Esprimo de sentoj en Esperanto

4. Ecoj karakterizaj

Cetere Esperanto estas priskribema lingvo, kiel la germana, kaj ne etikeda, kiel la franca. Tio parte devenas de la fakto, ke nur malmultaj homoj ofte kaj kutime parolas ĝin. La memoro retenas nur la ofte uzatajn vortojn. Kiam venas tempo paroli, la maloftaĵoj ne alsaltas laŭdezire al lipoj. Tiam, anstataŭ halti kaj serĉadi en tirkestoj, la parolanto trovas pli rapide eblecon fari mem vorton por priskribi la ideon aŭ la senton. Eĉ se li forgesis la vortojn plumo, krajono, kulero aŭ forko, li ĉiam povas komprenigi sin per skribilo kaj manĝilo (ilo por skribi, ilo por manĝi).

Katedralo estas tre taŭga vorto, sed ĉefpreĝejo certigas eĉ pli akuratan komprenon ĉie. Nun prenu vorton, kiel france susceptible, angle sensitive aŭ germane empfindlich. Por certigi seneraran komprenon, Esperanto ne kontentiĝas je sentema, sed priskribas iom detale ofendsentema. Tiuj priskribaĵoj ekzistas amase en Esperanto: ĵetfermi, mortfrapi, birdfluge ktp.

Kelkaj estas originalaj, kelkaj estas interesaj kombinaĵoj el memformado kaj ekstera internacieco, ne sona, sed konstrua. Vidu mirinda kiel tradukvalora egalaĵo de wunderbar, wonderful, merveilleux. En sama kategorio observu sentaŭgulo, akvofalo, suboficiro, terpomo.

Same kiel Esperanto ŝuldas sian fundamentan vortaron al latina kaj germana fontoj, same ĝi esprimas ideojn laŭ la etikeda metodo (latina) kaj laŭ la priskriba maniero (german-slava). Inter la radikoj forte regas la romana elemento, sed en la tuta vivanta lingvo parolata certe regas ne la etikeda tradicio, kiel en la franca lingvo, sed multe pli la priskriba, kiel en la germana.

Kiu parolas france, tiu serĉas en abunda kaj riĉa tirkestaro la ĝustan etikedon por ideo. Lia scio de la lingvo mezuriĝos je lia kapablo memori kaj elekti «ĉiam la ĝustan vorton», kiu kovras la ideon tiel severe, kiel la latina surskribaĵo sur ĉiu botelo de la apotekisto. El tio la famo de la franca lingvo pri «klareco» — kvazaŭ kodo — kaj ankaŭ ĝia karaktero de lingvo mortfiksita, finplena, definitiva.

Kiu parolas Esperante, tiu kreas grandan parton de siaj esprimoj uzante libere la ekzistantajn rimedojn kaj interalie la vivantajn sufiksojn kaj prefiksojn. Li penas malpli memori kaj elekti, ol krei kaj priskribi. La lingvo estas ankoraŭ juna. Ankaŭ ĝi malpli rapide eluziĝas ol naciaj lingvoj ĉiutage parolataj. La libereco estas ankaŭ multe pli granda ol en ili, kaj kompensas la malpli riĉan sperton. La proporcio de persona stampo sur la parolo estas pli notinda kaj la ripetado malpli absolute reganta. La personeco de la parolanto aperas pli ol lia nacieco. Tiu priskriba libereco donas al la lingvo travideblecon, kiu ĝin igas aparte taŭga kiel tradukilo, ebligante alformiĝon pli proksiman al originala teksto ol tion kapablus pli rigida lingvo.

Multflanke Esperanto similas anglan aŭ francan lingvon en la tempo de ilia juneco. Komparu ĝin ekzemple kun la lingvo de Chaucer aŭ Rabelais. Vi trovos tiun saman flekseblon kaj liberecon en uzado, kreado aŭ elektado de plej trafaj esprimoj. Ĉe la franca lingvo de Rabelais vi sentas ĉiufraze la viglecon de la sufiksoj, ankoraŭ plene vivantaj. Se vi ĝin komparos kun la hodiaŭa franca lingvo, vi trovos multajn samajn diferencojn kiel inter Esperanto kaj tiu ĉi lasta.

Komparante Esperanton kun nacia lingvo, supraĵaj eksteruloj kalkulas ĉiujn diferencojn al konto de «vivanteco» por unu kaj «artefariteco» por la alia. Ĝi estas grandega eraro. La plej gravaj diferencoj estas ŝuldataj al «maljuneco» kaj «juneco», kio estas tute alia afero.

Ke vi devas diri france navals kaj fatals multnombre anstataŭ navaux kaj fataux, kiel vin instigas premanta analogio, sendube tiu fakto estas «natura», se vi nomas naturo la nuran imitadon de malnova tradicio. Male la senescepta regulo de Esperantaj multnombroj estas «artefarita», ĉar tiun tradicion antaŭvidis kaj eĉ antaŭdecidis D-ro Zamenhof. Tamen estas nediskutebla fakto, ke plej multaj Francoj sentas tute malnaturan lernejan devigon dirante fatals kaj navals kontraŭ sia emo analogia, kiu instigus ilin diri tute trankvile fataux kaj navaux kiel royaux kaj impériaux. Necesas haltiga rememoro pri instruo aŭ puno en lernejo. Dume nenio estas pli natura por Esperantistoj ol diri senescepte fatalaj, reĝaj, imperiaj laŭ konstanta kaj senĝena analogio, jam de longe fariĝinta senpripensa kutimo.