Жыццём ідучы: З гісторыі беларускай літаратуры і літаратурнай крытыкі

І тут самы раз сказаць пра яго лёс. Нарадзіўся бацька ў 1885 годзе. Дзень і месяц нараджэння мне невядомы. Увогуле, ніякіх дакументаў ад яго самога ў нас не захавалася. Нават ягонай фотакарткі не было і ў даваенныя гады. Няма яе і ў судовай справе, якая цяпер захоўваецца ў Магілёўскай абласной пракуратуры. Быў ён чалавекам непісьменным. Удзельнічаў у Першай сусветнай вайне. Да калектывізацыі, як і абсалютная большасць сялянства, паставіўся насцярожана. Але ўсё ж у 1931 годзе ўступіў у калгас. Настаяла маці, якая лепш за бацьку разумела, што іншага выйсця няма. 19 красавіка 1933 года быў высланы на пяць гадоў «за агитацию и вредительство в кол­хозе». Гэта цытата з бацькавай судовай справы, з якой я пазнаёміўся ў 1994 годзе. (Усе дакладныя даты, звязаныя з бацькам, бяру таксама з гэ­тай справы.) Пра тое, у чым заключалася шкодніцтва і якую канкрэтную агітацыю праводзіў непісьменны чалавек, у судовай справе нічога не гаворыцца. Але маці была пераканана, што яго пагубіў уласны жарабок, набыты незадоўга да калектывізацыі, як быццам лепшы ва ўсім наваколлі. Бацька вельмі ганарыўся ім, не хацеў аддаваць у калгас, але мусіў гэта зрабіць. Відаць, ён увогуле захапляўся коньмі, бо ў калгасе атрымаў пасаду коню­ха. «Свайго» жарабка ён, сцвярджалі самыя пільныя зайздроснікі, даглядаў лепш, чым іншых калгасных коней. У гэтым і было ўсё шкодніцтва.

Пакаранне бацька адбываў у Дзмітраўскім ВПЛ. Разам са сваім братам Іванам, які ў судовай справе памылкова названы пляменнікам, будавалі яны канал Масква — Волга.

27 чэрвеня 1936 года пастановай Асобай нарады НКВД прысуд у дачыненні да бацькі быў перагледжаны. Тэрмін высылкі яму зменшылі «до отбытого срока». Так бацька апынуўся на волі.

Я добра памятаю, як аднойчы пахмурным летнім ранкам, які адразу зрабіўся для нас святочным, ён прыйшоў дамоў. Мы не маглі нацешыцца ад усведамлення, што цяпер і ў нас ёсць бацька. Цэлы дзень (і, можа, не адзін) ішлі людзі, вялі з бацькам доўгія гамонкі. 3 тых гамонак мне запомніліся словы пра канал і яшчэ пра тое, што бацьку вызваліў Галадзед, які, як вядома, у той час яшчэ ўзначальваў беларускі ўрад. Як удалося выйсці на Галадзеда, я не ведаю. Не памятаю і таго, ці ўпамінаў бацька ягоную пасаду. Але само гэтае прозвішча засела ў маёй памяці назаўсёды, бо здавалася яно нейкім смешным, асацыіравалася з нечым накшталт галапупіка.

Святочны настрой, прынамсі для мяне, трымаўся, аднак, нядоўга. У хуткім часе бацька зноў стаў даглядаць калгасных коней. Мясцовыя кіраўнікі не пабаяліся яшчэ раз даручыць такую справу «шкодніку». Відаць, добра ведалі сапраўдную цану тым абвінавачванням.

Догляд у летнюю пару заключаўся галоўным чынам у тым, што коней трэба было пасвіць. Статак быў даволі вялікі. І бацька ў якасці свайго памочніка ўзяў мяне. Тады мне было ўжо сем гадоў. А па вясковых звычках гэта самы час падключацца да сур’ёзнага занятку. Але падпасак з мяне атрымаўся далёка не ідэальны. Залюбаваўшыся якой-небудзь прыроднай з’явай, я мог і не заўважыць, як найбольш збродлівы конь падаваўся ў шкоду. За такія міжвольныя прамашкі і ўвогуле за любую нядбаласць бацька караў жорстка, без скідкі на дзіцячы ўзрост і маю прыроджаную ўражлівасць. Сырамятная пуга, разлічаная на тоўстую конскую шкуру, хадзіла па маіх голых лытках так, што я неаднойчы з крыўдай думаў: «А навошта нам такі баць­ка?» Спрабаваў скардзіцца маці, тая ўшчувала бацьку, але ён ад свайго не адступаўся. Мабыць, у гэтым праяўлялася не толькі сялянская натура, нязвыклая да сентыментальнасці, але і суровая жыццёвая школа, пройдзеная ў зняволенні.

Усё ж і крутая і ўвогуле дзейсная бацькава педагогіка добрага пастуха з мяне не зрабіла, хоць практыкавацца ў гэтай справе мне давялося нямала. Аднак і без бацькі, пасучы нашу карміцельку-карову з сяголетнім цялём, якое восенню трэба было па кантрактацыі здаваць у калгас, і з цёлкай-перазімкай, што рыхтавалася на замену старой рагулі, я часам губляў рахманую тройцу, а пазней і ўвесь ладны ды вельмі ж шустры статак калгасных авечак, які потым даводзілася шукаць усёй сям’ёй, здаралася, што і да позняй ночы. Гэтак падводзіла мяне захапленне кнігамі. Іх, за выключэннем таго, што «задавалася на ўроку», чытаць дома мне не дазвалялі — каб эканоміць час для розных гаспадарчых спраў. А тут нарэшце дарвешся да цікавага і, вядома ж, не прадугледжанага школьнай праграмай твора і на ўсё забудзешся...

Які ні строгі быў бацька, але жыццё наша з яго прыходам палепшылася. У вельмі ўраджайным 1937 годзе мы атрымалі з калгаса на працадні шмат збожжа (адзін раз на маёй памяці). Яно дасушвалася ў нас на печы. Дык я добра памятаю тое багацце. Аднак бацьку спажываць зароблены ў асноўным ім самім хлеб не давялося — яго зноў арыштавалі. На гэты раз, як сведчыць судовая справа, 1 верасня 1937 года.

Арыштоўваць прыйшоў раніцай міліцыянер у форме. Бацькі дома не было. Ён быў пры конях і яшчэ не вярнуўся з начлегу. Знайсці месца начнога выпасу калгаснай жывёлы ў ладных лясных абшарах узяўся Маскалёў Іван. Ён, напэўна, мог бы па-суседску сказаць бацьку пра небяспеку і тым самым дапамагчы яму неяк уратавацца, але не зрабіў гэтага, а здаў міліцыянеру.

Пазней, ужо пры гітлераўцах, маці ўзяла таго чалавека за хроснага для малодшага брата, якога хрысцілі ў вайну, бо немцы абвясцілі, што нехрышчоных дзяцей будуць знішчаць. Чаму яна так зрабіла, не ведаю і цяпер.

Бацьку ж свайго мы больш не ўбачылі. А ратунак быў, здаецца, рэальнай справай. Ва ўсякім разе, людзі, якія падлягалі арышту, але перахаваліся ў час таго «хапуна», потым адкрыта жылі дома. І іх ужо не чапалі.

А можа, бацька сам не захацеў хавацца, усё яшчэ верыў у нейкую справядлівасць? Гэткая думка ўзнікла, калі я прыгадаў, што маці, як бы прадчуваючы нешта нядобрае, раіла бацьку ў хуткім часе пасля вяртання з Дзмітраўскага лагера не ісці ў калгас, а з’ехаць некуды, хоць бы ў Крычаў, напрыклад, на цэментны завод — там заўсёды патрэбны былі рабочыя рукі. Але бацька адмовіўся. Ён некалі быў вельмі дужым чалавекам, калі меркаваць хоць бы па сундучку, які служыў яму ў высылцы замест чамадана і застаўся ў нас пасля паўторнага арышту. Той сундучок, зроблены не з фа­неры, а з танкаватых дошак, і пусты важыў нямала. А бацька ж насіў яго не пустым. Ён хаваў там усе свае зэкаўскія набыткі. Відаць, шмат здароўя адабраў канал. Бо я і сам чуў, як бацька ноччу цішком скардзіўся маці, што ў яго пачынаюць пухнуць ногі.

А можа, спрацавала славутая беларуская талерантнасць, якая на практыцы вельмі часта ператвараецца ў абыякавасць да ўласнага лёсу?

Увогуле, бацькава справа выклікае цэлы шэраг пытанняў. Пачну з таго, што ордэр на арышт быў выдадзены чэрыкаўскімі ўладамі яшчэ вяс­ною, у красавіку. А сам арышт, як я ўжо казаў, адбыўся 1 верасня. Значыць, некалькі месяцаў міліцыя дабіралася з Чэрыкава да Быкоўкі. А гэта ўсяго нейкіх 18 кіламетраў... Чаму так доўга цягнулі з арыштам? Нехта спрабаваў да апошняга моманту ратаваць бацьку? А можа, улічвалі, што і ў калгасе вясною шмат працы, дык з-за гэтага знарок не спяшаліся арыштоўваць? Ці вельмі вялікая нагрузка была на карныя органы?

Кідаецца ў вочы і разнабой у вызначэнні маёмаснага стану нашай сям’і. Згодна аднаго дакумента, падпісанага старшынёй сельсавета Жаранковым, у бацькі было да калектывізацыі 4,97 га зямлі, конь, карова і 7 галоў дробнай жывёлы. Гэта, вядома, авечкі і свінні. У адпаведнасці з другой паперай, зямлі было ўжо 6 га, каровы дзве, конь, як і раней, адзін, затое дробнай жы­вёлы на адну галаву паменела. Потым паяўляюцца звесткі пра ажно тры ка­ровы, тры кані і 8 авечак са свіннямі. Плошча зямельнага надзелу таксама імкліва ўзрастае — спачатку да 18, а потым і да 40 га. Апошнюю лічбу назваў Маскалёў Васіль, які праходзіў у якасці сведкі разам з І. П. Князьковым ды I. Т. Кураленкам.

Маці было аднекуль вядома, што і Князькоў, і Кураленка сведчылі нядобрасумленна. I таму яна часта праклінала іх. Але асабліва ненавідзелі ў нас Васіля Маскалёва. Гэта брат Івана Маскалёва, таго самага, што прывёў бацьку да міліцыянера. Але Іван быў чалавекам куды больш памяркоўным, чым ягоны брат. Васіль жа ў даваенныя гады выдаваў сябе за самага прававернага камуніста. Быў ён аднавокім. Дык вяскоўцы празвалі яго Сляпы Кам­бал (відаць, ад слова камбала). Ён і мне, як і маім братам, не раз пагражаў: «Пойдзеш і ты туды, куды пайшоў бацька». Але ягонай прававернасці хапіла ненадоўга. У перыяд гітлераўскай акупацыі ён спачатку трохі хаваўся, а по­тым стаў памочнікам старасты. А яго як быццам пакідалі для арганізацыі падпольнага супраціўлення. Як потым высветлілася, ніякай падпольнай ра­боты ён не вёў, адно перад прыходам савецкіх войскаў некалькі дзён пабыў у лесе, а сказаў, што партызаніў. Нейкім чынам яму пасля вызвалення яшчэ ўдалося ўладкавацца на пасаду старшыні калгаса, але не ў нашай вёсцы, а ў суседняй Касцюкоўцы. Ды «ліпа» адносна ягонага «геройства» даволі хутка высветлілася. I Васіль Маскалёў сам атрымаў дзесяць гадоў зняволення.

Вось такі гэта быў «барацьбіт», які прыдумаў версію пра міфічныя 40 гектараў зямлі ў майго бацькі. Маёмаснае становішча завышалася, вядома, знарок, каб звычайнага селяніна можна было аб’явіць кулаком і, значыць, класавым ворагам. А з класавымі ворагамі якая ж размова? На іх ужо можна было валіць усё. Вось і бацьку ў 1937 годзе надалі кулацкі статус, хоць нават у 1933-м, мяркуючы па афіцыйным прысудзе, размовы пра гэта не было.

Кажу тут толькі пра афіцыйны прысуд 1933 года, бо саміх тагачасных матэрыялаў у бацькавай справе з Магілёўскай абласной пракуратуры няма, а звесткі пра вынесены тады, у 1933 годзе, прысуд і яго змену ў 1936 го­дзе падаюцца. Усе астатнія матэрыялы ў гэтай справе звязаны з паўторным арыштам і новым прысудам.

Судзіла бацьку ў 1937 годзе тройка НКУС БССР у складзе... двух чала­век. 5 лістапада яна прызнала, што бацька быў кулаком, выступаў «против мероприятий партии и правительства», і пастанавіла: «заключить в испра­вительный лагерь сроком на десять лет». Тэрмін вылічаўся з 1 верасня, г. зн. з дня арышту.

Ужо ў той дзень (1.9.37) бацька быў дастаўлены ў магілёўскую турму. У віну яму зноў ставілі контррэвалюцыйную агітацыю, маўляў, гаварыў, што ў калгасе працуюць толькі дурні, сам працаваў, але заявы ў калгас не падаваў, сцвярджаў, што хутка будзе вайна і савецкая сістэма разваліцца, заклікаў не падпісвацца на абаронную пазыку. Гэта запісвалася са слоў тых крывадушных сведкаў.

У адзіным пратаколе допыту, які адбыўся 6 і 7 лістапада, рабіўся закід, нібыта яшчэ да калектывізацыі ён, Бугаёў Якаў, трымаў парабкаў. Непісьменны селянін добра зразумеў, куды хіліць такі закід, і запярэчыў, што быў толькі адзін парабак на час сезонных работ і не ў яго самога, а ў ягонага бацькі.

На абвінавачванне, што «умышленно выводил колхозных коней из строя зимой 1936 г.», бацька зноў запярэчыў: «Верно, работал на лесовозе, но ко­ней колхозных из строя не выводил».

Нашы сяляне сапраўды кожную зіму мусілі выконваць цяжкую павіннасць: некалькі тыдняў цягаць з Васілеўшчыны да сплаўных пунктаў на Сажы будаўнічы лес, які ішоў у розныя куткі краіны, у тым ліку ў Данбас. Называлася гэта ехаць у калоды, бо там, на лесавывазцы, сяляне ўвесь гэты час і жылі, адарваныя ад сем’яў. Здаралася, што і гінулі. А цяпер гэтае шчыраванне на дзяржаву паварочвалі як абвінавачванне!

Ды бацька прызнаў сябе вінаватым толькі ў тым, што ў 1933 годзе быў «судим по подозрению в агитации».

Прачытаўшы гэтыя радкі пратакола, запісаныя са слоў непісьменнага бацькі, я ажно сцепануўся: такая мужнасць і непахіснасць ужо ў 1937 годзе! Нездарма, значыць, адзін наш вясковец яшчэ задоўга да краху камуністычнай сістэмы, аднак пасля смерці Сталіна і, вядома, без сведкаў, казаў, што бацька быў не толькі вельмі працавіты, але і надта сумленны, справядлівы чалавек. Гэты вясковец — Кастусь Палякоў. Звычайна на працу ён хадзіў паўз наша селішча. Дык мы, малыя, часам выскоквалі з-за кустоў іргі ў агародзе ля плота і крычалі: «Косцік задраў хвосцік!» А потым зноў хуценька хаваліся, каб чалавек не паспеў пабачыць, хто гэта займаецца хуліганствам. Праўда, на нашы выбрыкі ён ніколі не рэагаваў. Рабіў выгляд, што нічога не чуе. Для той памятнай размовы ён спыніў мяне на лясной паляне. Я падумаў, што бу­дзе, можа, ушчуваць за старыя грахі. Ажно не. Ён быў заклапочаны адным — каб я ведаў праўду пра бацьку.

Вяртаючыся да бацькавай судовай справы, не магу не сказаць, што 16 снежня 1940 года яна пераглядалася. Людзі, якія ажыццяўлялі гэты перагляд, ніякіх няўвязак у ёй не ўбачылі. I вырашылі «жалобу оставить без удовлетворения».

Такая фенаменальная слепата тагачасных юрыстаў выпадковай быць не магла. Яна, відаць, азначала, што бацькі тады ўжо не было на гэтым свеце. Ягоны прысуд на дзесяць гадоў лагернага зняволення ці не суправаджаўся не зафіксаваным на паперы дадаткам: «без права перапіскі», якім тады пафарысейску камуфліраваўся расстрэл? Ва ўсякім разе, мы ніякіх звестак ад свайго бацькі пасля яго другога прысуду ўжо не мелі. А пасля першага арышту і высылкі лісты, як казала маці, вельмі рэдка, але прыходзілі.

I яшчэ адно пытанне ўзнікае. Якая скарга разглядалася ў 1940 годзе? Хто тады мог скардзіцца на «самы справядлівы ў свеце савецкі суд»? Гэта ж таксама быў бы яўны крымінал. А вось прашэнне аб памілаванні бацькі сапраўды было. Яно пісалася на імя самога Сталіна і так падавала трагедыю сям’і, пазбаўленай кармільца, што, здавалася, магло расчуліць і халодны ка­мень. Гэтае прашэнне доўга шліфавалася рознымі людзьмі і таму неаднойчы зачытвалася ў прысутнасці ўсіх нас. I мы кожны раз плакалі пры гэтым горкімі слязьмі.

А плакаць было ад чаго. Маці заставалася ў вёсцы з пяццю дзецьмі. Старэйшаму з іх, Івану, праўда, было ўжо 14 гадоў, але ён жа яшчэ мусіў хадзіць у школу. Затое самаму малодшаму, Аляксею, тады споўнілася толькі чатыры гады. Дарэчы, у матэрыялах справы яму, а таксама сястры Лене і мне ўзрост завышаны, кожнаму на год. Выпадковая памылка? Не ведаю.

Зусім не ўпамінаецца ў гэтых матэрыялах матчын першынец Яфім (маці называла яго Аўхімам). Ён нарадзіўся ў 1914 годзе. Ад нас з’ехаў калі не да, дык адразу пасля першага бацькавага арышту. Мабыць, асцерагаўся, каб не «замялі» і яго. А таму шукаў нейкага свайго заробку ў сталіцы. З цягам часу паступіў у Мінскі медінстытут, які закончыў толькі пасля вайны. У час вучобы (у даваенныя гады) працаваў у медінстытуце лабарантам фізічнай ці радыёфізічнай лабараторыі. Колькі-небудзь істотнай дапамогі сям’і ён аказаць не мог, хоць зрэдку летам, калі мы жылі яшчэ ў Быкоўцы, дамоў прыязджаў. Прывозіў кожнаму з нас нейкі падарунак. Мне аднойчы перапаў картовы пінжачок фабрычнага крою з накладнымі кішэнямі. Я ім вельмі ганарыўся, хоць штаны да яго ў мяне былі саматканыя, толькі сяк-так пафарбаваныя ў чорны колер. Дома той пінжачок надзяваць строга забаранялася, а ў школе я колькі гадоў у ім фарсіў.

Яфім захапляўся радыётэхнікай. Нам ён у апошні свой даваенны прыезд пакінуў дэтэктарны прыёмнік, які можна было слухаць толькі праз навушнікі. Пры добрым зазямленні і доўгай антэне, нацягнутай паміж высокімі дрэвамі, ён браў Мінск. У нас ён хутка сапсаваўся, але тым не менш быў канфіскаваны ў першыя дні вайны.

Пісьмы дамоў Яфім прысылаў зрэдку. I заўсёды без зваротнага адрасу, які маці трымала ў строгім сакрэце. Відаць, баялася, каб хто з вясковых актывістаў не настукаў на хлопца ў сталіцу.

У прашэнні аб памілаванні бацькі пра існаванне Яфіма нічога не гаварылася. Гэта ўжо была наша маленькая хітрасць, падказаная тымі, хто параіў звярнуцца да самога ўладара краіны.

Дужа жаласнае пасланне «вялікаму правадыру» (так і яшчэ з многімі іншымі пашанотнымі вызначэннямі называўся ў тым пасланні Сталін) пісалася, вядома, не ў канцы 1940 года, а намнога раней, відавочна, у хуткім часе пасля вынясення другога прысуду. Мы лічылі, што яно ўвогуле бясследна знікла, бо афіцыйнага адказу, здаецца, не было. Аказваецца, у сацыялістычнай дзяржаве нічога не знікае. Вось толькі паперы даўгавата ходзяць. Да мяне ўкосная вестка пра тое пасланне дайшла, лічы, праз 57 гадоў — у час знаёмства з бацькавай справай. Можна прэтэндаваць на месца ў кнізе рэкордаў Гінеса...

З гэтай жа справы я даведаўся, што па прысуду 1937 года бацька афіцыйна рэабілітаваны 26 верасня 1989 года. Спрацавала пастанова аб рэабілітацыі ўсіх, хто быў асуджаны асобнымі нарадамі і рознымі тройкамі.

Прысуд, вынесены тройкай «ПП ОГПУ» 19 красавіка 1933 года, адменены 25 ліпеня 1958 года вызначэннем судовай калегіі па крымінальных справах Вярхоўнага Суда БССР. Судовая справа супроць бацькі тады была спынена «за недаказанасцю абвінавачання». Пра гэта мне паведамілі з пракуратуры Магілёўскай вобласці 17 лютага 1995 года. Раней ні я, ніхто іншы з нашай сям’і, у тым ліку і маці, пра гэтую акалічнасць нічога не ведалі.

Да поўнай бацькавай рэабілітацыі маці і ўвогуле не дажыла. Яна памерла ў 1967 годзе, адпакутаваўшы на гэтым свеце 78 гадоў. Пахавана ў Мінску на Маскоўскіх могілках. Дата яе нараджэння на сціплым надмагільным помніку недакладная. Там пазначаны 1882 год, хоць у сапраўднасці маці нарадзілася, як вынікае з матэрыялаў бацькавай справы, у 1889 годзе. Такім чынам, сем годзікаў мы ёй дабавілі. Гэтая дабаўка найбольш на маім сумленні. Зроблена яна адразу пасля вызвалення ад гітлераўцаў. Тады нанова афармляліся дакументы, бо ранейшыя загінулі ў полымі вайны. А разам з бальшавікамі вярталіся і непамерныя падаткі, калі плаціць трэба было за ўсё — за кож­ную яблыню і кожную курыцу. Яблынь у нас тады ўсё яшчэ не было. А куры і іншая жыўнасць вяліся. Каб хутчэй вызваліцца ад тых падаткаў (з састарэлых яны ўсё ж здымаліся), я трохі і завысіў матчын узрост. Што завышаў — ведаў, наколькі — не. 1882 год нараджэння Купалы і Коласа. А біяграфіі на­родных паэтаў я цвёрда засвоіў яшчэ ў школьныя гады. Вось і прыдалося тое засваенне.

Сама маці дакладную дату свайго нараджэння таксама не ведала, вылічала яе вельмі прыблізна. I яшчэ казала, што нарадзілася вясной. Дык мы ёй паставілі 8 сакавіка, зноў жа добра запамінаць. I ўсё ж нейкае свята — жаночы дзень. Няхай будзе хоць такая радасць. А што трохі прыстарылі жанчыну, дык яна была не ганарыстая, крыўды з гэтай нагоды не выказвала ніколі. У сельсавеце, напэўна, здагадваліся пра нейкую прыбаўку матчыных гадоў, але таксама не пярэчылі. Нам многія спачувалі, бо разумелі, колькі гора абрынулася на маці. Цяжка нават уявіць, як яна яго вынесла, як здолела падняць усіх нас.

Бо і ў 1937 годзе, за выключэннем Яфіма, мы былі яшчэ дзецьмі. А пры першым бацькавым арышце карціна выглядала зусім жахлівай: Івану было дзесяць гадоў, брату Мішу, які загінуў на фронце ў Айчынную вайну, — сем, мне — чатыры, Лене — адзін год, а Аляксей увогуле толькі нядаўна перад тым нарадзіўся.

Страшна такое ўспамінаць, але маці пад старасць казала, што ад роспачы яе адольвала спакуса прыдушыць апошняга сына, паклаўшы яму падушку на галаву. Ды кожны раз перамагала боязь узяць на душу непапраўны грэх. А хіба ж яна, наша вялікая гаротніца, не любіла сваіх дзяцей? Яшчэ як любіла! Яна маладою выйшла замуж, доўга чакала першынца, потым некалькі хлопцаў і дзяўчатак пахавала (часта згадвала іх у сваіх малітвах), а ўжо тых, што выжылі, старалася ўсяляк берагчы. I раптам такая навала, якая магла раздушыць каго хочаш. А потым беды сыпаліся адна за другой, як з рога. Дык ці трэба дзівіцца, што неаднойчы ўзнікала і думка пра самагубства. Ды маці яе адганяла, зноў жа баючыся граху перад Богам.

Незадоўга да вайны пайшла пагалоска, што ў Крычаве аб’явіўся нейкі сляпы дзед, які, сцвярджалі, вельмі ж трапна прадказвае чалавечы лёс.

Маці кінула ўсе неадкладныя справы і пайшла да таго правідца варажыць. Адтопаўшы 50 кіламетраў (25 туды і столькі ж назад), яна вярнулася абураная: дзед наваражыў, што чалавека яна ўжо ніколі не ўбачыць, будзе перабірацца на новае месца, зведае пажар, страту часткі блізкіх людзей, якія цяпер жывуць з ёю побач, і іншыя згрызоты. «Лухта нейкая»,— казала ўзлаваная маці, зноў і зноў кленучы таго варажбіта. Але потым мусіла прызнаць, што ўсе яго прадказанні спраўдзіліся.

Першым звяном у ланцугу чарговых няшчасцяў і стала тое перасяленне з Быкоўкі, ад якога я так далёка адхіліўся. Тады, як і ў многіх іншых выпадках пасля бацькавага арышту, моцна дапамог матчын старэйшы брат Лазар, ча­лавек вельмі яркі і арыгінальны, выдатны майстар у розных справах. Ён умеў капаць калодзежы, быў добрым садоўнікам і пчаляром, таленавіта расказваў народныя казкі і цікавыя здарэнні. Кожны ягоны прыход быў для нас святам. На вялікі жаль, у апошнюю перадваенную зіму ён загінуў на той абавязковай лесавывазцы, за шчыраванне на якой яшчэ і вінавацілі майго бацьку, «шыючы» яму справу.

Дык вось Лазар са сваім сынам Фёдарам і ўзяў на сябе галоўны клопат па нашым перасяленні. Ён выбіраў пляц пад селішча на вызначаным уладамі ўчастку, разбіраў і перавозіў на калгасных конях будынкі, клапаціўся, каб іх належным чынам сабралі на новым месцы, і нават сам склаў нам печ, якая вельмі ж добра трымала цяпло, хаця ў асноўным рабілася з цэглы-сырца, над «вытворчасцю» якой давялося трохі папацець і нам, малым. Абпаленая цэгла заводскага вырабу набывалася толькі на комін, под і чарон.

Засталася ў памяці ад тых тлумных дзён перасялення і адна «сенсацыя». Калі разбіралі страху хлява (у нас ён называўся пуняй), дык знайшлі таўставаты жмут царскіх грошай, якія я тады бачыў упершыню. Іх нам аддалі на забаўкі. І мы насіліся з імі ці не па ўсёй Быкоўцы. Так што сёй-той з нядобразычліўцаў не без зларадства казаў: глядзі ты, а ў Якава ляснуў ладны капітал.

На самой справе ніякага капіталу не было. Па словах маці, якая знаходцы ніколькі не здзівілася, бацька недзе падабраў тыя грошы, калі яны ўжо не мелі вартасці. Але ён на ўсякі выпадак прыхаваў іх у падстрэшку. А раптам вернуцца старыя парадкі і царскія грошы яшчэ набудуць сілу... Вось тады і ён разбагацее...

Вельмі знаёмая псіхалогія, на якой закліньваюцца многія і ў наш час, марачы пра тое, каб вярнуўся ўчарашні дзень. Як ні дзіуна, паддаюцца гэткаму настрою не толькі былыя партыйныя функцыянеры, але і некаторыя таленавітыя пісьменнікі. Вядома, з тых, каго старыя беды закранулі найменш.

Абжывацца на новым месцы было нялёгка. Ды патроху прывыкалі, сёетое і з пасадак перанеслі на пляц у Сычыку. Гэта рабіў у асноўным я з братам

Мішам. Але значную частку дрэў перасадзіць было ўжо немагчыма. Асабліва шкада было ігруш, якія так упрыгожвалі нашу сядзібу ў Быкоўцы. Іх спілавалі на дровы, бо з апалам тады таксама было чамусьці тугавата. Грушавыя дровы гарэлі хвацка, але ж знікла адна з галоўных радасцей дзяцінства...

З вясны 1941 года і ледзь не да прыходу гітлераўцаў зноў жа з Мішам мы пасвілі калгасных свіней, бо трэба было зарабляць працадні — спадзяваліся нешта на іх атрымаць. Яшчэ на досвітку маці падымала нас кожны дзень, без выхадных. Мы наспех снедалі і ішлі на працу, як дарослыя. Свінні былі вечна галодныя і таму асабліва збродлівыя, так і лезлі ў шкоду то тут, то там. Дык мне ўжо і ад брата нярэдка перападала, бо ён нёс галоўную адказнасць за наша пастухоўства. Вучыў ён не так балюча, як некалі бацька (замах быў не той), але таксама ўсур’ёз. Што ж, жыццё ёсць жыццё. Нас яно тады не песціла.

Але самае крыўднае было ў тым, што ўся гэтая праца аказалася дарэмнай. Перад прыходам немцаў калгасную жывёлу, у тым ліку і нашых падапечных свіней, пагналі на ўсход. Калгас распаўся. І ніхто ніякай аплаты па заробленых працаднях ужо не збіраўся рабіць.

Затое я меў магчымасць пабачыць, як праз нашу мясцовасць адступалі чырвонаармейцы. Пасвілі мы тых дзёдак ля бальшака (у нас ён называўся шляхам) з Верамеек на Чэрыкаў. Па гэтым шляху спачатку арганізаванымі групамі ў поўнай вайсковай форме, але толькі з лёгкім узбраеннем ішлі пагранічнікі. Яны былі вельмі стомленыя. У Асінаўцы, каля якой і размяшчалася свінаферма, рабілі кароткі прывал, з задавальненнем абліваліся халоднай вадой з калодзежа (дні былі гарачыя і сонечныя), самі пілі ваду і праз нейкі час знікалі ў напрамку Горак. Зрэдку рухаліся танкеткі (танкаў тады я ні разу не бачыў). Потым замест арганізаваных груп утварыўся суцэльны паток вайскоўцаў, многія з якіх узбраення ўжо не мелі. У каго на галаве была пілотка, а хто-ніхто ішоў і з непрыкрытай галавой. Гімнасцёркі былі расшпіленыя. Трапляліся і байцы без гімнасцёрак — у майках. З цягам часу і гэты стыхійны паток усё радзеў, змяншаўся, змяняўся купкамі вайсковых людзей і проста адзіночнымі байцамі. Пазней тым бітым шляхам перасталі ісці і яны.

Прыкладна тады ж сталі паяўляцца так званыя акружэнцы, якія рабіліся прымакамі. Яны пакінулі пасля сябе некалькі малых нашчадкаў. Іншыя проста працавалі па некалькі дзён у сялян, а потым ішлі далей. Адзін такі працаўнік дні тры ці чатыры жыў i ў нас. Гэта быў вясёлы хлопец з Цэнтральнай Pacii. Ён добра спяваў папулярныя песні. Мы ад яго запісалі цэлы сшытак тэкстаў, сярод якіх былі песні пра тачанку-растаўчанку, пра маладога канагона i іншыя.

Старэйшым па мужчынскай лініі ў нас тады заставаўся Міша (Івана яшчэ паспелі прызваць у армію). Дык той вясёлы рускі чалавек вучыў яго сакрэтам сялянскай працы: паказваў, як трэба вастрыць сякеру і пілу, кляпаць касу, як пры касьбе трымаць яе так, каб з меншымі затратамі сілы дасягаць найбольшага эфекту. Міша пераняў ад бацькі працавітасць і тую навуку спасцігаў хутка і кемліва. Праз нейкі год ён касіў ужо нароўні з дарослымі мужчынамі.

Акрамя акружэнцаў-прымакоў, трапляліся і групкі вайскоўцаў, якія імкнуліся хутчэй прабіцца на ўсход. Яны адчувалі голад і прасілі ў нас ежы. Многа ім даць мы не маглі, аднак часамі цішком ад маці прыносілі кошык бульбы, якую яны тут жа пачыналі варыць, трохі хлеба, колькі яек, а то і невялічкі кавалак сала. Больш браць было немагчыма, бо скароміну маці берагла асабліва ашчадна і нам самім давала далёка не заўсёды.

Вайскоўцы любому харчу былі радыя і нашу стараннасць імкнуліся неяк заахвоціць. Мне ад іх перапаў ножык-складанчык, мара кожнага вясковага хлапчука, і шырокі камсастаўскі рэмень, спражку якога ўпрыгожвала вялікая чырвоная зорка. Гэты рэмень, якім я, на зайздрасць аднагодкам, падпяразваў саматканыя штаны, потым заўважылі паліцэйскія і, вядома, адабралі яго.

У самыя першыя дні вайны на захад з пагрозлівым гулам ляцела шмат нашых самалётаў. Не памятаю, каб яны вярталіся назад. Затое даволі хутка сталі паяўляцца нямецкія самалёты. Яны часта ішлі зусім нізка над зямлёю і стралялі нават па асобных людзях. Забілі аднаго чырвонаармейца, якога вяскоўцы пахавалі недалёка ад школы.

Я таксама аднойчы ратаваўся ў жыце ад нямецкага лётчыка, які, здавалася, кружыў нада мною, хацеў расстраляць з кулямёта.

Увогуле, страху перад немцамі было багата. Людзям раілі капаць акопысхованкі. Мы ў канцы сваіх сотак (каб было далей ад хаты) выкапалі лад­ную яміну, якую зверху накрылі нятоўстым бярвеннем і прысыпалі для надзейнасці і маскіроўкі зямлёю. Ніхто нас не бамбіў, але часам хавацца ў тым акопе-бліндажы і ад немцаў, і ад паліцаяў мы спрабавалі.

Не спатрэбіўся і супрацьтанкавы роў па-над ракой Воўчас, выкапаны калгаснікамі нашага і суседняга калгасаў па загадзе начальства.

Гітлераўцы прыйшлі ў нашу вёску надвячоркам пахмурнага жнівеньскага дня. Даволі вялікая калона ў нязвыклай форме мышыстага колеру здзіўляла і тым, што былі ў ёй веласіпедысты. Вяскоўцаў заваёўнікі не зачапілі, але двух парсюкоў, што трапіліся на вуліцы, застрэлілі і павезлі з сабою. Потым яшчэ колькі дзён з вайсковай часткі, што атабарылася на месцы аднаго з бы­лых хутароў, прыходзілі ў Сычык асобныя немцы, некаторыя ў адных трусах, але ўзброеныя аўтаматамі і з каскамі. 3 іх гаворкі мы з цяжкасцю схоплівалі толькі асобныя словы. Але вокліч «матка, яйка, млека, шпэк» быў зразумелы і непісьменным сялянкам.

Як стваралася новая цывільная ўлада, я ва ўсіх падрабязнасцях не ве­даю. Але памятаю, што першым старастам у нас прызначылі Ягора Грыбкова, былога дэпутата сельсавета ад нашай вёскі. Сам ён да гэтай пасады не рваўся, наадварот, усяляк адбіваўся ад яе. Але яму загадалі: «Быў дэпутатам, пабудзеш і старастам!» Усё ж Грыбкоў праз непрацяглы час дастаў даведкі аб хваробе і клопатны, вельмі небяспечны ў тых няпэўных абставінах абавязак з сябе скінуў.

Тады «давер аказалі» Сцёсаву, сыну былога стражніка, рэпрэсіраванага пры бальшавіках. Звалі малодшага Сцёсава, здаецца, Мікалаем. Іхняя сям’я таксама пераехала ў Сычык з Быкоўкі. Сам Мікалай пасля арышту бацькі з’ехаў у Данбас на шахты, а цяпер, з прыходам немцаў, вярнуўся на радзіму. Але станавіцца старастам ён катэгарычна адмовіўся. Немцы расхлябанасці і вольнасцяў не цярпелі. Яны завезлі Мікалая ў Чэрыкаў і там пасадзілі ў кутузку. Ратаваць сына кінулася маці. Казалі, што ёй неяк удалося адкупіцца (хабарнікі былі і пры немцах). Словам, хлопца ўрэшце адпусцілі, а Сычык яшчэ колькі часу заставаўся без старасты. Потым на гэтай пасадзе пабыло яшчэ два чалавекі — былы настаўнік і селянін. Але абодва яны трапілі ў на­чальства насуперак свайму жаданню, знарок крыўды людзям стараліся не рабіць, увогуле выконвалі загады і немцаў (удзень), а ноччу — і партызан, калі тыя ў нас паявіліся.

Былога настаўніка бальшавікі пасля перамогі ўсё ж пасадзілі, а селяніна трохі патузалі, аднак у вёсцы пакінулі.

З прыходам немцаў наш калгас, вядома, распаўся. Збажыну, якая яшчэ стаяла ў полі (частка была зжата, абмалочана і вывезена), бульбяныя палеткі і сенакос, а затым і ўсю ворную зямлю сяляне дзялілі між сабою ў адпаведнасці з наяўнымі едакамі. Падзялілі і коней (іх на ўсход пагнаць не паспелі). Нам дасталася кабыла Сможка, жывёліна цягавітая, але вельмі ж наравістая. Яна часта брыкалася, часам магла і ўкусіць падшыванца. Так што запрэгчы тую Сможку амаль заўсёды было нялёгка. Але бераглі мы яе ўсімі сіламі, бо цяпер галоўнай нашай карміцелькай станавілася яна.

А яшчэ былым быкоўцам, і нам у тым ліку, вярнулі ўцалелыя гумны, некалі забраныя ў калгас.

Працаваць даводзілася вельмі многа не толькі маці і Мішу, але і мне. Падключаліся да пасільных гаспадарчых спраў і самыя малодшыя — Лена і Аляксей.

Матэрыяльна мы жылі ў акупацыю лепш, чым пры калгасах, ва ўсякім разе, не галадалі (пасля арышту бацькі даводзілася жыць і ўпрогаладзь) і не збіралі вясною на полі гнілую бульбу. 3 яе здабываўся крухмал і пякліся чорныя, як зямля, праснакі, ад якіх цягнула на ташноцікі. Мы такія праснакі елі перад вайною і ў першыя пасляваенныя гады. Пры немцах абыходзіліся без гэтых прысмакаў.

Але я не памятаю, каб нехта радаваўся прыходу чужынцаў. А вяртання «нашых» чакалі. Праўда, хадзілі чуткі, што калгасаў пасля перамогі ўжо не будзе. I саджаць за нішто не будуць, суцяшалі сябе сяляне. Словам, гітлераўцаў баяліся, глядзелі на іх з вялікім недаверам. А калі яны сталі вывозіць моладзь у Германію, дык па вёсках пракочваўся плач, як на хаўтурах. Увогуле, няўпэўненасць — сёння жывыя, а заўтра невядома як будзе — панавала над усім.

Асцерагаліся і партызанаў. Іх лічылі сваімі, кармілі, калі яны заходзілі ў хату і выказвалі намер падмацавацца, але соль, напрыклад, хавалі ад лясных салдат гэтак жа, як і ад паліцаяў. Яна тады разглядалася як адна з найбольшых каштоўнасцей.

Зрэшты, партызаны трапляліся розныя. Былі і такія, што маглі забраць апошні кажух. Але галоўная небяспека заключалася ў тым, што за дзеянні партызан гітлераўцы помсцілі насельніцтву. 3 вуснаў у вусны перадавалася пагалоска, што за забітага ў вёсцы немца паляць сялянскія хаты разам з жыхарамі. Дык як было не баяцца?

У 1943 годзе, калі партызанскія ўдары па камунікацыях сталі сур’ёзна ўскладняць становішча акупантаў, яны пачалі ганяць людзей з навакольных вёсак на ахову чыгункі. 3 нашай сям’і спачатку хадзіў Міша (раз ці два), потым я, а потым Аляксей, якому тады было толькі дзесяць гадоў. Маці паслядоўна вызваляла старэйшых для работы па гаспадарцы. А магчыма, жыло ў яе спадзяванне, што ў выпадку бяды малых могуць пашкадаваць і не расстраляць.

Вядома, сапраўдную ахову неслі самі гітлераўцы. У іх для гэтага былі пабудаваны ў прыдарожнай паласе агнявыя кропкі тыпу дзотаў і дотаў. Нас жа бралі толькі на начное дзяжурства — падымаць трывогу, калі заўважым партызанаў. Папярэджвалі: калі адбудзецца дыверсія дзе-небудзь на нашым участку, расстраляюць усю начную змену. Такім чынам, мы фактычна былі заложнікамі.

Першыя дзве-тры ночы перапалоханыя вяскоўцы (адны жанчыны і падлеткі) яшчэ сядзелі на чыгуначным насыпе, бо гітлераўцы з вялізнымі аўчаркамі час ад часу рабілі абходы. А потым мы толькі «адзначаліся» ў нейкага начальства і адразу хаваліся ў лесе за высечанай прыдарожнай паласой. Жанчыны ўсю ноч маліліся, каб сёння дыверсіі не адбылося. Падлеткі пад гэтыя гарачыя малітвы хутка засыналі. На наша шчасце, нікога не расстралялі, бо выбухаў ад партызанскіх мін паблізу не было. А адзін немец з ахоўнікаў (гэта былі не эсэсаўцы, а пажылыя вайскоўцы з тылавых часцей) нашаму Аляксею нават даў цукерку і сказаў, каб кіндэр спаў дома. Пасля гэтага маці нікога з нас не пасылала на тое дзяжурства. Перасталі хадзіць і іншыя, бо ў нас з цягам часу ўсталявалася партызанская зона і нямецкія загады можна было ўжо не выконваць.

Але страху на тых начных дзяжурствах мы набраліся надоўга. Я таксама баяўся не менш за іншых. I ўсё ж Міша, калі ўжо быў партызанам, аднойчы прымусіў мяне весці на чыгунку невялікую дыверсійную групу (ён сам і яшчэ двое хлопцаў). Да чыгункі яны па маёй наводцы падышлі, але былі заўважаны аховай, якая падняла моцную страляніну. Так што дыверсія тады не ўдалася. А больш на такія справы мяне не бралі.

У партызаны Міша пайшоў летам 1943 года. 3 гэтай нагоды мы такса­ма надрыжэліся, бо было вядома, што гітлераўцы распраўляюцца з партызанскімі сем’ямі. Дык вось і мы ўдзень і ўночы прыслухоўваліся да грукату кожнага матора. Здавалася, што гэта карнікі едуць нас арыштоўваць. Яны, казаў Міша, які калі-нікалі прыходзіў з атрада дадому за нейкай патрэбай, сапраўды рыхтавалі блакаду нашай мясцовасці, але партызаны адбілі іх наступ.

У нас партызанілі грышынцы. I ваявалі яны здорава, па ўсіх правілах вайсковай навукі. Асабліва паспяхова грамілі паліцэйскія гарнізоны. У на­шай вёсцы толькі былы ляснік стаў паліцаем. 3 ім звялі рахункі мясцовыя хлопцы. Гарнізон жа, у які былі сцягнуты паліцаі з усёй воласці, размяшчаўся ў добрых, з моцнымі цаглянымі падмуркамі будынках Губіншчанскай школы, пакрытых пафарбаванай у чырвоны колер бляхай. Грышынцы на досвітку скрытна акружылі гэты гарнізон і з блізкай адлегласці парасстрэльвалі большасць напаўсонных паліцаяў у адной бялізне. Тых жа, хто паспеў схапіць зброю і спрабаваў адстрэльвацца з-за цагляных падмуркаў і атынкаваных сцен, папалілі разам з будынкамі.

Там загінуў і мой стрыечны брат Іван Логінаў. У пачатку вайны ён трапіў у акружэнне, мабыць, пабыў і ў палоне. У паліцыю пайшоў пад прымусам і там, як быццам, асабліва не шчыраваў. Але ў запале барацьбы з такімі дробязямі ніхто не лічыўся і лічыцца не мог. Я ведаў яго мала, бачыў, можа, два ці тры разы, аднойчы — і ў паліцэйскай форме. Прычынай тут была істотная розніца ва ўзросце, а яшчэ тое, што Логінавы жылі далекавата ад нас — у вёсцы з назвай Гарадок, размешчанай кіламетраў за дзесяць ад Губіншчыны. Але Іванаву маці Куліну памятаю вельмі выразна. Асабліва запомніліся яе вялікія, падобныя на мужчынскія, рукі, амаль заўсёды чырвоныя ад пастаяннага працоўнага напружання.

Куліна (яна ўжо даўно нябожчыца) была адзінай бацькавай сястрой і вызначалася асаблівай дабрынёй і спагадлівасцю. Калі пасадзілі нашага баць­ку, цётка Куліна стала даволі часта наведвацца да нас, заўсёды прыносіла кожнаму з малых нейкі гасцінец — цукерку, пернік (тады ў вёсцы гэта было рэдкасцю), колькі яблыкаў і сапраўдных ігруш-дуляў.

Лёс цётчынай сям’і склаўся трагічна. Мне ён уяўляецца паказальным для нашай шматпакутнай Беларусі. Акрамя Івана, у цёткі было яшчэ два хлоп­цы. Адзін з іх, Валодзя, стаў прафесійным вайскоўцам з афіцэрскім званнем. На працягу ўсёй вайны ён служыў на Далёкім Усходзе і застаўся жывы. Другі, Косця, быў значна маладзейшы, апошні ў цёткі. Рос ён хуліганістым хлопцам. I яго некалькі разоў выключалі са школы. Прызваны ў армію пасля вызвалення нашых мясцін, Косця пакляўся, што дойдзе да Берліна. I амаль дайшоў — загінуў ужо на подступах да гітлераўскай сталіцы.

Трагічна загінула і цётчына дачка, якую звалі, здаецца, Анютай. 3 вяртаннем бальшавікоў яе як сястру паліцэйскага мабілізавалі на працу ў шах­тах Данбаса. Але да месца прызначэння дзяўчына не даехала — перапоўнены людзьмі з Беларусі цягнік трапіў у аварыю. У гады акупацыі небяспека страціць жыццё часта падсцерагала бадай што ўсіх нас. Можна было натрапіць на кулю паліцэйскага ці немца, падарвацца на міне, загінуць або пакалечыцца ад тых гранат і снарадаў, якія мы, па маладой дурноце, кідалі ў агонь і, трошкі адбегшыся, чакалі, як здорава яны будуць бабахаць.

Наогул, рознай зброі, прынамсі ў пачатку вайны, валялася процьма. I неасцярожнае абыходжанне з ёю нярэдка даводзіла да бяды. Я сам аднойчы ледзь не забіў брата Аляксея.

Пайшлі мы з ім паліць печ у еўні — для сушкі снапоў. Занятак сам па сабе нескладаны. I нам ён быў прывычны. Але еўня робіцца без коміна. Таму пакуль дровы добра не разгарацца, дым займае ўсю яе прастору, забівае дыханне. Потым ён спакваля падымаецца ўсё вышэй. I каля печы ўжо можна раскашавацца.

А трэба сказаць, што ў нашым гумне (яно падыходзіла ледзь не да самага лесу) акружэнцы выкапалі акоп, замаскіравалі яго ад цікаўных вачэй і схавалі ў ім вінтоўку з патронамі. Мы гэты акопчык агледзелі, вінтоўку перахавалі ў іншае месца і цяпер сталі любавацца ёю. Дым яшчэ высока не падняўся, бачнасць была слабаватая, а я ўжо адкрываў-закрываў затвор. I не адчуў, што патрон з магазіна трапіў у ствол. Праз нейкі час я націснуў на курок, спадзеючыся пачуць халасты шчаўчок і аддаць вінтоўку брату, каб з сапраўднай зброяй пазабаўляўся і ён. На шчасце, у Аляксея, які сядзеў недзе амаль побач, я не цэліўся, а накіраваў ствол вінтоўкі ў кут еўні. Але замест чаканага бяскрыўднага шчаўчка грымнуў стрэл, заглушаны крыкам брата. Куля трапіла яму ў кісць правай рукі, адарвала палову мезенца і выхапіла кавалак мяккай тканкі на правай жа назе, ніжэй калена, за якое трымаўся хлопец.

Ашаломлены нечаканасцю і болем Аляксей памчаўся дамоў. Ён ужо быў скінуў для прасушкі свой абутак. I цяпер у гарачцы пабег басанож, хоць зямля ўжо была прыцярушана снегам. Параненая нага і асабліва палец гаіліся трудна, бо ніякіх лекаў тады не было. Дык хлопец цэлую зіму пракачаўся на печы. А мне і цяпер становіцца вусцішна, калі ўспомню той страшны стрэл, бо ён жа мог стаць і смяртэльным, калі б я ўздумаў папалохаць брата і стаў бы цэліцца не ў кут, а ў яго...

Пэўная рызыка, пра якую па наіўнасці не здагадваліся, была, відаць, і ў тым, што мы ў гады акупацыі, замест газет, якіх тады не было, абклейвалі сцены хаты савецкімі лістоўкамі. А ў іх жа прапаноўвалася немцам здавацца ў палон. Каб нарваўся які эсэсавец, мог бы і пастраляць — за прыхільнасць да бальшавіцкай прапаганды. Хоць мы ні пра якую прапаганду не думалі.

Першыя з тых лістовак паявіліся яшчэ ўлетку 1941 года. Масавай іх распаўсюджанасці я не памятаю. Але адзін ладны пачак Міша аднекуль прыцягнуў. I мы яго выкарысталі для аздобы хаты. Тады цікава было разглядаць розныя малюнкі, якія мелі на мэце пераканаць фанабэрыстых гітлераўцаў, што крочылі пераможным маршам па нашай краіне, як добра ім будзе ў савецкім палоне. А пазней, ужо ў сталым узросце, я не раз думаў, наколькі ж слаба тагачасныя ідэалагічныя службы ведалі праціўніка, калі ў пачатку вайны звярталася да яго з тымі заклікамі.

Зімой 1943 года, недзе ў канцы лютага ці пачатку сакавіка, у нас паявіліся лістоўкі аб перамозе пад Сталінградам. Асабліва шмат было лістовак з напісанай па-нямецку назвай «Што здарылася пад Сталінградам?». Тут адразу кідаўся ў вочы круг з лічбай «330 тысяч», перакрэслены вялікім чырвоным крыжам у выглядзе літары «х». На другім баку змяшчаліся партрэты Паўлюса і ўзятых у палон генералаў яго штаба. Трапляліся, але намнога радзей, і лістоўкі з картай Сталінградскай бітвы, дзе быў перакрэслены надпіс «22 дывізіі».

Такім чынам, гэтыя лістоўкі гаварылі пра паварот у вайне мовай фактаў, ды яшчэ кідка пададзеных, і таму былі вельмі дзейснымі. Яны прымусілі многіх задумацца, паверыць, што не за гарамі і наша вызваленне.

На сталінградскія лістоўкі мы ўпершыню натрапілі марозным ранкам па дарозе ў школу. Заняткі ў той дзень фактычна сарваліся, бо большасць вучняў, пераважна хлопцы, але і некаторыя дзяўчаты, на ўрокі не пайшлі, а кінуліся на пошукі новых трафеяў. Асцярожныя настаўнікі імкнуліся неяк суняць наш імпэт, найбольш заўзятых шукальнікаў з кіпамі лістовак вадзілі і ў паліцэйскую дзяжурку, размешчаную ў адным са школьных будынкаў. Там лістоўкі, якія мы не паспелі прыхаваць, у нас адабралі (вобыску не рабілі). А яшчэ прыгразілі, што будуць лупцаваць шомпаламі, калі мы не перастанем збіраць крамольныя паперы. Усур’ёз тыя пагрозы не ўспрымаліся. Але заняткі ў школе ў хуткім часе ўвогуле спыніліся. Яны цяпер зусім страцілі сэнс. Ды і раней вялікай цікавасці не выклікалі.

Да вайны я скончыў пяць класаў. Пры немцах той памятнай зімой хадзіў у шосты. Але сапраўднай вучобы не было. Старэйшыя хлопцы на задніх лаўках рэзаліся ў карты. У класе звычайна стаяў гармідар, бо амаль усе настаўнікі не мелі ніякага аўтарытэту. Адзін з іх — аднекуль выкапаны завуч, які выкладаў, здаецца, беларускую мову і літаратуру — меў зняважліва-непрыстойную мянушку Мацьзайба. Другі — выкладчык арыфметыкі — прымушаў бясконца рашаць задачы, якія мы ўжо рашалі ў пятым класе. Ён наогул быў дзіваком, сцвярджаў, што толькі Бог мае права на пяцёрку, ён жа сам, як настаўнік і, мусіць, намеснік Бога на зямлі, варты чацвёркі, а ўжо вучань, які б спрытны ён ні быў, можа заслужыць толькі троечку...

Праўда, сярод іншых вылучалася выкладчыца нямецкай мовы. Гэты прадмет мы пачыналі вучыць у пятым класе. Але даваенная настаўніца сама ведала нямецкую мову зусім слаба, нават некаторыя артыклі чытала, як я пазней зразумеў, няправільна. Новая ж выкладчыца сваім прадметам валодала дасканала. У палітыку яна асабліва не ўдавалася, ва ўсякім разе, Гітлера на ўроках не славіла. Не памятаю, каб гэта рабілі і іншыя настаўнікі, хаця антысавецкія плакаты ў школе віселі. Адзін з іх называўся «Апошнія сутаргі Сталіна» і суправаджаўся карыкатурай на «правадыра ўсіх народаў», а таксама малюнкамі вайсковага ўзбраення і лічбамі вялікіх страт Чырвонай Арміі ў 1941—1942 гадах.

Тая ж выкладчыца па нашай просьбе збольшага пераклала тэкст сталінградскай лістоўкі, ніяк яе не каменціруючы. Адважыўшыся на такі крок, ды яшчэ на ўроку, жанчына, трэба думаць, ішла на немалую рызыку. Яна хораша чытала казкі братоў Грым у арыгінале і адразу іх перакладала. Заданні на пераклад тэкстаў з нямецкай яна таксама давала па гэтых казках, змешчаных у даваенным падручніку.

У літаратуры я не раз сустракаў сведчанні, што многія ў гады вайны пераносілі сваю варожасць да гітлераўцаў і на нямецкую мову. Мы ў акупантах таксама бачылі ворагаў і баяліся іх. Але нямецкая мова агіды ў нас не выклікала. Больш таго, пры добрай настаўніцы вучыць яе было цікава. За сябе я гэта магу сказаць зусім пэўна.

Але, паўтаруся, такая цікавасць была выключэннем. У цэлым жа вучоба пры немцах нам мала што дала. Бо ў дадатак да ўсяго і выкладаліся далёка не ўсе дысцыпліны, прадугледжаныя ранейшай школьнай праграмай. У нас не было нават алгебры, геаметрыі і, здаецца, гісторыі. Хутчэй за ўсё, не знайшлі настаўнікаў на гэтыя прадметы. Таму пасля вызвалення зноў прыйшлося ісці ў шосты клас.

А перад самым вызваленнем у Сычыку яшчэ раз паявіліся немцыфрантавікі. Да вялікага бою яны не рыхтаваліся, самі казалі, што хутка будуць адступаць далей, але перад гэтым павінны спаліць вёску. I нашы людзі змірыліся з гэтым як з непазбежным злом. Баяліся толькі, каб іх не пагналі яшчэ і ў бежанцы. Да бежанства справа не дайшла, але трое сутак хавацца ў лесе з хатнім скарбам і жывёлай нам давялося.

Вёска гарэла ноччу. Але я з сябрам дзяцінства Юзікам Катоўскім, ця­пер ужо нябожчыкам, выбягаў на ўскрай лесу глядзець, як палаюць нашы хаты. 3 нейкай дзікунскай апантанасцю мы любаваліся велічным у сваёй знішчальнай сіле, гіпнатычна-прыгожым відовішчам, зусім не думаючы, якую бяду нясе нам гэтае буйства прагнай вогненнай стыхіі, выпушчанай на волю людской ашалеласцю.

Яшчэ раней згарэла і наша гумно, пад самы вільчык набітае збажыной і сенам. Бо, акрамя нас, там складваў свой ураджай з поля і лугу за цэлы год і Юзікаў бацька.

Такім чынам, страта гумна таксама была вялікай бядой, і адбылася яна на маіх вачах. У той дзень я, як звычайна, выпаліў печ у еўні з жытнімі снапамі для заўтрашняй малацьбы і ўжо сабраўся ісці дамоў. Але замыкаючы гуменныя вароты, убачыў конніка на шэрым кані з вялікімі белымі крапінамі. Гэта быў немец, які трымаў у руках запалены факел. Ён ужо абмінуў іншыя быкоўскія гумны і яўна накіраваўся да нашага, якое, паўтаруся, было крайнім ад лесу. Яго адно і падпаліў той факельшчык. Астатнія гумны ўцалелі. А я радаваўся, што паспеў незаўважна для падпальшчыка прашмыгнуць у лясны гушчар. А яшчэ з дзіцячай наіўнасцю не раз суцяшаў сябе думкай, што затое не трэба будзе цэлую зіму ўставаць на досвітку і ісці малаціць.

Высокі слуп дыму, што пайшоў ад нашага гумна адразу пасля таго, як яго падпаліў той конны немец, быў бачны і ў Сычыку. Маці заўважыла яго і ста­ла ўжо трывожыцца за мой лёс, бо хадзілі чуткі, што падпальшчыкі могуць кідаць у агонь і людзей. А тут я паяўляюся ўласнай персонай, жывы і здаровы. Дык і маці напачатку асабліва не бедавала, задаволіўшыся тым, што не здарылася горшага.

Было нейкае суцяшэнне і ад таго, што тады частку свайго ўраджаю мы ўжо абмалацілі і закапалі намалочанае збожжа ў зямлю. Яно праляжала там нядоўга і добра захавалася. Праўда, трохі пахла зямлёй, але было годным і для пасеву, і для ежы. Гады на два гэтае збожжа стала для нас неацэннай падтрымкай.

30 кастрычніка прыйшлі нашы. Мы вярнуліся на папялішча роднай хаты і сталі думаць, як жыць далей. На поўную сілу ўцягнуўся ў працу па гаспадарцы Міша. Ён тады быў з намі, бо за некалькі дзён да вызвалення Грышын зрабіў перафарміроўку сваіх сіл. Частка партызан накіравалася на Крычаў — насустрач Чырвонай Арміі, іншыя пайшлі трохі далей у нямецкі тыл. Лёс гэтых іншых аказаўся самым трагічным. Калі па рацэ Проні надоўга стабілізаваўся фронт, карнікі ва ўзаемадзеянні з франтавымі часткамі заціснулі іх у прырэчных балотах і амаль усіх пазнішчалі. Сам Грышын і яго бліжэйшыя паплечнікі ратаваліся на спецыяльна прысланых за імі самалётах.

Хлопцаў жа з нашай мясцовасці Грышын паадпускаў дамоў з разлікам, што неўзабаве яны спатрэбяцца для папаўнення чырвонаармейскіх шэрагаў. Пра ўсё гэта было добра вядома і самім хлопцам. Дык вось цяпер наш Міша ў чаканні мабілізацыі і шчыраваў з клопатам пра тое, каб мы маглі перазімаваць. Часу ў яго было ўжо ў абрэз. Але ён яшчэ паспеў зрабіць адну неадкладную справу — накасіць ледзь не на ўсю зімоўку сена і на кабылу Сможку, якую, праўда, хутка забралі ў адноўлены калгас, і на карову, і на авечак. «Ледзь» тут нялішняе слова, бо трохі дакошваць давялося яшчэ і мне разам з маці. Мы змагаліся галоўным чынам з балотнай асакою, якую нарыхтоўвалі да самага снегу. Але спрыт да касьбы ў мяне быў зусім не той, што ў Мішы. Маці ж толькі зграбала накошанае.

Адвезці брата на зборны пункт у в. Сетнае выпала на маю долю. Я гэта і зрабіў, не падазраючы, што ўбачыць Мішу больш не давядзецца ніколі. Як і іншыя ягоныя равеснікі, што падраслі за час акупацыі, сямнаццацігадовы Міша быў кінуты ў мясарубку на Проні пад Чавусамі. Там жа склалі свае галовы і тыя нашы мужчыны, якія, прайшоўшы праз акружэнне і палон, у 1941 годзе прыбіліся да родных мясцін. Усіх іх цяпер накіравалі ў штрафныя роты, з якіх пасля раненняў вярнуліся дамоў двое.

Мішу ў штрафнікі тады не залічылі. Але ў першы свой бой без ніякай вайсковай падрыхтоўкі ён пайшоў разам з імі. Спрацаваў элементарны падман. Навабранцам аб’явілі: «Хто хоча стаць танкістам, выходзь наперад!» Такая спакуса прывабіла далёка не ўсіх сычыкаўскіх хлопцаў. А наш Міша, яго дваюрадны брат Яшкаў Коля, па прозвішчы таксама Бугаёў, яко­га дражнілі Гіполікам, і яшчэ некаторыя легкаверныя юнакі выказалі жаданне асвойваць сталёвыя машыны. Але наганяць страх на ворагаў гэтымі машынамі ім не давялося. Хлопцаў назвалі добраахвотнікамі і паслалі браць нямецкія акопы ў пешым страі. Гіполік загінуў адразу, а Міша атрымаў цяжкое раненне ў нагу.

Лячылі яго спачатку ў Клімавічах. Туды колькі разоў хадзіла маці. Ад яе я і ведаю гэтую гісторыю, пацверджаную таксама хлопцамі, якія былі пад Чавусамі, але ў бой з ходу не трапілі, бо «танкістамі» быць не пажадалі. Яны і потым ацалелі. Адзін стаў на вайне сувязістам, у другога была грыжа, якую яму выразалі, а потым даўгавата залечвалі. Трэці ўвогуле быў маларослы, слабаваты здароўем. Дык яго неяк выбавілі бацькі, хоць спачатку і ён трапіў пад мабілізацыю.

З Клімавіч нашага Мішу завезлі ажно ў Тулу. Там ён яшчэ доўга лячыўся, больш за паўгода. I ўрэшце стаў-такі штрафніком, можна сказаць, на законнай падставе. За якія грахі — я не ведаю. З Тулы ён прысылаў шмат пісьмаў, часам з фотакарткамі, на адной з якіх красаваўся ў гімнасцёрцы з ордэнам. Але, хутчэй за ўсё, гімнасцёрка была з чужога пляча, бо пра сваё ўзнагароджанне ён нам нічога не пісаў. Ды і за што яго было ўзнагароджваць?

У апошнім лісце, які мы атрымалі ўлетку 1944 года, Міша паведаміў, што едзе на фронт абараняць радзіму. Гэтым паведамленнем ліст і заканчваўся. Напісаны ён быў, як і іншыя лісты, па-руску і, відаць, паспешліва, у вялікай узрушанасці, бо ў слове «родину» кідалася ў вочы грубая апіска — яно чыталася «роду».

А неўзабаве прыйшоў яшчэ адзін ліст, але ўжо не ад самога Мішы, а ад камандзіра ягонай штрафной роты ў складзе войскаў аднаго з украінскіх франтоў. Тут былі паперы, у якіх гаварылася, што прызнаецца не меўшым судзімасці Бугаёў Міхаіл Якаўлевіч, накіраваны ў штрафныя роты па прысудзе ваеннага трыбунала на падставе КК РСФСР Канкрэтна называліся і артыкулы, але я іх цяпер не памятаю, бо яны нам нічога не гаварылі пра сутнасць абвінавачвання, а самі дакументы не захаваліся. Мы іх, мусіць, здалі ў ваенкамат.

Пра Мішаву гібель у тым лісце з фронту не паведамлялася. Але і так было зразумела, што хлопец ужо загінуў. Усё ж маці на нейкі цуд яшчэ спадзявалася, хаця казала, што ёй прысніўся сон (выпаў здаровы зуб), які аз­начае няйначай як Мішаву смерць. Але хацелася ведаць усё дакладна. I таму мне было даручана звярнуцца да таго ж ротнага камандзіра з просьбай, каб ён паведаміў дадатковыя звесткі пра Мішу. Вядома, ніякага адказу на гэтую просьбу мы не дачакаліся. Ды і самі здагадваліся, што ў франтавога камандзіра штрафнікоў, калі ён яшчэ не загінуў і сам, хапае клопатаў і без нашага ліста.

З цягам часу за Мішу прызначылі пенсію. Было гэта яшчэ тады, калі пра калгасныя пенсіі ніхто і не заікаўся. Калі ж іх устанавілі, дык яны ўсё роўна былі меншыя, чым пенсія за загінуўшага сына, якую маці атрымлівала да самай смерці. Праўда, і гэтая пенсія была невялікая, у самым пачатку — сто рублёў, тагачасны кошт паўлітровай бутэлькі гарэлкі. Гэткіх грошай іншыя сяляне тады не атрымлівалі.

Увогуле, ад вайны і бальшавіцкіх рэпрэсій былыя быкоўцы пацярпелі вельмі моцна. Пералік чалавечых страт пачну з дальняга канца пасёлка. Крайнімі там былі Сцёсавы. У іх загінуў, як ужо ўпаміналася, сам гаспадар, рэпрэсіраваны за тое, што быў пры ранейшай уладзе стражнікам, і сын Мікалай, той, што не пажадаў пры немцах станавіцца старастам. Ён склаў сваю галаву ў мясарубцы пад Чавусамі разам з іншымі штрафнікамі.

Наступным было селішча Лагуновых. У іх быў рэпрэсіраваны галава сям’і Макар. I адзін з двух ягоных сыноў не вярнуўся з вайны.

За Макаравым ішло селішча Аўрамкі. Яго раскулачылі ў пачат­ку калектывізацыі і некуды вывезлі разам з усёй сям’ёю. На маёй памяці

Аўрамкі ў пасёлку ўжо не было, а толькі ўзвышаўся невялікі курганок на месцы былога двара ды зеўралі ладным прагалам Аўрамкавы соткі, якія засяваў калгас. Гэты прагал дзяліў Быкоўку на дзве няроўныя палавіны. Наша маці зрэдку згадвала Аўрамку, казала, што зусім дарэмна знішчылі чалавека і ягоную сям’ю.

Паміж Аўрамкавай і нашай сядзібамі размяшчаўся пляц Данілавых. Так іх называлі па дзеду, які яшчэ быў жывы. Але гаспадаром у іх лічыўся сын Мікалай. Гэта быў сельскі гумарыст, які любіў расказваць непрыстойныя анекдоты. Ён загінуў зноў жа пад Чавусамі. Мікалаева сястра Мар’я разам з рэпрэсіраваным мужам і дзецьмі апынулася ў Мурманску. У перадваенныя гады яны ўжо мелі магчымасць улетку прыязджаць на радзіму. У кожны свой прыезд яны абавязкова адзін раз частавалі цукеркамі быкоўскую малечу. Таму і мы заўсёды чакалі гэтага прыезду, як пэўнага свята. Апраналіся беларускія мурманчане ў чыстае гарадское адзенне і здаваліся нам забяспечанымі людзьмі. Але тую іхнюю забяспечанасць мы, відаць, перабольшвалі, успрымаючы яе на фоне сваёй галечы. А вось іхняя чалавечнасць і выхаванасць, далікатнасць у абыходжанні з малымі былі сапраўднымі і западалі не толькі ў памяць, але і ў душу.

Канчалася Быкоўка, у якой, паўтару, напачатку жыло шэсць сем’яў, Яшкавай сядзібай. Сам ён, адзін з усіх быкоўскіх гаспадароў, якія стваралі пасёлак, ацалеў. Але на вайне, як ужо ўпаміналася, загінуў ягоны сын Гіполік. Такім чынам, чалавечыя страты ў гады жорсткіх выпрабаванняў мелі ўсе сем’і быкоўцаў. Прычым на самай крывавай вайне іх загінула нават менш, чым ад бальшавіцкіх рэпрэсій (залічаю ў ахвяры ўсю Аўрамкаву сям’ю, якая пасля раскулачвання знікла бясследна. А гэта як мінімум тры чалавекі, бо бяздзетных сярод быкоўцаў не было). I зноў жа ў трагедыі быкоўцаў большменш адэкватна адлюстроўваецца трагедыя Беларусі ўвогуле і яе сялянства ў асаблівасці.

Вяртаючыся да першых дзён вызвалення ад гітлераўцаў, хачу падкрэсліць, што яны, тыя дні, прынеслі нам і радасныя весткі. Высветлілася, што жывымі засталіся нашы самыя старэйшыя хлопцы — Яфім і Іван.

Івана ў 1941 годзе на фронт не паслалі як быццам з-за бацькі, мусіць, баяліся, каб ён не перабег да гітлераўцаў. Дык ён трапіў у геадэзію. А яна працавала на абарону і таму давала права на бронь.

Яфім жа азваўся з дзеючай арміі. Ён меў медаль за Кенігсберг, які нашы войскі бралі штурмам і панеслі там велізарныя страты. Але медыкі і ў такіх абставінах гінулі радзей за іншых удзельнікаў вайны. Вось і брату пашанцавала. Ён уцалеў і нават быў прыслаў нам з Германіі ажно дзве пасылкі, якія ўмясцілі скураную куртку, два мужчынскіх касцюмы і пэўную колькасць трафейных медыкаментаў у самых разнастайных упакоўках. Абодва касцюмы былі вялікіх памераў і разлічаныя на такую паўнату, што на мне віселі як на калу (я спрабаваў іх прымерваць). Скуранка таксама была велікаватая, але некалькі разоў у дажджлівае надвор’е я апранаў яе на начлег. Аднак потым Яфім забраў у Мінск усё гэтае багацце, пакінуўшы маці толькі трохі таблетак ад галаўнога болю, якімі яна карысталася не адзін год. Ды крыўдаваць не выпадала, бо брату самому яшчэ трэба было завяршаць адукацыю ў медінстытуце. I на чыю-небудзь дапамогу ён разлічваць не мог.

Нам жа давялося думаць, як і дзе зімаваць. Выручыла Ганна Макараўна, удава дзядзькі Лазара, якую вяскоўцы звычайна называлі Лазарыхай. У яе ўцалелі ажно дзве хаты, старая і новая, якія стаялі пад адной страхой. Яны не згарэлі таму, што дзядзькава сядзіба была скрозь абсаджана вялікімі дрэвамі. Тыя дрэвы і не далі агню перакінуцца ад суседскіх хат з аднаго і другога боку.

З намі ў старой хаце Лазарыхі мясцілася і сям’я бежанцаў з горада Ржэва. Гітлераўцы прымусова вывезлі іх спачатку ў Асіповіцкі раён, а калі там разгарнуўся моцны партызанскі рух, перакінулі да нас (каб яны не дапамагалі партызанам). Адступаючы далей на захад, немцы гэтых бежанцаў ужо не чапалі, а самі яны дамоў не спяшаліся ажно да лета 1944 года.

Жылі мы ўсе дружна, без сварак і калатнечы. І нават перанаселенасць у нашым новым жытле асабліва не турбавала, хоць у ім яшчэ кватаравалі і чырвонаармейцы з аўтабата, які стаяў у Сычыку ледзь не да самага пачатку летняга наступлення, якое завяршылася поўным вызваленнем Беларусі. Гутарка ідзе пра аперацыю «Баграціён». Але мы тады не ведалі, што яна так называецца. А што наступленне рыхтуецца, ведалі ўжо з вясны 1944 года.

Аўтабатаўцаў у нашых падсуседзях было небагата — два-тры чалавекі, якія часта змяняліся. Былі сярод іх людзі розных нацыянальнасцяў, у тым ліку адзін кіргіз, які не вельмі добра гаварыў па-руску. Харчаваліся вайскоўцы на аўтабатаўскай кухні. Але хлебныя пайкі, а зрэдку і абед ім прыносілі ў хату. I мы мелі магчымасць бачыць, што кормяць іх слабавата.

Вельмі цікава было слухаць размовы вайскоўцаў. Вяліся яны прыглушана, з пэўнай аглядкай. Але вечарамі, ужо на падпітку, шафёры часам забываліся на нас і давалі волю сваім думкам і языкам. Адзін з іх, былы лётчык, успамінаў, як у пачатку вайны яму з-пад Беластока давялося ўцякаць пехатой, бо немцы яшчэ на зямлі разбамбілі самалёты, якія ў выніку нейкага бязглуздага загаду стаялі на аэрадроме без запраўкі.

На хату мы ўзбіліся толькі к наступнай зіме. Ды і то ў выніку моцнага шанцавання, пра якое варта сказаць.

З прыходам бальшавікоў мы сталі бясконнымі. Бо калгас аднавіўся, і, як ужо згадвалася, цягавітую Сможку, да якой мы прывязаліся ўсёй душою, у нас забралі. Дровы з блізкага лесу яшчэ зімою давялося вазіць на сабе — упрогшыся ў санкі.

Але вясною, ідучы са школы, я напаткаў ля вёскі Сетнае (там мы тады вучыліся) чырвонаармейца, які падарыў мне каня. Ягоная нечаканая шчодрасць вельмі здзівіла. Але ад такога нязвыклага падарунка я адмаўляцца не стаў. Дык вось на гэтым кані мы з Аляксеем (часам дапамагала і маці) за лета нацягалі бярвення на цэлую хату. Яно ўжо было трохі падсохлае, бо нарыхтоўвалі яго для сваіх патрэб аўтабатаўцы, але з пачаткам наступлення пакінулі. Не вельмі тоўстыя сосны мы валілі і самі.

Праз нейкі час высветлілася, што наш конь зусім не вайсковы, як мы думалі і ўсім казалі. Яго той вясёлы чырвонаармеец з размашыстай рускай душой прыхапіў у адным з суседніх калгасаў. Калі там даведаліся, што іхняя жывёліна не знікла бясследна ў армейскіх абозах, а спраўна працуе ў нейкіх падшыванцаў з Сычыка, каня нам давялося аддаць. Ды бярвення мы ўжо навазілі.

Новенькі зруб зрубілі цесляры-чырвонаармейцы з воінскай часткі, якая прыйшла на змену аўтабатаўцам. Рабілася ўсё адкрыта, з адпаведным дазволам, бо існаваў загад высокага армейскага камандавання дапамагаць у будаўніцтве жылля чырвонаармейскім сем’ям, якія сталі бяздомнымі па віне гітлераўцаў. I платы з нас не бралі. Маці толькі па ўласнай ініцыятыве гатавала вячэру ўвішным будаўнікам.

Але працавалі яны нядоўга. I таму паспелі ашчаслівіць толькі некалькі сем’яў з тых, у каго быў гатовы будаўнічы матэрыял. Ды і то ні ў кога не давялі справы да наваселля. Нам таксама ставілі на фундамент гатовы зруб, ад якога ішоў духмяны смаловы водар, ужо нанятыя людзі і добраахвотныя памочнікі з вяскоўцаў.

Перасяляліся мы яшчэ тады, калі ў хаце не было падлогі. Печ рабіў да­лёка не такі дасканалы майстар, як дзядзька Лазар. Грэла яна слабавата, а дыміла моцна. Да таго ж без падлогі нават у самыя малыя маразы з зямлі цягнула холадам. Таму звечара, а потым і ўранку даводзілася паліць чыгунную буржуйку, якую мне ўдружылі аўтабатаўцы, бо была яна без дзверцаў. Але награвалася хутка і вельмі нас выручала.

Аднак на свежага чалавека новае наша жытло, да якога мы сяк-так прыстасаваліся, рабіла цяжкае ўражанне. Калі яго пабачыў Іван, ён не змог стрымаць слёз. Тады іхняя геадэзічная партыя з Казахстана перабралася ўжо ў Беларусь. Іван асталяваўся пад Крычавам і меў магчымасць зрэдку наведвацца ў Сычык. Ён, чым мог, дапамагаў нам. Наладзіўшы добрыя кантакты з калгасным начальствам, якое любіла выпіць чарку за чужы кошт, ён прывёз з лесу некалькі тоўстых ялін, напілаваў з іх дошак і зрабіў у нашай хаце падлогу. Вось так і абжываліся.

У школу вясковыя дзеці з наступленнем халадоў хадзілі ў лыкавых ці вераўчаных лапцях. Паколькі ў нас бацькі не было, дык мы плялі іх самі.

Але гэтыя лапці хутка зношваліся. Больш надзейнымі былі лапці-чуні, пашытыя з распараных і адмыслова раскроеных аўтамабільных пакрышак. Мы з Аляксеем сцягнулі ў аўтабатаўцаў старую пакрышку і дзякуючы ёй таксама ўзбіліся на трывалы абутак. Я для сваіх лапцей увогуле ўзяў знешні пакрышачны слой з астаткамі гумавай нарэзкі. Лапці атрымаліся цяжкаватыя, але надзіва даўгавечныя і, можна сказаць, з асабістай пячаткай, выразны адбітак якой пакідала тая гумавая нарэзка на снезе ці на вільготнай зямлі. Па гэтым аўтографе было добра відаць, дзе прайшоў Гапчын Міцік (Міцікам услед за маці звалі мяне вяскоўцы). Сябры па школе часам смяяліся з маіх лапцей. Але я на іх кпіны стараўся не зважаць. Ды асабліва заўзятых насмешнікаў ушчувалі і некаторыя настаўнікі. Яны мне па-чалавечы спачувалі і паважалі за добрую вучобу.

Сёмы клас Губіншчанскай школы я закончыў вясною 1945 года з атэстатам выдатніка. Такі ж атэстат атрымаў і Фралоў Міша, мой траюрадны брат і добры сябра. Выдатнікі тады мелі права паступаць у вучылішчы і тэхнікумы без уступных экзаменаў. Мы з Мішам па аб’яве ў газеце выбралі Бабруйскі аўтатранспартны тэхнікум. Далекавата ад дому, але затое будзем аўтамеханікамі, суцяшалі сябе зялёныя юнакі.

Праўда, у той аб’яве нічога не гаварылася пра забеспячэнне навучэнцаў інтэрнатам. Гэта нас насцярожыла. Але жанчына, у якой мы бралі газе­ту, аўтарытэтна запэўніла, што цяпер месца ў інтэрнаце даюць ва ўсіх тэхнікумах, толькі не заўсёды пішуць пра гэта ў аб’явах.

Словам, дакументы мы падалі ў Бабруйск і недзе пад восень дачакаліся выкліку на вучобу. Гэта быў афіцыйны дакумент, на падставе якога можна было, калі дасць згоду (у выглядзе даведкі, што ты ёсць ты) старшыня калгаса, атрымаць у райцэнтры пашпарт і выязджаць з вёскі.

Старшыню неяк улагодзілі. Ён і па законе павінен быў нас адпускаць. Але хто ж не ведае, што ў Краіне Саветаў начальства на ўсіх узроўнях магло беспакарана парушаць любыя пісаныя законы? А нашаму старшыні пры жаданні і парушаць нічога б не спатрэбілася. Яму было дастаткова толькі крыху зацягнуць справу, каб мы на сваю вучобу спазніліся.

Ды нічога такога не здарылася. Усе неабходныя паперы мы атрымалі своечасова. Аднак у Бабруйску нас чакала горкае расчараванне — інтэрната ў аўтатранспартным тэхнікуме не было. А прыватная кватэра аказалася для нас недасягальнай з-за дарагавізны. Так што нічога іншага не заставалася, як пакінуць негасцінны Бабруйск.

А куды падацца? Дадому? Што заўгодна, толькі не гэта, бо дома чакаў калгас. А смак працы ў ім мы ўжо спазналі не толькі ў даваенныя гады. Як і іншыя падлеткі, я пасля сканчэння сямігодкі цэлае лета (заняткі ў тэхнікумах і вучылішчах той восенню пачыналіся толькі з 17 верасня) дзень у дзень хадзіў на калгасную працу, часта разам з дарослымі, і шчыраваў ад душы. Аднойчы нават паставіў своеасаблівы рэкорд: на заклад узараў на парцы коней 90 сотак зябліва замест шасцідзесяці па норме, якая выконвалася не ўсімі і не заўсёды. А пры разліку мы на свае працадні не атрымалі нічога. Калгасная брыгадзірка, якая як магла заахвочвала нас да працы, нагнала, парушыўшы строгія забароны, самагону і зрабіла развітальную вячэру. На той вячэры мне дасталося ажно тры шклянкі самаробнага пітва. Яно было не асабліва моцным, але мяне зваліла з ног. Я думаў, што ўвогуле кончуся. Але абышлося ташноцікамі, пасля якіх я сяк-так ачомаўся, але потым гады са два на гарэлку не мог і глядзець.

Такім чынам, дома нам нічога не свяціла. I нейкі год перачакаць мы не маглі, бо пашпарты нам выдалі часовыя, сапраўдныя толькі на шэсць месяцаў. З першага заходу на большы тэрмін іх не выдавалі нікому.

Заставаўся Магілёў, бо адтуль можна было прыязджаць дадому за падмацункам. Але ж да Магілёва трэба было яшчэ дабрацца. А гэта стала цэлай праблемай, бо на білеты грошай у нас не было. Таварняком неяк даехалі да Асіповіч. Але там высветлілася, што з Асіповіч на Магілёў і таварнякі ходзяць рэдка. Марна патраціўшы яшчэ дзень ці больш, мы ўрэшце паслухаліся па­рады дасведчаных людзей і адважыліся вяртацца праз Жлобін. Гэта намнога далей і з абавязковай перасадкай, але давялося рызыкнуць. I тут нам нарэшце пашанцавала. Гружаны таўшчэзнымі сасновымі круглякамі таварняк, у якім мы ўладкаваліся, забраўшыся на самы верх бярвення, сапраўды пайшоў на Бабруйск і потым на Жлобін.

Гэта таксама была ўдача, бо наконт маршруту таго ці іншага таварняка і хоць бы прыблізнага часу яго адыходу заўсёды была няпэўнасць: адны патэнцыяльныя пасажыры кажуць адно, другія — зусім іншае. А тут нехта якраз угадаў. I дзень выдаўся яшчэ цёплы, сонечны. I міліцыя на доўгіх прыпынках ні разу не прычапілася, не зняла з цягніка. А ў дадатак да ўсяго нашым вачам адкрылася відовішча, можна сказаць, гістарычнае — мы праязджалі праз мясціны, па якіх пракаціўся Бабруйскі «кацёл». Самой гэтай назвы мы тады не ведалі. Але пра зацятасць баёў і цану ўнушальнай перамогі войскаў Ракасоўскага наглядна сведчылі разбітыя танкі, гарматы, аўтамашыны, трактары і іншая тэхніка, якая дзе зусім кучна, а дзе трохі радзей грувасцілася на ўсім бачным прасцягу ад Бабруйска да Жлобіна.

У Магілёў мы трапілі толькі ў пачатку кастрычніка, згубіўшы на пераезд у Бабруйск і з Бабруйска не менш двух тыдняў. Прыём ужо ўсюды быў даўно закончаны. Ішлі заняткі. Але мы яшчэ тыцнуліся ў прэстыжнае па тым часе медвучылішча фармацэўтычнага профілю. Ды там не толькі былі запоўнены ўсе месцы, але і вісеў спіс кандыдатаў у навучэнцы.

Давялося падавацца ў педвучылішча, дзе быў недабор, бо настаўніцкая прафесія каціравалася вельмі нізка. Мы таксама менш за ўсё хацелі станавіцца настаўнікамі пачатковай школы. Але выбару не было...

Сустрэў нас завуч педвучылішча па прозвішчы Шаціла, надзіва рухавы таўстун, па адзенні і манерах якога было відаць, што ён нядаўна дэмабілізаваўся з войска. Гэты быў рашучы і хуткі на расправу, але ўвогуле добры чалавек. Пазней мы пачулі пра яго такую гісторыю. Як быццам на Шацілу ўжо ў Магілёве напала двое рабаўнікоў (тады таксама рабавалі, гвалцілі і забівалі шмат). Ён злаўчыўся, схапіў нахабнікаў за каршэнь і так стукнуў іх ілбамі адзін аб аднаго, што яны пападалі на зямлю, страціўшы прытомнасць.

Гісторыя, хутчэй за ўсё, выдуманая, бо вельмі ж нагадвае вядомы з фальклору прытчавы сюжэт. Але да вобліку Шацілы яна стасавалася добра.

У нас жа ён найперш запытаўся, чаму мы так позна прыйшлі, потым паглядзеў атэстаты, узяў іншыя дакументы, распарадзіўся наконт інтэрната і сказаў, што ўжо заўтра трэба прыходзіць на заняткі.

Размяшчалася педвучылішча ў цагляным трохпавярховым будынку на Быхаўскай вуліцы, недалёка ад базару. Быў у тым будынку прыстасаваны пад жыллё даволі цёплы падвал з паркетнай падлогай, у якім нас і пасялілі. Казалі, што ў акупацыю ў гэтым велізарным, як стадола, падвале гестапаўцы дапытвалі вязняў. Ніякіх слядоў катаванняў мы нідзе не знайшлі, і начныя кашмары нас не мучылі. Мне, напрыклад, сніліся не цені загубленых падпольшчыкаў, а Сычык, родная хата і маці. Настальгіі па калгаснай працы не памятаю.

Зрэшты, жылі мы ў тым падвале нядоўга — яго абсталявалі пад магазін, які абслугоўваў толькі вучылішча, а нас перасялілі наверх.

Наверсе было больш прывычна. Праз закратаваныя падвальныя вокны пад самай столлю мільгацелі толькі ногі пешаходаў, як адрэзаныя ад тулава. А тут усё глядзелася нармальна. Але затое даймаў холад. Паратунку ад яго шукалі самі. Сярод навучэнцаў (мы сябе называлі не навучэнцамі, а студэнтамі) у нашым пакоі знайшоўся ўмелец, які склаў цагляную печку з чыгуннай плітой. На гэтай пліце і ў самой печцы можна было гатаваць ежу, што мы звычайна і рабілі па чарзе.

I пліту, і цэглу для печкі, а таксама металічныя часткі ложкаў для тых, каму іх з-за спазнення не дасталося ад загадчыка гаспадаркі, падбіралі на месцы разбураных у вайну дамоў.

Трохі дроў выдаваў заўгас. Але для нармальнага ацяплення іх не хапа­ла. Недастачу мы кампенсавалі самі. Будучыя сейбіты «разумнага, добрага, вечнага» спачатку цягалі сырыя плашкі з дрывянога тэхнікумаўскага склада, а потым пайшлі на раздабыткі далей.

На адной з магілёўскіх сядзіб агледзелі штабель акуратна складзеных бярвенцаў — цэлую хату ці клець, прывезеную аднекуль з вёскі. Бярвенне было не вельмі тоўстае, а галоўнае — даўно высушанае сонцам і вятрамі. I мы яго без асаблівай натугі насілі ледзь не цэлую зіму.

Гаспадар з цягам часу заўважыў, што яго будучая хата, кажучы песеннымі словамі, растае, знікае. На месцы злачынства ён нас не захапіў, але дакладна вызначыў, што сляды вядуць у педвучылішча. Наспяваў вялікі скандал з перспектывай не толькі выключэння з вучылішча завадатараў, але і судовай справы ў дачыненні да іх.

Ад вялікіх непрыемнасцей выратаваў дырэктар Чарнякоў. Добрую прачуханку ён нам даў, сур’ёзна папярэдзіў на будучае, але па-чалавечы пашкадаваў. Не жадаючы ламаць лёс маладым дурням, ён угаварыў гаспадара папаленых бярвенцаў не падымаць вялікага шуму. Спрацавала і тая акалічнасць, што гаспадаром аказаўся поп. А ў дзяржаве абавязковага атэізму шкоду, прычыненую папу, відаць, можна было, стаўшы на шлях грубай палітычнай дэмагогіі, падаць і як пэўную праяву барацьбы з рэлігіяй.

Зрэшты, усе аргументы, якія выкарыстаў Чарнякоў для нашай абароны, мне дакладна невядомыя. Але тое, што мы пакрыўдзілі менавіта папа, нам дапамагло. Пра гэта гаварылася з усёй пэўнасцю.

Хоць да суда не дайшло, аднак пакараныя мы ўсё ж былі. Не ўладамі, а Богам ці выпадкам. Аднойчы мы так напалілі сваю печку дрывамі, нарыхтаванымі з паповай хаты, што ўзнік пажар — загарэўся абутак, які мы сушылі на пліце. Пакуль збольшага ачомаліся ад сну, сцямілі, што і дзе гарыць, дык сёе-тое і згарэла. У маіх валёнках сатлелі падэшвы. Халявы, на шчасце, яшчэ засталіся цэлыя. Але ж у адных халявах не паходзіш...

Прыйшлося тэрмінова ехаць дамоў, шукаць старыя, ужо не прыдатныя для носкі, валёнкі і выкройваць з іх падэшвы для сваіх гарэлікаў. Пасля майго няўмелага рамонту хадзіць у іх было не вельмі зручна — мулялі грубыя швы і моцна пахла паленай воўнай. Але з гэтым прыходзілася мірыцца, бо новага абутку маці мне справіць не магла.

Яна і так выбівалася з апошніх сіл. Жылі ж з аднаго прысядзібнага ўчастка памерам у паўгектара. Калгасныя заробкі былі чыста сімвалічныя. А дома заставалася яшчэ двое меншых — Лена і Аляксей. I я кожны выхадны прыязджаў за падмацаваннем.

Ездзіць даводзілася ў асноўным таварнякамі, а часам на тэндары пара­воза. Калі ж здараўся пасажырскі цягнік — дык без білетаў, на падножцы вагона, а то і на ягоным даху.

У цёплую пару на вагонным даху можна было ўладкавацца нават з пэўным камфортам. Трэба было толькі асцерагацца, каб пры пераездзе праз чыгуначныя масты не знесла галаву верхнімі перакрыццямі. Затое агляд адкрываўся выдатны. За ўсё астатняе жыццё я столькі не нагледзеўся на беларускія пейзажы, як у час верхатурных студэнцкіх паездак.

Часам удавалася, ашукаўшы пільных праваднікоў, прашмыгнуць у люд­ской мітусні і ў пасажырскі вагон, а там зашыцца ў які куток, забрацца на багажную полку ці нават пад лаўку, куды не заўсёды заглядвалі рэдкія адразу пасля вайны кантралёры. Пазней, калі на чыгунцы пачалі ўсталёўвацца больш жорсткія парадкі, кантралёраў паявілася шмат. I з безбілетнікамі яны не цацкаліся. Маглі са злосці выкінуць безабароннага «зайца» з вагона па ходзе цягніка, зусім не думаючы пра далейшы лёс чалавека. Смяртэльных выпадкаў са знаёмымі хлопцамі не памятаю. А пакалечаныя былі. Аднаму добраму юнаку з суседняга пасёлка Асінаўка ў выніку такой расправы адрэзала нагу. Сам ён цудам застаўся жывы.

Мне шанцавала больш. Але без казусаў не абыходзілася і ў маіх безбілетных вандроўках. Адна з іх запомнілася назаўсёды. Тады я пакутаваў ад моцных боляў жывата. Даведаўшыся, што дадому з Мінска прыехаў брат Яфім, я наважыўся падлячыцца ў яго. Кінуў сярод тыдня заняткі і падаўся на вакзал, але ў чалавечай мітусні ўбіўся ў цягнік, які ішоў не на Крычаў, а на Оршу. Трапіў у воінскі вагон. У такіх вагонах звычайна правяралі менш. I я, сцішыўшыся як мыш пад венікам, патроху кімарыў, радуючыся, што хутка буду на сваёй станцыі. А тут чую размовы пра Оршу... Вось табе і ўдача!

Вяртацца назад у Магілёў? Гэта здалося крыўдным і недарэчным. А яшчэ была апаска, ці застану брата дома, калі залішне праваждаюся ў дарозе. I я наважыўся нейкім таварняком ехаць з Оршы на Крычаў, спадзеючыся адтуль дабрацца да свайго Асаўца пасажырскім, які вечарам ішоў на Магілёў. Аднак і ў Крычаве мне не пашанцавала — пакуль я туды дабіраўся, магілёўскі цягнік ужо даўно прайшоў. А наступны будзе толькі праз суткі. Столькі чакаць было рызыкоўна. I я па шпалах, занесеных свежым снегам, топаў цэлую ноч да сваёй станцыі, а ўжо адтуль дабіраўся ў Сычык.

Адлегласць не такая і вялікая. Нейкіх дваццаць кіламетраў з хвосцікам. Але ж я быў хворы і зусім знясілены. Ды яшчэ і страху набраўся як ніколі. Па дарозе надыбаў на нейкі гурт п’яных хлопцаў, якія каля самай чыгункі палілі вогнішча. Я здуру падышоў пагрэцца. Хлопцы спачатку паводзілі сябе досыць мірна, а потым сталі чапляцца. Давялося ўцякаць. Яны далё­ка не гналіся, але страляць па мне ці, прынамсі, у мой бок спрабавалі. Ды неяк абышлося. Не зрабілі шкоды і ваўкі, вочы якіх амаль праз усю дарогу свяціліся ў блізкіх хмызняках. Казалі, што гэтыя звяры за вайну навучыліся нападаць на людзей. Гэтая акалічнасць таксама паддавала страху.

Дадому, наглытаўшыся ад смагі і болю мокрага снегу, я прыклыпаў позняй раніцай. I тут высветлілася, што мае пакуты дарэмныя — брат паехаў яшчэ ўчора.

Праляжаўшы на цёплай печы некалькі дзён, я ўсё ж мусіў вяртацца ў Магілёў. А там давялося класціся ў бальніцу, дзе мне ў часе дэзынфекцыі адзення спалілі шапку-вушанку, пашытую з вырабленай аўчыны... Вось так адно няшчасце накладвалася на другое.

Шмат праблем узнікала з атаварваннем прадуктовых картак, па якіх тады жыла краіна. Хлеб (яго нам адпускалі па 500 грамаў) трэба было выкупляць кожны дзень, бо назаўтра талон на прапушчанае чысло ўжо не дзейнічаў. Ствараліся вялікія бязладныя чэргі, у якіх перамагалі мацнейшыя. Я да мацнейшых не належаў і таму часам заставаўся без сваёй законнай пайкі.

У канцы 1947 года карткі адмянілі. Чэргі сталі яшчэ большымі, а хлеб значна даражэйшым (па картках прадукты былі вельмі таннымі). Затое ў выпадку ўдачы і пры наяўнасці грошай, якіх заўсёды не хапала, можна было купіць цэлую буханку і наесціся ўволю.

Словам, неяк жылі. Мне, акрамя маці, пасля сканчэння свайго інстытута зрэдку дапамагаў брат Яфім, а найбольш Іван. Ён час ад часу прысылаў трохі грошай, а калі па службе здаралася быць у Магілёве, дык прывозіў прадук­ты — то мех ці торбу бульбы, то які кілаграм круп, то крыху макаронаў, якія тады здаваліся надзіва смачнымі.

А аднойчы, мусіць, ужо на другім курсе, кожнаму з навучэнцаў, якія жылі ў інтэрнаце, выпала па харчовай пасылцы ад ЮНРРА. Там былі какава (маленькі пакет), жавальная гумка, ладная бляшанка павідла з мандарынаў і некалькі плітак шакаладу. Такая раскоша раней і не снілася...

Праўда, потым, калі халодная вайна стала набіраць абароты, нам растлумачвалі, што гэтыя пасылкі не што іншае, як прапагандысцкія буржуйскія штучкі, якія маюць на мэце ўводзіць у зман савецкіх людзей... Нам жа было шкода, што тыя штучкі больш не паўтарыліся.

Здаралася ў вучылішчы на Быхаўскай нямала і іншых прыемных ці про­ста вясёлых гісторый. Часам смешнымі здаваліся і некаторыя настаўнікі. Асабліва вылучаўся ў гэтых адносінах выкладчык матэматыкі Патупчык. Дзверы ў халодную аўдыторыю ён адчыняў нагою, нагою ж іх і зачыняў, а рукі, каб яны не мерзлі, трымаў у кішэнях. Класны журнал ён вытрасаў з падпахі і разгортваў яго далёка не адразу. На ўроках Патупчык любіў расказваць роз­ныя гісторыі, часта цытаваў «Новую зямлю», асабліва радкі пра тое, як, даядаючы верашчаку, Міхал з Антосем дзялілі апошнюю скварку, а дзеці «аладкі кроілі ў квадраты (хоць геаметрыі не зналі) і на відэльцы іх чаплялі». Усё гэта было цікава само па сабе, але не мела дачынення не толькі да тэмы ўрока, але, калі не лічыць упамінання пра квадраты, і да матэматыкі ўвогуле.

Вучэбны матэрыял Патупчык падаваў з такой занудлівай абыякавасцю, што ўрэшце выклікаў у большасці з нас стойкую непрыхільнасць да свайго прадмета. Я ў школе любіў дакладныя навукі, у тым ліку алгебру і геаметрыю, а з-за Патупчыкавага выхавання і ягонай непатрабавальнасці да нашых ведаў страціў гэтую любоў.

Кажу гэта не столькі ва ўкор старому чалавеку, якога, трэба думаць, даўно няма на свеце (Патупчык ужо тады меў пенсійны ўзрост), колькі для таго, каб падкрэсліць, наколькі важныя настаўніцкая апантанасць, уменне педагога заахвоціць сваіх выхаванцаў, выклікаць у іх захапленне тым прадметам, які ён выкладае. Сёння такая апантанасць, падзвіжніцтва асабліва неабходныя выкладчыку роднай мовы і літаратуры і ўсіх іншых вучэбных дысцыплін, якія стымулююць абуджэнне нацыянальнай самасвядомасці, бо ўрэшце ад гэтага залежыць будучыня нашай дзяржавы і самога беларускага народа.

У Магілёўскім педвучылішчы беларуская мова і літаратура выкладаліся нецікава, яўна горш за рускую. Наш класны кіраўнік Марыя Самуйлаўна Собаль, у адрозненне ад ліберальна-абыякавага беларусаведа, ад якога ў маёй памяці засталіся толькі шыкоўныя вусы ды яшчэ тое, як ён бясконца мусоліў куляшоўскі «Сцяг брыгады», вынішчаючы жывое дыханне выдатнага твора, ніколі не даравала нявывучаных урокаў па рускай мове і літаратуры. I гэта давала свой плён, а ў канчатковым выніку прымушала паважаць і выкладчыцу, і яе прадмет.

Зрэшты, навучэнцамі мы былі не самымі ўдзячнымі. Прыгадваецца, што не толькі на першым курсе многія з нас увогуле марылі пакінуць педвучылішча і ўладкавацца дзе-небудзь у іншым месцы. Была пагалоска пра нейкія шафёрскія курсы. Яны нам здаваліся больш перспектыўнымі, чым наша будучая спецыяльнасць. Але трапіць туды нікому з нас чамусьці не ўдалося.

Затое мне пашанцавала, не пакідаючы асноўнай вучобы, паступіць у аэраклуб. Ён меў на мэце падрыхтаваць юнакоў для паступлення ў лётнае вайсковае вучылішча. Я прафесійным вайскоўцам станавіцца не збіраўся, а палятаць хацелася.

Аднак лятаў я з прыгодамі. Пры самым першым палёце, у задачу якога ўваходзіла праверка таго, як чалавек пераносіць вышыню, у мяне выйшаў канфуз з прывязнымі рамянямі. Яны сцягваліся ў вузел адмысловым зам­ком. Я той замок зашчоўкнуў, але рамяні пад зажым не трапілі. Сказаць пра гэта інструктару, які сядзеў на месцы пілота ў пярэдняй кабіне, не было як: перагаворны механізм працаваў толькі ў адным напрамку — ад інструктара да курсанта, які займаў другую кабіну. Заставалася чакаць канца палёту і спадзявацца, што ён не стане для мяне апошнім. Як назло, у галаву лез анекдот пра лётную практыку Хаймовіча і Абрамовіча. Калі іхні самалёт прызямліўся, Хаймовічу паднеслі кветкі. Але ён сказаў: лепш бы падалі не кветкі, а свежыя кальсоны. Заўвагу адносна ягонай негераічнасці ў палёце Хаймовіч парыраваў так: з Абрамовічам атрымалася яшчэ горш, яго ўвогуле выкінула на першым павароце.

Мне свежыя кальсоны не спатрэбіліся, бо сапраўднага страху я не адчуў. А думка пра тое, як утрымацца ў кабіне, была. Таму пры моцным крэне нашага «кукурузніка» (афіцыйна ён называўся «По-2») я нахіляўся да супрацьлеглага борта. Вышыню, як высветлілася, я пераносіў добра, а тэорыю ведаў слаба. А каб вывучыў яе лепш, дык і ўвогуле мог бы дужа не турбавацца і не зважаць на сумніцельныя анекдоты: верагоднасць выкінуцца з «кукурузніка» пры спакойным палёце нязначная, бо сустрэчны паветраны паток прыціскае чалавека да кабіны, а не выштурхоўвае з яе. Прывязваюцца ж для перастрахоўкі — на выпадак непрадбачаных абставін.

Пасля пасадкі я добрасумленна і, можа, нават з пэўным гонарам, што насуперак інструкцыі застаўся жывы, далажыў аб сваёй прамашцы інструктару. Ён абмежаваўся ёмістым мацюком, пасля якога з прывязкай у мяне ўсё наладзілася.

Але непрыемныя гісторыі здараліся і пазней. Перад самым выхадам на працяглыя самастойныя палёты наш аэраклуб прыехаў правяраць высокі воінскі начальнік, здаецца, генерал. З усіх курсантау я быў самы нізкарослы. Генерал якраз з мяне і пачаў праверку, мабыць, рашыўшы, што калі ўжо такі заморак навучыўся лятаць, дык за астатніх можна не хвалявацца. Але пахвалявацца яму давялося моцна.

Узляцеў я нармальна, а потым павёў той у асноўным фанерны «По-2» не па загадзя вызначаным квадраце — каробачцы, а з вялікімі зігзагамі ажно за Днепр, прызямліўся з яўным спазненнем, разы ў два ці больш перабраўшы палётны час.

Генерал выбраўся са сваёй кабіны не скажу што белы як палатно, але абураны і накінуўся на інструктара з лаянкай: маўляў, што гэта ў вас за кур­санты? Гэты ж мяне ледзь не ўгробіў...

Зразумела, што мае палёты пасля гэтага скончыліся. Але я не бедаваў, а толькі радаваўся: не будуць націскаць, каб паступаў у лётнае вучылішча.

К таму часу я ўжо прыйшоў да думкі, што і настаўніцкая прафесія мае сваю прывабнасць. У гэтым я пераканаўся ў час самастойнай педпрактыкі. Яна доўжылася цэлы месяц, на працягу якога я вёў усе ўрокі ў вызначаным мне класе гарадской школы, займаўся і пазакласнай работай. А метадыст і школьны настаўнік ставілі адну агульную ацэнку за ўсю практыку. I яны ніяк не скоўвалі маю ініцыятыву, а, наадварот, заахвочвалі яе.

Увогуле, падрыхтоўка ў тагачасным педвучылішчы яшчэ з трохгадовым тэрмінам навучання (пазней ён быў павялічаны да чатырох гадоў) мела шмат прабелаў і хібаў. Мы зусім не вывучалі замежнай мовы, трыганаметрыі, аблегчаным быў і курс фізікі. Але педпрактыкі было шмат. I ёй аддавалася вялікая ўвага, куды большая, чым, скажам, у педінстытуце, у які я там жа, у Магілёве, паступіў адразу пасля педвучылішча.

Свядома выбраў філфак. Спачатку, вядома, завочнае аддзяленне. Праблем з паступленнем, ад якіх так пакутавалі пазнейшыя абітурыенты, не было. Усім, хто пажадаў працягваць адукацыю, у якасці ўступных экзаменаў залічылі выпускныя ў педвучылішчы. Так што мы з адной вучэбнай лаўкі пераселі на другую.

Займацца ў педінстытуце было намнога цікавей. Радавала і тое, што цяпер істотна звужалася спецыялізацыя, бо менавіта патрабаванне ўніверсалізму ад настаўніка пачатковых класаў мяне больш за ўсё не задавальняла.

Празаймаўшыся месяц на ўстановачнай сесіі завочнікаў, я паехаў на працу ў Іванаўскі раён. Тады ён уваходзіў у склад Пінскай вобласці, а накіраванне ў мяне было ў Брэсцкую. Але брат Яфім, які працаваў у Іванаве і як доктар-венеролаг меў добрыя адносіны з мясцовым начальствам, запрасіў у свой раён, паабяцаўшы, што тут мяне ўладкуюць і без накіравання, хаця па правілах гэта рабіць забаранялася. На правілы, вядома, махнулі рукой. I я апынуўся ў Крытышынскай сямігодцы, за дзесяць кіламетраў ад райцэнтра.

Атрымаў трэці клас і аклад у 520 рублёў, «чыстымі» — рублёў чатырыста. Але і на гэтыя грошы ў Заходняй Беларусі тады можна было пражыць, бо за кватэру з харчаваннем я плаціў трыста рублёў. Значыць, сотня яшчэ заставалася на адзенне, абутак і іншыя патрэбы. Нягуста, канечне, але ўвогуле цярпіма. Бо былі яшчэ і невялікія падработкі: я вёў з моладдзю, якая даўно выйшла са школьнага ўзросту, вячэрнія заняткі па ліквідацыі непісьменнасці і нечакана для сябе атрымаў за гэтую працу агулам ажно 500 дадатковых рублёў.

Потым замяняў выкладчыка старажытнай гісторыі (яго ў сярэдзіне навучальнага года прызвалі ў армію, а новага гісторыка прыслалі не адразу — настаўнікаў тады не хапала). Пазней звольнілася выкладчыца батанікі і заалогіі. Дык я і яе прадметы пэўны час выкладаў. Словам, па маладой самаўпэўненасці браўся за ўсё, што давалі. Рыхтаваўся ў асноўным па школьных падручніках. Але так рабілі і іншыя выкладчыкі, а некаторыя і падручнікі не вельмі старанна штудзіравалі. Так што нараканняў на мяне не было. З праграмай жа свайго трэцяга класа я спраўляўся зусім лёгка, калі не лічыць урокаў па спевах і маляванню, якія мне даваліся найцяжэй.

Увогуле, Крытышынская школа лічылася не горшай у раёне. Наш ды­рэктар з казачным прозвішчам (яго звалі Іван Данілавіч Рымша) быў патрабавальным, але па дробязях асабліва не прыдзіраўся, хоць папалохаць часам любіў: мог пасля ўчарашняга агульнага застолля прыйсці на ўрок і патрабаваць яго пісаны план. Ды планы пісаліся па пэўным стандарце, засвоеным у педвучылішчы, і багата часу не адбіралі.

Рымша ж быў і сакратаром партарганізацыі ў школе і, мусіць, у вёсцы. А таму ў сябе на кватэры ён трымаў пад матрасам дзесяцізарадную вінтоўку — на выпадак начнога візіту няпрошаных гасцей. Гутарка ідзе пра ўдзельнікаў антысавецкага падполля, якіх называлі бульбашамі і бандэраўцамі. Яны дзейнічалі да пачатку 1950-х гадоў, забівалі партыйных актывістаў і адказных савецкіх работнікаў, рабавалі касіраў. Звычайных настаўнікаў не чапалі, а маладых настаўніц часам гвалцілі. Запалоханыя дзяўчаты пра сваю бяду лічылі за лепшае нікому не гаварыць. Але захаваць крыўдную таямніцу ў вёсцы не заўсёды ўдавалася.

Словам, абставіны былі няпростыя. Але па агульным узроўні жыцця Заходняя Беларусь тады яшчэ пераўзыходзіла нашы ўсходнія раёны з іхняй калгаснай абдзіралаўкай. У нас на Магілёўшчыне, напрыклад, многія юнакі лічылі за шчасце трапіць у школы ФЗН, дзе кармілі і апраналі за казённы кошт. А ў Крытышыне расказвалі, што ў іх у гэтыя школы набіралі хлопцаў з прымяненнем сілы: незгаворлівых будучых рабочых міліцыя хапала і везла ў горад, самых непакорлівых і ў звязаным выглядзе.

Чарговы паварот у маім лёсе наступіў у 1949 годзе. На сваё здзіўленне, я паздаваў усе экзамены за першы курс філфака на выдатна. Гэта было заўважана дэканам М. Д. Рыбачкіным, які чытаў у нас курс рускай мовы. Ён і прапанаваў перавесціся на стацыянар. Я, вядома, з радасцю ўхапіўся за гэтую прапанову, бо мне ўжо і самому страшэнна хацелася далучыцца да гаманкой стацыянарскай вольніцы, да тых чароўных дзяўчат, што запаўнялі інстытуцкія калідоры ў час перазменак. Здавалася, гатовы быў ісці хоць вуліцы падмятаць, але ў якасці сапраўднага студэнта.

Заставалася нямнога — даздаць некалькі прадметаў, каб выраўняцца са стацыянарнікамі другога курса (завочнікі тады вучыліся ў педінстытуце пяць гадоў, а дзённае аддзяленне асвойвала праграму за чатыры гады).

А яшчэ абавязкова трэба было атрымаць стыпендыю. З ёю і выйшла за­кавыка. Стыпендыяльны фонд быў размеркаваны яшчэ недзе ў чэрвені. I для мяне свабодных грошай ужо не засталося. З горкім расчараваннем прыйшлося вяртацца на сваё Палессе. Але Рыбачкін усё ж неяк выбіў дадатковую стыпецдыю і нават месца ў інтэрнаце, на якое я ўвогуле не разлічваў. Новыя сябры, якім я пакінуў адрас, хуценька паведамілі пра гэтыя навіны. І я, не без цяжкасці здаўшы ўсе справы, як на крылах памчаўся ў Магілёў.

Ах, як пела тады душа! Ды нядоўга. Бо даволі хутка высветлілася, што мяне можа напаткаць катастрофа з нямецкай мовай. Экзамен па ёй трэба было здаваць якраз на другім курсе і ўжо ў першым семестры. А я ведаў яе вельмі слаба. Загадчыца кафедры замежных моў З. М. Даўгяла, якая сама выкладала нямецкую, высветліла гэта на першых жа занятках. Тады яна ўвесь курс падзяліла на дзве групы: слабую і моцную. Слабакоў назвала пайменна і адправіла ў другую аўдыторыю — да іншай выкладчыцы. Мяне ж у спісах, відаць, яшчэ не было. Значыць, і прозвішча маё не называлася.

Такім чынам, я і застаўся з моцнымі. А калі стаў адказваць на нейкае пытанне, Даўгяла ад нечаканасці проста ахнула і запыталася, каму геноссе Бугаёў здаваў залік за першы курс. Я назваў выкладчыка. Гэта быў Катушаў.

Загадчыца ўсё зразумела і дазволіла мне перайсці да слабакоў. Я падумаў, што з імі многаму не навучышся, і папрасіў дазволу застацца тут. Даўгяла добра ведала, што яе баяцца і не любяць за патрабавальнасць. Таму маю просьбу яна, здаецца, не без прыемнасці задаволіла.

Катушаў жа прымаў у нас залікі так арыгінальна, як ніхто іншы. На апошніх занятках ён задаў нейкае пытанне і стаў падымаць завочнікаў. Спачатку аднаго. Той не ведаў. Ён яго не пасадзіў, а выклікаў другога. Вынік той самы. Пакінуў стаяць і гэтага. Так перабраў чалавек пяць ці шэсць. Апошнім аказаўся я. I таксама нічога не адказаў. Тады Катушаў загадаў нам падаць заліковыя кніжкі і ўсім, на наша вялікае здзіўленне, паставіў залік, але ўжо ў адваротным парадку: спачатку мне, потым таму, хто стаяў перада мною, апошнім стаў першы.

Больш я з Катушавым ніколі не сустракаўся і не ведаю, ці доўга ён яшчэ працаваў. Але хадзіла пагалоска, што яму можна здаць датэрмінова і экза­мен за другі курс (далей экзаменаў па замежнай мове тады ў педінстытуце не прадугледжвалася). Але трэба ўзяць для заахвочвання некалькі бутэлек кефіру. Што такое кефір, я ў той час яшчэ не ведаў, думаў, што гэта нешта спіртное, і ўвогуле па-блатному нічога не здаваў. Таму і гэтая пагалоска мяне ў практычным плане мала цікавіла. Ды яна магла быць і проста студэнцкай выдумкай.

А ў Даўгялы напачатку было вельмі цяжка. Сама яна ставілася да мяне прыхільна, прынамсі, не так прыдзіралася, як да больш падрыхтаваных дзяўчат, якіх ганяла неміласэрна. Але ж мне трэба было з ходу, за адзін семестр, навярстаць чатырохгадовы прабел. Бо я не толькі «на дурніцу» атрымаў залік на завочным, але і ў педвучылішчы, як ужо казаў, замежную мову не вывучаў. А цяпер трэба было не проста здаць экзамен нароўні з усімі, але атрымаць не менш чацвёркі, бо ўжо пры адной тройцы стыпендыі тады не давалі.

Вось і сядзеў я цэлы семестр амаль над адной нямецкай мовай. Часам браў адчай, здавалася, што не адолею. Але патроху сёе-тое стала ўспамінацца з засвоенага ад выкладчыцы пры немцах. А галоўнае, што Даўгяла працавала з намі вельмі інтэнсіўна. I к канцу семестра я ўжо адказваў нармальна, а пераклад рабіў часам нават больш дакладны, чым дзяўчаты з групы.

Словам, сваю чацвёрку я ўсё ж зарабіў. Яна ў мяне была адзінай за ўсю вучобу ў педінстытуце.

Стараўся я не так сабе, а каб атрымаць імянную стыпендыю, якая тады, як і ўсё што-небудзь вартае, называлася сталінскай. Калі ўжо на выпуск­ным курсе вырашалася пытанне, ці даць мне гэтую стыпендыю, Даўгяла афіцыйна, як загадчыца кафедры, прагаласавала «за» і яшчэ дадала, што і сама ў свой час хацела паставіць пяцёрку, ды перадумала, успомніўшы, з якім узроўнем падрыхтоўкі студэнт прыйшоў да яе на першыя заняткі.

Атрыманых у Даўгялы ведаў мне хапіла і для таго, каб здаць на пяцёрку экзамен у аспірантуру. Але там нямецкай мовай я ўжо амаль не займаўся, бо ў якасці замежнай здаваў польскую, без якой нельга сур’ёзна вывучаць нашу літаратуру мінулых стагоддзяў. А каб яшчэ трохі папацеў у спецыяліста такога класа, як Даўгяла, дык мог бы і практычна, а не толькі намінальна асвоіць мову Канта, Гётэ і Шылера.

Ды ў нас да рэальнага ведання замежных моў тады, як мне здаецца, і не імкнуліся, бо афіцыйна нават ад аспірантаў патрабавалася толькі чытанне і пераклад са слоўнікам.

А гэта не больш як яшчэ адна з тых фікцый, што панавалі ў вельмі многіх сферах нашага жыцця.

Сярод выкладчыкаў педінстытута высокім прафесіяналізмам вызначаліся многія. Але кумірамі ў нас былі Я. К. Усікаў, які загадваў кафедрай беларускай літаратуры, і П. Я. Юргілевіч, загадчык кафедры беларускай мовы. Дзякуючы перш за ўсё ім я і стаў адчуваць сябе беларусам не толькі па пашпарце, але і па пераконаннях. Да знаёмства ж з гэтымі людзьмі ў мяне, як і ў многіх іншых, пад уплывам агульнай атмасферы жыў недавер да ўсяго беларускага. Ён асабліва ўзмацніўся ў педвучылішчы. Таму ў педінстытут я паступаў на рускае аддзяленне, завочна вучыўся там, а на беларускае пайшоў вымушана, бо тут было месца. Спачатку шкадаваў, што трапіў да беларусаў, а потым радаваўся гэтаму. Ужо ў педвучылішчы, а затым настаўнікам у Крытышыне спрабаваў пісаць вершы, але таксама па­руску. Некаторыя з іх былі сатырычнымі і ў пэўнай меры хуліганістымі. Яны абыгрывалі камічныя здарэнні ў нашым інтэрнацкім і вучэбным жыцці і таму карысталіся поспехам, галоўным чынам скандальным. Вядома, друкаваць іх я не збіраўся, разумеў, што гэта немагчыма, але чытаў усім, хто жадаў слухаць. Жывой рускай мовы я, зразумела, не ведаў. І ўжо гэта, калі гаварыць пра паэзію ўсур’ёз, асуджала мае спробы на няўдачу.

Запісную кніжку, запоўненую вершаванымі практыкаваннямі на сур’ёзныя тэмы, я неяк паказаў С. Гаўрусёву, які таксама вучыўся ў Магілёўскім педвучылішчы. Дык ён толькі літаральна ў двух несатырычных вершах убачыў жывое пачуццё. Усе ж астатнія опусы ацаніў скептычна.

Але канчаткова вылечыў мяне ад паэтычнага свербу Якуб Усікаў. Яму я даў прачытаць прызначаную для насценнай газеты вершаваную пугу, па сутнасці, зарыфмаваную перадавіцу, у якой з пафасам сцвярджалася, як усё дрэнна ў Заходняй Беларусі і як добра ў Беларусі Савецкай. Словам, гэта быў выкладзены рытмічнай мовай набор тагачасных прапагандысцкіх штампаў, праз якія не прабівалася нічога з таго, што я ведаў пра рэальнае жыццё і на Піншчыне, і на Магілёўшчыне. I прабіцца не магло, бо я пісаў «правільна», так, як трэба было па тагачасных мерках. Усікаў пра відавочную разбеж­ку з жыццёвай рэальнасцю разважаць не стаў, больш таго, пацвердзіў, што напісана ўсё правільна і гладка, але паэзіі тут няма. I я супакоіўся. Тым больш што ў інстытуце хапала спраў і без версіфікатарскага словаблудства — я не толькі старанна грыз граніт навукі, але і меў шмат грамадскіх нагрузак.

Але асабліва цікава было ўдзельнічаць у дыялекталагічных экспедыцыях, да якіх нас рыхтаваў П. Юргілевіч. Запісваць беларускія дыялекты мне даводзілася ў цэлым шэрагу раёнаў, бо я займаўся гэтай справай і ў аспіранцкія часы, атрымліваючы накіраванне ўжо непасрэдна ў Інстытуце мовазнаўства АН Беларусі.

Праца па зборы дыялектаў адкрывала вочы на многія праявы жыцця, якое было вельмі далёкім ад таго, што пісалася ў газетах і пра што бясконца трубілася па радыё. А яшчэ яна шмат давала для сапраўднага пазнання роднай мовы, яе багацця і прыгажосці.

Паэтычнае хараство беларускага літаратурнага слова да нас вельмі ўмела даносіў Усікаў, які на лекцыях і практычных занятках артыстычна чытаў не толькі вершы, але і цэлыя паэмы. Ён жа не раз дапамагаў і ў крытычных сітуацыях.

Так, за тры гады вучобы на стацыянары мяне двойчы збіраліся выключаць. Першы раз мы ўліплі ў непрыемную гісторыю з-за пацукоў. Яны ноччу гойсалі па інтэрнацкім пакоі. А мы сталі ганяць іх, падняўшы несусветны вэрхал. Не вытрымаўшы яго, да нас прыбег збялелы выкладчык, які таксама жыў у інтэрнаце, якраз пад намі. Найбольш напусціўся ён на мяне, бо я быў старастам пакоя. Спачатку ўвогуле спрабаваў выгнаць на холад у трусах і майцы, а потым апамятаўся, дазволіў вярнуцца ў пакой, але напісаў дырэктару (тады яшчэ рэктараў не было) дакладную, дзе патрабаваў выключэння злосных хуліганаў, мяне ў першую чаргу. На наша шчасце, пацукі даймалі і дырэктара. Таму ён злоснага хуліганства ў нашых дзеяннях не ўбачыў, а прыняў іх за самаабарону. Натуральна, што і да крутых мер ён не звярнуўся, а толькі абавязаў купіць стул замест таго, які мы як быццам паламалі, баронячыся ад пацукоў. На самой справе той стул нам дастаўся паламаным. Але з дырэкгарам спрачацца не выпадала. I мы для адчапнога нейкую табурэтку на базары купілі.

Другі раз я быў западозраны ў хуліганстве на адным са святочных вечароў. А хуліганства заключалася ў тым, што мой сусед залішне моцна крычаў «біс» з нагоды спеваў свайго дружбака на сцэне ў канцэрце мастацкай самадзейнасці. Наскочыў разгневаны парторг і выставіў гарачага прыхільніка самадзейнага мастацтва, а заадно і мяне. Партыйны бог быў імпульсіўны, круты і ў тонкасці звычайна не ўдаваўся.

На гэты раз зноў выручыла шчаслівае супадзенне. Пакуль думалі над інцыдэнтам, з міністэрства прыйшоў загад аб прызначэнні мне сталінскай стыпендыі. Даваць задні ход было ўжо няёмка. I дырэктар абвясціў суровую вымову майму дружбаку, а наконт мяне распарадзіўся: «указаць, што не змог паўплываць». Гэта было самае малое ўшчуванне, з якога мы на радасцях і, вядома, не пры начальстве доўга смяяліся.

Праўда, калі я паступаў у аспірантуру (мне выдалі накіраванне ў Мінскі педінстытут), дык выйшла прыкрая замінка з характарыстыкай і рэкамендацыяй. Іх у адпаведнасці з накіраваннем павінен быў выдаць вучоны савет нашага інстытута. Я ўжо здаў у Мінску ўсе экзамены, а гэтых папер усё не было. Блізкі да адчаю, аднойчы стаў машынальна перабіраць пошту, якую пакідалі каля інстытуцкага гардэроба. I тут мяне зусім неспадзявана сустрэла яшчэ адна вялікая ўдача — пісьмо ад Усікава. Ён паведамляў, што сам, як загадчык кафедры, напісаў характарыстыку, падмацаваную подпісам П. Юргілевіча, і выслаў яе ў АН Беларусі.

Туды праз Усікава ж сватаў мяне Міхась Лынькоў. Таму Якуб Кірылавіч і меркаваў, што я буду паступаць менавіта ў акадэмічную аспірантуру. Але ж накіраванне ў мяне было ў педінстытуцкую... Усікаў ад некага даведаўся, дзе я шукаю шчасця, і прыслаў тое выратавальнае пісьмо. Яно ў мяне захавалася. I сёе-тое з яго варта працытаваць. Назваўшы мой выбар «праяўленнем глупства», добры, але тады разгневаны настаўнік размашыстым почыркам пісаў: «Я здзіўляюся, як Вы не можаце зразумець, што Акадэмія навук гэта не педінстытут. Інстытут літаратуры АН БССР рыхтуе для сябе ст. навуко­вых супрацоўнікаў. Там Вы сапраўды займаліся б навуковай работай.

У Інстытуце літаратуры АН БССР — лепшыя сілы: Міхась Лынькоў, Кандрат Крапіва, Пятро Глебка і інш. Там ёсць у каго вучыцца. Там навуковыя работнікі Пшыркоў, Барсток, Перкін, Вольскі выдалі свае кнігі. Каго Вы слухаецеся? Вас цягне “табунок” — хлопцы з педінстытута... Туды паступаюць тыя, хто наўрад ці змог бы паступіць у другое месца».

Значыць, наконт мяне ён не сумняваўся. Але затое сумняваўся я сам. Бо ў той год у акадэмічнай аспірантуры было ўсяго адно месца. I на яго ўжо сваталі, як мне сказаў Ю. Пшыркоў, пляменніка Якуба Коласа. Навукоўца з таго пляменніка, да якога, дарэчы, сам паэт ставіўся вельмі скептычна, не атрымалася. Але ж гэта высветлілася пазней, а тады яго ўзялі з вялікай ахвотай. Вылічыць гэта наперад няцяжка было любому правінцыялу.

Усікаўскія ўшчуванні я ўспрыняў як вялікую пахвалу. А самае галоўнае, што знайшлася характарыстыка. Яна чакала мяне ў акадэмічнай канцылярыі.

Інстытуцкія ж кіраўнікі з Магілёва патрэбных папер мне так і не выдалі, хаця пісьмо Якуба Усікава заканчвалася абнадзейлівай фразай: «Мы пастараемся, каб вучоны савет нашага інстытута выслаў Вам рэкамендацыю».

Ягоных старанняў на гэты раз аказалася недастаткова. Выратавала мяне прадбачлівасць Дзяржаўнай экзаменацыйнай камісіі, якая пры падтрымцы маіх абаронцаў Усікава і Юргілевіча (яны былі членамі камісіі) у сваім пратаколе ад 26 чэрвеня 1952 года асобным пунктам запісала: «Отлично окончив­шего Могилевский педагогический институт Бугаева Дмитрия Яковлевича, сталинского стипендиата, проявившего интерес и навыки к научно-исследо­вательской работе, рекомендовать к поступлению в аспирантуру».

Выпіску з гэтага пратакола, засведчаную пячаткай агульнай канцылярыі і ўласным подпісам, мне адразу пасля экзаменаў зрабіў інспектар па кадрах Акулаў, які ставіўся да мяне вельмі прыхільна і добра ведаў цану афіцыйным паперам. Начальству зробленую выпіску ён не паказваў (гэта і не абавязкова было рабіць). Словам, яна была аформлена па ўсіх правілах. I ў Мінскім педінстытуце ёю ўрэшце задаволіліся.

Вось так, у выніку шчаслівага збегу многіх абставін, я і апынуўся ў аспірантуры. Самую вучобу ў ёй абмінаю, бо напісаў пра гэта ва ўспамінах пра свайго навуковага кіраўніка В. В. Барысенку.

Адзначу толькі, што самай цікавай у аспіранцкія гады была праца ў навуковай зале Ленінкі (цяпер Нацыянальная бібліятэка Беларусі). Там мы мелі магчымасць знаёміцца з многімі беларускімі часопісамі даваеннай пары, якія ў агульнай зале не выдаваліся, а таксама маглі па афіцыйнай просьбе, падпісанай кіраўніцтвам аспірантуры, атрымліваць некаторыя матэрыялы па тэме дысертацыі са спецфонду. Дзякуючы гэтаму можна было хоць збольшага дакрануцца да праўдзівай, а не перакручанай партыйнымі ідэолагамі гісторыі Беларусі і яе літаратуры.

Пасля аспірантуры мяне накіравалі ў Мазырскі педінстытут, старшым выкладчыкам. Выкладаў я беларускую літаратуру ад старажытнасці да 1917 года, чытаў і фальклор, вёў спецсемінар па сучаснай літаратуры, кіраваў студэнцкай педпрактыкай. Працы было шмат. Але яна мне падабалася. I я радаваўся жыццю, хоць і пакутаваў ад моцнага бранхіту.

А яшчэ пасля сталіцы трохі нязвычна было, што ў магазінах прадавалі толькі хлеб ды печань траскі ў бляшанках, якія грувасціліся ладнымі штабялямі на ўсіх паліцах. Цяпер гэта вялікі далікатэс. А тады на яго і глядзець не хацелася, так надакучала аднастайнасць.

Зрэшты, нейкі выхад знаходзіўся: большасць ходкіх прадуктаў (цукар, згушчонае малако, масла і інш.) цягнулі пры кожнай нагодзе з Мінска, сёетое куплялі на базары, абедаць хадзілі ў гарадскія сталоўкі ці ў рэстаран (там было адносна недарагое абедзеннае меню). I жылі, не тужылі. Тым больш што пакрысе становішча змянялася ў лепшы бок.

Напачатку і з начальствам складваліся добрыя адносіны. Дырэктар інстытута А. П. Эльман залічыў мяне на працу з 25 жніўня, выдзеліў кватэру — два ладныя пакоі ў інтэрнаце. Праўда, я іх, можна сказаць, прасвістаў: па старой звычцы паехаў у дыялекталагічную экспедыцыю, потым яшчэ ў сталіцы трохі затрымаўся, пакуль абмяркоўвалі маю дысертацыю. Аспіранцкі тэрмін у мяне афіцыйна заканчваўся не ў жніўні, а ў канцы кастрычніка. I Эльман дазволіў пачаць заняткі пасля гэтага тэрміну, але з умовай, што гадавая нагрузка будзе выканана поўнасцю.

Словам, усё было б зусім добра, каб не адна прыкрая «дробязь». Пакуль я ўладкоўваў справы ў Мінску, маю кватэру заняў мой жа аднакашнік і, здавалася, сябра Губар, па спецыяльнасці матэматык. У сваё апраўданне ён казаў, што кватэра — важная справа... Як быццам жыць трэба было толькі яму!

Быў ён хлопцам разваротлівым, адразу пайшоў угору, атрымаў кафедру. Але потым у выніку няшчаснага выпадку ўтапіўся ў Прыпяці. Так паварочваецца чалавечы лёс...

Пасля доўгіх перамоў мне зноў далі жыллё, таксама ў інтэрнаце, але ўжо адзін і вельмі халодны пакойчык. Я са сваім бранхітам пакутаваў у ім цэлую зіму, пакуль нарэшце не перасяліўся ў маленькую, але надта ўтульную аднапакаёўку з калідорам і кухняй у самім вучэбным корпусе. Кватэрка была сонечная. Дом стаяў на высакаватай горцы, зусім недалёчка ад паўнаводнай і тады яшчэ мала забруджанай Прыпяці.

Летам было проста раздолле. Сходзіш акунуцца ў ласкавую прыпяцкую ваду — і можна садзіцца за стол, шкрабаць нейкую пісаніну ці чытаць до­брую кнігу. Пад канец лета і восенню зрэдку ўдавалася выбрацца ў грыбы, набраць лісічак, падасінавікаў, а то і крамяных баравікоў, якіх нідзе я столькі не бачыў, як у мазырскіх лясах.

Да шчаслівага завяршэння прыйшлі і справы сардэчныя. У красавіку 1958 года студэнтка філфака Корань Ніна стала маёй жонкай. Яе бацькі жылі ў Брагіне, мелі вялікі прысядзібны ўчастак, добры сад, трымалі розную жыўнасць, параўнальна нядрэнна па тых часах зараблялі ў калгасе, бо баць­ка быў кавалём, а маці з сялянскай цягавітасцю шчыравала на любой працы. Старшынёўскую пасаду ў іхнім калгасе займаў вядомы ў рэспубліцы чалавек, дэпутат Вярхоўнага Савета БССР некалькіх скліканняў Ён умеў з карысцю не толькі асабістай, але і для людзей выкарыстаць і сваё прывілеяванае становішча, і выгады прыгараднага размяшчэння гаспадаркі, і ўрадлівасць брагінскіх земляў. Таму і працадзень у яго не быў зусім пустым.

У часопіснай публікацыі гэтых нататак («Полымя», 1995, № 12) я напісаў, што не меў сродкаў і на шлюбную сукенку для нявесты. На самой справе я тады атрымаў прыстойны ганарар якраз у «Полымі» і добрага шоўку на тую сукенку ў Мінску набраў.

А дапамога жончыных бацькоў маладой сям’і была сапраўды вельмі істотнай. Яны справілі ў Брагіне вяселле, а калі нарадзілася дачка — і хрэсьбіны (ужо ў Мазыры), увогуле, падтрымлівалі як маглі. Бо жаніх, хоць і лічыўся прэстыжным, усё ж інстытуцкі выкладчык, сам не сабраў грошай і на новы касцюм. Давялося з нагоды вяселля пераніцоўваць ужо ношаны, пашыты на заказ у апошні аспіранцкі год з вельмі трывалай імпартнай шэрсці. Глядзеўся ён прыстойна і пераніцаваным. Толькі верхняя кішэнька ўсё вы­давала. Яна апынулася не на левым, а на правым баку грудзей. Ды мяне гэта мала бянтэжыла.

Горш было, што даволі хутка стала знікаць узаемаразуменне з начальствам. Пэўную насцярожанасць у яго выклікала ўжо тое, што ў Мазыры я ўсюды гаварыў па-беларуску. Людзі да гэтага прывыклі і перасталі дзівіцца. А ў інстытуце на гэта глядзелі не без падазронасці. Ва ўсякім разе, калі я прапанаваў правесці са сваімі студэнтамі вечар беларускай паэзіі, дык Эль­ман спачатку дазволіў, а праз колькі дзён схамянуўся, маўляў, гэта залішне вузка, а таму трэба абавязкова ўзяць і рускую паэзію. Я ўбачыў тут яўную перастрахоўку, недавер. Адчулі гэта і студэнты і свой энтузіязм страцілі.

Але прамыя абвінавачанні прыйшлі крыху пазней. У нас быў філасофскі семінар. Ён так толькі называўся, бо мусолілі мы «Кароткі курс» гісторыі ВКП(б). На чарговых занятках гэтага занудлівага семінара вельмі ўжо надакучліва перажоўваліся даўно вядомыя казённыя ісціны, зноў і зноў даводзілася, як пакутуюць у свеце капіталу ад няшчаднай эксплуатацыі простыя людзі, якія нібыта жывуць у трушчобах і ходзяць у лахманах. Гэтыя лахманы і вывелі маладых выкладчыкаў з цярпення. Урэшце, мы пацікавіліся, колькі там, у тым праклятым свеце, плоцяць дапамогі па беспрацоўі. Папрасілі назваць канкрэтныя лічбы.

Гэтая просьба выклікала ў нашага кіраўніка выбух абурэння. Яно было абумоўлена тым, што такія лічбы трымаліся ў вялікім сакрэце. А мы аднекуль ведалі, што ў Амерыцы беспрацоўны ўжо тады атрымліваў у некалькі разоў больш за нашага самага кваліфікаванага выкладчыка. Лічбаў нам не назвалі, мы гэта зрабілі самі. I адразу трапілі ў крамольнікі і бунтаўнікі. Спра­ва разглядалася на вучоным савеце, дзе нам давялося каяцца і, апусціўшыся да звыклай казённай дэмагогіі, запэўніваць, што мы «нашы», нічога ніякага не хацелі, разумеем, у якой цудоўнай краіне жывём, і гатовы хоць зараз ісці бараніць няшчасных чарнаскурых рабоў імперыялістычных акул.

Такім чынам, нас паставілі на месца. Добра яшчэ, што не дайшло да арганізацыйных вывадаў. Улічылі нашу маладосць і гатоўнасць прыняць правілы гульні, вызначаныя крывадушнасцю сістэмы.

Сур’ёзныя ўскладненні ўзніклі і ў сувязі з працай на ўступных экзаменах. Наша начальства з правінцыяльнай бесцырымоннасцю навязвала зусім непадрыхтаваных людзей. Я ўзбунтаваўся, адчуўшы, што за гэтым навязваннем можа хавацца і хабарніцтва.

Пра яго скрытыя формы маладыя выкладчыкі (а нас з невялікай разбежкай у часе прыехала ў Мазыр некалькі чалавек) даведаліся хутка. Гэта было, як мы іранічна называлі, палюддзе. Яго збіралі восенню блізкія да дырэктара супрацоўнікі, у асноўным з кіраўніцтва. На інстытуцкім грузавіку, які даваў Эльман, яны ездзілі па вёсках наведваць бацькоў сваіх выхаванцаў. Вывучалі, у якіх умовах жывуць падапечныя. Абстаўлялася ўсё прыстойна. Удзячныя бацькі частавалі настаўнікаў і давалі на дарогу не толькі выпіўку, але і гасцінчык натурай, вядома, добраахвотна, «ад душы». І хто што мог ці жадаў. Неслі і бульбу, і гародніну, і садавіну, і які кавалак свежыны ці, скажам, гусь або качку... Але шчодрасць праяўлялі не ўсе вяскоўцы, а толькі тыя, у каго ўласныя дзеці або пляменнікі і пляменніцы вучыліся ў інстытуце ці збіраліся туды паступаць, як закончаць школу. Так сярод нашых студэнтаў складваліся сямейныя ці сваяцкія кланы: у некага паступіць дзяўчына, за ёю малодшая сястра ці брат, а там сястра стрыечная, потым траюрадная... Такая патрыярхальная ідылія існавала.

А з нашым прыездам гэтая сістэма стала даваць збой, бо мы сваёй незгаворлівасцю падрывалі гарантаванасць паступлення. А без гарантыі якая ж удзячнасць? Вяскоўцы — людзі практычныя, ведаюць што да чаго.

Пазней, калі я там ужо не працаваў, хабарніцтва ў Мазырскім педінстытуце набыло арганізаваны і планамерны характар. За грошы (як быццам па тысячы рублёў з чалавека, тады ладная сума) прымалі любога лайдака з атэстатам за сярэднюю школу. На гэтым і папаліся. Некалькі «актывістаў» апынуліся за турэмнымі кратамі з найбольшым тэрмінам у восем гадоў. Яго атрымаў выкладчык «адзінаправільнага вучэння», падбіты на хабарніцтва сквапнай жонкай.

Супраць мяне сапраўдная вайна на выжыванне з Мазыра была распачата не з-за нашчадкаў вяскоўцаў, а з-за дачкі першага сакратара гаркома партыі. Яна спачатку паступала на фізмат, але замест экзаменацыйнай пісьмовай работы па матэматыцы падала чысты ліст. Губар (той, што потым утапіўся) паставіў ёй двойку, пахваліўся перад намі сваёй смеласцю, хоць ён, па сутнасці, нічым не рызыкаваў, бо справа была відавочная, і яшчэ дадаў, што ў другім патоку дзяўчыну перакінуць да нас. I мы яе прымем. А я сказаў, што паглядзім, як яна падрыхтавана.

На пісьмовы экзамен па беларускай мове і літаратуры тады, як яго здавала сакратарова дачка, я не трапіў. Мяне на гэты дзень адпусцілі з’ездзіць да жонкі, хоць сам я і не прасіўся. Для чаго гэта рабілася, даведаўся толькі назаўтра, калі цягнік ужо беспаваротна пайшоў. А вусны экзамен прымалі ўтрох: С. Кузняцоў — ад кафедры «адзінаправільнага вучэння» (ён быў старшынёю), мовазнаўца высокай кваліфікацыі і я. Ні мовы, ні літаратуры абітурыентка не ведала. Яна практычна нават не ўмела гаварыць па-беларуску, бо амаль кожнае слова вымаўляла з тым ці іншым скажэннем.

Калі абмяркоўвалі адзнаку, Кузняцоў і мовазнаўца выказаліся за трой­ку, я рашуча запярэчыў і прыгразіў, што не падпішу ведамасці. Адзнака ў такім выпадку па тагачасных правілах не мела сілы. Старшыня заявіў, што гэтую ведамасць ніхто правяраць не стане. I ўвогуле можна будзе сказаць у крайнім выпадку, што ты проста забыўся паставіць свой подпіс. «Напішу ў міністэрства», — спрабаваў супраціўляцца я. «Ну і што? — парыраваў стар­шыня. — Пакуль прыедуць, пакуль разбяруцца, дзяўчына ўжо будзе залічана. Выганяць яе не стануць. Самае большае, вынесуць мне вымову па партыйнай лініі, праз год яе здымуць, а ты заўсёды будзеш хадзіць у няміласці».

Гэты цынізм, які, між іншым, адлюстроўваў рэальнае становішча рэчаў, уразіў мяне найбольш. I я не толькі не падпісаў ведамасць, але яшчэ і накрычаў таму «правільнаму» выкладчыку, што ён невядома як аказаўся старшынёю прадметнай камісіі па мове і літаратуры, бо сам слаба ведае беларускую мову, ні сачыненне, ні дыктоўку ніколі не напіша на тройку. I вусны экзамен нізашто не здасць. «А мне і не трэба пісаць і здаваць. А старшынёю я назначаны загадам дырэктара», — парыраваў ён даволі спакойна.

Праўда, гэтага спакою яму не хапіла тады, калі вялося следства па справе аб хабарніцтве. Аказваецца, у той афіцыйна выкрытай суполцы хабарнікаў ён быў адным з галоўных і так перапалохаўся магчымага арышту і зняволення, што раптоўна памёр ад інфаркту. Факт, вядома, сумны. Ды тое ўжо было, паўтару, не пры мне.

Я ж накінуўся і на мовазнаўцу, адкрыта сказаў, што не магу зразумець, як пры ягонай кваліфікацыі і прыстойнасці можна выказвацца за станоўчую адзнаку чалавеку, які зусім не падрыхтаваны ні па мове, ні па літаратуры. Мовазнаўца паперы падпісаў, але паабяцаў сёе-тое растлумачыць трошкі пазней.