Жыццём ідучы: З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

Дзмітрый БУГАЁЎ

ЖЫЦЦЁМ ІДУЧЫ

З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

ВЕРНАСЦЬ ПРЫЗВАННЮ

Яго пазнаеш здалёк: рухавая постаць, шпаркая хада, праніклівы позірк, імгненная рэакцыя, малады бадзёры голас, у якім чуецца захапленне жыццём, спагада і падтрымка, абурэнне і гнеў. Міжволі згадваеш той вобраз шукальніка ісціны, які стварыў некалі Якуб Колас у вершы «Наперад»: «Адзначан для кожнай істоты свой век. / Жыццё ж безупынна ўсё крочыць і крочыць, / А разам з ім — вечны юнак-чалавек... / Вітай жа дарогі і новыя далі, / І вечнага руху святыя скрыжалі, / І юнасць людскую, і мудрае слова...» Бліскучы лектар і прапагандыст роднага слова — гэта пра яго ў «Сказе пра Лысую гару» з несумненнай сімпатыяй сказана: «Змітрок рыўком прайшоў наперад, / Адкашляў хрыпку на хаду / І з развароту, без паперак / Абрынуў шквал на грамаду». Сваёй эрудыцыяй, красамоўствам, логікай, досціпам, энергіяй Дзмітрый Якаўлевіч Бугаёў шмат гадоў зараджаў студэнцкую і творчую моладзь і сам напаўняўся радасным адчуваннем волі і прастору.

Мала хто пры гэтым ведае, які цяжар успамінаў пра перажытае, сяброў і калег, якіх ужо няма, пра Янку Брыля, свайго суседа па пад’ездзе, якога ўжо не сустрэнеш на чарговай праходцы над берагам Свіслачы, нясе ў сабе гэты чалавек, які ў свой час перажыў клінічную смерць, нарадзіўся нанава і робіць тое, што рабіў усё сваё жыццё: піша, чытае, пераглядае раней напісанае, бясконца шліфуе і ўдасканальвае стыль — і ўсё гэта з глыбокай падзякаю жыццю і лёсу. На чым грунтуецца яго апантанасць? На прыродным тэмпераменце байца? На разуменні патрэб часу? Адказ адзін: на вернасці свайму прызванню змагара за Бацькаўшчыну, на любові да Беларусі, красу якой ён бачыць найперш у мастацкім слове, роднай літаратуры, у навуковай ісціне, нарэшце ў роднай прыродзе, у нашых людзях. Байцоўскі характар і грамадзянскі тэмперамент заўсёды штурхалі яго ў бок эпіцэнтра літаратурна-творчага жыцця, дзе вырашаўся лёс гуманістычных змен у краіне, абвяргаліся замахі рудыментаў вульгарнага сацыялагізму ў навуцы на гістарычную ісціну і адбывалася маштабнае «адкрыццё рэчаіснасці». У 1960-я гг. Д. Бугаёў стаў навуковым супрацоўнікам Інстытута літаратуры АН БССР, затым — дацэнтам, прафесарам у БДУ. Выкладчыцкую працу спалучаў з навуковай дзейнасцю, узяўшы на сябе цяжкую місію ўкаранення навуковых адкрыццяў у адукацыйным працэсе. Гэта выяўляецца не толькі ў змесце, але і ў форме серыі навуковых манаграфій: «Шчодрае сэрца пісьменніка» (1963), «Паэзія Максіма Танка» (1964), «Уладзімір Дубоўка» (1965), «Максім Гарэцкі» (1968), «Шматграннасць» (1970), «Зброяй сатыры, зброяй праўды» (1971). Навуковы падыход спалучаецца з папулярнай манерай пісьма, разлічанай як на прафесіяналаў, так і на шырокага чытача.

Гэта былі кнігі-адкрыцці, якія ўбіралі ў сябе вынікі архіўных пошукаў, пачціва-любоўнага вывучэння першакрыніц, пісьменніцкіх рукапісаў. Фак­тура даследаванняў Д. Бугаёва заўсёды надзвычай багатая і шматбаковая, што сведчыць аб яго ўніверсалізме і энцыклапедызме. У далейшым гэтыя якасці і асаблівасці даследчыцкага таленту паглыбіліся і ўдасканаліліся ў навуковых манаграфіях: «Вернасць прызванню» (1977), «Чалавечнасць» (1984), «Васіль Быкаў» (1987), «Арганічнасць таленту» (1989), прысвечаных творчасці В. Каваля, П. Галавача, М. Лобана, А. Чарнышэвіча, І. Мележа, В. Быкава, Я. Брыля, І. Шамякіна, І. Навуменкі, А. Адамовіча, М. Аўрамчыка, А. Лойкі, І. Чыгрынава, А. Вярцінскага, М. Стральцова, Г. Бураўкіна, Я. Янішчыц і інш.

Асаблівае месца ў навуковай дзейнасці Д. Бугаёва займае кніга літаратурных артыкулаў «Талент і праца» (1979), за якую аўтар узнагароджаны Дзяржаўнай прэміяй БССР імя Якуба Коласа (1984). Гэта кніга — выніковая і ўключае лепшыя навукова-крытычныя працы, напісаныя больш за дваццаць гадоў плённага пошуку і роздуму. Змест кнігі шматгранна адлюстроўвае творчы дыяпазон аўтара.

Д. Бугаёў аднолькава ўпэўнена адчувае сябе і ў ролі гісторыка белару­скай класікі, і ў ролі крытыка, і ў ролі папулярызатара лепшых дасягненняў айчыннай літаратуры. Заўважаецца і жанрава-стылявая разнастайнасць: манаграфічнае даследаванне, творчы партрэт, праблемныя, аглядныя, нарэшце, юбілейныя артыкулы, рэцэнзіі, водгукі. А цэментуючым пачаткам тут з’яўляецца асоба аўтара.

Напрацаваная на працягу шасці дзесяцігоддзяў творчай дзейнасці літаратуразнаўчая тэхналогія плённая і ў новых акалічнасцях. Аб гэтым выразна сведчаць выданні Дзмітрыя Бугаёва «Дасягнутае і страчанае» (1999), «Спавядальнае слова» (2001), «Служэнне Беларусі» (2003), шматлікія артыкулы, рэцэнзіі, успаміны, якія нязменна выклікаюць цікавасць у чы­тача, творчыя партрэты, змешчаныя ў «Гісторыях» беларускай літаратуры, падручніках для вышэйшых і сярэдніх устаноў. Яго даследчае поле шпарка пашыраецца, сведчаннем таму кніга, якую трымае ў руках чытач. Дзмітрыю Бугаёву гістарычная ісціна даражэй за ўсё. Ён адкрыты, шчыры, узрушаны, сур’ёзны, дасціпны ў сваіх вывадах.

Міхась Тычына

ВОБРАЗ МАЦІ I ЎВОГУЛЕ ЖАНЧЫНЫ Ў ТВОРАХ ІВАНА ШАМЯКІНА

Для кожнага прыстойнага чалавека ў цывілізаваным грамадстве маці — найбліжэйшы і самы дарагі, можна сказаць, святы чалавек. Гэтая акалічнасць знаходзіць адлюстраванне ў творчасці выдатных пісьменнікаў розных народаў свету. Беларуская літаратура новага часу таксама заўсёды аддавала вялікую ўвагу жанчыне. Асабліва хораша пісаў пра яе Якуб Колас. Ягоная палеская кветка Ядвіся з трылогіі «На ростанях» стала адным з самых паэтычных вобразаў беларускай жанчыны. А хіба можна забыць чароўную купалаўскую Паўлінку з аднайменнай камедыі ці прыгожую ды разумную Ганну Чарнушку з мележаўскай «Палескай хронікі» і цэлы шэраг іншых з любоўю і пяшчотай напісаных нашымі майстрамі мастацкага слова жаночых вобразаў, праз якія адметнасць беларускага нацыянальнага характару, яго лепшыя рысы адлюстраваліся ярка, глыбока і рознабакова.

Па ўмовах жыцця ў дзіцячыя і юнацкія гады Іван Шамякін быў найбольш блізкі да маладога Якуба Коласа. Абодва яны раслі і сталелі ў сям’і лесніка, з малалецтва прывучаліся спасцігаць красу беларускага лесу, багацце душы яго ахоўнікаў. Гэтая блізкасць жыццёвых вытокаў, вядома ж, уплыва­ла і на творчасць Івана Шамякіна, для яго коласаўская традыцыя ва ўсёй глыбіннасці аказалася вельмі прывабнай і па-сапраўднаму плённай.

Думаецца, што Івану Шамякіну надзвычай імпанавала Коласава непахісная сардэчная адданасць жонцы Марыі Дзмітрыеўне. Сваё сямейнае жыццё з Марыяй Філатаўнай Кротавай Іван Пятровіч усталёўваў на такім жа прынцыпе. Ва ўсякім разе, гарманічнасць гэтага жыцця, заснаваная на глыбокай духоўнай еднасці мужа і жонкі, у абодвух пісьменнікаў бясспрэчная.

Можна прыгадаць, што ў радаводах Коласа і Шамякіна ёсць блізкія рысы. Тут прыкметна арганічная чалавечнасць сямейных традыцый.

Добра вядома, з якою сардэчнасцю ставіўся Якуб Колас да любімага дзецьмі дзядзькі Антося, які сваё жыццё прысвяціў сям’і брата Міхала, Коласавага бацькі.

У радаводзе бацькоў Івана Шамякіна асаблівай чалавечнасцю вызначалася матчына лінія Кротавых, пра якую пісьменнік грунтоўна расказваў у дзённікава-мемуарным нарысе «Карэнні і галіны» з аднайменнай кнігі, выдадзенай у 1986 годзе.

Пра сваю маці ён ці не найбольш падрабязна напісаў у аўтабіяграфіі, змешчанай у калектыўнай кнізе «Пяцьдзесят чатыры дарогі» (1963).

У характары маці Іван Пятровіч найперш вылучае працавітасць і мужнасць. «Гэтая маленькая, нізенькая жанчына — мая маці — была мужным і дужым чалавекам. Яна сама рабіла любую мужчынскую работу ўдзень, а ўвечары прала і ткала. Магчыма, што зрэдку на яе нападаў страх», — чытаем у аўтабіяграфіі.

Падставы для страху былі важкія, бо жанчыне часта даводзілася заставацца з малымі дзецьмі ў хаце лесніка, якая стаяла ў густым сасновым лесе. Гэта здаралася тады, калі бацька Пятро Мінавіч затрымліваўся на дальнім абходзе або трапляў у бальніцу, паранены парубшчыкамі. Ляснік ён быў строгі, і парубшчыкі помсцілі яму, пагражалі расправіцца з сям’ёй. Каб адагнаць страх і паказаць, што яна не з палахлівых, у выпадку чаго жартаваць не будзе, жанчына «брала стрэльбу, выходзіла на ганак і страляла ў паветра». «Гэтыя яе стрэлы, — працягвае пісьменнік, — былі прадметам жартаў суседніх леснікоў, якія часам збіраліся разам, рыхтуючы аблаву на парубшчыкаў». Але Сынклеце Шамякінай (так звалі маці пісьменніка) было не да жартаў.

Сваіх дзяцей, як і кожная маці, любіла, а працаваць іх прымушала яшчэ змалку. Івану Пятровічу, як і мноству іншых вясковых хлапчукоў, даводзілася быць пастухом — пасвіць уласную жывёлу, часта з дадаткам сялянскіх бычкоў і цялушак. Занятак не дужа складаны, але свае нязручнасці ў ім былі. Галоўная з іх тая, што трэба было вельмі рана ўставаць: «Будзіла мяне маці са слязамі на вачах а пятай гадзіне раніцы».

У дзённікавай кнізе «Роздум на апошнім перагоне» (1998) І. Шамякін падкрэсліў і матчыну памяркоўнасць у абыходжанні з людзьмі, яе гасціннасць і мяккасць. «Мне, — піша ён тут, — ніколі не была ўласціва бацькава суровасць, яго зласлівасць. Я — увесь у маці, у яе быў надзіва мяккі характар. Сварлівасць матак некаторых маіх сяброў непрыемна ўражвала, з малых гадоў я лічыў, што ўсе маткі павінны быць такімі, як наша. Калі яна часам і сцёбала нас ручніком, — іншай зброі экзекуцыі не прызнавала, — то ад гэтага нам з Паўлам (малодшы брат пісьменніка) хацелася не плакаць, а смяяцца. Плакалі мы назнарок, каб маці лягчэй стала, хутчэй адышло ад сэрца. Хітруны! Паплачам — і маці тут жа шкадавала нас, намазвала скібкі хлеба маслам ці давала па драбку цукру».

Ствараючы вобразы жанчын у сваіх творах, І. Шамякін арыентаваўся не толькі на ўсё добрае, што было ў маці, але і на вельмі прывабныя рысы характару сваёй жонкі, пра якую з вялікім замілаваннем згадваў мноства разоў і асабліва грунтоўна напісаў у аўтабіяграфічнай аповесці «Слаўся, Марыя!». Тут пісьменнік стварыў сапраўдны гімн жонцы, яе высакародству і характару. Гэтая аповесць, змешчаная ў кнізе «Пошукі прытулку» (2001), мае ёмісты падзагаловак «Гісторыя кахання, любові, жыцця». Іван Пятровіч цяпер падкрэсліў, што і Таццяна Маеўская з «Глыбокай плыні» (1949), і Тася Батрак з рамана «Вазьму твой боль» (1979), і Поля Шугачова з «Атлантаў і карыятыд» (1974), а таксама такія жанчыны са складаным лёсам, як Надзя Сваяцкая са «Снежных зім» (1970) або Вольга Ляновіч з аповесці «Гандлярка і паэт» (1976), — адны ў большай, другія ў меншай меры, але ўвабралі ў сябе нейкія рысы Марыі Філатаўны. Сёетое, узятае ад яе, ёсць і ў іншых жанчын з твораў, напісаных І. Шамякіным у розны час.

Асабліва шмат жончыных рысаў замацавана за Сашай Траянавай з пен­талоги «Трывожнае шчасце» (1950—1965). Гэтая кніга — адзін з самых аўтабіяграфічных твораў пісьменніка. Прынамсі, аповесці «Непаўторная вясна», «Агонь і снег», «Мост», самыя праўдзівыя, псіхалагічна глыбокія ў кнізе, падаюць Сашу Траянаву вельмі блізкай да рэальнай Марыі Філатаўны. Жончыны «вернасць, адданасць мужу, дзецям» І. Шамякін тут паказаў з сапраўднай натхнёнасцю. Праўда, у аповесці «Агонь і снег» Саша Траянава не выступае як непасрэдная дзейная асоба. Але Пятро Шапятовіч (у рэальнасці сам Іван Шамякін) «жыве, ваюе, кахаючы яе» (у двукоссі словы пісьменніка).

Самая адметная рыса прыстойнай жанчыны — любоў да дзяцей, клопат пра іх. Станоўчыя жаночыя вобразы з твораў І. Шамякіна шчодра надзелены гэтай якасцю. Скажам, Поля Шугачова з «Атлантаў і карыятыд» з задавальненнем росціць ажно пяцёра дзяцей.

Сапраўдную цану жыцця можа зведаць толькі жанчына, якая становіцца маці, раскрываецца ў клопатах пра дзяцей. Гэтая думка выразна акцэнтуецца ў рамане «Снежныя зімы». Але яна прачытваецца і ў іншых творах пісьменніка.

Хораша паэтызуецца ў «Трывожным шчасці» матчын клопат Сашы Траянавай пра малую Лену: «За адным заняткам Саша забывалася на ўсё іншае — калі карміла дачушку, гуляла з ёй. Ленка ачуняла і ў чатыры месяцы была тоўсценькая, рухавая і — кожнай маці так здаецца! — надзвычай разум­ная для свайго ўзросту. Яна ўжо ўмела смяяцца, хапаць за валасы, за нос, драпацца. І ўсё больш і больш рабілася падобнай на бацьку. У яе ўсмешцы Саша пазнавала ўсмешку Пятра, яго прыжмур вачэй, яго зморшчынку на лбе, а радзімая плямка на мочцы вушка была такой дакладнай копіяй, што маці заўсёды смяялася, гледзячы на яе».

«Цёпла, утульна» становіцца на душы і мужчынам, калі яны бачаць, «як завіхаецца жанчына», клапоцячыся пра дзетак. Гэта псіхалагічна дакладныя назіранні ўжо з рамана «Атланты і карыятыды».

Але і любасць да дзяцей не перашкаджае жанчынам з твораў І. Шамякіна ісці на вялікую рызыку, калі трэба змагацца з ворагам, які замахнуўся на будучыню чалавецтва.

Тая ж Саша Траянава, не зважаючы на небяспеку такога кроку, ратуе партызана, загнанага паліцаямі ў калодзеж. Самаахвярна змагаюцца на фронце зенітчыцы з рамана «Зеніт» (1987), у якім жаночыя вобразы прадстаўлены ў разнастайнасці адметных і яркіх характараў. Асабліва выразна напісаны тут такія персанажы, як вынаходлівая Ванда Жмур, якая не губляецца ў лю­бой сітуацыі, сціплая штабная машыністка Жэня Ігнацьева, адданая дзецям і мужу фінка Ліка Іваністава і, вядома ж, Ліда Асташка, смерць якой ад выбуху фінскай міны, закладзенай у печ, падкрэслівае, што небяспека на вайне падсцерагала людзей на кожным кроку.

Пакутліва складваўся лёс некаторых падпольшчыкаў. Так адбылося з Зосяй Савіч з рамана «Сэрца на далоні» (1964). Яна дапамагала ратаваць змагароў з гітлераўцамі і была за гэта загнана ў фашысцкі канцлагер, а пасля перамогі апынулася ў Сібіры, бо яе бацька доктар Савіч працаваў і пры акупантах. Іх ён ненавідзеў, шмат дапамагаў патрыётам, за што і заплаціў жыццём. Але яго доўгі час лічылі здраднікам. Так і дачка трапіла ў чорны спіс ужо да сваіх.

Вобраз жанчыны з гранічна абвостраным матчыным пачуццём намаляваны ў рамане «Злая зорка» (1993), які прысвечаны чарнобыльскай трагедыі. Вольга Андрэеўна з гэтага рамана памірае сама, калі здагадалася пра непазбежнасць блізкай смерці малодшага сына Глеба (ён працаваў у Чарнобылі інжынерам на станцыі) і адчула, што ў Афганістане загінуў старэйшы сын Барыс, капітан савецкай арміі. Праз яго вобраз ставіцца і такое пытанне: «Завошта мы павінны паміраць у гарах чужой краіны?» І яшчэ: «А каму патрэбны нашы смерці?.. Маткам нашым? Жонкам? Нявестам?» Такія пытанні ў сувязі з савецкім умяшаннем у афганскія падзеі наша літаратура калі і згадвала, дык нячаста.

Хораша пісаў І. Шамякін не толькі ў абставінах вайны ці ў сувязі з ёю, але і ў мірных умовах. Ці не найлепшы прыклад тут апавяданне «Непрыгожая» з кнігі «Вячэрні сеанс» (1968). Яно вельмі простае па сюжэтнай кан­ве. Пісьменнік прыехаў у вясковую школу, каб пазнаёміцца з настаўніцай, якая гадуе чужых дзяўчынку і хлопчыка, бо сваіх дзяцей не мае. Аказалася, што пісьменнік і тая настаўніца знаёмыя яшчэ са школьных гадоў, калі яны не толькі вучыліся ў адным класе, але і наладжвалі спатканні з працяглымі размовамі і салодкімі пацалункамі. Успаміны пра той час гучаць у апавяданні вельмі натуральна.

З выдатным разуменнем жаночай псіхалогіі падаецца ўжо сталая настаўніца Надзежда Іванаўна. Кранае даверлівасць яе прызнання: засталася незамужняй таму, што яе не пакахаў той, каго кахала яна. «Я — непрыгожая. — Яна вымавіла гэтыя словы з суровай бязлітаснасцю да сябе, але без злосці да іншых. — А хто сватаўся проста так — я адмовіла. Я не магла проста так — абы стаць жонкай». І над усім у сціплай вясковай настаўніцы пераважае клопат пра дзяцей.

На добрай, вельмі чалавечнай ноце апавяданне і закончана: «На развітанне яна моцна паціснула мне руку, далонь яе была шурпатая, мазолістая — жанчына не цуралася любой працы. І мне раптам захацелася пацалаваць гэтую руку. Не, мне захацелася больш — абняць і пацалаваць яе самую. Але, безумоўна, пацалаваць не так, як некалі ў юнацтве, і ўвогуле не як жанчыну, а як добрага чалавека, за тое, што, не маючы асабістага шчасця, яна не страціла веру ў людзей, у прыгажосць жыцця і сама стварае гэту прыгажосць. Але я пабаяўся, што яна можа не зразумець майго парыву».

Выдатная проза. У такой прозе набываюць красамоўную выразнасць і як бы мімаходзь, але вельмі дарэчы кінутыя дэталі (моцны поціск жано­чай рукі, шурпатасць яе мазолістай далоні), і даверлівасць самой інтанацыі, даверлівасць, за якою стаіць шчырасць пісьменніцкага пачуцця.

Ёсць у І. Шамякіна і аповесць пра жанчыну эмансіпіраваную, здольную кінуць выклік свайму асяроддзю, калі яно не разумее яе. Гутарка ідзе пра аповесць «Ах, Міхаліна, Міхаліна!» з той жа кнігі «Вячэрні сеанс». Гераіня гэтай аповесці Міхаліна Казіміраўна, таксама школьная настаўніца. Маючы трохгадовага сына і мужа, яна пакахала другога, завуча (потым ён стане дырэктарам) сваёй школы, і ходзіць з ім на спатканні, зусім не цнатлівыя. Яе каханак Аляксандр Дзямідавіч жанаты, мае дваіх дзяцей. А ягоная жонка, якую называюць «баба-гром», кабета не проста рашучая, а гатовая горла перагрызці таму, хто паквапіцца на яе ўласнасць. Міхаліну яна пакуль не за­грызла, як быццам не збіраецца гэтага рабіць і ў далейшым, а свайго Аляксандра Дзямідавіча аддубасіла так, што ён у школу тыдзень не хадзіў. Пасля з’явіўся са слядамі сінякоў і трохі загоенымі драпінамі.Словам, безагляднае каханне Міхаліны атрымала розгалас скандаль­ны. Але адважная настаўніца пасля ўсіх начальніцкіх ушчуванняў знаходзіць «саламонава» рашэнне: Аляксандра Дзямідавіча яна збіраецца кахаць і надалей, але любоўныя спатканні з ім паабяцала спыніць. Жанчына неардынарная, яна як быццам здольная і на такі варыянт. Прывабная сіла характа­ру ў яе ёсць. Можа, і стрымае абяцанне...

Але вось абраннік яе, той Аляксандр Дзямідавіч, асаблівай прыхільнасці не выклікае. Ствараецца ўражанне, што гэта не сапраўдны мужчына, а нейкая размазня. І за што толькі пакахала яго Міхаліна?

Ох, драбнеюць нашы мужчыны, драбнеюць. Здаецца, што жанчыны іх абстаўляюць калі не ва ўсім, дык у многім.

2008 г.

ШЫРЫНЯ НАТУРЫ, БАГАЦЦЕ ЗДЗЯЙСНЕННЯЎ (Іван Навуменка)

Кажуць, што Іван Якаўлевіч Навуменка носіць абутак сорак сёмага памеру. У гэта лёгка паверыць, паглядзеўшы на яго мажную постаць. Шчодра надзелены ён і пісьменніцкім талентам, а яшчэ талентам даследчыка, не скупы на праявы чалавечнасці, умее быць памяркоўным і добразычлівым у стасунках з самымі рознымі людзьмі. І канечне ж, умее працаваць з той мэтанакіраванасцю, якая не дазваляе расслабляцца ці ўвогуле пастаянна хадзіць улегцы.

Усе поспехі Івана Якаўлевіча Навуменкі ў літаратуры, навуцы, грамадскай дзейнасці дасягнуты не па волі выпадку, нейкага асабліва шчаслівага збегу спрыяльных абставін, а як вынік вялікай, натхнёнай працы, якая звычайна ўласціва тым, хто (вядома, пры сапраўднай таленавітасці) не мітусіцца, не кідаецца з адной крайнасці ў другую, а напорыста працуе там, дзе адчувае магчымасці і грамадскую патрэбу, попыт на гэтыя магчымасці.

А зроблена І. Навуменкам за 80 гадоў яго жыцця так многа, што дзіву даешся. Да сёлетніх Рэспубліканскіх навуковых чытанняў, прысвечаных Івану Навуменку, прымеркавана ажно 52 даклады. А былі ж яшчэ выступленні і даклады, не пазначаныя ў друкаванай праграме чытанняў. І ва ўсіх выступоўцаў, хоць гаварылі яны пра аднаго чалавека, было што сказаць.

Я таксама хачу дадаць свае тры грошыкі ў агульную скарбонку, бо ў 1964—1972 гадах працаваў разам з ім на адной кафедры. Гутарка ідзе пра кафедру беларускай літаратуры БДУ. Калі я прыйшоў сюды, І. Навуменка быў дацэнтам, але ўжо нацэльваўся на доктарскую дысертацыю. У 1969 годзе ён узначаліў гэтую кафедру. Так што я тры гады хадзіў пад яго непасрэдным кіраўніцтвам.

А яшчэ ў 1967 годзе І. Навуменка разам з А. Лойкам і Ф. Куляшовым, загадчыкам кафедры рускай і класічнай літаратуры, абаранілі мяне ад паклёпніцкіх нагавораў, якія пагражалі звальненнем з працы з вельмі непрыемным палітычным ярлыком. Такія ярлыкі і тады ламалі людскія лёсы балюча і надоўга. Пра тагачаснае заступніцтва І. Навуменкі, за якое я бясконца ўдзячны яму, як і Лойку ды Куляшову (ён ужо нябожчык), мне даводзілася падрабязна пісаць у аўтабіяграфіі «Жыццём ідучы...». Таму цяпер прыгадаю некалькі іншых момантаў з нашых дзелавых стасункаў, у якіх памяркоўнасць Івана Якаўлевіча, добразычлівасць да факультэцкіх калег высвечваліся пэўна і ярка.

Асабліва наглядна гэта праявілася ў час Навуменкавай працы над кнігамі пра Янку Купалу і Якуба Коласа. Гэтыя кнігі сталі этапнымі ў нашым літаратуразнаўстве. Яны друкаваліся асобнымі выданнямі ўжо два разы і цяпер запланаваны для новай публікацыі. Яны рыхтаваліся як доктарская дысертацыя Івана Якаўлевіча. Яе ён паспяхова абараніў у 1969 годзе, а праз тры гады атрымаў за гэтыя кнігі і Дзяржаўную прэмію Беларусі імя Якуба Коласа.

Я меў пэўнае дачыненне толькі да выдання купалаўскай кнігі. Пад загалоўкам «Янка Купала. Духоўны воблік героя» яна выйшла ў 1967 годзе. На адвароце тытульнага ліста пазначана маё прозвішча як навуковага рэдактара.

На гэтую ганаровую місію запрасіў Іван Якаўлевіч. За даўнасцю часу я ўжо не памятаю, ці ўдакладняў хоць што-небудзь, хоць якую дробязь у аўтарскім тэксце кнігі. А тое, што яна зрабіла вельмі моцнае ўражанне, па­мятаю і цяпер. Ды пра гэта сведчыць і мая прадмова, якою адкрываецца выданне. Зразумела, што пісалася яна па просьбе Івана Якаўлевіча. Галоўны сэнс той прадмовы зводзіцца да абгрунтавання наватарскага характару кнігі, у якой Іван Навуменка ўпершыню ў нашым літаратуразнаўстве паказаў, «як выкрышталізоўвалася і паступова ўзбагачалася ў творах паэта канцэпцыя жыцця і чалавека, як змяняўся духоўны воблік купалаўскага героя на розных этапах творчага развіцця мастака» (цытата з прадмовы). Завастралася ўвага і на тым, што гаворка пра канцэпцыю чалавека, духоўны воблік героя ў Янкі Купалы вядзецца І. Навуменкам праз супастаўленне купалаўскай творчасці з творчасцю Якуба Коласа і З. Бядулі, паглыбляецца, выходзячы на шырокі літаратуразнаўчы прастор, за кошт разгляду паэзіі М. Чарота і У. Дубоўкі, М. Танка, А. Куляшова і П. Панчанкі, фактычна «становіцца даследаваннем непаўторнай мастацкай індывідуальнасці гэтых паэтаў».

Цяпер я перачытаў не толькі сваю прадмову, якую Навуменка тады ўхваліў, але і ўсю кнігу. Мушу сказаць, што мы паслядоўна трымаліся тагачасных ідэалагічных каардынатаў. Іначай, вядома, і быць не магло. Але кніга

І. Навуменкі і сёння чытаецца з цікавасцю. Найперш таму, што ў ёй ярка адлюстроўваўся свой час. Такім чынам, яна стала своеасаблівым сведчаннем пра яго, сведчаннем, як цяпер кажуць, прэзентатыўным, далёка не ардынарным. Выразна выявілася тут вялікая эрудзіраванасць даследчыка, яго глыбіннасць, якая ўрэшце вывела аўтара ў акадэмічныя шэрагі. Навуменка падаў Купалу не толькі на звыклым ужо тады беларуска-рускім фоне, але і ў грунтоўным еўрапейскім кантэксце, у якім з бездакорнай эстэтычнай чуласцю разгледжаны творчасць паэта, яго вершы і паэмы, у тым ліку драматычныя, а таксама драматургія ад «Паўлінкі» да «Тутэйшых».

Маё, канечне ж, сціплае дачыненне да кнігі пра Янку Купалу Іван На­вуменка прыняў з удзячнасцю. Ён прэзентаваў мне сваю працу з такім аўтографам: «Дарагому Дзмітрыю Якаўлевічу Бугаёву, рэдактару і калегу, з добрымі пачуццямі павагі і ўдзячнасці. І. Навуменка. 27. ХІІ. 67».

Тады ж я атрымаў ад аўтара і кнігу І. Я. Навуменкі «Пісьменнікідэмакраты» (Мінск, 1967). Тут аўтограф трошкі іншы, але, як і першы, напісаны характэрным для Івана Якаўлевіча вельмі выразным, я сказаў бы, цвёрда-напорыстым почыркам, так што кожнае слова чытаецца лёгка, без натугі: «Дарагому Дзмітрыю Якаўлевічу Бугаёву са шчырасцю. І. Навумен­ка. 27. ХІІ. 67 г.».

Гэтая кніга невялікая памерам, але таксама вельмі змястоўная. Тут разглядаецца беларуская літаратура ХІХ стагоддзя — паэма «Тарас на Парна­се», творчасць В. Дуніна-Марцінкевіча, Ф. Багушэвіча, Я. Лучыны, згадваюцца імёны А. Гурыновіча, Ф. Тапчэўскага, А. Абуховіча.

Гэта быў уступны раздзел доктарскай дысертацыі. У выданні гэтай кнігі я не ўдзельнічаў, а атрымаў яе ў падарунак таму, што рыхтаваў кафедральнае заключэнне для Навуменкавай абароны. Падпісваў яго М. Ларчанка, тагачасны загадчык кафедры беларускай літаратуры БДУ

Захаваўся ў мяне і аўтограф І. Я. Навуменкі, зроблены на першым томе шасцітомнага Збору твораў Івана Якаўлевіча. Тады ён быў ужо акадэмікам і віцэ-прэзідэнтам нашай акадэміі навук, але і ганарыстасці па-ранейшаму не праяўляў і падпісаў кнігу зноў добразычліва: «Дзмітрыю Якаўлевічу Бу­гаёву, калегу, з якім добра і лёгка працавалася ў нашым БДУ. І. Навуменка. 17.04.82».

17 верасня таго ж 1982 года І. Навуменка так падпісваў мне свой зборнік пісьменніцкай крытыкі «Кніга адкрывае свет» (Мінск, 1978): «Дзмітрыю Якаўлевічу Бугаёву на ўспамін аб сумесным вясновым знаходжанні ў ”Каралішчавічах”, якія заўсёды былі лясным прытулкам для пісьменніка».

Гэтая добразычлівасць выказвалася праз дзесяцігоддзе пасля таго, як Іван Якаўлевіч перастаў працаваць на філфаку. Тлумачылася яна не ў апошнюю чаргу тым, што я нямала пісаў пра творы Навуменкі і, здаецца, заўсёды з пахвалой, часам аспрэчваючы крытычныя стэрэатыпы. Адным з тагачасных стэрэатыпаў быў папрок, што Навуменка збіваецца на паўторы самога сябе. А на самой справе ў гэткіх «паўторах» быў глыбокі сэнс. Праз іх выяўлялася трывалая вернасць аўтара свайму маладому герою-равесніку, блізкаму да самога пісьменніка і па жыццёвым вопыце, і ў псіхалагічным плане. «Та­кая вернасць сімпатычнаму для яго чалавечаму тыпу, любімаму герою ідзе ў празаіка менавіта ад вернасці ўласнаму жыццёваму вопыту, асабістым душэўным набыткам, якія і звязваюць самай трывалай і арганічнай сувяззю пісьменніка з яго “каронным”, запаветным героем. У гэткай вернасці заключаецца не слабасць, а сіла мастака. Нездарма ж мы заўсёды знаходзім яе ў вялікіх пісьменнікаў, лёгка адрозніваючы, напрыклад, любога талстоўскага героя ад героя, характэрнага для Дастаеўскага, не блытаючы бальзакаўскі псіхалагічны тып з шолахаўскім, — усе яны нешта істотнае бяруць ад сваіх стваральнікаў. І так звычайна бывае ў кожнага значнага пісьменніка».

Гэта цытата з майго прысвечанага Івану Навуменку манаграфічнага артыкула, змешчанага ў «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры, ч. ІІ» (Мінск, 1982). Згаданая «Гісторыя» выдавалася з грыфам Міністэрства вышэйшай і сярэдняй спецыяльнай адукацыі БССР як вучэбны дапаможнік для студэнтаў філалагічных факультэтаў універсітэтаў.

Гэтая акалічнасць падвышала вагу артыкула, які меў выніковападсумавальны характар. Ён і пісаўся на аснове маіх ранейшых публікацый пра Навуменкаву творчасць, якія змяшчаліся ў перыёдыцы, а потым і ў кнігах «Талент і праца» (1979), «Чалавечнасць» (1985).

Іван Якаўлевіч неаднойчы з пахвалой гаварыў пры асабістых сустрэчах пра мае публікацыі, прысвечаныя яму. І я заўсёды рабіў іх з ахвотай, бо бачыў, усведамляў, як шмат новага для нашай літаратуры давала яго мастацкая проза. З апавяданняў Навуменкі мне асабліва падабаліся сапраўдныя шэдэўры ў гэтым жанры «Іван ды Мар’я», «Мульменкаў сад», цікавымі ўяўляліся і многія яго аповесці. А значнасць раманаў «Сасна пры дарозе», «Вецер у соснах», «Сорак трэці», «Смутак белых начэй» і некаторых іншых увогуле цяжка пераацаніць. Усе гэтыя творы належаць да той вельмі яркай літаратурнай плыні ў прозе, што тады стваралася самымі лепшымі нашымі пісьменнікамі, мастакамі слова, якія прымалі асабісты дзейсны ўдзел у барацьбе з гітлераўцамі, увогуле мелі надзвычай багаты і рознабаковы жыццёвы вопыт і асэнсоўвалі яго ў сваёй творчасці сумленна і шчыра. Таму ў творах, якія ўжо самім фактам свайго існавання перакрэслівалі лакіровачнапрыхарошвальную белетрыстыку пасрэдных літаратараў, выразна, а то і магутна пульсуе подых жывога жыцця, пададзенага ў яго няспрошчаным абліччы, з мноствам нявыдуманых праблем, народжаных і мірным часам даваеннай і пасляваеннай пары, і нечувана цяжкою вайной, у якой была здабыта вялікая перамога, абаронена будучыня чалавецтва.

Гэткая літаратура (яна стваралася І. Мележам, Я. Брылём, І. Шамякіным, І. Навуменкам, В. Быкавым і А. Кулакоўскім ды яшчэ цэлым шэрагам пісьменнікаў) тады прываблівала сэрцы шматлікіх чытачоў, якія шукалі ў літаратуры праўду. І. Навуменка ведаў пра ўсё гэта і па сваёй журналісцкай працы ў палескай глыбінцы, а потым і ў сталічнай «Звяздзе», і як чалавек, які з маладых гадоў прагна чытаў мастацкую літаратуру. Сваю ўласную пісьменніцкую сілу ён адчуваў добра і ганарыўся ёю.

У кнізе «Доўгая дарога дадому» Васіль Быкаў прыгадаў: «Аднойчы ў прыватнай размове за сталом ... Іван Навуменка сказаў: “Я лепшы за цябе пісьменнік, толькі ты ўмееш завастраць”. Што ж, мабыць, доктар і акадэмік меў рацыю, сапраўды ў мяне атрымлівалася востра».

Такое сцвярджэнне Івана Якаўлевіча можа здзівіць тых, хто ведае пра ўстойлівы рэзананс быкаўскай творчасці на прасторах былой савецкай краіны ад Брэста да Уладзівастока, ва ўсёй Еўропе і ў свеце. Але дзівіцца не варта, бо ў пэўным сэнсе Навуменка і праўда меў рацыю. Яго стылёвая палітра ў лепшых творах выглядае больш рознабаковай, багацейшай на эмацыянальную нюансіроўку, адкрыта выяўленую лірызацыю ў параўнанні са строгай і стрыманай, як бы нават трохі аскетычнай у сваёй суровасці быкаўскай стылістыкай, у якой звычайна няма і блізка слоўнай расквечанасці, Навуменку не чужой. Быкаў жа і сам казаў, што ён, як правіла, аддаваў перавагу «пяру аналітыка», пісьму, у якім вызначальнымі з’яўляюцца «лапідарнасць, выразнасць без лішка, нават сухасць, скупасць моўных сродкаў, якія могуць быць блізкімі толькі графіцы».

Ад гэтай звыклай, устойлівай стылёвай арыентацыі, якая была надзвычай арганічнай для суровага быкаўскага рэалізму, пісьменнік відавочна адышоў, здаецца, аднойчы — у «Альпійскай баладзе», пры паказе кахання Івана Цярэшкі і Джуліі Навелі на фоне расквітнелых альпійскіх макаў. Тут аказалася дарэчы і шчодрая эмацыянальная насычанасць аўтарскага апавядання, і непрыхавана выяўленая багатая і моцная, аж да пранізлівасці, пачуццёвасць, увогуле яркая рамантызаваная стылістыка. Словам, «Альпійская балада» паказала, што Быкаў можа быць вялікім майстрам і ў прыгожа аздобленай, ярка расквечанай рамантычнай прозе.

Але ўласцівае яму абвострана-трагедыйнае бачанне рэчаіснасці вымушала не захапляцца прыгожым расквечваннем, а ўладарна схіляла пісаць востра, бескампрамісна, ні ў чым не паступаючыся выпакутаванай ім на крутых жыццёвых дарогах, асабліва ў вайне з фашызмам, суровай і жорсткай праўдай пра чалавека і свет, якую вялікі мастак прынёс у літаратуру, сцвердзіўшы гэтую праўду з такой сілаю, што яго творы скаланулі сэрцы мільёнаў людзей. І як ахоўнікі афіцыёзнай маны і лакіровачнага прыхарошвання ні лупцавалі Васіля Быкава за бескампрамісную праўду яго твораў, ён заставаўся верным ёй да канца сваіх зямных дзён.

Няхай даруе Іван Якаўлевіч за шчырасць, але мушу прызнацца, што, рыхтуючы цяперашні артыкул, я яшчэ раз перачытаў не толькі цэлы шэраг яго мастацкіх твораў, атрымаўшы ад іх новае задавальненне, але і важкі том літаратурнай крытыкі з шасцітомніка. Многае і тут, у гэтым томе, уражвае і размахам аўтарскай думкі, і тонкасцю назіранняў, і адточанасцю стылю, і далікатнасцю, з якою робяцца некаторыя крытычныя закіды. Але даводзілася спатыкацца на тым, што Іван Якаўлевіч далучаўся да яўна несправядлівых афіцыёзных ацэнак самых вострых твораў Быкава («Мёрт­вым не баліць»), той жа аповесці «Дабрасельцы» А. Кулакоўскага, тэндэнцыйны разнос якой па камандзе зверху ў свой час надоўга выбіў гэтага неардынарнага мастака з творчай каляіны.

Магчыма, гэтае далучэнне да разносных афіцыйных ацэнак дыктавалася тым, што Іван Якаўлевіч быў членам бальшавіцкай партыі. І партыйная дысцыпліна, у бальшавікоў строгая, вымушала на падтрымку разноснай крытыкі лепшых, найбольш вострых і праўдзівых мастацкіх твораў. Як бы там ні было, але прыродная Навуменкава далікатнасць, яго памяркоўнасць і добразычлівасць у такіх выпадках не спрацоўвалі.

Закрануўшы пытанне пра ацэнку твораў Васіля Быкава, хачу сказаць колькі слоў і пра ўласныя ўзаемадачыненні з ім. Абставіны склаліся так, што яшчэ да пераходу ў БДУ, у якасці супрацоўніка Інстытута літаратуры імя Янкі Купалы АН БССР, я трапіў у Гродна (была службовая паездка) і меў надзвычай цёплыя сустрэчы з Васілём Быкавым (пэўнае знаёмства з ім і ўзаемная прыхільнасць былі ўжо і да гэтага). Карацей кажучы, Быкаў стаў для мяне эталонам пісьменніка, чалавека, грамадзяніна, непахіснага барацьбіта за праўду ва ўсім і ўсюды.

Васіль Уладзіміравіч таксама ставіўся да мяне як да блізкага сябра і аднойчы, ужо на схіле свайго жыцця, напісаў у лісце, прысланым з Хельсінкі, нават так: «Я памятаю і шаную ўсё добрае, што ты напісаў у свой час пра мяне і мае кнігі і дапамог мне застацца чалавекам у наш бесчалавечны час». На самой справе вучыў чалавечнасці і мяне, і мноства іншых людзей ён сам, вучыў і сваімі творамі, і ўсім ладам жыцця, сваёй бескампраміснасцю ў змаганні з няпраўдай і злом пры любых абставінах.

Маё захапленне Васілём Быкавым непасрэдна не закранала Івана Навуменку і на нашых стасунках з ім практычна не адбівалася, хаця, як мне здаецца, павінна было нараджаць думку, што я як крытык недастаткова праніклівы, не бачу, хто з беларускіх пісьменнікаў піша найлепш.А вось сяброўства з Іванам Чыгрынавым, пра якое ўжо выказваўся ў друку даволі падрабязна, Івана Якаўлевіча, мякка кажучы, насцярожвала. Бо Іван Гаўрылавіч у той перыяд, калі ён быў адным з кіраўнікоў нашага Саюза пісьменнікаў і на гэтай пасадзе адказваў за развіццё празаічных жанраў, у некаторых сваіх дакладах малавата ўвагі аддаваў творам Івана Навуменкі.

Іван Чыгрынаў настойліва дамагаўся і ўрэшце дамогся (насуперак адкрытаму супраціўленню Івана Навуменкі), каб я атрымаў Дзяржаўную прэмію Беларусі.

Вядома, пазіцыя Івана Гаўрылавіча ў гэтым пытанні была мне куды бліжэй за пазіцыю Івана Якаўлевіча, бо добрая (ды нават і дробная) прэмія заўсёды радуе таго, хто яе атрымлівае. А Дзяржаўная прэмія ў нас увогуле даецца адзін раз у жыцці.

Зрэшты, і злачынства ў пярэчаннях Івана Навуменкі я не бачыў, бо тыя пярэчанні былі адкрытымі, з нейкімі закуліснымі хадамі не звязанымі. Думаць жа так ці іначай кожны чалавек мае законнае, неад’емнае права. Захоўванне гэтага права мне ўяўляецца выключна важным.

Ды пара ўжо закругляцца. Мяне папраўдзе радуе, што Іван Якаўлевіч і ў сваім вельмі салідным узросце захоўвае добрую пісьменніцкую і даследчыцкую форму. Пра гэта сведчаць і яго мастацкія творы апошніх гадоў, і навуковыя працы гэтага часу. Асабліва спадабалася мне з навуковых прац кніга «Ранні Кузьма Чорны (1923—1929)», выдадзеная І. Навуменкам у 2000 годзе. Яна зноў невялікая памерам, а напісана з акадэмічнай глыбінёй і ўдумлівасцю вельмі ўважлівага навукоўца, з тонкім разуменнем псіхалогіі мастацкай творчасці і сапраўды пісьменніцкім стылем. А старонкі, прысвечаныя ролі Кнута Гамсуна ў мастацкім станаўленні Кузьмы Чорнага, можна разглядаць як узор даследчыцкай аналітыкі.

Хочацца парадавацца і за сям’ю Івана Якаўлевіча. Выхаваць такіх нашчадкаў, як ягоныя дзеці, гэта таксама вялікая, вельмі вялікая справа, сапраўдная ўдача папраўдзе маштабнага чалавека, шырыня натуры якога, а яшчэ добразычлівасць, паважлівае стаўленне да людзей і ўменне працаваць на поўную моц, дабіваючыся выдатных поспехаў, перадаліся і яго дзецям.

2005 г.

ВОБРАЗ МАЦІ І ЎВОГУЛЕ ЖАНЧЫНЫ Ў ТВОРАХ ВАСІЛЯ БЫКАВА

Васіль Быкаў вызначаўся непахіснасцю ў адстойванні сваіх перакананняў, той праўды, якую ён спасцігаў на крывавых франтавых дарогах і ў шматлікіх выпрабаваннях жыцця без вайны, у якім яму таксама выпала нямала нягод. Але па складзе душы ён быў вельмі далікатным, чулым чалавекам, здольным з выключнай вастрынёй рэагаваць на людскія болі і беды. Ён рашуча кідаўся на дапамогу многім людзям, калі над імі навісала небяспека, не думаючы пра нязручнасці і цяжкасці для сябе. Асабліва пяшчотна ставіўся ён да ўласнай маці, ад якой і ўспрыняў яе вялікую дабрыню і спагадлівасць.

Зрэшты, увага і любоў да маці, клопат пра яе закладваюцца на генным узроўні ў абсалютнай большасці людзей. Тыя ж, у каго гэтага няма, разглядаюцца як анамальныя, як вырадкі. І вырадкамі яны становяцца, хутчэй за ўсё, пад уплывам розных акалічнасцей, якія ў такіх выпадках, відаць, разбураюць і генную спадчыннасць. У быкаўскай аповесці «Аблава» такое разбурэнне з кар’ерысцкіх меркаванняў адбываецца ў Міколы Роўбы, які, стаўшы бальшавіцкім кіраўніком раёна, заганяе ў балотную багну ўласнага раскулачанага бацьку, калі ён адважыўся ўцячы з высылкі на радзіму.

Гэткая бесчалавечнасць проста жахала Быкава. Яго пяшчотная душа крыкам крычала ад такой нялюдскасці. Пра сваіх бацькоў ён заўсёды згадваў з вялікай паважлівасцю і сардэчнасцю, асабліва вылучаючы матчыну ласкавасць і дабрыню. Алесю Адамовічу ён расказваў такі эпізод са свайго дзяцінства: «Я раптам прачынаюся ад таго, што галосіць маці. А я ў дзяцінстве быў вельмі чуйны да яе настрою, вельмі хораша было, калі яна вясёлая... А калі яе настрой падаў — гэта я заўсёды адчуваў, як барометр, адразу яно адбівалася на маім самаадчуванні. Дык вось раптам плача маці. Такога ніколі не было, калі нешта там здаралася ў яе з бацькам, яна проста маўчала. А тут — чуць не наўзрыд, душачыся слязамі, плача. Я, помню, прахапіўся. Аказваецца, учора арганізаваліся ў калгас, і сёння, значыць, раніцай прыехалі і з засекаў, з кадушак, у істопцы забралі ўсё насенне. А гэта сакавік быў прыкладна, якраз пара сеяць. І чым дзяцей карміць, што самой есці».

Пра драматызм гэтай падзеі і матчыну роспач, выкліканую ёю, Быкаў згадваў і ў сваёй унікальнай аўтабіяграфічнай кнізе «Доўгая дарога дадому», якая стала для пісьменніка яго апошнім прыжыццёвым выданнем. Тут Быкаў пасведчыў, што яго маці (яе звалі Ганна Рыгораўна) «паходзіла з вёскі Завулак», якая пасля заканчэння грамадзянскай вайны апынулася за мяжой — на польскім баку. І там застаўся матчын брат Лявон. Афіцыйная савецкая прапаганда сцвярджала, што «працоўныя ў Польшчы гібеюць без правоў і без хлеба». У верасні 1939 г. Заходняя Беларусь далучылася да Савецкай краіны. Але жыхароў з Савецкай Беларусі на заходнія абшары не пускалі — старая граніца заставалася. І ахоўвалі яе «па-ранейшаму пільна», — зазначае Быкаў. Але ягоную маці ўжо не магла стрымаць і граніца. Прабіраючыся знаёмымі ёй з дзяцінства абходнымі сцяжынкамі «цераз лес, балота, каля возера», Ганна Рыгораўна дайшла да брата, але дужа вялікай галечы ў яго не ўбачыла. Яна прынесла ад яго сваім галодным сямейнікам «гасцінцы — у мяшэчку трохі мукі і бараннюю лытку. Аказалася, што брат пад панскім прыгнётам усё ж жыве лепей, чым сястра-калгасніца, у якой на стале даўно няма хлеба».

Яшчэ больш падрабязна расказана пра матулю ў «Пункцірах жыцця», таксама аўтабіяграфічным творы, які пасмяротна (з 2005 г.) друкуецца ў часопісе «Дзеяслоў». Тут Васіль Быкаў напісаў: «Усю маладосць сваю маці ўспамінала пра родныя мясціны, пра брата Лявона, што застаўся па той бок, і дужа баялася, каб не надарылася бяда ў 1937—1938 гадах, калі забіралі шмат каго з тых, чые родзічы апынуліся за мяжой. Бог бярог; маіх бацькоў не забралі. Маці была ўжо дужа далікатная характарам, не надта здаровая, часта хварэла. Я не чуў ад яе якой сваркі з бацькам, ніводнага злоснапагрозлівага слова да дзяцей. Усё — ласкава, лагодна, з нейкай застарэлай тугой на душы. Мусіць, таму, што жыццё аднеслася да яе даволі драпежна: у гады рэвалюцыі і грамадзянскай вайны яна страціла першага мужа, пас­ля (ужо за маёй памяццю) памерла яе ад яго дачушка, шаснаццацігадовая Антунінка (ад прастуды). Маці была непісьменная (амаль). І колькі я яе памятаю, заўжды ў працы, у нязбыўным гаротным клопаце — як накарміць, у што апрануць нас траіх (гаворка тут пра самога Васіля, яго брата Міколу, таксама ўжо нябожчыка, і сястру Валю. — Д. Б.). І гэты свой клопат яна не­сла моўчкі. Толькі ўсё адбівалася на твары, і я змалку выдатна адчуваў змены яе настрою па выразах яе спакутаванага твару».

Але пражыла Ганна Рыгораўна, можа, дзякуючы свайму лагоднаму ха­рактару, некароткі век, у нябыт яна «неўпрыкмет адышла» ў 90 гадоў.

Пяшчотная любоў да маці адлюстравалася і ў мастацкіх творах пісьменніка. Вельмі яскравае рэха гэтай любові прагучала ў першай сапраўднай быкаўскай аповесці «Жураўліны крык». Тут пра маладога хлопца Глечыка, нездарма пісьменнікам названага Васількам, гаворыцца: «Васілька вельмі любіў маці — дужа ласкавую, прыгожую і добрую жанчыну, з якой усе людзі ў пасёлку абыходзіліся вельмі прыветна. Яна ніколі не ведала сярдзітага, грубага слова, была заўжды вясёлая, бывала, кожны, хто сустракаўся з ёю, адразу радасна і светла ўсміхаўся».

Амаль што кожны штрых гэтых згадак мае аўтабіяграфічную для пісьменніка падаснову. З быкаўскім жыццёвым лёсам лёгка суадносіцца і Глечыкава вучоба ў Віцебскай ФЗН, і, канечне ж, яго бедаванне ў самым пекле бою пра «родную, адзіную» матулю. «Як ты цяпер там, у варожым палоне адна? Што з табой зробяць крывавыя вылюдкі і хто заступіцца за цябе?» — трывожна думае Глечык. І за ягоным трывожным роздумам адчуваецца ўласная быкаўская трывога ваеннай пары за маці, якая тады таксама была на акупаванай гітлераўцамі тэрыторыі, хоць і не адна, а са сваім му­жам, Васілёвым бацькам.

А вось Глечыкавы думкі пра настаўніцу Клаўдзію Якаўлеўну, якая «любіла яго ў школе, несучы яму са сваёй шчодрай на ласку душы сарамлівую і цёплую жаночую прыхільнасць». Гэта зноў адгалосак уласна быкаўскіх пачуццяў да ягонай кубліцкай настаўніцы Клаўдзіі Якаўлеўны па прозвішчы Пашута. У яе Быкаў вучыўся, пачынаючы з пятага класа. У «Пункцірах жыцця» ён згадваў, што хлопцы-пяцікласнікі «дужа палюбілі яе, а яна нас таксама. усе наступныя гады прайшлі ў атмасферы тае ўлюбёнасці ў гэтую настаўніцу, ды і яна неяк не па-настаўніцку выказвала сваю прыхільнасць. Вядома, я па-расейску вучыўся выдатна, можа, таму яна заўсёды ласкава адносілася да мяне — бывала, падыдзе, пакладзе руку на мае валасы, далікатна пагладзіць. Канешне, было страшэнна няёмка, амаль сорамна, але і радасна. І хто ведае, што болей значыла ў лёсе падлетка — тая яе навука па расейскай мове і літаратуры ці проста надта чалавечае, мацярынскае ці сястрынскае стаўленне да яго».

У нататках «Тры абзацы аўтабіяграфіі» Васіль Быкаў падкрэсліваў: «Усю вайну і яшчэ дзесяць год пасля яе быў далёка ад Беларусі, але светлы вобраз роднага краю мацярынскай пяшчотай жыў у маім сэрцы». Такім чынам, і Радзіма ў свядомасці пісьменніка лучылася з вобразам маці, асацыіравалася з ім.

У гэтым сэнсе паказальна і тое, што мацярынскі пачатак Васіль Быкаў вылучаў у шэрагу жаночых вобразаў, намаляваных у розных аповесцях. Скажам, у «Трэцяй ракеце» створаны вельмі прывабны вобраз Люсі Сінявочкі, якая гіне разам з артылерыйскім разлікам супрацьтанкавай гарматы «саракапяткі». З выгляду Люся амаль дзяўчо, «гадоў на шаснаццаць». Але ў яе вельмі выразная спагадлівасць і такое глыбокае разуменне людзей, адчутае менавіта душою жанчыны, што і вопытныя ў жыццёвых справах артылерысты ўспрымаюць яе не толькі раўнёю, але ў нечым і больш праніклівай, здольнай спасцігаць тое, што ім недаступна. Ды і сама яна прызнаецца тым саракапятчыкам: «Мне часам здаецца, што я намнога старэйшая за ўсіх вас. Здаецца, адчуваю, разумею тое, чаго вы не разумееце. Вы такія слаўныя, храбрыя, толькі вы не разумееце сябе. Вы трымаеце сябе так, нібы ўвесь век, да вас і пасля вас, была і будзе адна толькі вайна. Без вайны вы сябе не ўяўляеце. Ці не так? І ўсё вы мераеце салдацкай меркай. Іншай у вас няма. Праўда ж? Іншы перажывае: медалём не ўзнагародзілі. Іншы імкнецца як спрытней пахваліцца сілай, падужаць каго ці яшчэ як сябе паказаць. А таго вы не разумееце, што недзе ў кожнага з вас маці, ну ці там дзяўчына і што вы дарагія ім зусім не гэтым. Ім гэта зусім не патрэбна. Ды і няважна гэта. Важ­на душа ў чалавеку: каб ён быў сумленны, адданы, таварыскі, праўдзівы».

Па сутнасці, гэта не проста сяброўская гаворка, а мацярынскае стаўленне да тых людзей, з якімі Люся дзяліла франтавыя нягоды.

Бадай, яшчэ больш выразна такое мацярынскае стаўленне ў Веры Вераценнікавай да франтавога мужа — ротнага камандзіра лейтэнанта Самохіна («Яго батальён»). Па вайсковым званні Вера — малодшы сяржант. Яна цяжарная. Але пайсці ў тыл жанчына рашуча адмаўляецца, бо не хоча і не можа пакінуць мужа, якім прывыкла апекавацца з мацярынскай клапатлівасцю. «Доўга ты без мяне ўцалееш? Дурань, ты ж на першай гадзіне галаву пакладзеш. За табой жа, як за маленькім, глядзець трэба! — праз слё­зы казала Вера», калі і Самохін паспрабаваў угаварыць яе пакінуць перадавую. Вядома, свайго лейтэнанта яна не ўратавала, бо той і не думаў хавацца за жончыну спадніцу (у сапраўдных баях гэта было і немагчыма), але за жыц­цё любага змагалася да канца, а пасля яго гібелі і ягонай ротай камандавала. Ды ўрэшце загінула і сама. У магілу яе кладуць побач з Самохіным. «Гутман у цьмяным святле з ліхтарыка паправіў на Веры гімнасцёрку, склаў на грудзях яе заўжды залітыя ёдам рукі. Колькі людзей гэтыя рукі ўратавалі ад смерці, павыцягвалі з-пад агню, паўладкоўвалі ў выпадковыя палявыя сховішчы, перавязалі, дагледзелі... Але вось наступіла і яе чарга», — з пранізлівым болем за дачасную гібель жанчыны напісаў Васіль Быкаў, для перадачы ўсёй скрухі таго пахавання перайшоўшы на рэдкую ў сваёй звыклай стылістыцы хоць і стрыманую, але адкрытую эмацыянальнасць.

Хораша напісана і пра Янінку, усмешыстую гарадзенскую дзяўчыну, якая стала першым і адзіным каханнем лейтэнанта Ігара Іваноўскага (аповесць «Дажыць да світання»). Яму выпадзе вельмі пакутная доля на вайне — сплываючы крывёю, дачакацца ў напаўсмяротным стане фрыца-абозніка і апошняю гранатай узарваць яго разам з сабою. А з дзяўчынай лёс звёў лейтэнанта яшчэ тады, калі хлопец толькі ехаў на вайсковую службу. Янінка проста зачаравала яго «сваёй юнай пекнасцю», натуральнасцю паводзін, у якіх жаноцкая прывабнасць праяўляецца нязмушана, як бы сама сабою. Дзяўчына «была ў цёмнай ладнай спадніцы і светлай шаўковай кофтачцы з маленькім белым каўнерыкам каля тонкай шыі, на яе нагах цвёрда пастуквалі высокія абцасікі модных туфляў. Прывабная, яна здавалася старэйшай за свае юныя гады і вышэйшая ростам — амаль упоравень з яго [лейтэнантавым] плячом. Яны ўсё ішлі вуліцай, і яму было нязвыкла прыемна, што яе тут многія ведалі і паважна віталіся... Яна адказвала з падкрэсленай ветлівасцю, але і з нейкай няўлоўнай годнасцю». Вядома, гэта была годнасць здагадлівай жанчыны, якая ў юнацкім узросце інтуітыўна адчувала сваё вялікае прадвызначэнне — працягваць род чалавечы.

Напісана пра Яніну не без любавання яе прыгажосцю, нават з лёгкім налётам рамантызацыі, у Быкава даволі рэдкай, а тут прыкметнай, як прыкметная і пэўная паэтычнасць, бадай што і замілаванасць, якая праглядвае ў тым жа багацці памяншальна-ласкавых слоў пры згадцы пра адзенне і абутак дзяўчыны.

Чытацкую сімпатыю выклікаюць і многія іншыя жанчыны з твораў пісьменніка. Сярод іх экзатычная Джулія Навелі з «Альпійскай балады», вельмі прыгожая дзяўчына з жорстка-трагічным лёсам Франя (аповесць «Пакахай мяне, салдацік»). У аповесці «Мёртвым не баліць» захапляе непрыгожая знешне, вельмі прывабная сваёй чалавечай сутнасцю «агонь-дзяўчына» Каця Шчарбенка, якая першай кідаецца туды, куды не адважваюцца ступаць мужчыны, баючыся трапіць на мінную пастку. Праўда, на замініраваным полі Каця і падрываецца. Але гэта не столькі вынік безразважнай смеласці, уласцівай дзяўчыне, колькі бесчалавечнага загаду злавеснага палахліўца з асабістаў Сахно, які пагнаў падначаленых на тое міннае поле.

У аповесці «Воўчая зграя» прыхільна абмалявана партызанская радыстка са звонкім мілагучным голасам Клава Шарохіна. Апынуўшыся ся­род народных мсціўцаў у варожым тыле, дзяўчына таварышаў па зброі «зачаравала з першага позірку: такая яна была ладная ў сваім новенькім беленькім кажушку і ў маленькіх валёначках, якія міла рыпелі на ранішнім марозіку, вушы яе ладнай цыгейкавай шапкі былі какетліва падвязаны на патыліцы, на лоб высыпалася гуллівая грыўка, а на маленькіх руках ладна сядзелі футравыя рукавіцы з белым шнурочкам, закінутым за каўнер кажушка». У партызанскім атрадзе Клаве даводзіцца раджаць дзіця, бацька якога, партызанскі камандзір, ужо загінуў. Сітуацыя складваецца крута, бо таварышам па барацьбе, абкладзеным паліцаямі, як ваўкамі, трэба браць на сябе клопат не толькі пра парадзіху, але і пра малое. Аднак і ў такіх умовах яны адчуваюць значнасць, нават веліч жанчыны-маці, яе, калі хочаце, святасць. Гэта выказана вуснамі партызана Леўчука, які і ўратуе Клавіна дзіця. «Як ні дзіўна, але менавіта цяпер ён упершыню за шмат год адчуў сябе не байцомпартызанам, не разведчыкам ці кулямётчыкам, а найперш чалавекам, гэта было нова і надзвычай прыемна. Так, нібы не было ўжо і вайны», — перадаюцца ў аповесці важкія гуманістычныя думкі Леўчука. Яны азначаюць, што клопат пра жанчыну, якая дае новае жыццё, дабратворна ўздзейнічае на чалавека, узвышае яго.

Шмат пісаў Васіль Быкаў пра жаночыя мужнасць і самаахвярнасць. Іх праяўляе і цётка Ядвіга з «Абеліска», якая бярэ на сябе клопат пра акружэнцаў, хоць гэта звязана з вялікай рызыкай для яе самой і яе ж дзя­цей, і жанчына, якая дапамагае ратавацца Азевічу, хоць ён у даваенныя гады зрабіў ёй нямала шкоды (тая ж аповесць), і Варвара Бараноўская з рамана «Кар’ер», і Войцікава маці, якую паліцаі арыштавалі з-за сына ды гатовы былі адпусціць яе, калі хлопец здасца сам. Але жанчына ні ў якім разе не магла засланіцца сынам. Яна пайшла на смерць, каб застаўся жыць ён (аповесць «У тумане»).

Выключная самаахвярнасць уласцівая Дзёмчысе (Аўгінні Вокунь) з аповесці «Сотнікаў». Яна мае траіх уласных дзяцей, але дапамагае хавацца партызанам. А калі паліцаі высачылі яе ды паабяцалі не чыніць расправы пры ўмове, што яна выдасць тых, хто хаваў яўрэйскую дзяўчыну Басю, Аўгіння адмаўляецца гэта зрабіць. З крыкамі, з болем, роспаччу, але адмаўляецца, бо разумее, што пайсці на згодніцтва з паліцаямі азначае здраду, якая ніколі не будзе даравана сваімі людзьмі.

Тут мы выходзім на праблему несумяшчальнасці сваіх і чужынцаў — гітлераўскай набрыдзі і яе прыслужнікаў, тых, каго патрыёты зняважліва называлі бобікамі. Гэтую несумяшчальнасць адчуваюць і добра выказваюць многія быкаўскія героі. Вось Зося Нарэйка з аповесці «Пайсці і не вярнуцца» тлумачыць выкрутліваму эгаісту Антону Галубіну, калі ён падумаў, што перамагаюць гітлераўцы, і прапанаваў перакінуцца да іх, каб захаваць сабе жыццё: «Антон, ты не разумееш... Каму жыць не хочацца? Я ж зусім і не жыла яшчэ, можна сказаць. Але што ж ты прапануеш? Ісці да фашыстаў? Што ж гэта такое? Гэта ж горш, чым нават смерць. Тут трэба згубіць сумленне. Яны ж чума дваццатага стагоддзя. Супраць іх увесь свет. З імі ж жыць немагчыма, яны ж звяры... Мы — людзі. І мы ніколі не пагодзімся з імі, нават калі яны і перамогуць. Ты кажаш, што няма выбару. Выбар ёсць: або мы, або яны. Во ў чым наш выбар».Да такой жа высновы, выказанай з няменшай пэўнасцю, прыходзяць у «Знаку бяды» Пятрок і Сцепаніда Багацькі, вобразы якіх Быкаў пры псіхалагічнай распрацоўцы часткова пісаў са сваіх бацькоў. Толькі матчыну далікатнасць ён перадаў Петраку, а бацькаву рашучасць замацаваў за Сцепанідай, якая палічыла за лепшае згарэць разам са сваёй хатай, чым скарыцца нелюдзям, паддацца паліцэйскаму зброду.

Рэдка, але пісаў Быкаў і пра жанчын, нявартых вялікай павагі (Паліна Пташкіна з «Абеліска», наркаманка з «Ваўчынай ямы»).

Многія сапраўдныя, высакародныя, далікатныя і пяшчотныя жанчыны ў творах пісьменніка гінуць у ваеннай віхуры, якая адлюстроўваецца амаль ва ўсіх аповесцях Быкава. Так было і ў рэальным жыцці. У ім жанчыны так­сама найчасцей гінулі, бо былі найменш падрыхтаваны да таго пекла, якім з’яўляецца вайна. Быкаў пісаў пра яе трагедыйнасць («самае праклятае з усіх ліхаў, заведзеных жыццём на зямлі» — ягоныя словы) з усёй жорсткасцю суровай праўды. Праз пакутніцкі, трагедыйны лёс жанчыны гэтая праўда выяўлялася з найбольшай выразнасцю і сілай.

2005 г.

ЧАЛАВЕЧНАСЦЬ ВАСІЛЯ БЫКАВА

У чалавечай гісторыі ХХ стагоддзе, мусіць, самае жорсткае і крывавае. Для Беларусі, яе культуры і літаратуры яно стала парою шматлікіх выпрабаванняў і мноства страт на самых розных напрамках. Але яно ж, гэ-тае стагоддзе, выяўляючы жыццёвую сілу нацыі, нарадзіла і такіх волатаў духу, як нашы класікі Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч, Максім Гарэцкі і шэраг іншых.

У другой палове стагоддзя іх самаахвярную працу на карысць Баць-каўшчыны, іх мастакоўскія традыцыі бадай з найбольшым поспехам працягваў і развіваў, уздымаючы на новую вышыню, Васіль Быкаў, які здабыў ці не самае шырокае ў параўнанні з іншымі нашымі пісьменнікамі гэтай пары прызнанне ў свеце, стаў класікам не толькі беларускай, але і сус-ветнай літаратуры.

У сябе на Радзіме ён, як гэта звычайна бывае, сутыкаўся і з рэзкімі нападкамі, і з гарачай, вельмі шчырай пашанай. Яна ўрэшце набыла такі маштаб, што Васіля Быкава сталі называць сумленнем нацыі. Яго вялікі ма-ральны аўтарытэт не ствараўся штучна. Ён трывала забяспечаны выдатным пісьменніцкім талентам, уменнем мастака дакопвацца да глыбіннай праўды пра людское жыццё на скразняках часу і, вядома ж, чалавечнасцю. Яна для Быкава была вельмі арганічнай, яскрава выяўлялася і на побытавым узроўні, і ў літаратурнай творчасці.

Цяперашняя гаворка пра Васіля Быкава прымеркавана да юбілею пісьмен ніка. І адбываецца яна напярэдадні вялікай даты ў гісторыі краіны – 60-годдзя вызвалення Беларусі ад гітлераўскага нашэсця. Таму ў разважан-нях пра быкаўскую творчасць я спынюся пераважна на пісьменніцкай ацэн-цы фашызму і подзвігу народа ў гады Вялікай Айчыннай вайны.

Сёння ўжо і ў нас адкрыта прызнаюцца, што ў перыяд Другой сусветнай вайны, часткаю якой была і наша Вялікая Айчынная, мужную ўзброеную ба-рацьбу супроць нямецкага фашызму і яго саюзніка японскага мілітарызму вялі многія народы свету. Гэтая барацьба вялася на велізарным абшары — ад Еўропы і Азіі да Аляскі на паўночнаамерыканскім кантыненце, да Афрыкі, Аўстраліі і Новай Зеландыі. Але на нашу долю ў барацьбе супроць гітлераўцаў выпаў найбольшы цяжар.

Добра вядома таксама, што Васіль Быкаў прымаў самы актыўны ўдзел у Айчыннай вайне. На фронт ён трапіў у самым яе пачатку, а з кастрычніка 1943 года ў званні малодшага лейтэнанта, атрыманага пасля Саратаўскага ваеннага вучылішча, з баямі ішоў праз Украіну, Малдавію, Румынію, Венгрыю і Аўстрыю, дзе сустрэў і вялікую Перамогу. Ён быў двойчы паранены і тысячы разоў рызыкаваў жыццём.

У крытычнай літаратуры пра Быкава шчодра цытуюцца шматлікія выказванні пісьменніка пра яго нянавісць да вайны. Ён і сапраўды яшчэ ў «Жураўліным крыку» напісаў, што гэта «самае праклятае з усіх ліхаў, заведзеных жыццём на зямлі».

Праўда і тое, што Быкаў лічыў чалавечае жыццё найвышэйшай каштоўнасцю. «Жыццё — гэта самы вялікі Божы дар, гэта вялікае шчасце, вышэй за яго нічога быць не можа на Зямлі», — казаў ён ужо ў канцы 1990-х гадоў. Ды і ў тым жа «Жураўліным крыку» быкаўскі Глечык, персанаж псіхалагічна вельмі блізкі да самога пісьменніка, усімі фібрамі душы адчувае цану жыцця: «А жыць так хацелася — хоць як-небудзь: у сцюжы, голадзе, страху, хоць у такім жудасным пекле, якім была вайна, — усё роўна хацелася жыць».

Але і ўжо ў зусім безнадзейным становішчы, калі Глечык застаўся адзін, ён не кідае баявой пазіцыі, а, заціснуўшы ў руках апошнюю гранату, рыхтуецца да смяротнай сутычкі з гітлераўцамі. Скласці зброю ён не можа сабе дазволіць ні ў якім разе. Бо Васіль Быкаў надзяліў Глечыка сваім уласным веданнем таго, што верхаводы гітлераўцаў, збіраючыся ўсталяваць панаванне над светам, тэарэтычна абгрунтавалі і ў паняволеных краінах здзяйснялі на практыцы найвялікшыя злачынствы супроць чалавечнасці.

Фашызм адбіраў у чалавека не толькі права на свабоду, але і на жыццё. Таму Быкаў і ненавідзеў фашызм як самае вялікае зло. «Гэта д’ябальская сацыяльная з’ява, пабудаваная на страху, бяздумным падначаленні і авантурызме», — пісаў ён.

Нездарма ж і тыпова быкаўскі герой з «Трэцяй ракеты» Жаўтых, які вайну ў прынцыпе не прымае, бо яна ў яго забрала бацьку (загінуў на рускаяпонскай вайне) і пакалечыла брата, з поўнай пераконанасцю зазначае, што супроць фашызму неабходна змагацца да канца. «Тут ужо нічога не скажаш. Тут трэба», — лаканічна, з той разважлівасцю, за якою адчуваецца народная мудрасць, робіць выснову Жаўтых. Ён таксама гіне, але як салдат, змагар, непахісны абаронца Радзімы.

І так у Быкава скрозь. У яго творах права на станоўчасць, гэта значыць на чалавечую павагу, набываюць толькі тыя ўдзельнікі вайны, якія ў самых складаных абставінах думалі найперш не пра захаванне ўласнага жыцця, а пра неабходнасць абараняць краіну ад фашызму. І зусім заканамерна, што ў быкаўскіх творах пра Айчынную вайну здрада салдацкаму абавязку, а тым больш прыслужніцтва гітлераўцам не даруюцца нікому і ніколі.

Хачу гэта падкрэсліць, бо ўжо даводзілася чытаць артыкул («Полы­мя», 2000, № 9), у якім абсалютна беспадстаўна, яўна насуперак таму, што напісана ў «Жураўліным крыку», робіцца спроба фактычнага апраўдання здрадніка Івана Пшанічнага з гэтай аповесці. Ён выдаецца крытыкам ледзь не за анёлка. Маўляў, у яго і бацька «быў добрым сем’янінам, справядлівым, спагадлівым чалавекам», гатовым у ліхую часіну выручыць з бяды іншых людзей, бо сам выхоўваўся «на прынцыпах спрадвечнай культуры» і сына выхоўваў «у хрысціянскім духу». У Быкава ж той нібыта дабрадзей характарызуецца як «сквапны, злы, несправядлівы» хцівец, гатовы за ненаўмысна зламаную касу люта збіваць падлетка. Сам Іван Пшанічны ў крытыка робіцца «годным прадаўжальнікам добрых і мудрых бацькоўскіх традыцый». Гэта ўжо нібыта «маральна трывалы чалавек», які знаходзіць духоўную апору ў народнай культуры і праяўляе «сапраўдную моц народнага характару». Так крытык гаворыць пра здрадніка, які ў пісьменніка кідае баявую пазіцыю і ідзе добраахвотна здацца ў палон гітлераўцам, спадзеючыся з іх дапамогаю ўладкаваць сваё бясконца дарагое жыццё.

У Быкава здраднік бясслаўна гіне. Іначай і не магло быць у пісьменніка, які настойліва сцвярджаў, што супрацьстаяць фашызму неабходна было ўсімі магчымымі сродкамі, цаной чалавечых жыццяў таксама, у першую чаргу жыццяў салдацкіх.

«Якім бы дарагім ні было жыццё кожнага, лёс Радзімы і чалавецтва непараўнальна важней». Гэта цытата з быкаўскага артыкула «Наша сіла і воля», які напісаны ў 1983 годзе, але перадрукоўваўся неаднаразова, у тым ліку ў апошнім томе беларускага шасцітомніка, выдадзеным ужо ў 1994 годзе.

Васіль Быкаў сапраўды выразна ўсведамляў, што нашы воіны, баронячы сваю краіну ад гітлераўскага нашэсця, змагаліся і за чалавецтва, за яго нармальную будучыню. Вялікую Айчынную вайну, перамога ў якой аплачана мільёнамі чалавечых жыццяў, пісьменнік называў цэлай эпохай у гісторыі краіны, бліскучай старонкай яе гісторыі. Выказванняў з такімі ацэнкамі Вялікай Айчыннай вайны, яе цяжару і велічы ў Быкава шмат. Нагадаю яшчэ адно з іх. «Сталінград для краіны быў аднойчы ў вайну, а для салдата на пярэднім краі ён здараўся куды як часта. І ўсё ж трэба было намагчыся, каб выжыць [толькі не цаной здрады, ухілення ад барацьбы] і — галоўнае — перамагчы, бо пагібель часам была як здрада жывым. Саддат з усяе сілы павінен быў біцца за сябе і таварышаў, тым самым ён змагаўся за Радзіму, бо сам быў часткай Радзімы і народа, у імя жыцця і свабоды якіх і вялася тая вайна. Затое нічога ў нашым жыцці не магло параўнацца з той радасцю, якую давялося перажыць у самую сонечную вясну Перамогі. Гэта была найвышэйшая ўзнагарода за ўсе пакуты вайны, за пралітую кроў і слёзы такса­ма» (артыкул «Замест аўтабіяграфіі»).

Быкаўская чалавечнасць выразна выяўлялася і ў тым, як настойліва змагаўся пісьменнік за праўдзівае адлюстраванне вайны. «Безумоўную вернасць праўдзе» ён лічыў абавязковай у паказе Айчыннай вайны. «Гаварыць няпраўду аб ёй не толькі амаральна, але і злачынна як у адносінах да мільёнаў яе ахвяр, так і ў адносінах да будучыні. Людзі зямлі павінны ведаць, ад якой небяспекі яны пазбавіліся і якой цаной дасталося ім гэта збавенне», — напісаў Васіль Быкаў у 1981 годзе.

Недапушчальнымі былі для яго «фальшывая ўзнёсласць, сентыментальнасць, слюнявае сюсюканне», як і бяздумнае пацяшальніцтва «фарсаў на крыві, камедый на чалавечых пакутах». Усяму гэтаму Быкаў супрацьстаўляў глыбокі псіхалагізм, дакладнасць суровага рэалізму, уменне «бачыць перад сабой перш за ўсё чалавека». Змагацца за яго, «хаваць гатоўнасць у любы момант рынуцца ў бой за справядлівасць» — такім уяўляўся Быкаву «маўклівы заклік» баявых пабрацімаў, якія аддалі сваё жыццё ў барацьбе супроць фашызму. Ён ведаў, што «мёртвым не баліць» (назва адной з са­мых выдатных быкаўскіх аповесцей), ужо не баліць. Але сам меў надзвычай нізкі болевы парог, які бывае толькі ў самых выдатных мастакоў, калі яны чужую бяду, болі і беды іншых людзей успрымаюць як свае ўласныя і таму практычна заўсёды адчуваюць любую дыскамфортнасць рэчаіснасці, праявы жорсткасці і неўладкаванасці ў свеце. Таму ён са скрухай пісаў калі не пра ўсе, дык пра галоўныя болевыя кропкі нашай гісторыі і сучаснасці («чорныя ляды» слуцкіх паўстанцаў, гвалтоўнасць калектывізацыі, Курапаты, чарнобыльская трагедыя і многае іншае).

Васіль Быкаў — пісьменнік з трагедыйным бачаннем жыцця. Пры вельмі нізкім болевым парогу такое бачанне тыповае. Ён з вялікім песімізмам глядзеў на цяперашняе жыццё і нашу будучыню. І вельмі прагнуў, каб ягоны песімізм «быў абвергнуты жыццём ці гісторыяй». А цяперашняя рэчаіснасць надзвычай складанага свету відавочных падстаў для абвяржэння не давала.

Зрэшты, у нас ёсць магчымасць неаспрэчна давесці, што Быкаў у сваім песімізме перабольшваў, памыляўся. Для гэтага трэба «няшмат»: знайсці прымальнае вырашэнне вострых духоўных, маральна-этычных праблем і дасягнуць прыкладна такога ўзроўню дабрабыту, як у немцаў, швейцарцаў, шведаў, амерыканцаў ды ў народаў іншых цяперашніх багатых краін. Мы да гэтага імкнёмся. Так сцвярджаюць нашы палітыкі. Дасягнем? Быкаўская душа і на тым свеце парадуецца. Кажу гэта, бо ведаю, як пісьменнік радаваўся людской радасці, сам любіў рабіць прыемнае людзям. Ён жа і ў практычным жыцці вызначаўся сваёй чалавечнасцю, можна сказаць, выключнай душэўнай далікатнасцю. Пра іх праявы і ў дачыненні да маёй грэшнай асобы я ўжо згадваў у друку, у тым ліку ў артыкуле для кнігі «Наш Быкаў», якая выйшла з друку дзякуючы вялікім намаганням Генадзя Бураўкіна і клопатам шэрагу іншых прыхільнікаў вялікага быкаўскага таленту.

Не магу не адзначыць, што Васілю Быкаву было зусім не ўласціва самазахапленне, якое часта распірае пасрэдных літаратараў, нахрапам вылязае з усяго, што яны робяць.

Не лічыў сябе Быкаў і ўладальнікам ісціны ў апошняй інстанцыі. Ён заўсёды быў у пошуках і з цягам часу прыйшоў да рэзкага адмаўлення камунізму, які называў камунафашызмам, сутнасна блізкім гітлерызму, гэткім жа згубным для чалавецтва, як і карычневая разнавіднасць таталітарызму.

Васіль Быкаў памяркоўна ставіўся да крытычных заўваг, калі яны ішлі ад шчырай пераконанасці даследчыка, а не ад жадання спляжыць пісьменніка ва ўгоду ідэалагічным заказчыкам. Я шмат пісаў пра Быкава пры яго жыцці, пісаў з пахвалою, а то і з захапленнем. Але зрэдку даводзілася сёетое аспрэчваць у ягоных творах. Быкаў за маё аспрэчванне не крыўдаваў ніколі, бо прызнаваў права на ўласную думку і за даследчыкамі літаратуры. Гутарка ідзе ні ў якім разе не пра злоснае распінанне твораў, знарочыстае перакручванне іх сэнсу і іншыя маніпуляцыі, практыкаваныя дагодлівымі кан’юнктуршчыкамі, якія ў свой час папсавалі майстру нямала крыві. Але яго славы і велічы гэткае шаманства пахіснуць не магло. Так было пры зямным жыцці вялікага пісьменніка. Пасмяротна маштаб яго таленту, значнасць яго літаратурнага подзвігу, яго грамадзянскай мужнасці высвечваецца яшчэ больш ярка, наглядна і пераканальна. Цяперашнія юбілейныя ўшанаванні Быкава таксама доказ таго, як многа значыў ён у нашым жыцці, у жыцці мільёнаў людзей. Вялікія мастакі не паміраюць. Яны застаюцца ў свядомасці чалавецтва назаўсёды. Неўміручасць суджана і Васілю Быкаву.

2004 г.

ПЕРАД ФАКТАМ ЗДЫМІЦЕ КАПЯЛЮШ

Вынесеныя ў загаловак словы належаць акадэміку І. П. Паўлаву, выдатнаму рускаму фізіёлагу, які з дапамогай філігранных эксперыментаў на сабаках абгрунтоўваў тэорыю ўмоўных рэфлексаў і ўстанавіў шэраг іншых заканамернасцей функцыянавання жывога арганізма. Далёкая ад навукі прыбіральшчыца цёця Каця з бліскучай камедыі К. Крапівы «Хто смяецца апошнім» дзівілася з таго, што паўлаўскія паслядоўнікі, працягваючы доследы знакамітага вучонага, «папракручвалі сабакам дзіркі ў баку ды ўліваюць ім туды яду». «Хіба ім не хапае гэтых дзірак, што сабакам бог даў?» — зазначала спагадлівая да жывых стварэнняў жанчына. «Трэба ж хоць адным вокам глянуць, што там у сярэдзіне робіцца», — тлумачыў цёці Каці дворнік Нічыпар, які да навукі непасрэднага дачынення не меў, але, мабыць, здагадваўся, што добрая фактычная ўзброенасць ёй патрэбна.

Можна сказаць больш: без грунтоўна выверанай фактычнай асновы навуковая праца (калі гэта не тэарэтычна-філасофскі трактат, дзе аснову складаюць разважанні даследчыка) атрымліваецца павярхоўнай і непераканальнай. Бо ў такім разе пераважае аўтарская інтэрпрэтацыя. А яна заўсёды суб’ектыўная. І бывае такая суб’ектыўнасць вытлумачэння, што проста дзіву даешся. Згадаю адзін параўнальна нядаўні прыклад. У артыкуле «Веліч праўды і справядлівасці» («Полымя», 2000, № 9) М. Пажарыцкі з Гродзенскага ўніверсітэта імя Янкі Купалы звярнуўся да быкаўскай аповесці «Жураўліны крык» і даў такую інтэрпрэтацыю вобразаў Івана Пшанічнага і яго бацькі Супрона, якая ў многіх выпадках рэзка разыходзілася з тым, што напісана пра іх Васілём Быкавым. А гэта значыць, што фактычны змест твора, яго рэальная фактура, у пісьменніка вельмі выразная, адвольна скажаюцца да непазнавальнасці. А ў дадатак да ўсяго крытык сцвярджае, што сам аўтар так бачыць сваіх персанажаў. «Але Іван Пшанічны — маральна трывалы чалавек. Менавіта для яго народная культура аказалася той духоўнай апорай, якую не так лёгка знішчыць... Ён праявіў сапраўдную моц народнага характару», — зазначае М. Пажарыцкі, а потым яшчэ разважае пра народ­ную душу ў дастасаванні да ўсё таго ж Івана Пшанічнага.

І гэта гаворыцца пра таго, хто добраахвотна пайшоў здавацца ў палон да гітлераўцаў, якія збіраліся на захопленых абшарах вынішчаць не толькі народную культуру, але і сам народ, адкрыта абвяшчаючы славян «недачалавекамі», далёкімі ад «арыйскіх» стандартаў (сябе гітлераўцы лічылі безумоўна вартымі тых стандартаў).

Крытык, канечне ж, ведае, што здрадніцтва ніяк не вяжацца ні з высокай духоўнасцю, нібыта таксама ўласцівай Івану Пшанічнаму, ні з народнай культурай, народнай традыцыяй. Здрада ж заўсёды нясе ганебны пачатак. І таму нават тыя, дзеля каго яна робіцца, звычайна ставяцца да здраднікаў насцярожана. На пэўны час узвышаючы іх, больш-менш дальнабачныя палітыкі разважаюць прыкладна так: сёння ён здрадзіў майму канкурэнту, а заўтра можа здрадзіць і мне. Словам, вельмі ж незайздросная яна, роля прадажнікаў.

Ніяк не ўзгадняецца здрадніцтва і з сапраўды патрыятычнымі пачуццямі. Крытык усведамляе і гэта і таму пагаджаецца, што «здрада Радзіме не апраўдваецца нічым». Аднак адразу за гэтым прызнаннем ідзе апраўдальны пасаж: «Але радзіму ў Івана Пшанічнага даўно ўжо адабралі. Ён з тых лю­дзей, якія былі зацкаваны савецкай таталітарнай сістэмай і загнаны ёю ў тупік».

Гэта праўда, што бальшавікі сваёй дыскрымінацыяй цэлых пластоў насельніцтва па класавай прыкмеце («не тое» сацыяльнае паходжанне разглядалася бальшавіцкімі правадырамі як падстава для рэпрэсій) нарабілі шмат шкоды. Але ж мільёны пакрыўджаных імі людзей ад радзімы ўсё роўна не адмаўляліся, да гітлераўцаў на службу не беглі, а ў часіну ліхалецця ішлі самааддана бараніць родны край ад чужынцаў. Так зрабіў і сын бязвінна расстралянага бальшавікамі Максіма Гарэцкага Леанід, які за няласкавую для яго бацькі Радзіму, ніколькі не вагаючыся, аддаў сваё маладое жыццё. У адным з франтавых лістоў ён напісаў: «Я абяцаў быць адданым да канца Савецкаму Саюзу. Смерці я не баюся. І калі здарыцца, што нас акружаць, у палон возьмуць толькі мой труп». Загінуў ён не ў акружэнні, а ў звычайным па тых часах зацятым баі ў балотных абшарах Ленінградскай вобласці. Паведамленне пра яго смерць прыслаў у Беларусь франтавы таварыш, апошні жывы чырвонаармеец з падраздзялення, якім камандаваў Леанід Гарэцкі.

Гераізм у змаганні з фашыстамі праяўлялі і так званыя штрафнікі, людзі, якія за розныя крымінальныя злачынствы атрымлівалі судовае пакаранне. Але за краты іх тады не саджалі, а накіроўвалі на фронт у штрафныя батальёны. Ёсць звесткі, што шмат штрафнікоў мужна абаранялі Сталінград.

У аповесці «Жураўліны крык» адзін з самых яркіх персанажаў — Віцька Свіст. За сапраўдную правіну ён трапіў пад суд, адбыўшы пакаранне, няблага ўладкаваўся на Далёкім Усходзе і мог бы там праседзець усю вайну, але сам напрасіўся на фронт, дзе загінуў у няроўным паядынку з гітлераўскімі танкамі. Так ваявалі сапраўдныя патрыёты, якія мелі высокі чалавечы патэнцыял.

А як паводзіў сябе ў франтавых умовах Іван Пшанічны? М. Пажарыцкі сцвярджае, што ён «не збіраўся пакідаць баявую пазіцыю», «здаючыся ў палон, думае ўсё ж не пра помсту: ён глядзіць на немцаў не як на ворагаў, сваіх крыўдзіцеляў, а як на людзей, у якіх спадзяецца знайсці збавенне ад пакут (больш яму, у прынцыпе, нічога не трэба)». Пра тое, што Іван Пшанічны спадзяецца пад уладай гітлераўцаў займець «людскае жыццё», згадваецца і ў аповесці. Але анёлкам, накшталт таго, якім робіць яго М. Пажарыцкі, у «Жураўліным крыку» Іван Пшанічны не выглядае. Гэта сквапны тып з мардатым адкормленым тварам. У чырвонаармейцаў ён атрымаў зняважлівую мянушку Мурло. А жаданне для аднаго сябе шукаць збавення ад пакут ды яшчэ ў стане ворага, які намагаецца заняволіць тваю Радзіму, увогу­ле з’яўляецца яскравай праявай шкурніцтва, якое ніякага спачування не заслугоўвае.

Потым жа Іван Пшанічны, выношваючы думку пра здачу ў палон гітлераўцам, не толькі спадзяваўся « ў спакоі і па-людску зажыць хоць на старасці год» (словы з аповесці, працытаваныя крытыкам), але і выношваў даволі амбітныя планы: «Не можа быць, каб немцы не ацанілі як трэба яго шчырасці і не аддзячылі яму. У лагер яго як добраахвотнага перабежчыка не павінны адправіць, відаць, адпусцяць на волю, а можа, нават паставяць на якую кіраўнічую пасаду ў горадзе ці сельскай мясцовасці. Гэта было зманліва.

О, тады Пшанічны паказаў бы свае здольнасці, даказаў бы яго апекунам, што яны не памыліліся ў ім. Ён бы не пашкадаваў ні сябе, ні людзей, гэтых пакорлівых працаўнікоў, якіх немцы за некалькі месяцаў прымусяць скарыцца. Немцам, вядома, патрэбны адданыя людзі, каб кіраваць вялізным абшарам заваяванай Расіі, і Пшанічны, калі добра возьмецца, магчыма, дарасце да якіх чыноў. Скончыцца вайна, і тады няблага было б прыдбаць невялікую ды ладную сядзібу». Вось на што спадзяецца нягоднік.

Для ажыццяўлення такіх спадзяванняў Іван Пшанічны гатовы на многае. Ён лічыў магчымым забіць аднапалчаніна Фішара, калі той стане на шляху перабежчыка. «З гэтым “вучоным”-няўдакам управіцца яму, калі б што здарылася, было б няцяжка», — мяркуе здраднік. Але Фішар быў «у сакрэце» трохі наперадзе ад іншых чырвонаармейцаў, ён не заўважыў уцёкаў Пшанічнага і таму не трапіў пад яго расправу, а загінуў у няроўным баі ад фашысцкай кулі.

Намерваўся Пшанічны выдаць гітлераўцам і ўсё, што ведаў пра армію. «Калі б патрабавалі даць звесткі пра свой полк, ён не таіўся б. Навошта? Усё роўна раней ці пазней полк разаб’юць канчаткова, гэта зусім не залежыць ад таго, пасведчыць ім Пшанічны ці не. Калі запатрабуюць яшчэ чаго, ён зробіць усё, бо ўсё гэта будзе для яго і супраць тых, ад каго ён досыць напакутаваўся на сваім вяку».

Апошнія словы заслугоўваюць асаблівай увагі, бо тут зусім недвухсэнсоўна сцвярджаецца, што матыў помсты, наяўнасць якога ў Пшанічнага адмаўляе Пажарыцкі, быў вельмі істотны ў здрадніцтве перабежчыка. Нездарма ж ён «таемна радаваўся», калі пачалося гітлераўскае нашэсце на краіну.

М. Пажарыцкі піша і пра тое, што, трапіўшы на перадавую, «чырвонаармеец Пшанічны не збіраўся пакідаць баявую пазіцыю». Гэта зноў жа не адпавядае фактычнаму зместу твора. Васіль Быкаў выразна падкрэсліў, што Пшанічны даўно падрыхтаваўся да здрадніцтва. Таму Іван рупліва прыхаваў «нямецкі пропуск-лістоўку», у якой прапаноўвалася добраахвотная здача ў палон.

Пшанічны яўна зацыкліўся на крыўдзе і злосці на бальшавікоў, якія з-за раскулачанага бацькі не дазволілі хлопцу заняць належнае месца ў грамадстве. Вынік той зацыкленасці жахлівы. «Толькі — сам сабе, сам для сябе, наперакор усім — такі воўчы дэвіз засвоіў пакрысе Іван Пшанічны. Ён не грэбаваў нічым, — калі тое трэба было — хлусіў, краў, ашукваў, да слабейшых у яго заўжды накіпала нянавісць, дужэйшых ён пабойваўся і ненавідзеў. Ён разумеў, што рабіўся нягодны, нялюдскі, злы і нядобры, як бацька, але перайначыць сябе ўжо не мог і каціўся ўсё болей туды, куды гнала чалавека ягоная крыўда і злосць», — чытаем у аповесці.

Іванаў бацька — гэта Супрон Пшанічны. Пра яго, злога і нядобрага, М. Пажарыцкі, зноў насуперак фактычнаму зместу твора, піша апалагетычна: «Супрон быў добрым сем’янінам, спагадлівым чалавекам. У цяжкую часіну людзі не раз звярталіся да яго па дапамогу. Ён ішоў ім насустрач, выручаў». «Стварэнню матэрыяльнага дабрабыту стары Пшанічны надаваў нямала ўвагі, аднак у першую чаргу імкнуўся да больш высокіх каштоўнасцяў».

Зусім іншая атэстацыя даецца Супрону ў аповесці. Там падлетак Яшка Церах сцвярджае, «што стары Пшанічны — вясковы міраед, што ён змардаваў яго, Іванаву, маці, бы батрака, заездзіў самога Івана, што ён гато­вы задушыцца ад сквапнасці». Перабольшвае хлопец? Здаецца, не, бо цану Супронавай выручкі добра ведае. Гэта ягоная матуля, удава Міроніха (яна далёкая сваячка Супрона), звярталася да старэйшага Пшанічнага па дапамогу (пра іншыя выпадкі ў аповесці не згадваецца). І той з незадаволеным пакырхваннем і злосным чмыханнем адшкадаваў пуд збожжа. Але не з-за спагады да гаротнай жанчыны, а як плату за парабкоўства Яшкі — Супрон «у касьбу, жніво, малацьбу» наймаў работнікаў і ставіўся да іх вельмі патрабавальна, так, што «мала хто мог дагадзіць яму». Цяпер была якраз касьба, праца нялёгкая і для дарослага чалавека. А тут давялося выжыльвацца не вельмі моцнаму падлетку. І ён незнарок зламаў гаспадарову касу. «За зламаную касу Яшка працаваў у іх лішні тыдзень — стагаваў, сушыў, звозіў сена, затым яшчэ памагаў у жніво». Словам, з прыхільнікам «больш высокіх каштоўнасцяў» расплаціўся спаўна, праўда, не духоўна, а матэрыяльна, фізічнай працай. А быў жа ён яшчэ жорстка біты, тады ж, як зламаў касу.

З гэтай нагоды Супрон, шалёны ад злосці, «аберуч схапіў касільна, замахнуўся і, крычучы і ўсё больш звярэючы, пачаў ім біць хлопца па галаве, руках, якія ўзняў той, каб засланіцца».

Разглядаючы эпізод дзікай расправы раззлаванага ўласніка з нанятым парабкам за міжвольную правіну, потым жа і кампенсаваную, М. Пажарыцкі згадвае пра «добрыя і мудрыя бацькоўскія традыцыі» ў сям’і Пшанічных і зусім пэўна апраўдвае лютасць Супрона, маўляў, ён, «відаць, вельмі любіў» тую зламаную касу. «Сваімі адносінамі да яе персанаж нагадвае дзядзьку Антося з “Новай зямлі” Якуба Коласа», — падсумоўвае крытык.

І як толькі ўзнялася рука напісаць такое? Гэта найдабрэйшы дзядзька Антось з яго выключнай любасцю да дзяцей мог дзіка дубасіць падлетка?! Каб дапусціць такую недарэчную думку, трэба зусім не зважаць на рэальны змест «Новай зямлі» ды і ад фактаў самой рэчаіснасці абстрагавацца, бо дзядзька Антось не толькі герой коласаўскай паэмы, але і чалавек, які існаваў у рэальным жыцці (Коласаў вельмі рахманы дзядзька). Адвольная суб’ектывісцкая інтэрпрэтацыя не палічылася і з гэтым. А лічыцца з фактамі трэба абавязкова, бо яны, як даўно сказана, упартая рэч. Яны здольныя ўносіць яснасць у самых заблытаных сітуацыях.

Дзеля яснасці і я падкрэслю, што ў палеміцы з М. Пажарыцкім не ставіў сабе задачу грунтоўна аналізаваць «Жураўліны крык» ды тлумачыць, чаму ў аповесці кулак паказаны зусім іначай, чым у «Знаку бяды», «Аблаве» і іншых быкаўскіх творах. Пра гэта мне ўжо даводзілася разважаць у іншых публікацыях. Цяпер жа я свядома вылучаў толькі адзін аспект — наколькі важныя пры аналізе мастацкага твора ўвага і павага да яго фактычнага, рэальнага, не прыдуманага ітэрпрэтатарам зместу.

На такую прыдумку яўна збіваецца і Т. М. Грыцаль з Баранавіч. Маю на ўвазе яго артыкул «Экзістэнцыялізм у аповесці В. Быкава «Аблава», апублікаваны ў зборніку «Славянскія літаратуры ў кантэксце сусветнай. Матэрыялы V Міжнароднай канферэнцыі да 50-годдзя БДУ». Ч. 1. Мінск, 2001.

Тут Т. Грыцаль дае такую інтэрпрэтацыю вобраза Міколы Роўбы, якая зусім не адпавядае рэальнаму фактычнаму зместу быкаўскай аповесці. Яўна насуперак В. Быкаву крытык сцвярджае: «Міколка, сын Хведара Роўбы, таксама па-свойму сумленны чалавек... Ён дзейнічае ў імя нейкіх найвышэйшых грамадскіх прынцыпаў». Гаворыцца гэта ў дачыненні да персанажа, які ў творы пісьменніка якраз сумленне страціў канчаткова і безнадзейна. І не «найвышэйшыя грамадскія прынцыпы» вызначаюць яго дзеянні, а ўсяго толькі непрыхаваны кар’ерызм. Узначаліўшы бальшавіцкае кіраўніцтва раёнам, ён праяўляе асаблівую жорсткасць, «нібы цівун той», «усё мацюгом ды пагрозай, Сібірру палохае». І не толькі палохае, але і практычна дзейнічае ў такім кірунку. Вяршыня яго лютасці — дзікае паляванне на роднага бацьку, пад кіраўніцтвам некалі жаласлівага, а цяпер зусім бесчалавечнага сына загнанага ў балотную багну, якая і стала магілай для папраўдзе сумленнага чалавека-працаўніка, ні ў чым не вінаватага перад людзьмі і светам.

Дайшоўшы да такой дзікасці, Роўбаў сын парушыў усе маральныя прын­цыпы, пераступіў агульначалавечыя маральныя каштоўнасці.

Нагадаю, што ў «Бібліі» (Стары Запавет) нават толькі непавага да бацькоў разглядаецца як найвялікшы грэх. «Хто ліхасловіць бацьку свайго або маці сваю, таго трэба аддаваць смерці», — сцвярджаецца ў мудрай кнізе. Дык пра якую сумленнасць можна разважаць у дачыненні да літаратурнага персанажа, які не толькі выказаў вялікую непавагу да роднага бацькі, але і арганізаваў смяротную аблаву на яго?

Павага да фактаў, высокая дакладнасць у падачы іх патрабуецца ў гістарычнай і ўвогуле дакументальнай літаратуры, якая без такой дакладнасці вядзе да скажэння гістарычнай перспектывы, праўды гісторыі.

Думаецца, што цяпер дакументальная літаратура выклікае ўсё большую цікавасць. Не ў апошнюю чаргу гэта звязана з тым, што ў дакументальных творах розных жанраў павага да фактаў намнога большая, чым у голай белетрыстыцы пасрэдных літаратараў. Мне цікава чытаць кнігі з багатай фактычнай асновай нават тады, калі гэтыя кнігі ў стылёвых адносінах адпрацаваны не найлепшым чынам ці ўяўляюцца спрэчнымі і ў канцэптуальным плане.

Сярод выданняў, прачытаных у апошні час, назаву наступныя (усе на рускай мове, надрукаваны ў Маскве): Марцін Эміс. Сталін Іосіф Грозны (2003), Б. В. Сакалоў. Сталін: Улада і кроў (2004), Анры Труайя. Максім Горкі (2004), Анатолій Уткін. Другая сусветная вайна (2003). Аўтары кніг — людзі розныя. Так, Марцін Эміс характарызуецца ў выданні як класік сучаснай англійскай літаратуры, адзін з самых папулярных у сваёй краіне. Анры Труайя — член французскай акадэміі, таксама сусветная славутасць. Анатолій Уткін і Барыс Сакалоў — рускія гісторыкі. Бацькі першага з іх — удзельнікі Вялікай Айчыннай вайны, якія ў складзе савецкіх войск з баямі адступалі ад Буга да Волгі, змагаліся з гітлераўцамі ў руінах Сталінграда і потым дайшлі да Берліна. У Б. Сакалова апублікавана больш за дваццаць кніг і вялікая колькасць артыкулаў.

Усе працы, пра якія цяпер размова, аб’ёмныя. Важкі фаліянт А. Уткіна мае ажно 960 старонак нармальнага кніжнага фармату, набраных драбнаватым шрыфтам. Але згаданыя выданні я адолеў без натугі, праштудзіраваў з вялікай увагай, бо знайшоў у іх багацце фактаў, якія гавораць куды больш за аўтарскае сюсюканне, якім бы віртуозна-вытанчаным яно ні было. Многія дакументальныя матэрыялы з гэтых кніг уяўляюцца мне ўнікальнымі.

Працытую з працы Уткіна адну мясціну са шматзначнымі сведчаннямі, заснаванымі на дакументальнай глебе. Гутарка тут ідзе пра Тэгеранскую канферэнцыю кіраўнікоў СССР, ЗША і Англіі ў 1943 годзе. У размове з Рузвель­там Сталін тады «высока ацаніў амерыканскую дапамогу: «Я хачу расказаць вам пра тое, што, з рускага пункту гледжання, прэзідэнт і народ Злучаных Штатаў зрабілі для перамогі ў вайне. Самае галоўнае ў гэтай вайне — машыны. Злучаныя Штаты паказалі, што яны здольныя ствараць ад васьмі да дзесяці тысяч самалётаў у месяц. Расія можа выпускаць, самае большае, тры тысячы самалётаў у месяц. Англія робіць ад трох да трох з паловай тысяч... Злучаныя Штаты можна назваць краінай машын. Не маючы гэтых машын праз сістэму ленд-ліза, мы б прайгралі гэтую вайну». «Гэта, — бярэ слова даследчык, — быў першы і самы красамоўны выпадак афіцыйнай удзячнасці савецкага кіраўніцтва за пастаўкі па ленд-лізу». Далей яшчэ дадаецца, што тады Сталін, як ніколі раней ці пазней («адзіны раз»), быў да канца шчыры ў адкрытай пахвале амерыканцаў.

Ленд-ліз — праграма амерыканскай дапамогі ў гады вайны, па якой Савецкаму Саюзу для барацьбы супроць гітлераўцаў даваліся грашовыя крэдыты, тэхніка, метал для ваеннай прамысловасці, адзенне, абутак і харчаванне для арміі і насельніцтва. У гэтай праграме як донары ўдзельнічалі таксама Англія і Канада.

З баявой тэхнікі, атрыманай нашай краінай па ленд-лізу, былі належна ацэнены амерыканскія знішчальнікі «Мустанг», бамбардзіроўшчыкі «Мітчэл», транспартныя самалёты «Дакота». Гэтыя тыпы самалётаў савецкія лётчыкі прымалі з задавальненнем, а пра танкі, таксама пастаўленыя па ленд-лізу, нашы танкісты выказаліся больш скептычна, аддаючы перавагу айчынным мадэлям. Асабліва цаніўся славуты «Т-34», прызнаны лепшым з усіх танкаў, якія выкарыстоўваліся ў Другой сусветнай вайне.

Цікава, што Сталін таксама прасіў амерыканцаў «прысылаць грузавікі, а не танкі». Танкаў, лічыў ён, мы наробім і самі, а добрых грузавікоў у нас няма. Выручалі магутныя амерыканскія «студэбекеры» ды іхнія ж уседарожныя штабныя машыны джыпы (легкавікі) «Віліс» і «Додж», на якіх тады ездзілі савецкія вайсковыя кіраўнікі розных рангаў. Яны ж шырока выкарыстоўвалі партатыўныя амерыканскія радыёўстаноўкі і іншыя сродкі сувязі. Усё гэта вельмі істотна палепшыла тэхнічную аснашчанасць Чырвонай Арміі, зрабіла яе больш мабільнай. Мабільнасць жа ў вайне з высокай канцэнтрацыяй тэхнікі ды пры частых імклівых зменах аператыўнай абстаноўкі набывала асаблівае значэнне. Гэта была адна з істотных умоў перамогі над добра ўзброенай гітлераўскай арміяй.

Багата насычаная фактычным матэрыялам кніга А. Уткіна даносіць та­кую думку да чытача доказна і пераканальна, хаця, праўду кажучы, праца ў цэлым не пазбаўлена шматслоўнасці, залішніх паўтораў і іншых стылёвых «агрэхаў».

У кнізе Б. Сакалова мяне ўразіла сведчанне, што А. А. Жданаў у захапленні спіртнымі напоямі дайшоў да алкагалізму і «не валодаў ніякімі арганізацыйнымі здольнасцямі. Уменне ж пісаць даклады з пагромнымі выпадамі супроць Ахматавай і Зошчанкі ў плане магчымага будучага ажыццяўлення ўладных паўнамоцтваў няшмат каштавала».

Прымушае жахнуцца і нагаданая аўтарам крутасць Сталіна ў расправе з такімі неардынарнымі кіраўнікамі Ленінграда ў перыяд блакады гераічнага горада, як М. А. Вазнясенскі, А. А. Кузняцоў, М. І. Радзіёнаў, П. С. Папкоў. Усе яны па так званай «ленінградскай справе» ў 1950 годзе былі расстраляны. Такі ж лёс спасціг, паведамляе Б. Сакалоў, яшчэ некалькі сот пакутнікаў, а ўсяго пад розныя рэпрэсіі і тады падпала «да дзвюх тысяч чалавек». Гэта пасля ўсяго таго, што выпала на іх долю ў гады вайны.

Не, невыпадкова Марцін Эміс назваў сваю кнігу «Сталін Іосіф Грозны». Тут урэзваюцца ў памяць старонкі, добра ўгрунтаваныя мноствам жахлівых па сутнасці, але красамоўных па доказнасці фактаў пра сталінскую жорсткасць і непрадказальнасць ягоных распраў, калі сённяшні блізкі паплечнік і нават любімец заўтра падпадаў пад жахлівыя катаванні і расстрэл.

Нельга забыць і сведчанне пра вядомага англійскага пісьменніка Б. Шоу, які «наведаў СССР у самы разгар голаду, выкліканага наступствамі сталінскай калектывізацыі, і заявіў пасля вяртання з Савецкага Саюза, што савецкія грамадзяне харчуюцца лепш за ўсіх у Еўропе».

А хіба можна не жахнуцца, прачытаўшы ў кнізе Марціна Эміса пра масавы характар даносаў у сталінскія часы. Тады, сцвярджае англічанін, абапіраючыся на сведчанні вельмі аўтарытэтных людзей, у любой савецкай установе, па прыблізных падліках, «кожны пяты супрацоўнік пісаў даносы на сваіх калег... У гэтай сувязі дарэчы аддаць належнае самаму грознаму і праслаўленаму даносчыку ва ўсёй краіне — вялікай Нікалаенка, гэтаму бічу Кіева. Гэтая лютая мегера, адзіная з усіх даносчыкаў, удастоілася асаблівай пахвалы самога Сталіна: “просты чалавек з нізоў”. Нікалаенка, па яго словах, стала сапраўднай “гераіняй”. Варта было Нікалаенка паявіцца на вуліцы, як шматлюдныя вуліцы Кіева адразу пусцелі; прысутнасць яе на якім-небудзь сходзе выклікала смяртэльны жах».

У кнізе Анры Труайя таксама багата цікавых фактаў. Адзін з іх — сведчанне мастака Аненкава пра тое, як жыў М. Горкі ў цяжкія для краіны першыя паслярэвалюцыйныя гады: «У шматпакаёвай і зручнай кватэры Горкага не было ні ў чым недахопу... Сябра Леніна і пастаянны наведвальнік Смольнага, Горкі належаў да катэгорыі “любімых таварышаў”, заснавальнікаў новага прывілеяванага класа. “Любімыя таварышы” жылі заможна. Яны жылі нават лепш, чым у дарэвалюцыйны час. у вельмі багатай бібліятэцы гэтага “марксіста”, на полках якой цясніліся кнігі па ўсіх галінах чалавечай куль­туры, я не знайшоў (а я шукаў старанна) ні аднаго тома твораў Карла Марк­са. Маркса Горкі называў “Карлушкам”, а Леніна — “дваранчыкам”», — здзіўляўся Аненкаў.

Добрай фактычнай выверанасцю вызначаецца наша гістарычная проза апошніх дзесяцігоддзяў — творы У. Арлова, В. Іпатавай, А. Лойкі, В. Коўтун, Л. Дайнекі, Г. Далідовіча, Э. Ялугіна, А. Мальдзіса, К. Тарасава, В. Чаропкі і іншых, не кажучы ўжо пра знакавыя для нашай літаратуры аповесці і рама­ны незабыўнага У. Караткевіча, з якога ў другой палове ХХ стагоддзя і пачалася праца па рэабілітацыі беларускай гісторыі, па выхаванні паважлівага стаўлення да яе выдатных старонак.

Асаблівую ролю ў аднаўленні гістарычнай свядомасці народа, да якой бальшавікі ставіліся вельмі насцярожана, шукаючы тут злачынны нацыяналізм, Караткевіч надаваў вялікай эпічнай прозе, яе галоўнаму жан­ру — раману. «Без гістарычнага рамана, гістарычнай літаратуры ўвогуле не можа абудзіцца нацыя, бо няма нацыі без пачуцця гістарызму, без спакойнага гонару за сябе і проста самапавагі, без веры ў тое, што яна ёсць, яна непераходзячая сталая вечная каштоўнасць вечнага чалавецтва і па ўсіх гэтых прычынах павінна жыць дзейсна і велічна, ведаючы сабе цану і ў дрэнным, і ў вялікім», — запісаў ён у дзённіку за некалькі гадоў да смерці, якая вялікім болем адгукнулася ў сэрцах беларускіх патрыётаў.

Варта адзначыць, што Караткевіч у сваім клопаце пра гістарычную свядомасць нацыі быў сугучны Пушкіну, які ў свой час падкрэсліваў: «Павага да мінулага — вось рыса, якая адрознівае адукаванасць ад дзікасці». І яшчэ ён жа: «Дзікасць, подласць і невуцтва не паважаюць мінулага, рабалепствуючы перад адной сучаснасцю».

Зрэшты, і пра сучаснасць ды і пра асабіста перажытае можна напісаць з пачуццём гістарызму, з усведамленнем таго, што і твае сведчанні, калі яны не адвольная прыдумка, маюць гістарычную каштоўнасць, бо адлюстроўваюць нешта істотнае ў сваім часе. Спашлюся на «кнігу адной маладосці» «Птушкі і гнёзды» Янкі Брыля. Першы варыянт гэтай аўтабіяграфічнай кнігі пісаўся па зусім свежых слядах (1942—1944 гады). Але гістарычная дакладнасць і тут вельмі высокая, бо ўся фактура твора рэальная, у поўным сэнсе слова сапраўдная. І ўзноўлена яна з выдатным пісьменніцкім майстэрствам.

На рэальных фактах выбудавана і дакументальная аповесць Янкі Бры­ля «Муштук і папка», у якой расказана пра трагічны лёс старэйшага брата пісьменніка Валодзі, знішчанага бальшавікамі ў час сталінскіх рэпрэсій.

Такія дакументальныя кнігі звычайна ўражваюць ужо сваім фактычным зместам. А калі яны, як у Брыля, напісаны пяром майстра самага высокага класа, дык іх уздзеянне на чытача набывае асаблівую моц.

Выйшаўшы на гаворку пра ўласна дакументальную літаратуру, хачу падкрэсліць, што ў нас ёсць унікальныя ўзоры такой літаратуры. Найперш тут трэба згадаць кнігі пра злачынствы нацыстаў «Я з вогненнай вёскі» А. Адамовіча, Я. Брыля, У. Калесніка і «Блакадную кнігу» А. Адамовіча і рускага пісьменніка Д. Граніна, дзе адлюстравана трагедыя гераічнага Ленінграда, супраціўленне якога гітлераўцы імкнуліся зламаць кашчавай рукою страшэннага голаду.

У свой час моцна прагучалі дакументальныя кнігі І. Новікава «Руіны страляюць ва ўпор», «Дарогі скрыжаваліся ў Мінску», «Тварам да небяспекі» — пра мінскае і віцебскае антыгітлераўскае падполле.

Вельмі цікавымі атрымаліся густа насычаныя фактычным матэрыялам успаміны І. Новікава «У пошуках ісціны» («Маладосць», 1999, № 10). Тут І. Новікаў працягвае размову пра трагічную гісторыю мінскіх падпольшчыкаў, а таксама падрабязна, з трывалай апорай на шматлікія дакументы расказвае, хто і чаму перашкаджаў аднаўляць праўду пра ўдзельнікаў антыгітлераўскага супраціўлення ў Беларусі.

Вельмі багатыя на факты і цікавыя кнігі ўспамінаў шэрагу аўтараў. Без натугі ўспрымаецца, скажам, нядаўна выдадзеная кніга М. Аўрамчыка «Знаёмыя постаці» (Мінск, 2004). Тут сабраны напісаныя ў розны час нарысыўспаміны пра Янку Купалу і яго жонку Уладзіславу Францаўну (цёцю Уладзю), Якуба Коласа, К. Крапіву, З. Бядулю, М. Лынькова, П. Глебку, І. Мележа, А. Куляшова, М. Танка, П. Панчанку, А. Пысіна, А. Грачанікава, блізкіх сяброў аўтара А. Коршака і М. Сурначова, якія загінулі на вайне. Прыхільным сло­вам згадваюцца таксама В. Палтаран, Б. Карпаў, С. Александровіч і іншыя літаратары, партыйны кіраўнік рэспублікі ў 1965—1980 гадах П. Машэраў.

Характэрная асаблівасць нарысаў Аўрамчыка — іх добразычлівасць і тое, што яны фіксуюць уражанні аўтара ад асабістых сустрэч з людзьмі, пра якіх ён напісаў. І тыя штрыхі, дэталі, факты, якія з большай ці меншай шчодрасцю прыгадваюцца ў розных нарысах кнігі, маюць для нас бясспрэчную каштоўнасць, бо яны ўбачаны ўчэпістым вокам назіральнага чалавека і нясуць на сабе выразную пячатку адметнасці — так бачыў сваіх герояў менавіта Аўрамчык.

У 2004 годзе, але трошку пазней за Аўрамчыкаў зборнік, выйшла і кніга ўспамінаў «Наш Быкаў». Падрыхтаваў гэтую кнігу, якой, думаецца, наканавана вялікая грамадская цікавасць, Генадзь Бураўкін. Ён і ў час са­мых злосных нападак на пісьменніка мужна бараніў яго. А цяпер ён вельмі аператыўна сабраў прадстаўнічае кола аўтараў, якія добра ведалі выдатнага мастака і сябравалі з ім, з той ці іншай нагоды сустракаліся, захапляліся яго творчасцю, цанілі яго грамадзянскую мужнасць і чалавечае высакародства.

Сярод тых, для каго Васіль Быкаў быў сапраўды «наш», непахісны аўтарытэт у справах жыццёвых ці творчых, а то і адных і другіх, бачым сястру майстра Валю, яго сына, медыка па прафесіі Васіля, найбліжэйшага сябра Рыгора Барадуліна. Законнае месца па праву трывалага сяброўства тут і ў В. Тараса, С. Законнікава, А. Кудраўца, А. Вярцінскага, В. Казько, А. Жука і шэрагу іншых беларускіх пісьменнікаў. Ёсць у кнізе і маскоўскія сябры Бы­кава, даследчыкі яго творчасці Л. Лазараў, В. Аскоцкі. Украіна прадстаўлена пісьменніцкімі імёнамі Д. Паўлычкі, У. Яварыўскага, Р Лубкіўскага. Сваё слова сказалі таксама слынныя літоўскія майстры пяра В. Пяткявічус і М. Слуцкіс, нашы прадстаўнікі выяўленчага мастацтва Л. Шчамялёў і Г. Вашчанка, такія выдатныя вучоныя беларусы з сусветным прызнаннем, як акадэмікі некалькіх акадэмій Р Гарэцкі і Б. Кіт, шэраг нашых і замежных грамадскіх дзеячаў. А ў выніку воблік Васіля Быкава паўстае праз цікавыя канкрэтныя сведчанні ў многіх выразных абрысах, хоць, вядома, і не з вычарпальнай паўнатою, якая ў дачыненні да асоб быкаўскага маштабу, мабыць, недасягальная ўжо таму, што яны праз свае творы здольныя раскрывацца ў розныя часы ўсё новымі гранямі.

Сам Васіль Быкаў, ужо смяртэльна хворы, здзейсніў яшчэ адзін подзвіг, стварыўшы кнігу «Доўгая дарога дадому» (Мінск, 2002). У нашай літаратуры ўспамінаў гэта ўнікальная з’ява, твор, які здзіўляе багаццем фактаў, глыбінёй пісьменніцкага роздуму над жыццём чалавека і грамадства ў бурлівым ХХ стагоддзі, на самых крутых перавалах гістарычнага быцця, калі на долю беларусаў раз за разам выпадалі вельмі суровыя, часта жахлівыя выпрабаванні.

Кніга была задумана як бясхітрасны расказ, даверліва-спавядальнае слова пра ўласны лёс аўтара, воляю часу і абставін вымушанага прайсці праз такое віхурнае кола падзей, толькі выжыць у якім, а тым больш застацца незламаным чалавекам было неймаверна цяжка.

Васіль Быкаў годна, вельмі мужна адольваў мноства перашкод, якія паўставалі перад ім. Але ў «Доўгай дарозе дадому» ён рашуча пазбягае ўсякай патэтыкі, гучных слоў, прыхарошвання ўласнай асобы, яе выпінання, якое вельмі ж шкодзіць у мемуарах амбіцыёзных аўтараў. Ён і тут застаецца такім жа сціплым, далікатна стрыманым, якім быў і ў рэальным, практычным жыцці. Але бачыў ён і ўдумліва асэнсоўваў вельмі многае і перадаў чытачу сваё асэнсаванне рэчаіснасці без прэтэнцыёзнасці і мудрагельства. Галоўнае, да чаго ён імкнуўся ў кнізе, зводзіцца да максімальнай праўдзівасці ва ўсім. Выдатнае чуццё мастака і чалавечая праніклівасць падказалі яму, што гэтага можна дасягнуць з найбольшым поспехам менавіта праз даверліваспавядальную гаворку пра ўсё перажытае, перадуманае, вынашанае, а то і выпакутаванае ў мастакоўскіх і практычна-жыццёвых пошуках.

Даверліва-спавядальны характар «Доўгай дарогі дадому» абумоўліваўся і тым, што гэта кніга-развітанне. Яна стала апошнім прыжыццёвым выданнем у Васіля Быкава. Што якраз так і будзе, ён добра ведаў. Такая акалічнасць таксама вымагала шчырасці асаблівай, выключнай, бо перад тварам вечнасці хоць які фальш недапушчальны ў прынцыпе.

Вядома, Васіль Быкаў і ва ўсёй сваёй творчасці за праўду змагаўся апантана. Але ва ўмовах жорсткага ідэалагічнага ўціску і яму не заўсёды ўдавалася адстаяць напісанае ад большых ці меншых цэнзурных скажэнняў, з якімі даводзілася, заціснуўшы душэўны боль, мірыцца, каб твор усё ж дайшоў да чытача. Пра гэта згадваецца і ў «Доўгай дарозе дадому», якая, на шчасце, выйшла без цэнзурнага ўмяшання.

Васіль Быкаў на працягу ўсяго свайго творчага шляху аддаваў перавагу творам адносна невялікага памеру (славутая гранічна сціслая быкаўская аповесць як жанравая разнавіднасць гэтай літаратурнай формы), а ў апошнія гады і ўвогуле стаў пісаць галоўным чынам кароткія прытчы (прыпавесці) са шматзначным падтэкстам. А «Доўгая дарога дадому» ёмістая не толькі рэальным зместам, але і памерам. У ёй ажно 544 старонкі. З’ява для Бы­кава выключная. І напісана ўсё гэта толькі па памяці. Яна ў пісьменніка заставалася выдатнай да канца яго зямных дзён. Але і сведчанні вельмі добрай памяці час ад часу не шкодзіць звяраць з дакументамі. У Васіля Быка­ва такой магчымасці не было. Ствараючы «Доўгую дарогу дадому», ніякімі дакументальнымі матэрыяламі карыстацца ён не мог. І ўсё ж кніга атрымалася вельмі змястоўнай, дакладнай і ў фактычным плане. Я спатыкнуўся толькі на дзвюх мясцінах, у якіх быкаўская памяць дала збой.

Так, у кнізе сцвярджаецца, што за выданне рамана «Каласы пад сярпом тваім» У. Караткевіч «адзін змагаўся з колішнім знакамітым выдавецкім босам Матузавым. І ўсё ж ён перамог, раман выйшаў». На самой справе перамагчы таго боса, які ўзначальваў выдавецтва «Мастацкая літаратура», Караткевічу дапамагалі многія. Дастаткова сказаць, што ў падтрымку Караткевіча выступіў наш Саюз пісьменнікаў, уплыў якога на выдавецтва ў той час быў моцны. Па ініцыятыве Івана Мележа, які ў якасці аднаго з сакратароў СП адказваў за развіццё прозы, у лютым 1967 года было наладжана абмеркаванне Караткевічавага рамана на сумесным пасяджэнні сакратарыята СП і секцый прозы і крытыкі. У падтрымку Караткевіча на тым пасяджэнні выказаліся сам І. Мележ (ён вёў сход), Я. Брыль (ён тады такса­ма быў сакратаром СП), А. Адамовіч, І. Навуменка, Н. Гілевіч, А. Мальдзіс, Г. Кісялёў і іншыя. Гэта істотна паспрыяла Караткевічу.

Другая фактычная недакладнасць у кнізе «Доўгая дарога дадому» датычыць В. Бурана, яго дысертацыі пра быкаўскую творчасць. «Дысертацыю не прымалі, бо там даваліся не тыя ацэнкі некаторым момантам маёй творчасці. Васіль біўся над ёй колькі месяцаў, і ўсё марна. Я сказаў яму: “Напішы ты, што ім патрэбна...” Мы разам сядзелі вечар, і я памагаў яму рабіць фармулёўкі ўласных творчых хібаў. Здаецца, тое памагло, дысертацыю прынялі», — зазначана ў Быкава.

Праўда заключаецца ў тым, што ніхто Буранаву дысертацыю не адхіляў. А ён сам пасля рэзкай крытыкі аповесцей «Мёртвым не баліць» і «Праклятая вышыня» моцна напалохаўся і паехаў у Гародню да Васіля Быкава за паратункам. І пісьменнік сапраўды ратаваў яго. Але гэта была залішняя перастрахоўка, бо ўсе, хто вырашаў лёс дысертацыі, не маглі яе «зарэзаць» з прычыны таго, што афіцыёзнага разносу тады яшчэ толькі двух твораў Бы­кава не прымалі.

Сярод нядаўна апублікаваных пісьменніцкіх успамінаў, цікавых найперш фактычнай насычанасцю, варта згадаць «Начныя ўспаміны» І. Шамякіна, якія змяшчаліся ў 2001 годзе ў газеце «Літаратура і мастацтва». Добрае ўражанне пакінула яго ж дакументальная аповесць-успамін «Слаўся, Марыя!» («Маладосць», 1999, № 5, 6 і 7) — усхваляваны твор пра жонку пісьменніка Марыю Філатаўну, якая не толькі была вернай спадарожніцай Івана Пятровіча, але і стала прататыпам вобразаў прывабных гераінь у шэрагу яго твораў.

У 2002 годзе ў выдавецтве «Беларускі кнігазбор», галоўным рэдактарам якога з’яўляецца К. Цвірка, пасмяротна выйшла кніга выбраных прац акадэміка Г. Гарэцкага, выдатнага вучонага, аднаго з заснавальнікаў нацыянальнай акадэміі навук, які па асноўнай спецыяльнасці быў геолагам, але вызначаўся і шырокім літаратурна-культурным кругаглядам. У кнігу ўвайшлі яго ўспаміны пра старэйшага брата Максіма Гарэцкага (серыя артыкулаў), а таксама артыкулы-ўспаміны пра Янку Купалу, Якуба Коласа, К. Крапіву, У. Дубоўку, П. Глебку.

Кніга ўключае і надзвычай цікавыя лісты аўтара, якія таксама з’яўляюцца дакументам часу, вядома, прыватным, але вельмі красамоўным у сваёй сапраўднай дакладнасці.

Дапоўнена выданне змястоўнымі ўспамінамі пра бацьку (Г. Гарэцкага) яго сыноў Усяслава і Радзіма. Радзім Гаўрылавіч і ў апошнія гады апублікаваў у Мінску некалькі змястоўных, надзвычай багатых на факты прац, звязаных з гісторыяй беларускай культуры, мовы, літаратуры. Гэта кнігі: «Шля­хам адраджэння» (1997), «Ахвярую сваім «я»... Максім і Гаўрыла Гарэцкія» (1998), «Вечна жыве Беларусь! Артыкулы, інтэрв’ю, замалёўкі» (2003).

Усяслаў Гаўрылавіч (ён у бацькоў быў першынцам) па сваёй знакамітасці крыху саступае Радзіму, але таксама мае вельмі высокую навуковую і чалавечую рэпутацыю. Ён працуе ў Маскве на педагагічнай ніве, членкарэспандэнт Расійскай акадэміі адукацыі, стварыў цэлы шэраг прызнаных школьных падручнікаў.

На трывалым фактычным грунце трымаюцца і ўспаміны С. Шушкевіча «Мой лёс», апублікаваныя пакуль што толькі ў перыёдыцы. Вядома, С. С. Шушкевіч, аўтар гэтых успамінаў, у адрозненне ад свайго бацькі С. П. Шушкевіча, прафесійным пісьменнікам, як і Усяслаў ды Радзім Гарэцкія, не з’яўляецца, але расказаў ён пра сябе і бацьку талкова, з добрай дакументальнасцю.

Яшчэ раз вяртаючыся да І. Шамякіна, адзначу яго важкую кнігу «Роздум на апошнім перагоне» (Мінск, 1998), дзе змешчаны багатыя на факты пісьменніцкія дзённікі 1980—1995 гадоў.

У 1995—1997 гадах у «Полымі» пасмяротна апублікаваны шматгадовыя дзённікі М. Танка, каштоўныя і сваёй велізарнай фактычнай насычанасцю, і літаратурна-эстэтычнай важкасцю, якая ўласціва добрай дакументальнай прозе.

Яшчэ ў 1988 годзе выйшла асобным выданнем кніга Н. Гілевіча «Перажыўшы вайну» з падзагалоўкам «Аповесць у абразках памяці». Гэта таксама па сутнасці дзённікавая проза. Напісана яна хораша і вызначаецца зноў жа грунтоўнай фактычнай насычанасцю.

Дзённікава-ўспамінальны характар маюць і апошнія творы А. Адамовіча. Згадаю яго «Падарожжа з Мінска ў Маскву і назад» і «Vixi» (Пражыта). Скончаныя раздзелы незавершанай кнігі». Апублікаваны абодва творы ў пе­рыёдыцы ў 1994 годзе. У самым пачатку таго года А. Адамовіч раптоўна памёр, не дачакаўшыся і часопіснай публікацыі гэтых твораў. А яны, асабліва «Vixi», вельмі багатыя на факты, роздум, прагнозы і выдатна адлюстроўваюць ваяўнічы грамадзянскі тэмперамент А. Адамовіча, яго жаданне і ўменне неадкладна кідацца туды, дзе ўзнікае пагроза бяды, каб прадухіліць няшчасце, а калі яно ўжо здараецца, каб зменшыць наступствы. Таму ён так рашуча папярэджваў пра магчымасць тэрмаядзернай катастрофы, калі яна найбольш пагражала чалавецтву, так настойліва дамагаўся праўды пра Чарнобыль, якую бальшавіцкая кіраўнічая наменклатура, асабліва ў Беларусі, імкнулася схаваць ад народа, каб нічога не рабіць для яго паратунку. Маўляў, беларусам атам не страшны. А. Адамовіч ад спецыялістаў-навукоўцаў до­бра ведаў, што радыяцыя ў вельмі высокай канцэнтрацыі забівае беларусаў гэтак жа няўмольна, як і ўсіх іншых людзей. І рабіў ён, кінуўшы асабістыя справы, нямала практычных захадаў для паратунку чарнобыльцаў.

Кніжнае выданне аповесці «Vixi» выйшла ў 2002 годзе ў складзе аднайменнага зборніка, у якім змешчаны і некаторыя іншыя творы аўтара. У аповесці дзве структурна розныя часткі. Першая частка мае назву «З-пад кропельніцы». Гэта старонкі з запісной кніжкі, чысты дзённік, які А. Адамовіч вёў у канцы 1991-га — першай палове 1992 г., фіксуючы ўсе адценні свайго пасляінфарктнага стану — цяжкі, але яшчэ не смяротны, як наступны інфаркт, які быў у А. Адамовіча ўначы з 20 на 21 снежня. З дзённікавых запісаў у яго атрымаўся чалавечы дакумент, вельмі дакладны ў фактычнай частцы, сумленны ва ўсім.

Другая частка аповесці ідзе пад загалоўкам «Ізноў пачынаецца дзяцінства». Тут змешчаны надзейна падмацаваныя багаццем фактаў успаміны з выхадам не толькі на самыя першыя памятлівыя гады, але і на свае кнігі, з гаворкай пра тое, што ў Адамовічавых кнігах з моцным аўтабіяграфічным пачаткам адлюстравалася ў дакладнай адпаведнасці з жыццёвай рэальнасцю, а што і чаму так ці іначай карэкціравалася, дадумвалася, па розных прычынах перайначвалася. А ў выніку нарадзілася, як і ў Васіля Быкава «Доўгая дарога дадому», кніга-споведзь, шчырая, як перад тварам вечнасці. Праз яе, тую размову, маштаб асобы А. Адамовіча акрэсліваецца з яркай пераканаўчасцю. Яна дасягаецца не за кошт рысоўкі, Алесю Адамовічу, як і Васілю Быкаву, зусім не ўласцівай, а менавіта за кошт шчырасці, адкрытасці, сумленнай і не галаслоўнай, а заглыбленай у фактычныя рэаліі гаворкі пра сябе і час. Так што і дзённікава-ўспамінальная проза, асабліва ў тых выпадках, калі яе піша, абапіраючыся на факты, выдатны, ніколькі не схільны да фальшу мастак, можа вельмі многае.

Пераважна дзённікавы характар, калі казаць пра сутнасць, а не знешняе афармленне запісаў аўтара, маюць філігранна адпрацаваныя кнігі Я. Бры­ля «Пішу як жыву» (1994), «З людзьмі і сам-насам» (2003), «Блакітны зніч» (2004). Праўда, кніга «Пішу як жыву» ўвабрала не толькі брылёўскія лірычныя мініяцюры і іншыя запісы, сутнасна блізкія да дзённікавай про­зы, але і ўжо згадваную дакументальную аповесць «Муштук і папка», шэраг апавяданняў зусім не дзённікавага характару ды вельмі прачулыя нататкі пра маці «За светлую памяць», таксама без дзённікавай прывязкі. Мне пра гэтую кнігу ўжо даводзілася выказвацца ў друку. Таму ў заключэнне толькі падкрэслю, што дзённікавая проза, у якой вельмі важная фактычная насычанасць, нявыдуманасць сведчанняў, заўсёды вызначаецца адметнасцю аўтарскіх поглядаў. І яны, як і ў кнігах успамінаў, звычайна далёка неідэнтычныя ў роз­ных аўтараў. Бывае, што несупадзенне пункту гледжання на занатаваныя падзеі, з’явы, факты даходзіць і да дыяметральнай супрацьлегласці — тое, што адзін ацэньвае станоўча, другі катэгарычна адмаўляе. Але вельмі ўжо баяцца разбежак, калі яны і значныя, наўрад ці трэба. У прынцыпе гэта нармальная, а на практыцы непазбежная з’ява. Важна, каб не было выдумкі і падтасовак, няпраўды ў самой факталагічнай аснове. А з вытлумачэннем, інтэрпрэтацыяй удумлівы чытач разбярэцца і сам.

2004 г.

ПРАЗАІЧНЫЯ ЭЛЕГІІ ВАСІАЯ ЗУЁНКА

У шостым нумары «Полымя» за 1999 год змешчаны дзве празаічныя элегіі, напісаныя Васілём Зуёнкам, які ўжо даўно і вельмі трывала сцвердзіў сябе ў паэзіі. Ягоныя вершы і паэмы прызнаны на самых розных узроўнях. У свой час іх шчыра віталі У. Караткевіч і Г. Бураўкін, А. Вярцінскі і А. Грачанікаў, К. Цвірка і Г. Далідовіч, В. Іпатава і В. Вярба, а яшчэ шэраг іншых «таварышаў па пяру», а таксама многія прафесійныя крытыкі, сярод якіх былі і такія майстры крытычнага слова, як Р. Бярозкін і У. Калеснік. І ўсе яны звычайна не скупіліся на пахвалу таленавітаму паэту. Той жа У. Караткевіч адгукнуўся на выдадзены ў 1966 годзе зборнік «Крэсіва» (першая кніга Зуёнкавай лірыкі для дарослых чытачоў) грунтоўнай рэцэнзіяй, якой даў шматзначную назву «Крэсіва. Іскры. Агонь». Як галоўную якасць паэзіі В. Зуёнка ён вылучыў «сапраўдную чалавечую дабрату», падкрэсліўшы, што «гэта дабрата трывогі, папярэджання, мужнасці». І, як звычайна, меў рацыю, бо матывы трывогі і папярэджання сапраўды былі ў «Крэсіве», а з цягам часу сталі гучаць у паэта ўсё больш моцна і пэўна. Сёння гэта бачыцца асабліва выразна.

Раблю такую выснову, зноў перачытаўшы Зуёнкавы кнігі, якія ёсць у маёй дамашняй бібліятэцы. Іх набралася нямала: «Крутаяр» (1969), «Сяліба» (1973), «Нача» (1975), «Маўчанне травы» (1980), «Світальныя птушкі» (1982), «Лукам’е» (1984), «Вызначэнне» (1987), «Лета трывожных дажджоў» (1990), «Чорная лесвіца» (1992), «Пісьмы з гэтага свету» (1995) і вялікі двухтомнік выбраных твораў (1996, 1998). У першым томе памерам 446 старонак змешчаны вершы паэта. У трошкі меншы другі том (319 стар.) увайшлі ўсе пяць Зуёнкавых паэм: «Лукам’е», «Сяліба», «Прыцягненне», «Маўчанне травы» і «Падарожжа вакол двара». Таму кніга паэм атрымала назву «Пяцірэчча». Том лірыкі мае загаловак «Гронка цішыні». Назва, вядома, з падтэкстам, палемічна-парадаксальная, бо ні задаволенай улагоджанасці, ні заспакоенай сузіральнасці ў паэзіі Зуёнка няма, прынамсі, я такога не заўважыў. Наадварот, паэтаў верш найчасцей бунтуе, спрачаецца і зноў жа мужна папярэджвае. Нездарма ж цішыня ў аднайменным вершы, які можна разглядаць як твор, што абгрунтоўвае назву тома, — гэтая цішыня вельмі адметная. Яна голасна прамаўляе, «звініць!» (клічнік тут, канечне ж, не мой, а Зуёнкаў). І гэты звон, калі мець на ўвазе ўсю паэзію аўтара, а не толькі адзін канкрэтны верш, адлюстроўвае самыя балючыя нашы болі і крыўдныя нягоды, прычым адлюстроўвае таленавіта і шматбакова, без спрашчэння і дагодлівай афіцыёзнасці. А калі нейкія ўступкі казёншчыне ў паэта зрэдку і пракідаліся (зусім без гэтага пры камуністычным рэжыме ні ў кога, хто ў той час тады друкаваўся, не абыходзілася), дык аўтар, рэдагуючы двухтомнік, паздымаў адпаведныя радкі і строфы, а цалкам сапсаваныя дзяжурнай афіцыяльшчынай творы не дапусціў да перавыдання.

Вяртаючыся да ацэнкі Зуёнкавай паэзіі ягонымі паплечнікамі, зазначу яшчэ, што асабліва ўзнёсла пісаў пра яе Р. Барадулін. У артыкуле «Як маланка, нечаканы...» (1984) ён сцвярджаў: «Паэму “Маўчанне травы” можна без усялякіх агаворак і перасцярог ставіць не дужа далёка ад коласаўскай “Новай зямлі”».

Права на такое збліжэнне, лічыць паэт, дае тое, што і Зуёнкава паэма — твор пра «лёс народа, пра лёс жыцця на зямлі. Гэта своеасаблівая анталогія каранёў чалавека працы, каранёў дабра і зла, каранёў нашай мовы ў канкрэтных праявах, анталогія зямлі ў расе і шэрані, у руні і ў шрамах акопаў». Барадуліну належыць і прадмова да двухтомніка, у якой падкрэслена, што «паэзія Васіля Зуёнка мае эпічны пачатак». Зноў сказана слушна. А гэта азначае, што Зуёнак невыпадкова звярнуўся і да прозы.

Ды калі казаць зусім дакладна, дык цяперашнія Зуёнкавы элегіі не першыя спробы ягонага пяра на празаічным полі. У паэта ўжо была кніга вельмі добрай крытычнай прозы «Лінія высокага напружання» (1983), былі нарысы, замалёўкі і апавяданні для дзяцей. А вось празаічныя элегіі сапраўды з’явіліся ўпершыню. І яны ўвогуле нязвыклыя, бо ў традыцыйным разуменні элегія — жанр паэтычны. Гэтым тэрмінам тэорыя літаратуры пазначае вершаваныя творы журботнага, меланхалічнага зместу, прасякнутыя сумным настроем, які адлюстроўвае незадаволенасць жыццём ці шкадаванне пра тое, што ўжо мінулася. Для звыклай, класічнай элегіі характэрныя глыбокая эмацыянальнасць, тонкасць і псіхалагічная насычанасць пісьма, яго дакладная стылёвая выверанасць. У Зуёнкавых элегіях усё гэта такса­ма ў наяўнасці. Таму ёсць усе падставы лічыць іх законнай мадэрнізацыяй вядомага жанру. Тым больш што сучасная літаратура даволі свабодна абыходзіцца з жанравымі канонамі і ў выпадку патрэбы лёгка парушае іх.

Асабліва змястоўнай і па-сапраўднаму глыбокай уяўляецца мне элегія «Супоня». Твор атрымаў такую назву, таму што на моцнай сырамятнай супоні павесіўся адзін з цэнтральных герояў твора. Гэта Муня, ён жа — Эмануіл Аляксеевіч, чалавек з пароды праўдашукальнікаў, лёс якіх у таталітарным грамадстве заўсёды незайздросны. Так адбылося і з Мунем. Газетчык па прафесіі, сумленны і, здаецца, таленавіты, ён ва ўсім імкнецца да справядлівасці, але ані не ўмее хітраваць. Таму і церпіць адно паражэнне за другім. Канец ягонай газетнай кар’еры ўжо ў часы «вертыкальшчыкаў» афіцыйна патлумачаны плагіятам, хоць на самой справе, як кажа Муня, «зусім наадварот было: чужыя думкі ўспрацівіўся я выдаваць за свае. Якраз з-за гэтай самай “вертыкалі” рэдактар у нас новы аб’явіўся — з былых райкомаўцаў, зростак такі аглоблі з дугою. Ну і давай усіх “вывертыкальваць” — што ні напішаш, слова ў слова каб у “вертыкальны” тон было. А ў мяне — свая галава на плячах і свае рахубы... “Не-е, — кажу, — гэта не за райкомаўскім сталом вымовы шлёпаць...”».

Аднак тады Муню толькі вымову і ўляпілі, а на пасадзе ён яшчэ неяк утрымаўся, хоць падчас ягонага дзяжурства ў газеце «замест “райком партыі” ўсяго ды праскочыла “райкорм партыі”: “р” лішняе ўплішчылася ды такі сэнс засвяціла!» Новыя ж улады абышліся з праўдалюбцам куды больш крута. Зрэшты, новыя яны толькі адносна, бо кадры скрозь засталіся старыя, хоць сваю фразеалогію трохі і перайначылі. «А во нагнаў жа мяне той самы ганчак райкомаўскі, зноў ухапіўся, ды ўжо не за лыткі, а з аглаблёю...» — працягвае сваю споведзь Муня. Вось і падаўся ён у фермеры, але і тут вялікай удачы не меў. Падводзілі ўсё тыя ж няўменне хітраваць, бескарыслівасць і сумленнасць. У часы, калі «жыццё робіцца ўсё больш глухім і бессардэчным», гэта вельмі вялікія заганы, пераадолець якія ў Муні няма сілы.