŭ atenti pri la sekvanta.

Estis ofte konstatite, ekzemple en radio-aŭdado, kiam oreloj devas iom peni, ke lingvoj kun finaĵoj, kiel itala aŭ Esperanto, pli klare kompreniĝas ol lingvoj kiel la angla, kie unusilabaj radikoj rapide sekvas unu la alian. Komparu: Juna knabo vidis grandan domon kun

Jun knab vid grand dom

A young boy saw a large house

La saman rezultaton atingus kompreneble angla parolanto, kiu zorge haltus inter vortoj, sed tio ne estus natura. Finaĵoj tion devigas germane aŭ itale.

Kiel gramatiko penetras vortaron plej profunde? Per la prefiksoj kaj sufiksoj. La sufiksa vivo en Esperanto estas ĝia speciala kaj aparta eco plej karakteriza.

En alia latinida lingvo la sufiksoj mortis, almenaŭ preskaŭ ĉiuj. Ilin oni studas nur historie por klarigi devenon de vortoj. Ili utilas por etimologio, ne por natura esprima kreado. Tie kuŝas la funda diferenco inter la franca kaj Esperanta lingvoj.

En ambaŭ lingvoj la granda plimulto de la vortaro konsistas el radikoj kun sufiksoj, sed la francaj vortoj fariĝis unuecaj tutoj, dume la Esperantaj estas konstantaj kreaĵoj, kie la diversaj elementoj ankoraŭ sentiĝas aparte.

Kiam ni diras Esperante ridinda, ni ankoraŭ kreas ĉiufoje kvazaŭ kunmetitan vorton rid-merita aŭ frazeron inda-je-rido. Dum la francoj diras ridicule unupense tute kiel ili dirus étrange aŭ kiel ni dirus stranga. Ili neniel pensas pri radiko rid’ kaj sufiksoj -ik’ kaj -ule. Por ili la esprimo ridicule estas unubloka etikedo[4] tute same kiel nia stranga.

Multajn tiajn vortojn ili heredis aŭ prunteprenis el latina lingvo jam kun la sufiksoj kaj tute ne konscie pri ili. Simile Esperanto prunteprenis doktoro kaj fromaĝo kaj tute ne konscias pri dokt kaj or aŭ pri from kaj aĵ. Ankaŭ en franca lingvo ekzistas multegaj memformaĵoj ŝtoniĝintaj post longa uzo. Ankaŭ Esperanto jam konas tiajn. Ni ja ne plu pensas je miro, kiam ni diras mirinda, simile kiel ni diras bela.

Tamen, eĉ inter ŝtoniĝintaj vortoj (kun sufiksoj) de franca kaj Esperanta lingvoj, restas ankoraŭ granda diferenco rilate al memorigo kaj kompreno. La sufikso mem restas vivanta en Esperanto, preta regi unuece super novaj generacioj de naskotoj, samkiel sur la malnovaj statuoj. La vivo konservas al ĉiu Esperanta sufikso ĝian propran sencon, tiom pli, ke ĝi restas ankaŭ vivanta kiel aparta vorto (inda, eta, eco ktp).

Dume en franca lingvo unu sufikso reprezentas foje unu, foje alian, eĉ trian aŭ kvaran ideon. Renverse sama ideo reprezentiĝas per tri aŭ kvar sufiksoj. Ekzemple:

• eur

moqueur signifas mokema 1.

grandeur signifas grandeco 2.

instituteur signifas instruisto 3.

• age

plumage signifas plumaro 1.

laitage signifas laktaĵo 2.

ramage signifas pepado 3.

• esse

une gentillesse signifas ĝentilaĵo 1.

la gentillesse signifas ĝentileco 2.

doctoresse signifas doktorino 3.

La varieco de sufiksoj en franca lingvo ne estas pli granda ol en Esperanto. (En tiu ĉi listo aperas por sep ideoj kvin francaj kaj sep Esperantaj sufiksoj.) Sed la malkonstanteco forprenas fortecon de la sufiksoj kaj malriĉigas ilian esprimpovon, faciligante la ŝtoniĝon.