Imię róży

1

Vetera analecta… — Dawny zbiór albo wybór kilku dawnych dzieł i dziełek wszelkiego rodzaju, pieśni, listów, dokumentów, epitafiów wraz z Podróżą po Niemczech, przygotowany i opatrzony kilkoma uwagami przez wielebnego ojca pana Jana Mabillona, kapłana i mnicha zakonu Św. Benedykta ze Zgromadzenia Św. Maura. Nowe wydanie uzupełnione żywotem Mabillona i kilkoma dziełkami, a mianowicie Rozprawą o Chlebie Eucharystycznym, Przaśnym i Zakwaszanym, dla jego eminencji kardynała Bona. Dołączono dziełko Ildefonsa Hiszpana, biskupa, na ten sam temat oraz list Euzebiusza Rzymianina do Teofila Galia O kulcie nieznanych świętych. W. Paryżu, u Levesque’a przy moście Św. Michała, 1721, na mocy przywileju królewskiego.

2

„La Repubblica” 22 września 1977

3

Liber aggregationis seu liber secretorum Aiberti Magni, Londinium. juxta pontem qui vulgariter dicitur Flete brigge, MCCCCLXXXV.

4

Les admirables secrets d’Albert le Grand, A Lyon, Chez les Héritiers, Beringos. Fratres, à 1’Enseigne d’Agrippa, MDCCLXXV; Secrets merveilleux de la Magie Naturelle et Cabalistique du Petit Albert, A Lyon, ibidem. MDCCXXIX.

5

In omnibus requiem quaesivi… —Wszędzie szukałem spokoju i nigdzie nie znalazłem, jak tylko w kąciku z książką.

6

videmus nunc… —teraz widzimy poprzez symbol i zagadkę

7

Caput Mundi —stolica świata

8

usus facti —faktycznego użytkowania

9

paidikoi, ephebikoi, gynaikeioi (gr.) —przeznaczone dla dzieci, młodzieńców i kobiet

10

moechus —cudzołożnik

11

homine regente —kierowane przez człowieka

12

ut sine animali… —poruszające się bez zwierzęcia w niezmiernym pędzie i narzędzia do latania, i człowiek siedzący w środku i roztaczający nad narzędziami jakąś umiejętność, dzięki której sztucznie zbudowane skrzydła uderzają powietrze jak u latającego ptaka.

13

omnis mundi creatura…

14

ut sit exiguum caput… —aby łeb był drobny i szczupły, o skórze przylegającej niemal do kości, uszy krótkie i ostre, ślepia wielkie, chrapy szerokie, kark wyprostowany, grzywa gęsta i ogon, mocno ukształtowane krągłe kopyta.

15

verbum mentis —słowo myślne

16

Eris sacerdos in aeternum —Będziesz kapłanem na wieki.

17

coram monachis —wobec mnichów

18

Monasterium sine libris… —Opactwo bez ksiąg […] jest jak państwo bez potęgi, zamek bez załogi, kuchnia bez sprzętów, stół bez potraw, ogród bez ziół, łąka bez kwiatów, drzewo bez liści.

19

Mundus senescit —Świat się starzeje.

20

pictura est… —malarstwo jest literaturą dla ludu

21

ad placitum —wedle upodobania

22

si licet magnis componere parva —jeśli można sprawy małe porównywać z wielkimi

23

fratres et pauperes… —bracia i ubodzy pustelnicy papieża Celestyna.

24

per mundum discurrit vagabundus —swobodnie wędruje po świecie.

25

homo nudus… —nagi mężczyzna leżał z nagą niewiastą.

26

Et non comiscebantur… —I nie obcowali ze sobą

27

lignum vitae —drzewo życia

28

Quorum primus… —Pierwszy z nich, z anielskiego wyboru oczyszczony i natchniony niebiańskim żarem, zdawał się rozniecać płomienie. Drugi zaś, napełniony słowem modlitwy, promienniej zajaśniał ponad ciemnościami świata.

29

Mors est quies… —Śmierć jest spoczynkiem podróżnego, jest kresem mozołu wszelkiego.

30

Habeat Librarius… —Niech bibliotekarz ma rejestr wszystkich ksiąg zestawionych według dziedzin i autorów i niech odkłada je oddzielnie i kolejno zgodnie z sygnaturami umieszczonymi na piśmie.

31

Aller Wunder si geswigen… (niem.)

Erd ob und himel unter… (niem.)

32

Verba vana… —Nie mówić słów czczych albo wywołujących śmiech.

33

exempla —przykłady

34

tym nugae —tym błahostkom (żartom)

35

Oculi de vitro cum capsula —Szklane oczy z oprawą

36

tamquam ab iniustis possessoribus —jako nieprawym posiadaczom.

37

sponte sua —z własnej woli

38

Forte potuit sed non legitur eo usus fuisse —Być może mógł, lecz nie czyta się, że posługiwał się nim

39

Manduca, jam coctum est —Jedz, już usmażone

40

Tu autem… —Ty zaś, Panie, zmiłuj się nad nami

41

Adiutorium… —Ratunek nasz w imieniu Pańskim

42

Qui fecit… —Który stworzył niebo i ziemię

43

Benedicamus… —Chwalmy Pana

44

Deo gratias… —Bogu niech będą dzięki

45

Domine labia… —Panie, otworzysz wargi moje i usta moje głosić będą Twą chwałę

46

Venite exultemus… —Pójdźcie, radujmy się

47

Deus qui est… —Bóg, który jest cudownym blaskiem świętych

48

Iam lucis… —Już zajaśniała gwiazda poranka

49

Omnis mundi creatura quasi liber et scriptura —Każde na świecie stworzenie jakoby księga i pismo

50

figmenta —zmyślenia

51

Est domus in terris… —

52

Fabulas poetae a fando… —Baśnie nazwali poeci od bajania, ponieważ nie są to rzeczy prawdziwe, lecz tylko stworzone w mowie.

53

decimus humilitatis… —dziesiąty stopień pokory objawia, kto nie jest skłonny i chętny do śmiechu, ponieważ napisano: głupiec wznosi swój głos do śmiechu.

54

aliquando praeterea rideo, jocor… —niekiedy zresztą śmieję się, żartuję, bawię się, jestem człowiekiem.

55

scurrilitates vero… —błazeństw zaś albo słów niepotrzebnych i wywołujących śmiech zakazujemy na zawsze we wszelkich miejscach, a uczniowi nie zezwala się otwierać ust do takich wypowiedzi.

56

admittendo tibi… —możesz pozwalać sobie na żarty po poruszeniu pewnych spraw poważnych, ale jednak tylko godnie i umiarkowanie trzeba je stosować.

57

nudavi femora contra… —obnażyłem twe biodra przed twym obliczem.

58

sive nudabo… —obnażę i uwolnię biodra i pośladki twoje.

59

Tum podex… —Wtedy zadek wydał z siebie straszliwą pieśń.

60

Salva me ab ore leonis —Uchroń mnie od paszczy lwa.

61

Hunc mundum… —Nasz świat wyobraża symbolicznie ów labirynt.

62

Intranti largus… —Obszerny dla wchodzącego, lecz zbyt ciasny dla chcącego wyjść.

63

aqua fons vitae —woda źródło życia

64

Graecum est… —Jest po grecku, nie można przeczytać

65

Super thronos… —Na tronach dwudziestu czterech

66

Nomen illi mors —Na imię mu śmierć

67

Obscuratus est… —Zaćmiło się słońce i powietrze

68

Facta est grando et ignis —Powstał grad i ogień

69

In diebus illis —W owe dni

70

Primogenitus mortuorum —Pierworodny ze zmarłych

71

Cecidit de coelo… —Spadła z nieba wielka gwiazda

72

Equus albus —Koń biały

73

Gratia vobis et pax —Łaska wam i pokój

74

Tertia pars… —Trzecia część ziemi spłonęła

75

Requiescant…, —Niech odpoczną od swych trudów

76

mulier amicta sole

77

Quod enim… —Co bowiem wzbiera za sprawą prostoty ludu, nie ma skutków, chyba że przypadkiem.

78

Sed opera… —Lecz dzieła mądrości są zabezpieczone pewnym prawem i w końcu skutecznie wypełniają powinność.

79

hic lapis… —ten kamień zawiera w sobie podobiznę nieba

80

Omnes enim… —Wszystkie bowiem skutki naturalne mają dane przyczyny poprzez linie, kąty i figury. Inaczej bowiem niemożliwa jest wiedza o ich przyczynie.

81

Penitentiam agite… —Czyńcie pokutę, nadejdzie bowiem królestwo niebieskie.

82

De hoc satis —Dość o tym

83

Pulchra enim… —Piękne bowiem są piersi nieco sterczące i umiarkowanie pełne, i nie swobodnie falujące, lecz łagodnie podtrzymane, ściągnięte, lecz nie ściśnięte

84

In nomine Domini amen… —W imię Pana, amen. Takie jest skazanie na karę cielesną i wydany wyrok skazujący na karę cielesną, dany i w tych pismach ostatecznie obwieszczony i ogłoszony…

85

Johannem vocatum… —Jana, zwanego bratem Michałem, syna Jakuba, ze zgromadzenia św. Frediana, człowieka złej kondycji i najgorszego prowadzenia, życia i sławy, heretyka i skażonego heretycką zmazą, uznającego i twierdzącego rzeczy przeciwne wierze katolickiej… nie mając przed oczyma Boga, lecz raczej nieprzyjaciela rodzaju ludzkiego, świadomie, gorliwie i pilnie, trwał niegodziwie w myśli i zamiarze praktykowania heretyckiej nieprawości i obcował z braciaszkarni, zwanymi braciaszkami ubogiego żywota, heretykami i schizmatykami, i podążył za ich przewrotną sektą i herezją, i podąża do rzeczy przeciwnych wierze katolickiej… i przybył do rzeczonego miasta Florencji, i w miejscach publicznych rzeczonego miasta, w rzeczonym śledztwie ujętych, uznawał, utrzymywał i uparcie twierdził ustami i w sercu… że Chrystus, nasz Odkupiciel, nie miał żadnej rzeczy we własności osobistej ani wspólnej, lecz miał zawsze wobec niektórych rzeczy, które wedle Pisma Św. posiadał, tylko prostą władzę faktycznego użytkowania.

86

Constat nobis etiam… —Wiadomo nam także z rzeczy wyżej wymienionych i z wyroku wydanego przez rzeczonego pana biskupa florenckiego, że rzeczony Jan będzie heretykiem, że nie chce porzucić tak wielkich błędów i herezji i poprawić się, i powrócić na właściwą drogę wiary; mając rzeczonego Jana za niepoprawnego, zaciętego i upartego w rzeczonych jego przewrotnych błędach, ażeby sam Jan nie mógł się chełpić rzeczonymi swymi występkami i błędami i aby jego kara stała się dla innych przykładem, dlatego [skazujemy] rzeczonego Jana, zwanego bratem Michałem, żeby był doprowadzony do zwykłego miejsca wymierzania sprawiedliwości i tamże w ogniu i rozpalonych płomieniach ognia spalił się i spłonął, aż do całkowitej śmierci i oddzielenia się duszy od ciała.

87

valde bona —bardzo dobra

88

terribilis ut castrorum… —straszna jako wojska uszykowane porządnie.

89

Pulchra sunt… —Piękne są piersi nieco sterczące i umiarkowanie pełne.

90

O sidus clarum… —O jasna gwiazdo dziewcząt, o bramo zamknięta, zdroju ogrodów, spiżarnio, strażniczko wonnych olejków, spiżarnio z wonnościami.

91

Och, langueo… —Och, słabnę […] Przyczyny słabości nie widzę ni o nią dbam.

92

cuncta erant bona —wszystko było dobrze

93

Omnis ergo… —Każda zatem figura tym wyraźniej przedstawia prawdę, im otwarciej poprzez niepodobne podobieństwo, że jest figurą i nie, prawdę potwierdza.

94

Omne animal… —Każde stworzenie smutne po obcowaniu.

95

nihil sequitur… —nic nigdy nie wynika z dwu odrębnych przypadków.

96

aut semel… —albo raz, albo drugi termin środkowy niech będzie ogólnym

97

peccant enim… —grzeszą bowiem śmiertelnie, gdy grzeszą z jakimś człowiekiem świeckim, śmiertelniej zaś, gdy z duchownym z przyjętymi święceniami, najbardziej zaś, gdy z zakonnikiem zmarłym dla świata.

98

actus appetiti… —akty pożądania zmysłowego, jeśli łączą się z przemianą cielesną, nazywają się namiętnościami, nie zaś aktami woli.

99

appetitus tendit… —pożądanie dąży do rzeczywistego osiągnięcia przedmiotu pożądania, aby tam nastąpił kres ruchu

100

amor facit… —miłość sprawia, że rzeczy umiłowane w pewien sposób jednoczą się z miłującym i miłość jest bardziej poznawcza niż poznanie.

101

intus et in cute —wewnątrz i w skórze

102

principium contentionis —źródło niezgody

103

consortium in amato —wspólności w kochaniu

104

propter multum… —wskutek wielkiej miłości, którą żywi do istot żyjących

105

motus in amatum —poruszeniem ku ukochanemu

106

Corona regni… —Korona królestwa z ręki Bożej

107

Diadema imperii… —Diadem imperium z ręki Piętrowej

108

taxae sacrae poenitentiariae —taksach Świętego Penitencjariatu (tzn. trybunału sądowego Kurii Rzymskiej w sprawach sumienia)

109

Hoc spumans…

110

hic sunt leones —tu są lwy.

111

fons paradisi —źródła rajskiego

112

qui animam… —ci, którzy poprzez grzechy i wzburzenia łączą duszę z ciałem, z obu stron niszczą to, co potrzebne i konieczne do życia: i duszę czystą i jasną mącą błotem żądz cielesnych, i szpecąc tym sposobem czystość i szlachetność ciała, czynią je bezużytecznym do wypełnienia obowiązków życia.

113

nigra et amara —czarną i gorzką

114

nomina sunt… —nazwy mają logiczny związek z rzeczami

115

Qui non habet… —Kto nie ma konia, idzie pieszo

116

homo literatus… —człowiek uczony, grzeszyłem w dobrej wierze

117

planta Dei… —rośliną Bożą wyrastającą z korzenia wiary

118

Abigor, pecca pro nobis… —Abigorze, grzesz za nas… Amonie, zmiłuj się nad nami… Samaelu, wybaw nas od dobra… Balialu, zmiłuj się… Fokalorze, wejrzyj na moje zepsucie… Haborymie, potępmy pana… Zaebosie, otwórz mój zadek… Leonardasie, opryskaj mnie swym nasieniem i będę splamiony…

119

cingulum diaboli —rzemień diabelski

120

Sederunt principes…

121

minimas differentias odorum —najmniejsze odmiany woni

122

nigra sed formosa —czarna, lecz piękna

123

Ut cachinnis… —Niech się skręca ze śmiechu aż do rozpuku.

124

Lacrimosa dies illa…

125

ioca monachorum —zabaw mnisich

126

Ludere me libuit… —Chce mi się bawić, rozbawionego przyjmij, papieżu Janie. Jeśli ci się podoba, sam możesz się śmiać.

127

Ridens cadit…

128

Charta lintea… —Karta lniana albo pergamin z płótna

129

vox, flatus, pulsus —głos, tchnienie, tętnienie

130

suppositio materialis —supozycja materialna

131

de dicto —jako słowo

132

de re —jako rzecz

133

stupra virginum et amores meretricum —o gwałtach dziewcząt i miłostkach nierządnic

134

de toto corpore fecerat linguam —uczynił język z całego ciała

135

Er muoz gelichesame… (niem.) —Musi od razu odrzucić drabinę, wszedłszy już po niej.

136

Non in commotione… —Nie w poruszeniu, nie w poruszeniu Bóg.

137

res nullius —rzecz niczyją.

138

disiecta membra —rozproszonych członkach

139

tolle et lege —bierz i czytaj

140

Est ubi gloria… —Gdzież teraz jest sława Babilonu?

141

O quam salubre… —O jakże zbawiennie, jak słodko i miło jest siedzieć w samotności i milczeć, i rozmawiać z Bogiem!

142

Gott ist ein lautes Nichts… (niem.) —Bóg jest czystą nicością, Jego nie dotyczy żadne teraz, żadne tutaj.

143

stat rosa pristina… —dawna róża trwa w nazwie, nazwy jedynie mamy.

144

Fermo e Lucia, pierwotny tytuł Narzeczonych Manzoniego.

145

Ardengo Soffici, Lemmonio Boreo, Giuseppe Antonio Borgese, Rubè, Vasco Pratolini, Melello (wyd. pol. Metello, przeł. B. Sieroszewska, W-wa 1957), William W. Thackeray, Barry Lyndon, Stendhal, Armancja.

146

Fragment wiersza Gertrudy Stein.

147

Dante, Boska Komedia, Warszawa 1978. Raj, pieśń X, w. 137.

148

Chodzi o manuskrypt czterech Ewangelii iluminowany w klasztorze w Kells w Irlandii (VIII lub IX w.).

149

F. Petrarka, Le rime. CXXV1II. w. 49.

150

A. Manzoni. Narzeczeni, Warszawa 1958; przełożyła B. Sieroszewska.

151

Chodzi o towarzystwo muzyczne im. Henry’ego Purcella (1659 1695).

152

J. Barth, Postmodernizm: literatura odnów, przel. J. Wiśniewski, „Literatura na świecie”, nr 5-6, 1982, s. 271, 272.

153

Tytuł komercyjnego filmu amerykańskiego.