Між роспаччу і надзеяй

НІЛ ГІЛЕВІЧ

МІЖ РОСПАЧЧУ І НАДЗЕЯЙ

ЗАМЕСТ ПРАДМОВЫ

Між роспаччу і надзеяй пражыў усё сваё сьвядомае жыцьцё — ад маладосьці да старасьці.

Між роспаччу і надзеяй жыву-дажываю і сёньня. І роспачы, на вялікі жаль, усё больш і больш.

Але надзея застаецца...

Ніл Гілевіч

2003, ліпень

ЧАСТКА ПЕРШАЯ

1931—1959

Мая «малая радзіма» — гэта заходне-паўночны куток Лагойшчыны, самы, бадай, прыгожы на тэрыторыі ўсяго раёну. Самы «гарысты», з рэзкімі перападамі паверхні, парэзанай равамі і лагчынамі, атулены лясамі і пералескамі. У краязнаўчай кніжачцы «Лагойскі раён», выдадзенай у 1928 годзе, напісана, што гэта «наша беларуская Швейцарыя». Хто ехаў з Лагойску на Гайну, а затым на Янушкавічы і Калачы, той пераканаўся: на кожнай вярсьце трэба і падняцца на пагорак, і апусьціцца ў лагчыну, і наўкола, куды ні глянь — тыя ж самыя «швейцарскія» краявіды. Кут гэты, як сьведчаць гістарычныя дакументы, належыць да яшчэ ад старажытнасьці цывілізаваных. Яшчэ ў XIX стагоддзі, па спадчыне з даўнасьці, ваколіцы Лагойску славіліся радовішчамі вапны, розных гатункаў гліны, каменю, жалезнай руды, а таксама жалезнымі і сернымі крыніцамі, якія мелі лячэбныя ўласьцівасьці ад паралюшу, рэўматызму і нервовых хваробаў.

Сам Лагойск (Логожеск, Логойско) у летапіснай гісторыі ўпершыню ўпамінаецца за 1078 год і належаў аднаму з сыноў Усяслава. Ён узьнік як адно з абарончых крывіцкіх паселішчаў Полацкай дзяржавы, натуральна — з магутным, змураваным на беразе Гайны, замкам, і часта станавіўся ахвярай войнаў між кіеўскімі і полацкімі князямі. У XII—XV стагоддзях існавала, у межах Полацкай зямлі, Лагожскае княства (сьведчыць Іпацьеўскі летапіс). Лагойскімі князямі былі Усяслаў Мікуліч (1180) і Васілька Валадаравіч. У сярэдзіне XIV ст. Лагойскае княства належала Войшвілу (ёсьць меркаваньне — сын Кейстута). У 1387-м вялікі князь Ягайла аддаў Лагойскае княства свайму брату Скіргайлу, які быў яго намесьнікам у Вялікім Княстве Літоўскім. З 1392 году ўлада ў ВКЛ, як вядома, належала Вітаўту, які параздаваў маёнткі Лагойскага княства. У сярэдзіне XV ст. ад Лагойскага княства засталася невялікая частка з Лагойскам і Гайнай і належала Кіеўскаму князю Алельку Уладзіміравічу, потым яго брату Андрэю; пасьля Гайна дасталася яго нашчадкам, а Лагойск быў вернуты вялікаму князю. У наступных стагоддзях, неаднойчы спалены і зруйнаваны заваёўнікамі (татарамі, шведамі), горад прыйшоў нарэшце ў заняпад і памалу-патроху ператварыўся ў звычайнае, хоць і вельмі маляўнічае, каларытнае мястэчка, перасечанае зьвілістай стужкай крынічна-чыстай Гайны. Між іншым, гэты прыток Беразіны быў у даўнія часы ладнай ракой: як сьведчаць гісторыкі, па ёй сплаўлялі мачтавы, паўмачтавы і будаўнічы лес.

Другім пасьля Лагойска найбольш старажытным і вядомым паселішчам гэтага кутка было невялічкае, на чатыры вуліцы, мястэчка Гайна (раней — Айно, «г», відаць, прыдыхнулася, бо суседняя вёска і маёнтак Мураваны Двор — Айнаравічы). Упершыню Гайну ўпамінае гісторык Я. Длугаш (ХІV ст.) У Гайне, на месцы язычніцкіх ахвярнікаў, вялікім князем Вітаўтам быў пабудаваны (пасьля 1397 г.) касьцёл — адзін з сямі першых касьцёлаў на тэрыторыі Беларусі, да таго спрэс праваслаўнай. Дарэчы, сама каралева Ядвіга надарыла гаенскі касьцёл рэчамі. Храм праіснаваў чатыры стагоддзі, а ў 1788-м быў пабудаваны новы — вельмі высозны і прыгожы; ён прастаяў да вясны 1944-га, калі яго, як і дзясяткі іншых на Беларусі, напаткаў трагічны лёс: у нейкіх ваенных мэтах узарвалі партызаны.

Трэба думаць, што дзейнасьць касьцёлу, заснаванага самім вялікім князем, г. зн. вельмі аўтарытэтнага і багатага, нямала паспрыяла ў далейшым культурна-духоўнай цывілізацыі ўсяе Лагойшчыны і яе Гаенскай «акругі» ў прыватнасьці. Менавіта ў Гаенскім касьцёле ў верасьні 1514 году па заказе караля і вялікага князя Жыгімонта I Старога, які ў тыя дні знаходзіўся на Лагойшчыне, была спраўлена ўрачыс­тая імша ў гонар перамогі ліцьвіноў над войскамі маскоўскага князя Васіля III.

У Гайне або ў яе ваколіцах нарадзіўся вядомы зьбіральнік вуснапаэтычнай народнай творчасьці, піянер усходне-славянскай фалькларыстыкі, этнаграфіі і археалогіі Зарыян Далэнга-Хадакоўскі (сапр. Адам Чарноцкі). Гайна — радзіма вядомага літаратара, выдаўца і навукоўца Ігната Шыдлоўскага, які ў 1818 годзе апублікаваў у Вільні ў часопісе «Тыгоднік Віленскі» беларускія вясельныя песьні Гаенскай парафіі, сабраныя (відочна, ягоным бацькам) яшчэ ў 1800-1801 гадах. У трох вёрс­тах ад Гайны знаходзіўся адзін з буйнейшых на Лагойшчыне маёнткаў Мураваны Двор; у першай палове ХVІІ ст. ён належаў памешчыку Эйнаровічу, у якога тады ж служыў Ян Цадроўскі — памочнік і пісар князя Радзівіла ў падарожжах апошняга па Заходняй Еўропе. Запіскі Я. Цадроўскага апублікаваныя і ўтрымліваюць у сабе вельмі цікавыя факты з часоў паходу Маскоўскага цара Аляксея Міхайлавіча на Беларусь, у прыватнасьці — пра разгром яго атрада на ўсходзе Лагойшчыны.

За вёрст шэсьць-сем ад Гайны ёсьць невялікая вёска Альхавец. Там, у фальварку пад гэтай жа назвай, гадаваўся вядомы вучоны-філолаг, прафесар Маскоўскага, а пасьля — Карлавага універсітэту ў Празе Яўген Ляцкі. Сваю навуковую дзейнасьць ён пачаў студэнтам са зьбіраньня народных песень Гайна-Слабадской воласьці — на радзіме, куды прыязджаў да бацькоў на канікулы. Пра гэтую яго працу я расказаў у кнізе «З клопатам пра песні народа», ня тоячы пачуцьця радасьці, што на пачатку XX ст. песенны фальклор нашага кутка быў сабраны і апублікаваны Ляцкім у акадэмічным навуковым выданьні «Известия императорской Академии наук» (1904). I вось, як гэта кажуць,— цесны сьвет. У лістападзе 1976 году госьцем БДУ быў знакаміты славенскі лінгвіст з Любляны, выхаванец Карлавага універсітэту, прафесар, акадэмік Францэ Безлай. Адзін з вечароў шаноўны госьць правёў у нашай хаце і, распавядаючы пра свае студэнцкія гады, нечакана сказаў: «Мне пашанцавала: у Карлавым універсітэце маім настаўнікам рускай мовы і літаратуры быў бліскучы прафесар Яўген Аляксандравіч Ляцкі. Шкада, у 1942 годзе ён памёр...» Як быў спачатку ўражаны я, так быў зьдзіўлены потым ён, калі я сказаў, што Ляцкі — мой зусім блізкі зямляк, з аднае воласьці родам.

У Альхаўцы нарадзілася і вырасла Алеся Смоліч, вядомая на пачатку 20-х гадоў дзяячка на ніве беларускай асьветы і культуры, жонка выдатнага вучонага-географа і аднаго з актыўных стваральнікаў БНР Аркадзя Смоліча. У канцы 60-х, пасьля пасьмяротнай рэабілітацыі Смоліча, Алеся Ігнатаўна вярнулася з сібернай ссылкі ў Менск, мы пазнаёміліся і неаднойчы падоўгу гутарылі з ёю пра нашу Гаеншчыну. Божа, з якім замілаваньнем, з якой сьвятлістай любоўю і цеплынёй успамінала яна свае дзіцячыя паходы з Альхаўца ў Гайну — у краму, каб купіць цукерак!..

Ну, а галоўны «віноўнік», чыё імя навекі ўпісала Гайну і Гаеншчыну ў гісторыю Беларусі, беларускай літаратуры і культуры — гэта наш найвялікшы змагар за шчасьлівую долю Бацькаўшчыны, апостал нацыянальнага адраджэньня, паэт-прарок Янка Купала. Да нядаўняга часу, па ўласьцівай нам нядбайнасьці, цягам многіх дзесяцігоддзяў ва ўсіх падручніках і даведніках сьцьвярджалася, што малая ра­дзіма Купалы — Вязынка, вёска на Маладзечаншчыне. Бясспрэчна, нарадзіўся Іван Дамінікавіч Луцэвіч у Вязынцы, каля Радашкавіч, але — колькі ён там пражыў? Некалькі месяцаў? Так, усяго некалькі месяцаў. А затым — усе яго дзіцячыя, падлеткавыя і дзецюкоўскія гады прайшлі на Лагойшчыне: у Косіне, у Прудзішчы (дакладней — хутар Жаброўшчына каля Прудзішча), у Селішчы. Пазьней, ужо будучы вядомым паэтам, месяцамі гасьцяваў у маці ў Акопах... I Прудзішча, і Селішча — вёскі Гайна-Слабадской воласьці, цэнтр якой, валасная ўправа, знаходзілася чамусьці ня ў Гайне, а ў нашай Слабадзе (па дакастрычніцкай намінацыі, у адрозьненьне ад іншых Слабод, якіх на Беларусі мноства, наша называлася Слабада Гаенская). У будынку былой валасной управы, куды напэўна неаднойчы, застаўшыся пасьля сьмерці бацькі гаспадаром, заходзіў Іван Луцэвіч, да вайны месьцілася наша Слабодская сямігодка (у нас гаварылася толькі так: Слабодская, а не Слабадская, і слабодцы, а не слабадчане). У двары, перад фасадам будынку, захоўваўся гладкі цёмнабуры гранітны пастамент, на якім да рэвалюцыі стаяў помнік расейскаму імператару Аляксандру II.

На Лагойшчыне Ясь Луцэвіч сказаў першае слова і ўвогуле пачаў гаварыць, а ў чатырнаццаць гадоў напісаў свой першы верш. На Лагойшчыне ён з дзяцінства купаўся ў стыхіі жывой народнай мовы, навек захаваўшы ў сваіх паэмах і п’есах асаблівасьці мясцовай гаворкі (нося, кося, прося, ходзя, водзя, салодзя, любя, гавора і г. д.), на Лагойшчыне ён убіраў у душу чароўныя паэтычныя скарбы народных песень, казак, легенд і паданьняў, спасьцігаў і засвойваў адметнасьці народнага побыту, звычаяў і традыцыяў, рысы нацыянальнага характару — усё, што пасьля так геніяльна выявілася ў яго творчасьці. Адным словам, можна сказаць так: калі божая душа Іван Луцэвіч прыйшоў на сьвет у Вязынцы, то паэт Янка Купала нарадзіўся, пачаўся і склаўся на Лагойшчыне. Што і засьведчыў ён сам яшчэ ў 1908 годзе ў вершы «Я ня сокал»: «А я толькі верабейка ўзрошчаны пад Гайнай».

На Лагойшчыне, у Акопах, Янка Купала напісаў усе да адной свае п’есы: і «Паўлінку», і «Раскіданае гняздо», і «Тутэйшых», і «Прымакі», паэмы «Бандароўна», «Курган», «Яна і я», каля сотні вершаў, у тым ліку, такія шэдэўры грамадзянскай і філасофскай лірыкі, як «Песьня мая», «Жняя», «За свабоду сваю», «З вячэрніх дум», «Тутэйшы», «Песьняй толькі», «Над калыскай», «А зязюлька кукавала», «За ўсё», «I прыйдзе». Там жа быў зроблены пераклад «Слова аб палку Ігаравым». Падзеі, якія мелі месца на Гаеншчыне, склалі зьмест многіх раньніх паэмаў, вершаваных апавяданьняў і вершаў Купалы, у некаторых упамінаецца сама Гайна («Адплата каханьня», «Я ня сокал», «Сват»).

***

Нарадзіўся я 30 верасьня 1931 году, дажджлівым вечарам, у дарозе, побліз вёскі Лагаза — кіламетраў за шэсьць ад роднай Слабады і за столькі ж ад Лагойс­ку, куды вёз маму на падводзе яе стрыечны брат Ліксандар Давідовіч. «Усё, Ліксандарка, не давязеш,— сказала мама,— бяжы хутчэй у Лагазу па бабку...» Ліксандар падагнаў каня бліжэй да магілы чырвонаармейца, які загінуў тут летам 1920-га ў вайне з палякамі, закруціў лейцы за слупок жалезнай абгародкі і паджгаў у Лагазу. Але той, што прасіўся на сьвет божы, чакаць яго вяртаньня з бабкай-павітухай ня стаў, і мама, пад сьцюдзёным асеньнім дажджом, вымушаная была прыняць у сябе роды сама. Перакусіла зубамі пупавіну, перавязала нейкім матузком, загарнула мяне, ахрышчанага самім Усявышнім з неба, у пялёнкі і прытуліла да сэрца. На ўсё жыцьцё. Як і тых траіх, што нарадзіліся да мяне, і як тых шасьцярых, што прыйшлі на сьвет пасьля мяне.

Праз шмат гадоў, калі, будучы дарослым, я прыязджаў з Менску ў Слабаду праведаць родных, дзядзька Ліксандар не ўпускаў выпадку, пад чаркай, вядома, зноў і зноў расказаць мне і прысутным, як яно ўсё ў той верасьнёвы вечар было. «Братка ты мой, якога ты даў тады мне клопату! Пакуль я знайшоў тую бабку — можа, толькі ў пятай хаце, пакуль яна вымыла рукі ды адзелася-абулася... А дождж! А цёмна — хоць пальцам у вока! А гразішча — страшнае! Баба два-тры крокі ступіць і крычыць: «Чакай, чалавеча, апоркі з ног зваліліся!» Дык я тады ёй: «Садзіся, кажу, на плечы, каб ты была здарова!» Узяў яе на плечы — і па гразішчы, па лужах — бягом! Дужы быў! Дваццаць пяць гадоў было. Выбег з вуліцы на дарогу, дапёр яе толькі да маста — і чую: братка ты мой! Ужо ўсё бяз нас зрабілася! Ты ўжо крычыш — на ўсю Лагойшчыну! Ужо гатоў! Каця сама справілася...»

Пазьней, ужо ў старасьці, ён, з увагі на некаторыя акалічнасьці маёй біяграфіі, значна пашырыў маштаб апісанай падзеі і замест «на ўсю Лагойшчыну» гаварыў: «А ты ўжо крычыш, брат,— на ўсю Беларусь! Такая галасіна была — каб толькі ты чуў! На ўсю Беларусь!...»

Дарэчы, тая магіла чырвонаармейца каля Лагазы захавалася, мянялася ўжо металёвая абгародка, а кусты бэзу на ёй здаюцца ўсё тымі самымі — старымі, зьдзічэлымі, вечнымі... Нярэдка, едучы на бацькаўшчыну, я прыпыняюся там, выходжу з машыны — асабліва, калі разам са мною едзе хто-небудзь з сяброў. Якраз насупраць магілы — прыпынак рэйсавых аўтобусаў з Менску і з Лагойску.

Продкі мае, прадзеды-дзяды і па бацькавай і матчынай лініі, наколькі глыбока ўдалося прасачыць іх родавыя карані,— тутэйшыя, з Гаеншчыны. У архівах адшуканы дакументы, якія сьведчаць, што ў першай палавіне XIX ст. у вёсцы Айнаравічы (трансфармаваная назва колішніх Эйнаровічаў — ад імя буйнога землеўладальніка Эйнаровіча) жыў прыгонны селянін Савэль Гілевіч сын Андрэеў. Гэта — мой прапрадзед. Адзін з яго сыноў, Марка, адсяліўся ад бацькі ў Слабаду — невялікую, тады двароў на дваццаць, вёску, за тры вярсты ад Айнаравічаў. Было гэта ў канцы 60-х ці нават трохі пазьней, бо ў сьпісках жыхароў Слабады за 1862 і 1864 гады яго імя яшчэ ня значыцца. Марку, невядома чаму, называлі (дражнілі) на літоўскі лад Маркус. Ён даў пачатак цэлай дынастыі Маркусоў — так называлі яго сына Пётру (майго дзеда), усіх чатырох яго ўнукаў — сыноў Пётры, і ня менш двух дзясяткаў яго праўнукаў — маіх родных і стрыечных братоў. Між іншым, тых нашчадкаў Савэля, што засталіся жыць у Айнаравічах, і праз сто гадоў звалі па вясковаму Савэлевы, можа, і цяпер завуць, калі хто там з іх яшчэ жыве. Па імянному сьпіску сялянаў маёнтку Мураваны двор (памешчыца Кац. Сц. Смоляк, з роду Бурнашовых, удава генерал-маёра), складзеным у 1862 годзе, Савэль Андрэеў Гілевіч меў каля 20 дзесяцінаў зямлі (сядзібнай — 1, ворнай — 15, сенакоснай — 4), прыгонаў муж. 156 дзён, жан. 156 дзён, зьдзельных летніх муж. запражных 84, пешых 9, жаночых 93 дні, зімовых муж. запражных 56, пешых 4, жаночых 62 дні. Пастаянны аброк 33 руб. 76 кап. Можна меркаваць, што людзі былі гаспадарлівыя, працавітыя і да галоты не належалі.

Дзеда па бацьку, Пятра Маркавіча, я ня мог ведаць, ён памёр у досыць маладым узросьце, калі мой бацька быў яшчэ зусім малым хлапчанём. Памёр, надарваўшы нутро,— падняў мяшок мукі з зямлі, каб пакласьці на сані... Ніякіх іншых зьвестак пра яго як чалавека ў нашых сямейных паданьнях не засталося. Бабуля па бацьку Альжбета Васілеўна (дзявочае прозьвішча Пунтус) была родам з Гайны і таксама памёрла заўчасна, у гадоў пяцьдзясят, неўзабаве пасьля грамадзянскай вайны. Гаспадыняй, па ўспамінах дзяцей, яна была разумнай і працавітай, адна, пасьля сьмерці мужа, ставіла на ногі малых — дачку Паўліну, сыноў Аляксандра, Пётру, Сымона, Валодзю, і някепска спраўлялася з гаспадаркай. Паводле запісаў, знойдзеных у Менскім абласным архіве, у 1916 годзе ў яе несумненна серадняцкай гаспадарцы было: ворыўнай зямлі — 7 дзесяцінаў, конь — 1, жарабя-адналетак — 1, каровы — 2, бычок — 1, авечкі — 4, сьвіньні — 2, парасят — 7.

З продкаў па мамінай лініі добра помню і дзеда — Мікалая Давыдавіча Рулькевіча, і бабулю — Альжбету Тодараўну (з сям’і Давідовічаў, са Слабады). Прадзед Давыд Маркавіч (мама казала, у вёсцы яго звалі Давыдка) каранямі быў мясцовы,— мяркую па тым, што ўжо ў сярэдзіне стагоддзя ў Айнаравічах амаль ня трэць жыхароў мелі прозьвішча Рулькевіч. Як пазначана ў адным з дакументаў за 1882 год, уваходзіў у вясковы камітэт, які адваёўваў у памешчыцы Смоляк «частку выгану і іншыя землі». Быў непісьменны. Дзед Мікалай і баба Альжбета ўсё жыцьцё пражылі ў Айнаравічах, адкуль мама, старэйшая з іх чатырох дзяцей (нарадзілася ў 1902-м), выйшла замуж у Слабаду за Сымона Гілевіча. Пра бабулю магу сказаць адно — незвычайна сьціплая, ціхмяная, пакорлівая перад мужам, надзіва ласкавая да ўнукаў, цярплівая і, несумненна, з верай у Бога, хоць у царкву за савецкім часам ужо не хадзіла — не было куды, усе храмы ў навакольлі былі пазачыняны, ператвораны ў гаспадарчыя памяшканьні.

Зазначу, між іншым, што абедзьве мае бабулі былі Альжбеты (а не Лісаветы), і аднак жа абедзьве былі праваслаўныя, а не каталічкі; імёны ж ім дасталіся па мясцовай традыцыі з уніяцкіх часоў; і пасьля гвалтоўнага перагону з уніяцтва ў праваслаўе (1839) у нашым кутку ўсе імёны яшчэ цэлае стагоддзе гучалі як самабытна беларускія, і я іх яшчэ ўсе застаў неперайначанымі, «неабкультуранымі» на казённы расейскі лад. Альжбета, Барбара, Параска, Паўліна, Міхаліна, Анэта, Дарка, Мар’яна, Рыпіна, Луцэя, Ліксандрына, Зося, Марыля, Якуб, Язэп, Тодар (і Хведар), Пётра (і Пятрусь), Ігнась, Тамаш, Дэраш, Зьмітрок, Мікалай, Лёкса, Аніс, Банадысь, Савэль, Юстын, Хвэлька, Несьцер, Карпа,— жыхароў Слабады і Айнаравіч з такімі імёнамі я ведаў асабіста. «Абкультуранымі» ўсе яны аказаліся ўжо на магільных плітах і камянёх, якія прыйшлі ў абрадавы побыт на зьмену драўляным крыжам.

Зусім іншага характару ў параўнаньні з бабуляй Альжбетай быў дзед Мікалай Давыдавіч — энергічны, гаваркі, часам грубаваты на слова і, здаецца, закончаны, стыхійны матэрыяліст-бязбожнік. Ва ўсякім разе мама, помню, казала: «Тата наш у Бога ня верыў, ніколі, ні як быў малады, ні пасьля...» Нараджэньня ён быў 1881 году, г. зн. толькі на год старэйшы за Янку Купалу. Зьвяртаю ўвагу на гэта таму, што як равесьнікі яны маглі быць між сабой знаёмымі,— ужо хаця б па той акалічнасьці, што ў маладосьці мой дзед быў знакаміты на ўсю ваколіцу музыка, граў на вечарынках і на вясельлях, мог бываць разам з Яськам Луцэвічам на кірмашах у той жа Гайне — самым блізкім для абодвух мястэчку... Як шкада, што «мы ленивы и нелюбопытны» — што я не здагадаўся ў свой час распытаць дзеда, ці ведаў ён асабіста Яську Луцэвіча! Апошні раз дзед узяў у рукі гармонік летам 1957 году, у Слабадзе, на вясельлі ўнука-«павэта» («Кацярынін хлапец, Ініл,— павэт, кніжкі піша»), і яшчэ досыць імпэтна сыграў для «маладых» і для гасьцей «вальца» сваёй маладосьці.

Музыка была далёка не адзіным захапленьнем у жыцьці дзеда Мікалая. Зрэшты, у сталым веку хадзіць з гармонікам па вясельлях ён перастаў. Але затое... набыў шмат іншых прафесійных захапленьняў, якія зрабілі яго вельмі вядомым і аўтарытэтным чалавекам у навакольлі. Сталася гэта, праўда, ужо ў першыя савецкія гады і было вынікам вялікіх драматычных падзеяў у яго асабістым лёсе. Рэч у тым, што яго, бацьку чатырох малых дзяцей, забралі на імперыялістычную вайну. Ня ведаю, колькі ён ваяваў, але ў 1915 годзе трапіў у палон і аж тры гады — да канца 1918-га — прабыў як нямецкі палонны ў Германіі. Там яму, можна сказаць, пашанцавала, бо апынуўся ня дзе-небудзь на рудніках, у шахтах, а быў узяты за парабка нейкім багатым баўэрам. За тры гады падсобнага рабочага ў той гаспадарцы, маючы не дурную галаву на плячах, дзед прайшоў адменную, што называецца еўрапейскую, сельскагаспадарчую навуку і, вярнуўшыся ў свае Айнаравічы, стаў выдатным, непераўзыдзеным у навакольлі, садоўнікам, агароднікам, пчаляром, кветкаводам, а ў дадатак яшчэ і галубятнікам — і гэту дзіўнаватую для беларускай вёскі корць ён прывёз з Германіі. Помню з самых малых гадоў, як ён выходзіць з хаты, пяшчотна падасьць галубам голас: вуль-вуль-вуль-вуль-вуль-вуль-вуль!— і яны адусюль — з-пад паветкі, з усіх падстрэшшаў, дзе для іх разьвешаны лазовыя кошыкі, ляцяць да яго, садзяцца яму на плечы, на рукі... Захапленьню майму не было межаў!

Праз дваццаць пяць гадоў, летам 1943-га (і ў сьне дзеду гэта не магло прысьніц­ца!) стары, даўно сьсівелы Мікалай Давыдавіч зноў апынуўся ў Германіі ў якасьці нявольніка і парабка-«остарбайтэра». На гэты раз — разам з бабуляй Альжбетай, з сям’ёю сына Кастуся (пяць душ) і сям’ёю дачкі Ганны (сем душ). Іх прымусова, як і ўсіх жыхароў Айнаравічаў і іншых суседніх вёсак, вывезьлі з партызанскай зоны на катаржныя работы ў Нямеччыну. Можа, таму, што ўжо былі старыя, а можа, памагло і тое, што дзед ад часоў першага палону трохі ведаў нямецкую мову, але месяцы праз тры яны вярнуліся дадому. Адпусьцілі. Толькі дзеда і бабу, вядома. «Я там як стаў гергетаць ім па-іхняму, — хваліўся, відочна перабольшваючы, дзед,— дык яны мне: гут, фатэр, гут! Фарэн нах Мінск, фатэр!» Выдалі ім неабходныя паперкі і пасадзілі ў нейкі вагон-цялятнік, назначэньнем аж да Менску. З той восені і да вясны 1944-га я меў магчымасьць бачыць і чуць дзеда кожны дзень, бо мы — мама і сямёра дзяцей — жылі ў яго хаце як бежанцы: перабраліся са Слабады бліжэй да лесу, да паратунку, іначай сям’я партызана ды яшчэ і камуніста магла б у першую чаргу паплаціцца.

Тады, у тую апошнюю акупацыйную зіму, мне адкрыўся яшчэ адзін, не зусім звычайны для мужчыны, талент дзеда Мікалая. Аказалася, што ён здорава ўмее варажыць на картах. Амаль ня кожны дзень прыходзілі да яго вясковыя жанчыны — маткі, жонкі, сёстры, нявесты забраных на вайну мужчынаў і хлапцоў — з просьбай паваражыць аб іх невядомым лёсе. Дзед раскладаў на палову стальніцы карты і, вельмі складна прыгаворваючы, паказваў госьці, дзе і як зараз маецца яе чалавек: хто і што яму замінае, хто яму мысьліць зло і нешта хоча зрабіць на шкоду, але вось усё канчаецца добра, і дадому ён вернецца жывы і здаровы. Я стараўся не ўпусьціць ніводнага такога «сеансу», садзіўся паблізу і з захапленьнем слухаў гісторыі чужых лёсаў у красамоўнай дзедавай падачы. Цікава было — неймаверна! Надта ж ён хораша і дасьціпна гаварыў! Напрыклад, для дзяўчыны, якая чакала свайго жаніха з вайны, гаданьне заканчваў так: «Дык воць ідзі і скажы матцы, хай гоніць самагонку, каб шмат нагнала, бо во, бачыш, — вясельле ўжо на варотах вісіць!» I я нагінаўся і глядзеў на карты, дзе там дзед бачыць вясельле на варотах. I па тым, як усьміхалася з разуменнем гумару дзяўчына, я спасьцігаў дзедаву метафару.

Тады ж, на вуліцы, пра гэту дзедаву варажбу пачуў ад мужчынаў такое: «Выдумляка і манюка стары Воць — несусьветны, але бабам падабаюцца яго казкі, слухаюць». (Воць — вясковая мянушка дзеда Мікалая: замест вось — гаварыў воць, так і празвалі. Нават і мяне ў маленстве гэтак дражнілі, паколькі, лічылі, я быў падобны на воцеўскі род). Праз шмат гадоў, успамінаючы насьмешлівую ацэнку дзедавых «казак», зразумеў: надта ж патрэбны былі асірацелым жанчынам яго выдумкі — надта патрэбны! Хоць трохі лягчэй на душы рабілася. Зразумеў і падумаў: ну, а яго ўнук у сваіх лірычна-рамантычных мроях — хіба не такі ж самы «выдумляка і манюка»? Калі, напрыклад, сьцьвярджаў, што зямны рай ужо «на варотах вісіць»? Можа, розьніца ў тым, што ўнук і сам у гэта верыў? Розьніца? А чаму думаць, што дзед у свае карты ня верыў?

Жывая, вобразная, дасьціпная мова дзеда ўражвала мяне ня толькі ў гэных яго варажбіцкіх імправізацыях, а і ў звычайных паўсядзённых размовах з людзьмі, з бабуляй, з унукамі. Гэта былі для мяне неацэнныя ўрокі роднай мовы. Ужо тады я заўважыў, што ён у кожным выпадку для абазначэньня пэўнага дзеяньня імгненна знаходзіў нейкае сваё адметнае слова, свой, кажучы мовай граматыкі, дзеяслоў. Я ніколі, напрыклад, ня чуў, каб ён сказаў «ідзе» або «пайшоў». У залежнасьці ад таго, хто канкрэтна ідзе або пайшоў, дзед гаварыў: «Некуды Цыцуіш дыбае...» — «Куды ж гэта Кіндзё пачыкільгаў?..» — «Вунь, ужо і Мырса шкандыбае на аселіцу...» — «Шаптуха пасунулася некуды — ці не да Гэраца?..» Дарэчы, і Цыцуіш, і Кіндзё, і Мырса, і Гэрац, і Шаптуха — гэта ня прозьвішчы, гэта мянушкі, якія ён жа гэтым людзям і прышпіліў, і карыстацца якімі яму было прыдатней, чым сапраўднымі імёнамі. Але ж і ўся вёска падхоплівала іх і перадавала наступным пакаленьням.

І садоўніцкае і пчалярскае захапленьне дзеда Мікалая, а заадно і яго кветкаводства, абарвалася раптам дзесь на самым пачатку пяцідзясятых. Помню, як мама сказала мне, калі я заглянуў у чарговы раз дадому: «А дзед прадаў усе пчолы — усе дваццаць чатыры сям’і, з калодамі і рамовікамі, і высек усе дваццаць яблыняў. Ніводнай не пакінуў!» — «А што такое?» — пытаюся, амаль спалоханы. — «Ад злосьці. Крыўда задушыла. Такімі падаткамі абклалі кожны вулей і кожнае дрэва, што ня выцягнуць. Хоць карову прадавай, каб разьлічыцца. Зусім пусты на яблыкі год — а плаціць трэба ўсё роўна...» Сорамна прызнацца, але належным чынам асэнсаваць жыцьцёвую драму свайго роднага дзеда і зрабіць адпаведныя высновы я тады, на вялікі жаль, ня змог. Душа і розум настолькі былі аглушаныя громам сталінскіх прапагандысцкіх літаўраў, асьлепленыя бляскам «працоўных посьпехаў» са старонак усіх газетаў, што гэты жахлівы факт як бы прайшоў міма сьвядомасьці. Як і многія іншыя падобныя. Гэта, маўляў, прыватнасьць, дробязь, а ў цэлым, а ўвогуле... а ўвогуле — жыцьцё наша заможнае і шчасьлівае, Беларусь квітнее, і зара камунізма падступае ўсё бліжэй і бліжэй. Праўда — ня ў гэтых адзінкавых фактах. Праўда — у лозунгах, у перадавых артыкулах газетаў, у працоўных рэляцыях, што гучаць па радыё. I ў звышаптымістычных, прамяністых вершах паэтаў, якіх ты глыбока шануеш, амаль абагаўляеш, лічыш за настаўнікаў-майстроў. I сам пераймаеш іх тон, іх пафас.

Але вярнуся да свайго радаводу. Мама, Кацярына Мікалаеўна, першае дзіця Альжбеты і Мікалая Рулькевічаў, любіміца сям’і, замуж у Слабаду пайшла супроць волі бацькоў, у выніку чаго асаблівай павагі, а тым больш любові да зяця ў іх не было,— нават і тады, калі ён выбіўся ў мясцовыя начальнікі. Галоўная прычына іх няласкі таілася, відаць, у сацыяльным статусе зяця (круглы сірата, ад сваёй долі зямельнага надзелу адмовіўся, падаўся ў службоўцы) і ў яго маладняцка-камсамольскім авангардызме, які адбіўся і на духоўным стане іхняй дачкі. Ня будучы набожнай, мама, аднак, за Бога мела сваё вялікае чалавечае сумленьне. Яна нара­дзіла дзесяць дзяцей, восем з якіх выжылі і сталі на ўласныя ногі, выйшлі ў жыцьцё дзякуючы перш за ўсё ёй, яе самаахвярнай любові да сваіх чадаў і нястомнаму клопату пра іх. Як яна пасьпявала такую гурму абшыць, абмыць, накарміць, пры­гледзець, а нават і спаць укласьці, спраўляючыся пры гэтым трымаць у бездакорным парадку вялікі агарод і даглядаць немалую жыўнасьць (карова, сьвіньні, авечкі, куры, гусі) — проста неверагодна! Вядома, падрастаючы, пачалі патрохі памагаць дзеці, і усё ж, і ўсё ж! Не магу ўспомніць выпадку, каб яна калі-небудзь адпачывала, сядзела нічога ня робячы,— нават у самыя вялікія сьвяты. Праўда, што і на забавы з намі, на гульні і пешчы часу ў яе не заставалася. Ледзь пачынала тэпаць па хаце адно малое, як яна зьбіралася раджаць наступнае. Дзіцячым гульням-забавам вучыла нас, малалетак, прыходзячы ў госьці з Айнаравічаў, бабка Альжбета. Ну і вядома — вуліца.

Граматы мама ня ведала, у дзяцінстве ў школу бацькі не пусьцілі — далёка было, за тры вярсты, хадзіць. Расьпісвацца, хоць «кручкамі», навучылі яе ўжо мы, дзеці-школьнікі. Непісьменная, яна, аднак жа, вельмі любіла, калі дзеці чыталі свае кніжкі ўголас і запамінала іх урокі па чытаньню на выдатна. Калі на пачатку 50-х у Слабаду правялі радыё — не выключала рэпрадуктарчыка ніколі і пры любой хатняй рабоце слухала. Не прапускала і, бадай, ніводнага «кіно», якое зрэдчасу прывозілі ў вёску, глядзела фільмы вельмі ўважліва і любіла пасьля разам з дзецьмі іх абмяркоўваць, сьведчачы пры гэтым дакладнае разуменьне і сюжэту, і ўчынкаў, і перажываньняў кінагерояў. Увогуле, мама была жанчынай розуму жывога і кемнага, і мела «залатыя рукі». Дастаткова сказаць, што яна была добрай і закройшчыцай, і швачкай (самавучкай, вядома), усё жыцьцё, з маладых гадоў да старасьці, круціла ў хаце ручную машыну «зінгер» (частка яе пасагу), шыла кашулі, споднікі, сарафаны, каптанікі, сукенкі, спадніцы не толькі для сваёй сям’і, але і многім суседзям. Можа, таму, што сама была непісьменная, мама вельмі хацела, каб вучыліся і набылі адукацыю мы, яе сыны і дочкі, і рабіла для гэтага ўсё, што магла. I нямала ганарылася на старасьці, што пяцёра з яе васьмярых атрымалі вышэйшую адукацыю.

Памёрла мама летам 1978-га, на 76 годзе жыцьця, але апошнія два з паловай гады былі для яе не жыцьцём, а страшэннай пакутай: паралізаваная інсультам, яна не магла ні прысесьці, ні павярнуцца, ні слова сказаць, адно крычала праз кожныя 20-30 хвілінаў ад болю і пытала ў нас немым позіркам змучаных вачэй, чаму Бог не дае ёй сьмерці і не вызваляе ад безнадзейна-пакутлівых клопатаў яе дзяцей.

Бацька мой, Сымон Пятровіч (нараджэньня 1904 году), быў, у адрозьненьне ад мамы, чалавекам пісьменным — ажно тры зімы хадзіў у царкоўна-прыходскую школу. Гэту базавую адукацыю ён, здаецца, даволі істотна падвысіў пазьней, пасьля рэвалюцыі, шляхам самаадукацыі як вясковы актывіст-камсамолец і асабліва — за час службы ў чырвонай арміі, адкуль вярнуўся з трыма трохкутнічкамі на пятліцах. Ва ўсякім разе, пісаў досыць граматна (праўда, лексічна — на «трасянцы»), любіў чытаць газеты, часам сядзеў і з кнігай у руках, прычым, вершы, помніцца, меў звычку чытаць уголас, каб і другія чулі. Помню, як напрадвесьні 1943-га, калі мы ўсёй сям’ёй жылі ў «бежанцах» у Айнаравічах, у мамінай сястры Ганны, ён прыносіў ад Валодзі Доўгага, былога загадчыка Слабодскага ДСК, кнігі, і менавіта паэзію: «Выбранае» Купалы, «Байкі» Крылова... Верш Купалы «Праступнік» чытаў з прэтэнзіяй на артыстычнасьць і амаль патрабуючы, каб прысутныя слухалі. Было бачна, што верш яму вельмі спадабаўся,— мабыць, горкай іроніяй. Дзякуючы яму, і я вершы з гэтае кнігі ня проста чытаў, а дэкламаваў, упіваючыся іх рытмамі, музыкай радкоў. Зборнічкі паяўляліся ў нашай хаце і ў самыя першыя гады пасьля акупацыі, калі бацька працаваў у РВК у Лагойску,— гэта былі кніжачкі бібліятэчак «Огонька» і «Крокодила». Увогуле, да літаратуры, ня толькі да чытаньня, але і да спробаў выказацца пісьмова самому, цяга ў яго была несумненная. У канцы 40-х — пачатку 50-х некалькі разоў апублікаваў у раённай газеце невялічкія допісы. А аднойчы я, ужо студэнт універсітэту, быў нямала зьдзіўлены, калі ў насьценнай газеце ў сельсавеце прачытаў сатырычны «сьцішок» з размашыстым подпісам С. Гілевіч — на ягонай «рускай» мове, вядома ж. Са «сьцішка» мне і дагэтуль помняцца два радкі:

У их работа такога сорта,

Што всё ссылаюцца на бога да на чорта.

Усе даваенныя гады — з 1928 па 1941 — бацька быў гэтак званым нізавым савецкім службоўцам — старшынёй аднаго сельсавету, другога, трэцяга, адзін час нават сакратаром райвыканкаму, і ўсё далёка ад дому, ад сям’і, да якой наведваўся толькі на выхадны, у нядзелю, але з намі, дзецьмі, амаль не займаўся (перахоплівалі сябры), яшчэ менш займаўся гаспадаркай, так што нярэдка мама сама секла на дрывотні альховыя палкі, каб затапіць раніцай печ ці вечарам грубку. За доўгія гады ён, пэўна, прывык да такога жыцьця бацькі-госьця, бо калі за год да вайны стаў старшынёй нашага Слабодскага сельсавету і жыў дома — у яго адносінах да сям’і і свайго двара мала што зьмянілася. Нярэдка пасьля рабочага дня ён заставаўся дапозна ў сельсавеце — гуляць у шахматы, і мы, малыя, у чаканьні вячэры, ня раз чулі маміны горкія нараканьні: «I колькі ж ён будзе там ганяць тых «коней», каб яны павыдыхалі ўсе! Бяжы, сынок, і скажы, каб зараз жа ішоў дадому!..»

Адзіны на ўсю вёску член партыі (з 1928 году), ён быў перакананы камуніст-ідэаліст, можна сказаць, «белая варона» сярод усіх мясцовых партыйцаў, строга трымаўся камуністычнай маралі (пра хабар і гаворкі не магло быць), непахісна верыў у сьвятасьць камуністычных ідэалаў, у правадыроў Кастрычніка і сусьветнага пралетарыяту, і стаяў за гэтыя ідэі і прынцыпы гарой. За гэтую непахіснасьць, дарэчы, яго і ссадзілі з самай высокай пасады, да якой ён дарос. Пасьля выгнаньня з Беларусі нямецкіх захопнікаў, ён, учарашні партызанскі палітрук, быў прызначаны намесьнікам старшыні Лагойскага райвыканкаму. Але не пратрымаўся на гэтых «вышках» і двух гадоў: у тых умовах павальнага разбэшчаньня, самапраўства і драпежніцтва «белая камуністычная варона» членам бюро райкаму была непатрэбная. Спачатку бацьку сьпіхнулі на старшыню сельсавету, а неўзабаве — на старшыню нашага мясцовага калгасу, на што ён абсалютна не гадзіўся. Не гадзіўся — бо на той пасадзе тады (тады?) трэба было красьці самому, каб даваць красьці іншым (а кралі ў калгасе — усе і ўсё, каб выжыць) і абавязкова — слугаваць крадзеным начальству — вазіць і ў Лагойск, і ў Менск парасят з калгаснай фермы.

Перад сьмерцю (памёр бацька ў лютым 1972 году ад раку лёгкіх) ён сказаў нам: «Вось так, дзеці: усё жыцьцё змагаўся за праўду і справядлівасьць супроць зладзюганаў, хабарнікаў і ўсякай іншай свалаты, але ўсё маё змаганьне было марным, і вось паміраю, а нягоднікі як панавалі ў нашым жыцьці, так і пануюць...» Запозьненае для сябе адкрыцьцё «белай партыйнай вароны». Але не запозьненая споведзь для дзяцей.

Так, дзяцей сваіх ён выхоўваў — найбольш уласным прыкладам, чым слоўнымі павучаньнямі — таксама: і ў духу вернасьці ідэалам камунізму, і ў духу непры­мірымасьці да зладзюганаў-урвіцеляў і нягоднікаў-падлюкоў, і, вядома ж, таксама «белымі варонамі» ў нашым штодзённым грамадскім побыце, што на практыцы часьцей азначала — проста варонамі.

Бацьку мы абавязаны і тым, што вельмі рана, яшчэ да школы, засвоілі ня толькі бальшавіцкія сацыяльна-класавыя ідэалагемы, але і ня менш бальшавіцкія, а менавіта ваяўніча-атэістычныя сьветапоглядныя перакананьні. Помню, як у дакладным сэнсе слова «яшчэ ў калысцы», гэта значыць, у падвешаных на вяроўках вялікіх ночвах, мы, дзеці, хорам і штосілы, гарланілі — пад яго энергічным дырыжыраваньнем — знакамітыя ў той час камсамольскія прыпеўкі Кандрата Крапівы «Нас ня любяць, нас баяцца».

Нас ня любяць, нас баяцца

Поп кудлаты і кулак,

Бо рашыў за працу ўзяцца

Камсамольскі маладняк.

Хто супроць нас? Прэч з дарогі!

Бачыш нашу грамаду?

Мы саб’ем і чорту рогі,

Богу вырвем бараду!

Хто такі Бог, мы, жаўтароцікі, вядома ж, ня мелі аніякага ўяўленьня, але як гэта нам падабалася! Бо як бадзёра, мажорна гэта гучала і як вобразна, ярка, зрокава паўставала перад вачмі!

Пачаўшы з трох-чатырохгадовага ўзросту «рваць Богу бараду» — куды, да якіх духоўных вышыняў дойдзеш? Што застанецца ня толькі ад «барады», але і ад самога Бога гадоў праз дваццаць? I ад божых храмаў на зямлі? I ад божых запаведзяў у душы і сэрцы? I ад народных сьвяткаваньняў у гонар боскіх дзён, боскіх наказаў людзям? I ад старажытных традыцыйных народных звычаяў і абрадаў, асьвечаных верай у высокае, нябеснае, вечнае? І ці трэба зьдзіўляцца, што мы, «молодые хозяе­ва земли», так няўцямна і так раўнадушна глядзелі на тое, як апаганьваюцца і разбураюцца касьцёлы, цэрквы, капліцы, выварочваюцца каменныя крыжы і пліты на магілах продкаў? А наступіць жа, прыйдзе час — і давядзецца аднойчы людзям майго пакаленьня, і старэйшым, і маладзейшым — глянуць на ўсё гэта зусім па-іншаму і з жахам зразумець, у якую бездань бездухоўнасьці і дзікунства цягам многіх дзесяцігоддзяў піхалі нас, ды і ўзмаліцца, хоць і ня ўмеючы: даруй, Госпадзе, і прымі пакаяньне цёмных і неразумных,— хоць перад блізкай магілай прымі!.. I яшчэ могуць хоць трохі ўцешыцца тыя, што пасьпелі гэта зразумець і пакаяцца не зусім запозна, і яшчэ мелі і маюць магчымасьць пажыць і папрацаваць з вачыма, прамытымі крынічнай вадою ісьціны, з душою і сэрцам, ачышчанымі ад накіпу пошласьці і цынізму, ад іржы хлусьні і хцівасьці. Але колькі яшчэ няшчасных, выклятых небам, што так і не знайшлі дарогу да храму, што так і не раскаяліся, так і працягваюць заставацца паслугачамі д’ябла і шкадаваць аб д’ябальскім мінулым!

На шчасьце, ад бацькі мы перанялі ў маленстве ня толькі баявы задзёр тагачасных камсамольскіх прыпевак, але і вялікую, глыбокую паэзію сапраўдных народных песень, якіх ён ведаў мноства і сьпяваў вельмі хораша. Сьпяваў з намі, пад настроем, а найчасьцей — з гасьцямі ў застольлі. У яго быў зычны прыгожы голас, барытон, і відаць, нядрэнны музычны слых. Гучалі «Зялёны дубочак, шырокі лісточак», «А ў полі вярба, пад вярбой вада», «Бяду вяду, ой бяду вяду, а бяда не вя­дзецца», «Ці ўсе лугі пакошаны»... А яшчэ — «Трансваль, Трансваль, страна моя» і «Шумел, горел пожар московский». Лёгка пераймаў і любіў сьпяваць папулярныя песні з перадваенных савецкіх кінафільмаў: «Лейся, песьня, на просторе», «Всё выше, и выше, и выше!», «Утро красит нежным светом» і іншыя. Натуральна, любімыя бацькавы песьні станавіліся любімымі нашымі, сямейнымі, ва ўсякім разе — маімі. Помню ўсе іх да гэтага часу, і іншы раз на самоце, у цішыні, выразна чую бацькаў голас, чую, як ён дыхтоўна, голасна пачынае: «Бяду вяду, ой бяду вяду, а бяда не вядзецца: пад вішняю, пад чарэшняю бяда спаці кладзецца...»

Між іншым, бацька ніколі не ўжываў брыдкіх слоў. Ніхто з нас, дзяцей, ні разу ня чуў, каб ён, нават і ў злосьці, мацюкаўся. Калі і як ён, выраслы ў вёсцы, засьцярогся ад гэтай плябейскай хваробы,— ня ведаю. Хутчэй за ўсё, думаю, яна не прывілася яму з маленства,— дзякуючы набожнай маці-удаве (бацькі свайго, Пятра Маркавіча, ён амаль ня помніў). Ну, але мушу сказаць: калі паскудную моўную каросту нам не прышчаплялі ў сям’і, то вясковая вуліца гэты недахоп у лінгваадукацыі пакрывала аж уга як пасьпяхова.

***

У верасьні 1938 году я пайшоў у школу — у нашу Слабодскую НСШ. Пайшоў, ужо досыць бегла чытаючы. Навучыўся гэтаму сам, з дапамогай старэйшай сястры Ліны, чые чытанкі і прынесеныя ёю з бібліятэкі кнігі любіў гартаць. Помню, дырэктар школы Алесь Якубавіч Таболіч, калі пабачыў, будучы ў нас у гасьцях, як я чытаю, прапанаваў бацькам пусьціць мяне ў першы клас разам са старэйшым братам Леўкам — увосень 1937-га. Але мама пашкадавала, што малы — яшчэ і шасьці ня споўнілася, і з прапановай не згадзілася (аб чым я неаднойчы пасьля, у сталым веку, пашкадаваў).

Вучоба ў школе давалася мне больш чым лёгка,— усе тры даваенныя гады мне ў ёй, як гэта кажуць, проста не было чаго рабіць. Чытанкі я паперапрачытваў наўперад, яшчэ да пачатку вучэбнага году. З першага класу пачаў браць для чытаньня кнігі ў школьнай бібліятэцы. А праз два гады — і з бібліятэкі ДСК — Дома сацыялістычнай культуры, які разьмяшчаўся ў адным будынку з сельсаветам. Ня ведаю, чаму так гучна — Слабодскі ДСК — называлася нашая звычайная вясковая хата-чытальня. Можа, затое, што ў ёй былі ня толькі газеты, часопісы і шафа з кнігамі, але і даміно, і шашкі, і шахматы, і невялічкі більярд — з металёвымі шарыкамі, меншымі за курынае яйка, а галоўнае — быў патэфон з ладным стосам пласьцінак (плітак). Кожны вечар я прападаў там. Увогуле малым дзецям карыстацца бібліятэкай ДСК не дазвалялася, але ж я быў сынам старшыні сельсавету, і мне «пайшлі насустрач», уважылі. Калі са школьнай бібліятэкі мне выдавалі кнігі паводле ўзросту, то ў ДСК я браў, што хацеў. Загадчыца адчыняла шафу і казала: «Ну выбірай, можаш і дзьве ўзяць, каб надаўжэй хапіла». Так да пачатку вайны, да сваіх дзесяці гадоў, я прачытаў ня е толькі безьліч твораў, прызначаных для малодшых школьнікаў, але і многія кнігі, на малых дзяцей не разьлічаныя, як, напрыклад, «Ціхі Дон» М. Шолахава (толькі першы том, праўда) або «Дзевяноста трэці» В. Гюго. Пры адборы кіраваўся перш за ўсё тым, каб кніга была на беларускай мове: вясковаму хлапчуку на мове роднай хаты і роднай вуліцы было чытаць і лягчэй, і мілей для душы і сэрца. Названыя, як і шмат іншых кніг савецкай і сусьветнай класікі, былі тады выдадзеныя ў нас на беларускай.

Маімі любімымі кнігамі, якія я што называецца клаў, засынаючы, пад падушку, былі «На прасторах жыцьця» Якуба Коласа, «Трэцяе пакаленьне» Кузьмы Чорнага, «Палескія рабінзоны» Янкі Маўра, «Як гартавалася сталь» М. Астроўскага, «Школа» і «Далёкія краіны» А. Гайдара, «Востраў скарбаў» Р. Стывенсана, «Рабінзон Круза» Д. Дэфо, «Падарожжа Гулівера» Дж. Сьвіфта, «Прыгоды барона Мюнхаўзена» Э. Распэ, «Прыгоды Тома Сойера і Гекльберы Фіна» М. Твена, «Бялее парус адзінокі» В. Катаева,— усе рускія і замежныя — на беларускай мове. Незабыўна шчасьлівыя хвіліны, гадзіны, дні правёў я сам-насам з героямі гэтых кніг, суперажываючы іх прыгоды і ўчынкі да заміраньня сэрца, да перахопу дыханьня, забываючы пра ўсё на сьвеце, пра забавы, пра маміны даручэньні і нават пра абед ці вячэру.

Любіў чытаць і завучваць на памяць вершы, таму і з бібліятэк часта прыносіў дадому зборнікі паэзіі, і ня толькі папулярных, любімых дзіцячых аўтараў, але і зусім невядомых. Помню, напрыклад, як чытаў зборнікі «Дняпро выходзіць з берагоў» А. Жаўрука і «На сонечных узгорках» Р. Няхая. Ня думаю, што гэта было прыдатнае для трэцякласьніка чытаньне, але, відаць, вабіла і захапляла сама рыт­мізаваная мерная мова верша, яго незвычайны ў параўнаньні з прозай склад і лад, яго музыка. Ведаў на памяць такія рэчы Якуба Коласа, як «Дзед і мядзьведзь», «Савось-распусьнік», «Міхасёвы прыгоды», з захапленьнем чытаў паэму-казку А. Які­мовіча «Каваль-Вярнідуб», падабаліся многія вершы Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Пятра Глебкі, рускіх паэтаў К. Чукоўскага, С. Маршака, У. Маякоўскага.

Як стане зразумелым самому нашмат пазьней, мерная, музычна арганізаваная мова верша вабіла і зачароўвала мяне невыпадкова. Менавіта на той час (прадвесьне 1941-га) прыпадаюць мае першыя ўласныя спробы напісаць складна, «састаўляючы словы ў слупок», як гаварылі ў нашай хаце. Я добра помню, чым канкрэтна былі выкліканы тыя першыя спробы (іх было дзьве), што паслужыла для іх узорам. Першы «сьцішок» (вершы мы тады называлі толькі так — «сьцішкамі») я склаў пад уражаньнем прачытанага і завучанага на памяць лірычнага шэдэўра Т. Шаўчэнкі «Садок вішнёвы каля хаты». Гэты геніяльна просьценькі верш вялікага Кабзара быў зьмешчаны ў нашай чытанцы (у перакладзе на беларускую, вядома) і надзвычай дапаў мне да душы. Мне здавалася, што гэта напісана пра нашую вёску, і нават пра наш двор і нашую сям’ю, што гэта нашая мама «паклала дзетачак сваіх, сама заснула каля іх» і затым — «заціхла ўсё, адно дзяўчаты ды салавейка не заціх». Другі «сьцішок» быў складзены ў перайманьне жалобнага маршу «Памёр ты, вялікі і мужны змагар» (памяці У. І. Леніна), які моцна ўразіў мяне і трагічным зьместам і журботнай мелодыяй, калі яго выконваў на школьнай сцэне хор вучняў. Сшытачак з гэнымі «вершамі» мама схавала як сямейную каштоўнасьць у прыскрынку куфра, але я самавольна ўзяў яго адтуль і дзесьці згубіў, амаль нічога, ні радка, з тых першых спробаў вершаваньня не запомніўшы.

Трохі яшчэ пра маё тагачаснае чытаньне і пра некаторыя асаблівасьці школьнай вучобы ў апошнія перадваенныя гады. Шмат было прачытана мной кніг пра падзеі і герояў грамадзянскай вайны. Ды і чытанкі былі літаральна забіты творамі гэтай тэматыкі. Чапаеў, Шчорс, Варашылаў, Будзённы, Пархоменка, Катоўскі, Лазо і многія іншыя імёны сталі для мяне ў поўным сэнсе слова легендарнымі, былі імёнамі-сімваламі, увасабленьнем вернасьці Рэвалюцыі, працоўнаму народу, першай у сьвеце краіне сацыялізму, несьмяротнай справе Леніна-Сталіна. Да гэтых імёнаў-вобразаў далучаліся вобразы дукорскіх партызанаў, расстраляных «белапалякамі», невялікую кніжку пра якіх чытаў са шчырым перажываньнем. І яшчэ пра адно вельмі слыннае ў тыя гады імя,— праўда, не з часоў грамадзянскай, а з крыху пазьнейшых часоў вайны з сялянствам: піянер Паўлік Марозаў. Кнігу пра яго браў як пастушок з сабой у поле і насіў за пазухай, і моцна перажываў за жудасную сьмерць героя-піянера і яго меншага браціка. Жахлівая крывавая расправа над імі абуджала ў душы нянавісьць да заклятых ворагаў шчасьлівага калгаснага ладу — кулакоў і іх пасобнікаў.

Тады ж да герояў рэвалюцыі, грамадзянскай вайны і калектывізацыі ў маёй дзіцячай сьвядомасьці далучыліся героі-пагранічнікі. Фільмы «Граніца на замку», «Джульбарс» глядзеў у ваенным гарадку (а ён быў у нашым жа лесе, за паўвярсты ад вёскі) неаднойчы. Неаднойчы перачытаў і кнігу апавяданьняў пра знакамітага вартавога рубяжоў Айчыны Карацупу. Увогуле тэма граніцы і шпіёнаў-дыверсантаў на доўгі час аказалася ў нашых хлапчукоўскіх размовах і гульнях галоўнай, адцясьніўшы на задні план усе іншыя тэмы. Тлумачылася гэта яшчэ і тым, што да верасьня 1939-га мы жылі ў прыгранічнай зоне — да савецка-польскай мяжы, якая расьсекла Беларусь напалам, было вёрст пятнаццаць. Таму і ваенны гарадок побач, і магутныя жалеза-бетонныя ДОТы на тэрыторыі нашага сельсавету. І пастаянная апрацоўка мясцовага насельніцтва: сачыце, сачыце, сачыце! Глядзіце-прыглядайцеся, ці не прабраўся з-за мяжы вораг, ды ці не дапамагае яму тут хто-небудзь з вяскоўцаў чыніць дыверсіі. Нават «Буквар» у той год, як я пайшоў у школу, заканч­ваўся вершам «Пагранічнік», які нам трэба было завучыць на памяць.

Відаць, нядаўна, на сьвітаньні,

Граніцу вораг перайшоў.

Яго сьлядоў незатаптаных

Яшчэ і вецер не замёў.

Ужо калгасьнікі і дзеці

Бягуць гурмой наперарэз.

Але і вораг іх прыкмеціў

І зноў, як воўк, пабег у лес.

Асабліва важным у вершы было вось гэта: «Ужо калгасьнікі і дзеці Бягуць гурмой наперарэз». «Скажыце, дзеці, — пытала настаўніца, зьвяртаючыся да класу, — хто памог пагранічніку злавіць шпіёна?» І клас хорам адказваў: «Калгасьнікі і дзеці!» — «Вось бачыце: і дзеці павінны памагаць дарослым у барацьбе з ворагам!»

Атмасфера шпіёнаманіі (тады, вядома, гэтага слова ў нашай мове не існавала) была неймаверна напаленая і панавала паўсюдна. І хапун 1937-га ў нас цалкам прывязваўся да татальнай барацьбы са шпіёнствам. Аднавяскоўца, звычайнага калгасьніка Мікалая Бурбоўскага схапілі за тое, што нехта бачыў, як ён хаваў у сваёй пуні шпіёна. Другога мужа (прымака) нашай дзядзіны Барбары, краўца і калгаснага конюха, непісьменнага Ліксандра Барэйку забралі за тое, што, гонячы коней на начлег, браў з сабою торбу з ядой і там, на пашы, «перадаваў» яе польскім шпіёнам. Ні адзін, ні другі ніколі не вярнуліся дадому. І па сёньняшні дзень ніхто ня ведае, дзе, у якіх Курапатах, іх магілы.

У тым жа 1937 годзе ў суседнім Плешчаніцкім раёне (у 1962-м далучаны да Лагойскага) за гэткія самыя «сувязі з польскімі шпіёнамі» хапун схапіў майго роднага дзядзьку, старэйшага бацькавага брата Аляксандра Гілевіча, які калісьці прымаў актыўны ўдзел ва ўстанаўленьні ў нашай мясцовасьці савецкай улады. Толькі праз дваццаць гадоў у нашай хаце загавораць пра гэта адкрыта. А да таго — і бацька, і маці, і родныя дзядзькі Пётра і Валодзя пры нас, дзецях, яго імя не ўспаміналі. Хоць увогуле яшчэ ў пачатку акупацыі, калі на гэтыя тэмы людзі загаварылі сьмялей, я даведаўся, што дзесьці ў Задрозьдзі Плешчаніцкага раёну «забралі» нашага дзядзьку.

Пройдзе XX зьезд КПСС з выкрыцьцём культу асобы Сталіна — і я ўпершыню зразумею, як увесь гэты час было «лёгка» бацьку — роднаму брату «ворага народа». I чаму ў нашай хаце, на самым відным месцы — на сьцяне, трохі вышэй над адрыўным календаром, можа гады два ці тры красаваўся ў ладнай драўлянай рамцы наркам Яжоў. У высокай фуражцы з зорачкай, з вялікімі пятліцамі ў ромбіках, з вясёлай усьмешкай на круглым маладым твары, — ён мне здаваўся вельмі сімпатычным. I я быў страшэнна зьдзіўлены, калі аднойчы вечарам, прыйшоўшы дадому, бацька раптам, нічога ня кажучы, зьняў партрэт са сьцяны, выдраў з рамкі і, разарваўшы на чатыры часткі, кінуў у полымя грубкі. На нямое пытаньне маіх спалоханых вачэй адказаў: «Аказаўся ворагам народу, прахвост». «Прахвост» — было адным з яго любімых слоў.

Прыкладна тады ж адбылася яшчэ адна экзекуцыя над сімпатычнымі мне партрэтамі. На гэты раз у школе, і ўчынілі яе мы, дзеці. Настаўніца папрасіла разгарнуць чытанкі на тых старонках, дзе зьмешчаны партрэцікі маршалаў Блюхера і Ягорава, і сказала: «Дзеці, замажце гэтыя партрэцікі і подпісы пад імі чарнілам. Замажце добра, каб нельга было прачытаць». Ну, гэта ва ўсіх атрымалася найлепшым чынам. Што-што, а мазюкаць, крэсьліць, пэцкаць мы ўмелі. Некаторыя так пастараліся, што аж лісьціны наскрозь папрадзіралі. Экзекуцыя над партрэтамі — экзекуцыя над дзяцячымі душамі. Хто скажа-адкажа, у што гэта дзіцячай душы абыходзілася? Як гэта ўплывала на фарміраваньне маральных перакананьняў і прынцыпаў будучых грамадзянаў краіны? Учора — герой грамадзянскай вайны і маршал, сёньня — замаскаваны вораг-тэрарыст; учора — знакаміты, праслаўлены герой Хасана і таксама маршал — сёньня подлы пярэварацень і здраднік Радзімы. Каго будзем закрэсьліваць і замазваць заўтра?..

Тым часам вызвалілі з белапольскага ярма Заходнюю Беларусь. З гераічнага паходу на захад вярнуўся тэрмінова мабілізаваны ў верасьні сусед Валодзя Думанскі і ў якасьці трафею прынёс польскі тапор у торбе (без тапарышча, вядома). Хваліўся, што надта ж хвацкі, з надта ж добрага жалеза і што ў нас такога ня зробяць. На што слабодскі каваль Андрэй Бурбоўскі сказаў: «Ты, гэта самае, гаворыш глупства. Давай аб заклад, што я зраблю лепшы!» Але гэты эпізод — не галоўнае, чым тады захапіла мяне тэма Заходняй Беларусі. Захапіла і з кожным днём-тыднем-месяцам усё глыбей западала ў сьвядомасьць, усё больш апаноўвала маімі не зусім дзіцячымі думкамі. Да вялікай гістарычнай падзеі ўзьяднаньня беларускага народу я ўжо быў дастаткова падрыхтаваны, каб успрыняць яе радасна як перамогу справядлівасьці. Падрыхтаваны быў усёй атмасферай грамадскага быту, школай, кнігамі, і, вядома ж, у сям’і,— ува мне вельмі рана, не па гадах рана абудзілася цікавасьць да падзеяў гістарычнага кшталту і сучаснага сацыяльна-палітычнага жыцьця. Для мяне адкрылася суровая, трагічная праўда нашага лёсу: Беларусь была гвалтам падзеленая, амаль палавіна яе апынулася ў няволі, і там, у буржуазнай Польшчы, беларускі народ ня меў ніякіх правоў — нават вучыць дзяцей на сваёй роднай мове. Тады пра становішча беларусаў пад гнётам «пілсудчыкаў» пісалася надзвычай шмат, як і пра радасьць вызваленьня, пра яднаньне адзінакроўных братоў. Мастацкія творы — апавяданьні, вершы — адразу ж паявіліся ў чытаньнях і хрэстаматыях, у кнігах паэтаў і пісьменьнікаў. Дастаткова згадаць вершы Янкі Купалы на гэтую тэму — вялікую нізку «На заходнебеларускія матывы». Тое ўспрыняцьце верасьня 1939 году засталося ў маёй душы надоўга-надоўга. І калі пасьля вайны пачала друкавацца ў «Полымі» паэма Коласа «Рыбакова хата» — я ўсім сэрцам вітаў яе і лічыў вельмі значным творам. Ну а як жа: гэта ж пра барацьбу народу за ўзьяднаньне! І сам у 1949 годзе напісаў верш «Гэты дзень» — да сьвята 17 верасьня, але яго не надрукавалі. Праз пяць гадоў, восеньню 1954-га, я зноў напісаў верш пра гэта ж — і зноў яго не прынялі да друку. «Сёньня гэтая тэма ўжо не актуальная»,— патлумачылі. І я быў моцна зьдзіўлены і застаўся ў недаўменьні. «Тэма гістарычнага лёсу народу — не актуальная? Тут нешта ня тое». Агулам хачу падкрэсьліць: усё, што я тады чуў і чытаў пра вызваленьне і ўзьяднаньне, істотна паўплывала на разьвіцьцё, паглыбленьне і ўмацаваньне маёй нацыянальнай самасьвядомасьці.

Але вернемся ў апошнія перадваенныя гады. На ўроках сьпеваў мы развучваем і пяем усё новыя і новыя песьні,— рускія, вядома: «Если завтра война»; «Собирались казаченьки», «На границе тучи ходят хмуро», «В далёкий край товарищ улетает»... Асабліва ж старанна развучвалі і часта паўтаралі дзьве: вось гэту:

Споем же, товарищи, песню

О самом большом человеке,

О самом родном и любимом,

О Сталине песню споем!..

І вось гэту — пра чатырох герояў-папанінцаў, якія пакарылі Паўночны полюс:

Но знали герои, что если нагрянет

Угроза в суровом краю —

Сквозь бури и штормы им Сталин протянет

Надежную руку свою.

Божа, колькі добрых, сумленных, невінаватых людзей гінулі як нявольнікі ГУЛАГу ў суровых паўночных краях, сярод сьнегавых буранаў і на штармавых пранізьлівых вятрах, і як спадзяваліся на паратунак, на тое, што бацька Сталін пачуе крык іх чыстых перад Радзімай душ і працягне ім «надежную руку свою»! Працягнуў «бацька», працягнуў. А як жа! Так працягнуў, што з мільёнаў жывымі дадому вярнуліся сотні.

I ўсё ў гэтых песьнях было ў вышэйшай ступені сур’ёзна, усё — узапраўду, і ўсё ад самага шчырага сэрца. Не, не, хай ніхто і не падумае сказаць, што гэта было ад страху, ад боязі, або нават — што гэта пісалася фармальна, абы адбыць, абы не чапіліся; або што гэта — з чыста кар’ерысцкіх разьлікаў, з хітрым прыцэлам... О не, шаноўныя, нічога падобнага! Такія вершы і такія мелодыі проста так, пэўным намаганьнем волі, без затратаў энергіі душы і сэрца, бяз шчырай пашаны і любові — ня пішуцца, не складаюцца. Ня трэба заднім чыслом рабіць ніякіх апраўдальных маніпуляцыяў, бо апраўдвацца няма за што,— тым, хто шчыра верыў, шчыра гэтаю верай натхняўся, а ў натхненьні хораша пісаў. Судзіць за веру ў самыя высакародныя ідэалы чалавецтва — у камуністычную будучыню? Ну гэта тое самае, што і судзіць за веру ў казку пра рай нябесны. Судзіць за любоў і пашану, за апантанае, фанатычнае пакланеньне чалавеку, пра якога ведаў адно толькі самае добрае і абсалютна нічога дрэннага, які быў для цябе апосталам гэтай веры? Ну гэта тое самае, што судзіць за пакланеньне Ісусу Хрысту. Хай апраўдваюцца і выкручваюцца тыя, хто сёньня кажа, што ведалі ўсю праўду і пра Леніна, і пра Сталіна, і пра беспадстаўны масавы тэрор, і ня верылі ў ніякія камуністычныя ідэалы, а таму і ў партыю не паступалі,— ну, а пісалі хвалебныя оды Леніну, Сталіну і ўсёй слаўнай гвардыі камуністаў, таму што было выгадна. Таму што за гэта добра плацілі. Таму што на гэтым можна было зрабіць бліскучую кар’еру...

Дарэчы, хіба ня шчырасьцю творчага натхненьня тлумачыцца той бясспрэчны факт, што ўсе тагачасныя масавыя і эстрадна-лірычныя песьні вызначаліся выдатнымі паэтычна-музычнымі якасьцямі, уразьлівай меладычнасьцю, напеўнасьцю, глыбокай, пранікнёнай эмацыянальнасьцю? Ледзь паявіўшыся на сьвет, скажам, упершыню прагучаўшы на экране кіно, яны лёгка запаміналіся, яны тут жа падхопліваліся мільёнамі маладых людзей, рабіліся важнай, неабходнай, істотнай часткай іх культурнага побыту, іх духоўнага жыцьця. У пацьвярджэньне сказанага згадаю такія шэдэўры песеннай лірыкі 1930-х гадоў, як «Кацюша», «Провожанье», «И кто его знает» (вершы М. Ісакоўскага), «По военной дороге» (верш А. Сур­кова), «Нас утро встречает прохладой» (верш Б. Карнілава), «Дзе ж ты, чарнавокая?» (верш А. Ушакова), «Бывайце здаровы!» (верш А. Русака).

Выдатныя папулярныя песьні перадваеннай пары, разам з фальклорнымі, народнымі (беларускімі, рускімі і ўкраінскімі), разам з хрэстаматыйнымі вершамі і паэмамі вядомых паэтаў фарміравалі мой мастацкі густ, маё адчуваньне і разуменьне прыгожага, паэтычнага, станоўча ўплывалі на працэс духоўнага росту, ідэйнага і маральнага станаўленьня асобы. На жаль, тады ж паглыналася мною і «паэзія» зусім іншага кшталту, процілеглага. Маю на ўвазе ня толькі тыя вульгарна заідэалагізаваныя культаўскія песьні-оды, але і многія нібыта-вершы, зьмешчаныя ў нашых букварах і чытанках. Ну як мог паўплываць на эстэтычнае разьвіцьцё васьмі-дзевяцігадовага школьніка, які да таго ж яшчэ і адчувае сваё нераўнадушнае ўспрыняцьце паэзіі, вось такі лірычны «шэдэўр» з чытанкі:

Аралі, садзілі, палолі,

А вось і зьбіраць ужо час.

Гародніна сёлета добра

Ўрадзіла ў калгасе у нас.

Падобныя нібыта-вершы даводзілася ня толькі чытаць, але і завучваць на памяць. I ніхто ж табе не сказаў, не патлумачыў, што гэтая недалугая, убогая эрзац-творчасьць ніякіх адносінаў да паэзіі ня мае, што яе трэба як мага хутчэй забыць, калі нават і было загадана вывучыць.

На шчасьце, што датычыць чытанак і хрэстаматыяў, то нават і тады ў іх пераважалі ўзоры паэзіі сапраўднай, прыгожай, высокай, чыстай, і ня дай Бог, каб было іначай! Мы адкрывалі для сябе і запаміналі на ўсё жыцьцё радкі Янкі Купалы («I лягла ж цішына У бары за гарой: Каб дравінка адна Хоць кіўнула сабой»), Якуба Коласа («Звоніць, скача, як дзіцятка, Гэты жэўжык-ручаёк, На яго, бы тая матка, Сонца кідае свой зрок»), Максіма Багдановіча («Здароў, марозны, звонкі вечар! Здароў, скрыпучы, мяккі сьнег!»), Зьмітрака Бядулі («Сьняжыначкі-пушыначкі Ляцелі матылькамі. Над хмызамі над шызымі Дыміліся дымкамі») і інш. Гэтае сапраўднае-прыгожае, вядома ж, перамагала зарыфмаванае пустое абы-што.

Заадно з высокай паэзіяй класікаў вельмі спрыялі выхаваньню мастацкага густу цудоўныя народныя песьні. Як я любіў іх слухаць! I колькі адслухаў! Іх сьпявалі за бяседным сталом — і ў нашай хаце, і ў сваякоў-суседзяў, дзе я ў такія часіны аціраўся, сьпявалі, адвячоркамі, жнеі на постаці, сьпявалі дзяўчаткі ў полі, кароў пасучы, ды і на школьнай сцэне, вучаніцы-харыстачкі, на сьвяточных канцэртах... Колькі ў тых песьнях было хараства, паэзіі, і чагосьці такога чароўнага, вабнага, роднага, што аж сэрца заходзілася, і хацелася слухаць бясконца, і далучыцца да сьпеву самому. Зрэшты, зраблю і адну агаворку. Рана давялося пачуць і непрыстойныя фальклорныя песьні — ад старэйшых хлопцаў-падлеткаў, за якіх гэта «кароста» надта чаплялася. Сьпявалі яны іх звычайна ў сваім асяродку, іншы раз наўмысна громка, каб і дзяўчаты пачулі. Сьпявалі і дарослыя — па п’янцы, вядома, як правіла — на вечарынцы. Часьцей гэта былі песьні фрывольнага зьместу, але бяз крайне вульгарнай лексікі, «гэна самае» падавалася ў празрыстых метафарах і параўнаньнях. Аднойчы ж, запомнілася, у полі, на пашы, пры нас, малых пастушках, дарослы, але яшчэ не стары мужчына пачаў сьпяваць прыпеўкі страшна паскудныя, з гэтак званымі табуіраванымі словамі. I я слухаў тое пяяньне, апусьціўшы вочы ад няёмкасьці, ад сораму. Што ёсьць такія прыпеўкі — я ведаў, але што дарослы мужчына для нас, малых, можа пець такое — не чакаў. А ён бачыў, што яго «фальклор» робіць на нас уражаньне, і стараўся яшчэ больш, некаторыя нават паўтараў у другі раз. Між іншым, праз шэсьцьдзясят з гакам гадоў паасобныя з тых паскудных прыпевак я знайду ў зборніку Р. Барадуліна «Песні матчыны з Вушаччыны», якія яму, ужо даросламу, насьпявала (ці надыктавала) родная маці. Дзе Лагойшчына, а дзе Вушаччына, а прыпеўкі адны і тыя ж, у тым ліку і брыдкія, нечытэльныя. Багата, багата іх было ў песенным рэпертуары старой беларускай вёскі. Ня лішне зазначыць, што некаторыя з іх, мяркуючы па мове, былі гарадскога паходжаньня, належалі да гэтак званага «блатнога фальклору», хоць і прыкметна беларусізаваліся.

***

Беларусы таго пакаленьня, да якога належу я, пераказваючы або пішучы сваю аўтабіяграфію, звычайна зазначалі: «вучобу ў школе на тры гады перапыніла вайна», маючы на ўвазе, што тры гады цягнулася нямецка-фашысцкая акупацыя Беларусі. Гэта не зусім так. Ці, дакладней, гэта датычыць далёка ня ўсіх маіх равесь­нікаў, якія свае дзіцячыя і падлеткавыя гады правялі ў акупаванай немцамі Беларусі. Цалкам менавіта такі, трохгадовы перапынак у вучобе выпаў на долю школьнікаў усходніх раёнаў рэспублікі — той тэрыторыі, якая знаходзілася ў распара­джэньні вайсковых нямецкіх уладаў і не адносілася да гэтак званай «Беларутэніі», што была ў веданьні гітлераўскага гебітс-камісарыяту начале з гаўляйтэрам. З другога боку, школьнікі крайніх заходніх тэрыторыяў Беларусі, уключаных у склад Рэйху (Беласточчына і заходняя Гарадзеншчына), а таксама школьнікі гарадоў «Беларутэніі», дзе аж да лета 1944-га панавала нямецкая ўлада, хадзілі ў школу, вучыліся пад акупацыяй усе тры гады. У выніку яны, не страціўшы ў школьнай вучобе ні году, ні паўгоду, паступалі пасьля вайны ў інстытуты і ў Беларускі дзяржаўны універсітэт на два ці тры гады маладзейшымі за сваіх усходнебеларускіх равесь­нікаў. Калі я прыйшоў на першы курс філфака БДУ, мой аднагодак са Слоніму Алег Лойка ўжо быў на чацьвёртым курсе. Што ж датычыць школьнікаў вясковых школаў цэнтральнай Беларусі («Беларутэніі»), то тут — як каму пашанцавала: хто вучыўся пад акупацыяй год, хто — год з гакам, а хто і ўсе два. Але тры гады не вучыўся ніхто. Восеньню 1942-га ўжо набірала сілу партызаншчына, і настаўнікам, якія лічыліся службоўцамі акупацыйнай улады, працаваць стала немагчыма: народныя мсьціўцы, дакладней — закінутыя з-за фронту энкавэдзісты прыраўнівалі іх да здраднікаў і нярэдка, не цырымонячыся, расстрэльвалі.

Я пад акупацыяй вучыўся ў школе фактычна толькі адзін год — закончыў чацьверты клас у сваёй Слабадзе. У наступны ж пяты (ужо ў суседняе мястэчка Гайна) пахадзіў усяго тыдні тры, ня болей — і школа была зачыненая. У яе вялікім новым будынку (тыповым, пастаўленым за год да вайны) разьмясьціўся паліцэйскі гарнізон. Але зусім не надоўга. На пачатку зімы, ад страху быць разгромленымі, яго ваякі перабраліся ў суседні гарнізон у Лагазе, а школу — новы, цудоўны будынак — партызаны спалілі. «Каб не было куды вярнуцца бобікам» (так пагардліва называлі тых, хто пайшоў у паліцыю). Пазьней, пасьля вайны, гэтае бяздумнае, нічым не апраўданае спажараньне школы будзе даплюсавана да зруйнаваньняў, што ўчынілі на Беларусі нямецка-фашысцкія акупанты,— як і сотні іншых спаленых ці разбураных «ляснымі салдатамі» школаў і самых розных казённых будынкаў, узарваных былых панскіх палацаў, касьцёлаў і цэркваў. Усё прыпісалі акупантам — усе свае дурныя, бязглуздыя спажараньні і разбурэньні. Гэта ня значыць, што не палілі і не руйнавалі нямецкія фашысты — і палілі, і руйнавалі страшна. Але гэта значыць, што ўся праўда аб тым, што было, што чынілася-рабілася на Беларусі ў гады Другой сусьветнай вайны, яшчэ не напісана. Яшчэ на ўвесь голас так і не сказана, чаму і адны, і другія — і фашысты, і антыфашысты — былі такія бязьлітасныя да беларусаў і да багацьцяў-скарбаў нашай матэрыяльнай культуры, да рукатворных помнікаў нацыянальнага генія народу. I ня толькі да рукатворных.

Год вучобы ў школе пад немцамі адзначыўся ў маёй сьвядомасьці двума новымі момантамі, якія мелі, як я цяпер разумею, немалаважныя для мяне наступствы. Па-першае, усе ранейшыя, савецкія школьныя чытанкі і хрэстаматыі былі са школьнага ўжытку зьняты, апынуліся пад забаронай (фактычна былі сабраны, рэквізаваны і зьнішчаны), і таму ва ўсіх класах нашай (цяпер ужо не сямігадовай, а пачатковай) школы мову і літаратуру дзеці вывучалі па выдаваным у Менску з восені 1941-га году часопісе «Беларуская школа», у якім усе матэрыялы (і метадычныя, і літаратурна-мастацкія) былі надрукаваны гэтак званай «тарашкевіцай». На «тарашкевіцы» друкавалася і «Беларуская газэта», якая да сьнежня 1942-га даходзіла да нас, у Слабаду, і якую я з вялікай цікавасьцю чытаў. Гэты адметны ад ранейшага правапіс роднай мовы, павінен прызнацца, прыйшоўся мне да душы, асабліва абазначэньнем мяккасьці зычных З, С, Л, Н, Ц на пісьме з дапамогай мяккага знаку (зьбіў, сьнег, гальлё, сёньня, жыцьцё). Нейкае падсьвядомае нутраное чуцьцё як бы гаварыла мне, што гэтак пісаць лепш, што гэтак і трэба. За год вучобы я так пры­звычаіўся да «тарашкевіцы» (гэтага тэрміну, вядома ж, я тады ня чуў), што нейкі час яшчэ і пасьля вайны ў маіх пісаньнях праскокваў, як партызан-дыверсант, лішні мяккі знак і «пускаў пад адхон» жаданую, запланаваную ў амбітнай душы «пяцёрку».

Другое, што было пэўным шчасьлівым адкрыцьцём для мяне ў тагачаснай вучобе,— гэта знаёмства з беларускім народным земляробчым календаром, з апісаньнем нашых даўніх народных сьвяткаваньняў і звычаяў, абрадаў і гульняў, з узорамі абрадава-каляндарнай і сямейнай паэзіі, з гістарычнымі паданьнямі і легендамі беларускага народу. Рэч у тым, што такога матэрыялу было багата ў названым часопісе, ды і газеты яго друкавалі, і што на ўсім гэтым акцэнтавалася на ўроках увага, чаго абсалютна, зусім-ніяк не рабілася ў школе да вайны. У савецкай школе гэтым займацца было нельга, ва ўсякім разе — у беларускай савецкай, бо на гэтае багацьце народнай духоўнасьці, народнай паэзіі вучылі глядзець як на нічога ня вартую забабонную старыну, не толькі непатрэбную, але і шкодную, зьвязаную з беларускім буржуазным нацыяналізмам, і таму фактычна забароненую. Народныя лірычныя (пазаабрадавыя) песні сьпяваць і казкі расказваць (асабліва антыпанскія і антыцаркоўныя) — не забаранялася, яны ўваходзілі і ў вучэбныя праграмы, але каб старыя сьвяты сьвяткаваць і язычніцкія ці хрысьціянскія абрады выконваць — крый Бог! Толькі хіба ўпотай, падпольна. А тут — пра ўсё гэта гаварылася ня толькі адкрыта, але і з ухвалою, з заклікам адраджаць у жыцьці свае старажытныя сьвяты, звычаі, абрады. I трэба сказаць, што часовае адраджэньне пэўных, ужо прызабытых атрыбутаў нацыянальнага беларускага быту, сьвяточных абрадавых дзействаў і рытуалаў мела, прынамсі ў нашым навакольлі, месца, заклік да яго быў пачуты і прыняты вясковай моладдзю з задавальненьнем. Помню, як мне, страшэнна заінтрыгаванаму чуткамі, хацелася пранікнуць у перадкалядны вечар у хату да Маславых, дзе — усе ў вёсцы гэта ведалі — дзяўчаты «пякуць ката». I Каляды першай ваеннай зімы, і затым Вялікдзень, і Сёмуха, і Купальле сьвяткаваліся па ўсіх канонах і правілах, як і ў былыя дакастрычніцкія часы. Усё гэта ўваскрашалася ў памяці і адраджалася ў вясковым побыце імгненна і само сабой, без ніякіх распараджэньняў і загадаў. Зрэшты, садзейнічалі гэтаму і самі варункі акупацыйнага рэжыму — жыцьцё бяз кніг, без кіно, бяз радыё, а пачынаючы з восені сорак другога — і бяз школы. Разам з жорнамі, з самаробнай гарэлкай (самагонкай) і іншымі прадметамі старога быту ў жыцьцё вярталіся і старыя абрады, і даўнейшыя, амаль зусім забытыя, гульні-забавы, на вечаровых зборышчах моладзі не абыходзілася бяз розных прымхаў, варажбы і іншых забабонаў.

Быў у той першы год акупацыі і яшчэ адзін нечаканы прарыў маёй «зялёнай» сьвядомасьці ў раней наглуха ад мяне схаванае і невядомае,— у тую таямніцу, на якую было накладзена самае страшнае з усіх дзяржаўных «табу» савецкай эпохі: у праўду пра Сталіна, пра яго атачэньне і пра ўсталяваны пры ім у краіне палітычны рэжым. Забясьпечылі мне гэты «прарыў» галоўным чынам менскія беларускія газеты, якія дастаўляліся ў вёску бургамістру нашай Слабодскай воласьці Івану Бурбоўскаму і якія я, дзесяці-адзінаццацігадовы падлетак, згаладнелы па друкаваным слове, прагна чытаў. Рэч у тым, што гэты самы Бурбоўскі даводзіўся майму бацьку дваюрадным братам, быў мой стрыечны дзядзька (досыць блізкая радня). Я сябраваў з яго дзецьмі і пад выглядам «пагуляць» прыходзіў да іх у хату «пачытаць». Газеты, падшытыя ў стос, ляжалі на шырокай драўлянай канапе, і калі нават гаспадар быў дома — гартаць іх мне дзядзька Іван не забараняў. Чаго толькі на палосах тых «газэт» я ня вычытаў — і пра нашае жыцьцё пры «саветах», пад уладай «жыдоў і камуністаў», і пра зьверствы Сталіна і яго апрычнікаў, і пра тое, як сілай заганялі сялянаў у «калгасны рай», і пра гвалт над беларускай мовай і культурай, і, вядома ж, пра блізкую перамогу харобрых войск фюрэра над рэшткамі разьбітай Чырвонай Арміі. Вельмі ўражвалі карыкатурныя выявы Сталіна і іншых кіраўнікоў савецкай краіны, выявы страшэнна пачварныя і таму сьмешныя. Пасьля ўсяго таго, што я чуў і чытаў пра Сталіна да вайны,— гэта здавалася нечым неверагодным, амаль нерэальным, і я падоўгу глядзеў на карыкатуры, як агаломшаны. Разумеў, нават і ў тым узросьце, што гэта робіцца рукамі ворагаў нашай Радзімы, і аднак жа, аднак жа... штосьці ў сьвядомасьць западала нейкай неразгаднай да часу загадкай.

У самым канцы сорак першага або на пачатку сорак другога — дакладна не скажу, але помню, што ў разгар небывала сьнежнай зімы, — ува мне абудзіўся сьверб складаць «сьцішкі». У адрозьненьне ад тых першых спробаў амаль гадавой даўнасьці, на. гэты раз «сьцішкі» не былі, па-першае, перайманьнем сюжэтаў ці матываў нейкіх вядомых твораў, а па-другое, былі ня «лірыкай», а «сатырай». Тэмай аднаго з іх стаў сьмешны выпадак, які адбыўся ў хаце суседзяў зьлева: сабака абярнуў гаршчок з булёнам (у нас булёнам называлі бульбяны суп), з-за чаго сям’я засталася без абеду. Помню толькі першую страфу з той бытавой «сатыры»:

Гаспадынька Ліксандрынка

Як зварыла раз булён,

Дый паставіла на ўслоне,

Каб хутчэй прастынуў ён.

«Сьцішок» вельмі спадабаўся бацьку: ажно голасна сьмяяўся і пры ўсіх, хто быў дома, выдаў аўтару шчодрую пахвалу. У другой «сатыры» апісаная раніца ў сусе­дзяў справа, хаця поваду для яе напісаньня ня помню. Зноў жа захавалася ў памяці толькі адна страфа:

Манька сварыцца на Толю:

— Ты чаго равеш, бабыль?

А Якуб вышаў на ганак,

Кліча курэй: пыль-пыль-пыль!

Тады ж напісаў доўгі сатырычны верш з цалкам выдуманай фабулай «Як дурны жаніўся». Пачынаўся ён так:

Дзе то бачана было,

Каб разумны біўся?

А дзе бачана было,

Каб дурны жаніўся?

Далей раскручваўся нейкі забаўны сюжэт пра недарэчныя паводзіны і ўчынкі дурня на ўласным вясельлі. Што канкрэтна — у памяці не засталося, затое засталося іншае: першае публічнае, на чужых людзях, выкананьне гэтай «сатыры» і яе «грамадская» ацэнка. Сябрук Ваня Жызьнеўскі, да якога я прыйшоў «на сяло», паслухаўшы мой «сьцішок», тут жа сказаў пра гэта прысутным мужчынам — бацьку Рыгору і Зьмітраку Драгуну. Тыя запатрабавалі, каб я прачытаў уголас і ім. I я прачытаў. «Сапраўды сам напісаў, ня хлусіш?» — паступіла пытаньне.— «Сам...» — адказаў, шморгнуўшы носам». —«Дык ты, брат, малайчына! Гэта ж лепей, чым у Ванькі Сяртука. У цябе болей складна». Высокая ацэнка майго верша «грамадскасьцю» вельмі мяне акрыліла, напоўніла пачуцьцём гонару. Асабліва, што «лепей, як у Ванькі Сяртука». Што Іван Бладыка (Сяртук — мянушка) пісаў перад вайной сатырычныя «сьцішкі» для калгаснай насьценгазеты — я ведаў, адзін з іх нават трохі помніў: «Сьцёпка бег і паваліўся, Бо сінюк у сіло ўчапіўся». Дык жа Сяртук гадоў на восем за мяне старэйшы, ужо дарослы дзяцюк, а я... а мне толькі за дзесяць пераваліла. I раптам — у мяне лепш, больш складна.

На гэтым дзіцячае захапленьне складаньнем «сьцішкоў» надоўга абарвалася — амаль аж на чатыры гады. Можна сказаць: было не да гэтага. Ужо ў сьнежні сорак другога народныя мсьціўцы з блізкіх лясоў штурмавалі фашысцкі гарнізон у самім Лагойску і захапілі шмат правіянту. Помню іх вяртаньне з нападу і праведзены імі ў нашай вёсцы кароткі мітынг. «Вораг будзе разгромлены і зьнішчаны! А нямецкім паслугачам, здраднікам-сабакам — сабачая сьмерць!» — выгукаў, стоячы на санях, на мяшках з мукой, іх камандзір, у рыжым кажушку і чорных валёнках, у круглай шапцы-кубанцы з чырвонай стужкай наўскасяк сьпераду, з аўтаматам на грудзях і з наганам у кабуры пры боку. Уразіў мяне той эпізод незвычайна. Колькі ў ім было высокага гераізму, колькі рамантыкі і прыгодніцкага запалу!..

Улетку сорак трэцяга бацька, які да гэтага часу быў сувязным атрада «Бальшавік» і падпольнага райкаму партыі, пайшоў у лес (аж да вызваленьня быў палітруком партызанскай роты), і нам, маме з васьмярыма дзяцьмі, жыць дома стала небясьпечна: Слабада стаіць на досыць бойкай дарозе, на гравійцы. I мы падаліся ў «бежанцы» у Айнаравічы, ад якіх блізка да вялікага балоцістага, з баравымі выспамі, лесу. Калі і ў Айнаравічах «прыпякала» — перабіраліся ў лес, у зямлянку на высьпе. У «бежанцах» жылі спачатку ў хаце мамінай сястры цёткі Ганны, а затым — у дзедавай. З ліпеня 1943-га абедзьве хаты пуставалі — іх гаспадароў, як і амаль усіх астатніх айнараўцаў, немцы вывезьлі ў Германію на катаргу.

Фактычна ў нашым лясным кутку тады ўстанавілася савецкая ўлада, дакладней — не савецкая, а бальшавіцка-партызанская, ці бальшавіцка-анархісцкая. Ніякіх саветаў, вядома, не было, іх ніхто не выбіраў, паўсюдна гаспадарылі партызаны, спрабавалі нейкі парадак навесьці, але вайна ёсьць вайна, няпэўнасьць, няведаньне, што будзе заўтра — ці ня рушаць вялікімі сіламі немцы, ці ня стануць паліць і расстрэльваць, ці не пачнуць зноў бамбіць з аэрапланаў партызанскія вёскі? — усё гэта трымала людзей у пастаяннай трывозе, у страху, у нервовым напружаньні, прымушала жыць адным днём, дазваляла несумленным і нахабным злоўжываць сілай...

Гэты апошні год акупацыі быў для мяне годам надзвычай імклівага духоўнага росту і пасталеньня. У вёсцы ўсю зіму і вясну стаялі на пастоі партызаны, навіны з фронту прыбывалі досыць рэгулярна, наладжваліся вечары мастацкай самадзейнасьці (ні адзін без маёй прысутнасьці не прайшоў: ага, каб я ды ўпусьціў!); бацька зрэдзьчасу начаваў дома, а яго скураная сумка была бітком набітая літаратурай: савецкімі, з-за фронту, і партызанскімі газетамі, улёткамі, кніжачкамі «Блакнота агітатара» і іншымі выданьнямі. Усё гэта я перачытваў ад загалоўку да выхадных дадзеных, а сёе-тое і неаднойчы. Асабліва радаваўся, калі ў газетах трапляліся беларускія вершы — іх я тут жа завучваў на памяць. I ня толькі вядомых, прызнаных аўтараў, але і сваіх тутэйшых, партызанскіх. У прыватнасьці, вельмі мне імпанавалі патрыятычныя і сатырычныя вершы ў Лагойскай партызанскай газеце, падпісаныя псеўданімам Рыгор Тойсамы. Пасьля вызваленьня ён працягваў друкаваць у «раёнцы» вершы, пераважна сатырычныя, ужо на розныя мірныя тэмы. I я даведаўся, што пад гэтым псеўданімам выступае паэт Б. Сасноўскі, чыё імя да вайны сустракалася і на старонках «Полымя», ня кажучы пра менш паважныя выданьні. Добрыя пісаў вершы Браніслаў Уладзіміравіч, і мне дагэтуль шкада, што паўсядзённая газетная цякучка патроху засмактала і загубіла яго несумненны паэтычны талент.

Тым часам у Айнаравічах я асвоіў, можна сказаць, першую рабочую прафесію: навучыўся адліваць алюміневыя лыжкі. Сыравінай служыў зьбіты ў пачатку вайны самалёт, які зваліўся на айнараўскае ІІадлужжа, і дзе яго крылы і фюзеляж абдзіралі на розныя патрэбы ўсе, хто хацеў. Працэс вытворчасьці лыжак быў элементарна просты: прыладамі былі дзьве маленькія скрыначкі з пяском, верхняя бяз дна, і жалезны кубак, у якім я плавіў у полымі звычайнай печы пасечаны на дробныя кавалачкі алюміній; скрыначкі стаўляліся адна на адну, а паміж імі лажылася якая-небудзь лыжка — для формы; калі «форма» адцісьнецца — у адтуліну заліваецца расплаўлены метал. Лыжкі, пасьля апрацоўкі іх рашпілем, напілкам і разцом, атрымліваліся проста выдатныя,— гладзенькія, ёмкія, бліскучыя, і я пачаў праз бацьку забясьпечваць імі партызанаў (салдат бяз лыжкі — не салдат). Такі быў мой уклад у перамогу над ворагам. Але ня толькі. Разоў колькі бацька пасылаў мяне ў разьведку — у нашую вёску, дзе ў час блакады партызанскага краю стаяла нямецкая заслона. У ліпені сорак трэцяга мая разьведніцкая дзейнасьць закончылася няўдала (а магла б закончыцца і зусім трагічна): мяне пераняў здаравенны, мардаты нямецкі жандар і зьбіў — спачатку аплявухамі, а затым падкаваным ботам па галаве — да паўсьмерці.

Айнараўскае «бежанства» запомнілася мне і тым, што менавіта тою зімою я ўпершыню ўзяўся за складаньне свайго ўласнага сьпеўніка. З выпрашаных у бацькі чатырох аркушыкаў чыстай паперы зрабіў малюпасенькі сшытачак і пачаў запіс­ваць у ім песьні, якія былі тады папулярнымі і ў партызанаў, і ў вясковай моладзі. Я слухаў і запамінаў іх у час сьпеваў, або нават прасіў прадыктаваць мне тэкст або асобныя строфы, радкі. Сшытачак мой у час апошняй, майскай блакады згубіўся, але помню, што амаль усе песьні ў ім былі пачутыя ад партызанаў. I канешне ж — ніводнай беларускай. Ніводнай.

Акупацыя для нас скончылася 1-га ліпеня 1944 году. Позьняй раніцай у наш цывільны «табар» на ўскрайку лесу прыскакаў на кані наш слабодскі сваяк і сусед Алёшка Барэйка і пракрычаў, што з-пад Кораня ідуць нашы і неўзабаве будуць у Айнаравічах. I мы ўсе, апрача нямоглых бабуль, пабеглі сустракаць нашых. Там, дзе дарога перасякала вёску, доўга стаялі, чакалі, са збанамі малака і сьцюдзёнай вады, з хлебам і сольлю. Нарэшце ўбачылі, як да нас набліжаецца першая калона савецкіх байцоў. Жанчыны заплакалі яшчэ галасьней, дзяўчаты і хлопцы кінуліся насустрач, напярэймы. I тады над калонай цяжка, але зладжана і магутна загучала песьня: «Пусть ярость благородная Вскипает, как волна». I тады заплакаў і я — моўчкі, зусім моўчкі.

***

Адразу ж па вызваленьні, летам 1944-га, у Слабадзе аднавіўся калгас. А хадзілі чуткі, яшчэ перад прыходам «нашых», і ў многіх былі спадзяваньні, што пасьля вайны калгасаў ужо ня будзе, так усё і застанецца, як зрабілі пры немцах — аднаасобнае гаспадараньне. Але — сабралі агульны сход, прама на вуліцы, пад вербамі Ваўчковых, выступіў «прадстаўнік» з раёну, пакрычалі бабы, пабурчалі дзяды і — аднавілі. Пры пяці, а можа, і сямі конях, якія зноў аб’ядналіся ў калгасны табун і сталі галоўнай цягавай сілай у гаспадарцы. Галоўнай, а не адзінай, бо з гэтага часу пачнуць цягаць плуг і людзі, а дакладней — бабы і падлеткі,— на сваіх сядзібах, вядома. І доўга будуць цягаць, доўга,— і плуг, і барану, і дровы з лесу на калёсцах, і сена ў посьцілках за плячыма...

Нас, дзяцей і падлеткаў, больш усхвалявала навіна, што з 1-га верасьня мы зноў будзем хадзіць у школу, будзем вучыцца. Пры гэтым было сказана, што вучоба пад акупацыяй у залік не бярэцца, сапраўднай ня лічыцца, і калі, напрыклад, я да вайны скончыў тры класы, то цяпер мушу ісьці ў чацьвёрты, хоць у чацьвёртым я ўжо быў першай зімою пад немцамі. I яшчэ навіна, якая школьнікаў таксама засмуціла: у Слабадзе школа будзе толькі пачатковая, сямігодкі, як да вайны, ня будзе, бо нават і для пачатковай памяшканьня няма. Усе тры будынкі нашай Слабодскай школы,— адзін зусім новы, пастаўлены перад самай вайной, а два яшчэ дарэвалюцыйныя, але такой моцы, што маглі б стаяць сто гадоў,— восеньню сорак трэцяга партызаны разбурылі, раскідалі і перавезьлі ўсе бярвеньні, кроквы, дошкі і гантовыя дахі ў лес — сабе на хаты і зямлянкі. Старых пуняў, такоў, асецяў у абязьлю­дзелых вёсках, каб зрабіць сабе часовае жыльлё, ім не хапала, дык зруйнавалі, зьнішчылі тры школьныя будынкі! Менш чым за год да вызваленьня. Ведаючы, што сыдзе з гэтай зямлі вайна і дзецям будзе трэба вучыцца. Якая мудрасьць бальшавіцкай (савецка-партызанскай) улады, які клопат пра будучыню народа! А без іроніі — якая страшная непераможная корць руйнаваць, разбураць, нішчыць!.. Помню, аж жутка было глядзець, як не паддаваўся, не хацеў разбурацца той з трох школьных будынкаў, у якім за царскім часам была валасная управа,— як магутна-дбайна былі змацаваны яго сьцены, і столь, і падлога, і ьвушакі, і асады вокнаў!.. Ай, колькі б ён яшчэ паслужыў асьвеце беларускіх дзетак!

Бліжэйшая сямігодка будзе, сказала начальства, у суседняй Гайне. Хоць вялікі тыповы школьны будынак, таксама зусім новы, партызаны зьнішчылі і там (спалілі), але засталіся два колішнія, ужо і моцна аселыя і скрыўленыя, папоўскія дамы,— вось у іх і будзе месьціцца сямігадовая школа. Туды будуць хадзіць падлеткі і са Слабады і з усіх навакольных вёсак. (Неўзабаве высьветліцца, што хадзіць няма каму — усе шухнулі, ратуючыся ад голаду і галечы, у Менск: хлапчукі — пераважна ў «фабзайцы», у «пэтэвушнікі», дзяўчаткі — у нянькі, у домработніцы.).

Загад ёсьць загад, і першага верасьня я, маючы трынаццаць гадоў, пайшоў у чацьвёрты клас. Пахадзіў роўна месяц, і ці то прыйшло якое ўдакладненьне да загаду, ці ў саміх органах асьветы спахапіліся, але стала вядома, што той год вучобы пад немцамі можна ўсё-такі залічваць,— у выніку я стаў вучнем 5-га класу Гаенскай (цяпер пішуць Гайненскай) сямігодкі.

Вучыцца было цяжка. Па-першае, страшэнная беднасьць: холад і голад. Адзетку-абутку няма, есьці — як калі давядзецца, найчасьцей унадгаладзь. Па-другое, падручнікаў няма, сшыткаў няма (пішам і рашаем задачы на газетах), нават чарніла няма (пішам бурачковым). Школьная мэбля — грубыя негабляваныя ўслоны і зьбітыя з дошак «козлы», за якімі сядзім. Ды і з памяшканьнямі нявыкрутка: тых двух папоўскіх дамоў не хапіла, і наш пяты клас увесь год правучыўся ў звычайнай вясковай хаце, гаспадары якое, двое старых, вярнуліся з Германіі, з катаргі, і туліліся ў першай палавіне. Па-трэцяе, да школы ў Гайне ад нашага дому добрыя дзьве вярсты, а то і з гакам, і хадзіць туды і назад завейнай зімою, або па асеньнім дажджы, або напрадвесьні разводдзем, у тым адзетку-абутку,— гэта таксама давалася ў знакі.

Была і яшчэ адна акалічнасьць, ужо іншага парадку, якая прымушае ўспамінаць нашу тагачасную школу з жалем і сумам, і — з крыўдай на нашу агульную долю беларускую і са шкадаваньнем усяго нашага пакаленьня. Маю на ўвазе прафесійную педагагічную кваліфікацыю тых, хто нас вучыў,— настаўнікаў. Добрыя, мілыя, клапатлівыя людзі, і стараліся, як мага, але... за выняткам двух-трох чалавек — нават сярэдняй педагагічнай адукацыі ня мелі, у некаторых за плячыма — адзін-два курсы даваеннага педвучылішча або наогул дзевяць класаў даваеннай школы і дакумент аб тым, што «паступіла на завочнае аддзяленьне педвучылішча». І гэта — пры амаль поўнай адсутнасьці падручнікаў, дапаможнай вучэбна-метадычнай літаратуры і кніг для чытаньня, для самаадукацыі па тым ці іншым прадмеце. А пасьля... праз шмат гадоў пасьля, слабасьць базавай школьнай падрыхтоўкі тысячаў беларускіх падлеткаў ваеннай пары будзе непапраўна сказвацца на ўзроўні іх агульнай адукаванасьці, начытанасьці і дасьведчанасьці, на іх інтэлектуальнай разьвітасьці. Мы будзем імкнуцца дагнаць тых, каму пашанцавала больш, хто ўсе гады ваеннага ліхалецьця і пасьля вайны вучыўся ў нармальных умовах, неабмежавана карыстаўся бібліятэкамі, хадзіў у кіно, а ў гарадах — і ў тэатр, і на сімфанічныя канцэрты, і ў дамы піянераў і г. д. Будзем старацца навярстаць упушчанае і — на жаль, на жаль! — дзесьці, у чымсьці так ніколі і не навярстаем. Бо так і не прачытаем, выбыўшы з адпаведнага ўзросту, тое, што чытаецца ў дзесяць-пятнаццаць гадоў, у самую-самую азартную чытацкую пару. Горкія, балючыя прабелы застануцца на ўсё жыцьцё і будуць — неаднойчы — ставіць нас у ніякаватае становішча, прымусяць, без віны вінаватых, перажыць пачуцьцё сораму. І мы так запозьнена будзем даходзіць да некаторых элементарных ісьцін. А маладыя паэты і пісьменьнікі, з бяспрэчнымі прыроднымі задаткамі, будуць так доўга дабірацца да свайго, прадвызначанага Усявышнім, узроўню пісьма, літаратурнага майстэрства. Гэтая трагедыя творчых асобаў з ліку падлеткаў і дзяцей вайны была бязьлітасна ўзмоцнена — у пару студэнцкай іх маладосьці — тым, што ўсе грамадскія навукі, якія ім выкладаліся ў інстытутах і універсітэце, знаходзіліся ў сьмяротных цісках дагматызму, партыйнай заідэалагізаванасьці, вульгарна-сацыялагічных канцэпцыяў. Пераадолець некаторыя пастулаты тых няслушных і фальшывых канцэпцыяў аказалася для многіх з нас неймаверна цяжка і, можа быць, да канца вызваліцца ад іх ня ўсім удалося.

Катастрафічна неставала ў вёсцы твораў мастацкай літаратуры для чытаньня. Выпадковай кніжцы ці кніжачцы (напрыклад, з бібліятэкі «Огонька» ці «Советского воина») я радаваўся, як нейкай шчасьлівай падзеі, і перачытваў кожную неаднойчы. Неўзабаве прага чытаць друкаванае, ды яшчэ роднае, беларускае слова пачала наталяцца: у Менску аднавілася на працягу аднаго году выданьне некалькіх беларускіх газетаў і часопісаў. Адразу ж па вызваленьні пачала выходзіць «Звязда», у канцы 1944-га — часопіс «Беларусь», у 1945-м — часопісы «Полымя», «Вожык», «Бярозка», газеты «Літаратура і Мастацтва», «Чырвоная змена», «Калгасная праўда».. У Слабадзе была адчыненая чытальня, якая першы год месьцілася ў звычайнай дый недагледжанай хаце. Туды і пачалі паступаць бадай што ўсе названыя газеты і часопісы. Падпісчыкаў у вёсцы было зусім мала, і толькі на газеты; часопісаў ніхто не выпісваў. Піянерскія выданьні атрымлівала школа. У 1945-м у хату-чытальню пачалі дасылаць і першыя беларускія кніжкі. Помню іх усе, быў іх першым удзячным чытачом: «Астап» М. Лынькова, «Поўдзень» В. Віткі, «Шырокае поле вайны» М. Лужаніна, «Праз вогненны небасхіл» М. Танка, «Гарачы поўдзень» П. Панчанкі, «Крамлёўскія зоры» А. Астрэйкі...

Можа быць, чытаньне беларускіх кніг паэзіі і вершаў у часопісах і газетах нанова абудзіла ўва мне жаданьне выказаць такім жа спосабам і свае думкі-пачуцьці, а можа, проста прыйшла для гэтага пара, але ў кастрычніку 1945-га я зноў пачаў складаць «сьцішкі» (словам «верш» ніхто ў нас не карыстаўся, нават настаўнікі. «Дзеці, хто раскажа на памяць сьцішок?»). У адрозьненьне ад усіх спроб колішніх, дзіцячых, на гэты раз пачатак быў зусім іншы, «дарослы» і на «дарослыя» тэмы, а не для забавы-пацехі равесьнікам. Сьведчаньнем гэтага была і поўная таямнічасьць «творчага працэсу» (адчуваньне, што гэта вельмі тваё асабістае, амаль нешта сакральнае, ці, можа, нават грахоўнае, пра што ніхто з блізкіх і знаёмых ведаць не павінен, і тое, што першы ж верш быў пасланы мной у такую «дарослую» і сур’ёзную газету, як «Звязда». Гэта быў верш пра вяртаньне салдата-пераможца дадому, у родную вёску. Адказ з рэдакцыі прыйшоў даволі хутка, зьмест яго быў трафарэтны: у творы ёсьць асобныя неблагія радкі, але ў цэлым верш слабы, надрукаваць ня можам. І разумная парада: зьбірайце, запісвайце фальклор, народныя казкі, песьні, прыказкі і прымаўкі. Адказ, на жаль, чамусьці быў ананімны: «Літкансультант» — і бяз подпісу. Але што датычыць выказанай мне парады — дык невядомы літкансультант як у ваду глядзеў: ведаў, каму параіць. Пройдзе трохі больш за дзесяць гадоў, і зьбіраньне, і дасьледаваньне беларускага фальклору стане маёй другой прафесіяй і рабочым хлебам надзённым.

На пачатку 1946-га напісаў некалькі вершаў пра зіму і зімовыя забавы і, не помню, з якіх меркаваньняў, паслаў іх чамусьці ў рускамоўную піянерскую газету «Зорька». Адказалі: твае вершы напісаныя па-беларуску і таму мы перадалі іх у газету «Піянер Беларусі». Зразумеў памылку і пачаў пасылаць вершы ў беларускія дзіцячыя выданьні, найбольш у «Бярозку». Яна і стала першым часопісам, у якім я надрукаваўся (ліпеньскі нумар за 1946 год, верш «Яблынька»). Пасьля першай публікацыі было на працягу году яшчэ некалькі — і ў «Бярозцы», і ў «Піянеры Беларусі».

Наконт «Бярозкі» хачу сказаць, што мне пашанцавала. Рэч ня толькі ў тым, што яна першая адкрыла мне свае старонкі, хаця гэта шмат значыла для мяне і само па сабе: пачатак выступленьня ў друку! — момант, які ў жыцьці кожнага літаратара бывае толькі аднойчы. Рэч яшчэ і ў тым, што рэдактарам «Бярозкі» быў тады вядомы і любімы ў даваенных дзяцей і падлеткаў пісьменьнік Алесь Іванавіч Якімовіч, творамі якога, асабліва вершаванай казкай «Каваль-Вярнідуб», я захапляўся, а сакратаром рэдакцыі быў выдатны празаік Мікола Радзівонавіч Лупсякоў, які тады, у жніўні 1946-га, прыслаў мне досыць вялікі, вельмі сур’ёзны і педагагічна мудры ліст (дарэчы, напісаны ад рукі, не на машынцы).

Аб тым, што я друкуюся ў рэспубліканскіх перыядычных выданьнях, у нашай школе даведаліся далёка не адразу, а толькі дзесь на пачатку 1947-га. Больш за іншых настаўнікаў зацікавіўся гэтым выкладчык батанікі і заалогіі (не паводле сьпецыяльнасьці, а па горкай неабходнасьці: каб хоць якую работу ў школе!) Павел Купрыянавіч Герман — нядаўні палітычны зэк, які за беларускі нацыяналізм адпекаваўся недзе ў Сібіры дзесяць гадоў і цяпер вярнуўся на Бацькаўшчыну бяз права жыць у Менску (як і Барыс Мікуліч, і Сяргей Грахоўскі, і Алесь Пальчэўскі, і некаторыя іншыя «нацыяналісты», «ворагі народу»). Герман, што праўда, прафесійным літаратарам ня быў, але яшчэ з 20-х гадоў друкаваў у дзіцячых выданьнях розныя нататкі і карысныя парады, накшталт «Як самому зрабіць шпакоўню» (ці лыжы, ці санкі) — пра гэта мне нашмат пазьней расказвалі і Алесь Якімовіч, і Станіслаў Шушкевіч, якія яго добра ведалі. Пісьменьнікам ён ня стаў, але як сябар многіх «маладнякоўцаў» жыў агульным з імі настроем, і канешне ж быў носьбітам ідэі беларускага нацыянальнага адраджэньня, патрыётам роднага слова і сваім чалавекам у літаратурным асяроддзі. У 1949-м яго арыштавалі паўторна, ужо ў нашай школе, і кудысьці саслалі зноў — як і ўсіх іншых «беларускіх нацдэмаў», удзель­нікаў «антысавецкай контррэвалюцыйнай арганізацыі», што былі вярнуліся на Беларусь у 1946-м. Як склаўся яго лёс далей — ня ведаю.

Дык вось Павел Купрыянавіч Герман аднойчы затрымаў мяне пасьля ўроку, сказаў, што чытаў мае вершы ў «Бярозцы», пахваліў, нават вельмі, пацікавіўся, ці даўно пішу, каго з паэтаў люблю чытаць, і нечакана прапанаваў: «Зьезьдзі са сваімі вершамі ў Менск да рэдактара «Бярозкі» Алеся Якімовіча, пазнаёмся з ім асабіста, гэта мой даўні сябра, і я напішу табе рэкамендацыйны ліст, з лістом ты да яго і заявіся, хочаш — на кватэру, хочаш — у рэдакцыю. Зьезьдзі, пазнаёмся, карысна бу­дзе...» Я ажно разгубіўся. «Ехаць да Якімовіча? Да самога Якімовіча — галоўнага рэдактара «Бярозкі»? Не, на гэта ў мяне сьмеласьці ня хопіць». Ня помню, што я там прамармытаў у адказ на прапанову, але Павел Купрыянавіч зразумеў, што не паеду. «Дарэмна адмаўляешся,— сказаў ён.— Падумай і скажы мне, калі надумаешся...»

«Надумацца» я ня мог, гэта было вышэй маіх сілаў — ехаць наўмысна са сваімі вершамі да вядомага пісьменьніка. Ня ведаю, ці зразумеў настаўнік прычыну майго адмаўленьня, ці здагадаўся, што пайсьці на гэта мне не дазволіла мая вялікая прыродная бяда — незвычайная, да хваравітасьці, сарамяжлівасьць. Божа, колькі я ў свае маладыя гады страціў праз яе! Як бы іначай магло многае ў маім жыцьці павярнуцца, калі б ня гэтая самая бяда, калі б хоць трохі больш сьмеласьці, рашучасьці, адкрытасьці! Колькі ўпушчана шчасьлівых выпадкаў, колькі страчана самім Богам пасланых магчымасьцяў атрымаць параду і маральную падтрымку ад старэйшых паэтаў і пісьменьнікаў, ад вядомых майстроў слова! Асабліва на тым першым, пачатковым этапе творчага станаўленьня,— да паступленьня ва універсітэт, калі троху-патроху пачаў у сабе тую дзікую сарамяжлівасьць перамагаць.

***

Амаль усе тры гады майго жыцьця пад акупацыяй, асабліва два апошнія, прайшлі, можна сказаць, зусім без чытаньня. I гэта ў такім узросьце!

Кніг не было. Кніг не было. Кніг не было!.. Хіба выпадкова траплялася якая раз у паўгоду. Помню іх: зборнік вершаў Купалы, кніга баек Крылова, том выбраных твораў Максіма Горкага, «Былое і думы» Герцэна...

А наогул — найлепшыя для чытаньня гады міналі ўпустую, без чытаньня.

На пачатку 1945-га году ў Слабадзе адчынілі хату-чытальню — культасьветустанову рангам ніжэйшую за даваенны Дом сацыялістычнай культуры. Месьцілася яна гады паўтары ў звычайнай вясковай хаце — спачатку ў адной, пасьля ў другой, пакуль не «зьляпілі» пад сельсавет новую будыніну, палавіну якой адвялі пад хату-чытальню. На вялікую-вялікую маю радасьць у чытальню пачалі паступаць новыя беларускія кнігі (усе, што выходзілі ў Менску, а было іх мізер, лічаныя), і, што асабліва аказалася важным,— часопісы «Полымя», «Беларусь» і газета «Літаратура і мастацтва». З гэтага самага часу пачалася мая сур’ёзная (без іроніі) літаратурная самаадукацыя, так бы мовіць — мой Слабодскі завочны літінстытут, адно што без выкладчыкаў, экзаменаў і залікаў. За два з гакам гады — да паступленьня ў верасьні 1947-га ў Менскае педвучылішча — я прачытаў на старонках названых літаратурных выданьняў (а ўважліва-ўважліва!) сотні вершаў, дзясяткі апавяданьняў, аповесьцяў, раманаў, а галоўнае — сотні літаратуразнаўчых артыкулаў і нататак, рэцэнзій і водгукаў на новыя кнігі. З асаблівай цікавасьцю чытаў публікацыі па гісторыі беларускай літаратуры і культуры, артыкулы, нататкі, успаміны пра выдатных пісьменьнікаў, паэтаў, мастакоў, артыстаў, асьветнікаў і навукоўцаў. Менавіта ў гэтыя гады я адкрыў для сябе імёны А. Гаруна, Ядвігіна Ш., К. Каганца, Я. Чачота, П. Шпілеўскага, І. Насовіча, Е. Раманава, М. Нікіфароўскага, Я. Карскага, Л. Канд­ратовіча, А. Ельскага, В. Эпімаха-Шыпілы, С. Палуяна, М. Доўнар-Запольскага, І. Грыгаровіча і многіх яшчэ. Мяне моцна цікавілі лёсы гэтых выдатных сыноў Беларусі, іх жыцьцё і творчасьць, і я ўжо не пакідаў без увагі ніводнай новай пра іх публікацыі. З ліку аўтараў, чые артыкулы, рэцэнзіі, нататкі мне асабліва падабаліся, хачу вылучыць Міхася Ларчанку, Уладзіміра Агіевіча і яшчэ зусім тады маладога — дваццаціпяцігадовага — Сьцяпана Александровіча.

У плане асьвятленьня гісторыі нашай літаратуры і культуры — асьвятленьня навукова-аб’ектыўнага, не падагнанага пад канцэпцыі вульгарнага сацыялагізму — паперадзе іншых выданьняў ішоў часопіс «Беларусь» (галоўным рэдактарам быў тады Ільля Гурскі — звыш афіцыйны ў сваіх уласных творах пісьменьнік). У артыкуле М. Ларчанкі «Творчасьць Алеся Гаруна» (быў зьмешчаны і партрэт забароненага, схаванага ад чытачоў паэта) гаварылася: «Алесь Гарун — таленавіцейшы беларускі паэт. Па сваіх ідэйных поглядах і творчаму метаду ён прымыкаў да рэвалюцыйна-дэмакратычнага напрамку...» «А. Гарун быў шчырым патрыётам сваёй Ра­дзімы і народу». Ён патрабаваў «для беларускага народу сацыяльнага і нацыянальнага вызваленьня». «Радзіма, родная Беларусь была для Гаруна вышэй за ўсё». I ішлі радкі з вершаў, якія пацьвярджалі сказанае. О, як заінтрыгаваў мяне аўтар артыкула гэтай магутнай постацьцю паэта-грамадзяніна! Праз колькі гадоў на старонках партыйнага друку гакнуць па Ларчанку за тое, што ворага Кастрычніцкай рэвалюцыі назваў «шчырым патрыётам Радзімы і народу». Сёньня здаецца проста неверагодным, што тады, у 1945-м, часопіс «Беларусь» пусьціў да чытачоў такое слова пра Алеся Гаруна. Але ж перад усім павінен быў знайсьціся аўтар, каб напісаць гэтае слова! А ў Ларчанкі ў тыя гады сьмелых, падобных гэтаму, выступленьняў было нямала. I я міжволі прыгадваю, як дзесьці ў сярэдзіне 60-х аўтарытэтны знаўца і ацэншчык паэзіі Р. Бярозкін іранічна пытаў у мяне: «Вы працуеце на кафедры ў Ларчанкі? I што — студэнты слухаюць яго лекцыі? Што вы кажаце!?.» Было, прызнаюся, непрыемна. Можа, прафесар М. Р. Ларчанка і ня самы вялікі эстэт у беларускай навуцы аб літаратуры, але, але!.. Зьдзеклівай іроніі яго імя ніяк не заслугоўвае. Як і герой яго артыкулу, ён і сам быў шчырым, сапраўдным патрыётам Беларусі, беларускага народу, беларускага паэтычнага слова.

Памятаю, якое ўражаньне зрабіла на мяне нататка пра зусім раней невядомага мне Каруся Каганца, асабліва радкі зьмешчанага там жа яго верша: «Ой вецер шуміць, ой вецер гудзе, А цераз поле чалавек ідзе». Цяжка сказаць, чым з першага прачытаньня кранулі і запалі ў душу гэтыя нібыта зусім звычайныя, просьценькія радкі, а вось жа кранулі, запалі, і на ўсё жыцьцё. I імя іх аўтара ад таго першага дня стала мне дарагім і блізкім. Гэтак сама, як і імя Ядвігіна Ш., адкрытае для мяне тады ж: пра яго пісалася і ў «Беларусі», і ў «ЛіМе». А ў верасьні 1947-га мне пашчасьціла купіць у кіёску на стацыі Рудзенск яго кніжачку «Апавяданні». Божа, якія пярліны жывое народнае мовы абсыпаліся на мяне з яе старонак! Колькі разоў я зноў і зноў перагортваў іх! З думкаю, вядома, якая ж багатая, аказваецца, наша літаратура і як я мала ведаю яе. А як было ня ўразіцца ад нататкі Сьц. Александровіча пра П. Шпі­леўскага: я ніколі ня чуў гэтае імя, а ён, аказваецца, аўтар шасьці кніг і добрай сотні аповесьцяў, апавяданьняў, артыкулаў аб родным беларускім краі. Мяркуючы па нататцы, вельмі цікавыя, каштоўныя кнігі і артыкулы, а дзе ж і калі я знайду іх і пачытаю? Так распальваўся ўва мне пал адкрыцьця і пазнаньня новага, непазнанага, прага асвоіць як мага больш спадчыннага, рассунуць гарызонты роднага.

У гэтым курсе літаратурнай самаадукацыі, які цалкам ішоў па-за школай, я адкрываў шмат новага і ў творчых лёсах і абліччах тых, чые імёны былі вядомы яшчэ з буквара і чытанкі, чые творы вывучаліся на ўроках літаратуры. Скажам, той жа М. Ларчанка ў артыкуле «Янка Купала — вялікі асьветнік» цытуе радкі паэта, якія я ня змог бы знайсьці ні ў адным яго выданьні 30-х гадоў — радкі вельмі і вельмі купалаўскія. А тут я іх прачытаў.

Шчасьлівы ты ці не шчасьлівы,

Будзі сыноў сваёй зямлі.

Над беларускай соннай нівай

Нязгасны сьветач распалі!

Помню, як мяне ўразіў адным момантам артыкул-успамін жонкі паэта У. Луцэвіч «Янка Купала ў Вільні». Яна згадвала нейкую вечарынку, на якой Купала «танцаваў неяк сьмешна дробненька «польку». Купала — танцаваў? Ён жа вялікі паэт! Ён жа ... Бог! Хіба багі танцуюць? Такое неразумнае дзіцячае зьдзіўленьне запыніла мяне на прачытаным. З гэтага ж успаміну У. Луцэвіч даведваюся, што Сяргей Палуян «быў самы блізкі друг Янкі Купалы». Самы блізкі друг! Той Сяргей Палуян, якому Максім Багдановіч прысьвяціў свой геніяльны трыялет «Ты быў як месяц адзінокі...» Значыць, і Багдановічу быў блізкім сябрам. А хто ён, гэты Сяргей Палуян? Як даведацца? Там жа вычытаў, што ў Вільні Купала сустракаўся са знакамітым рускім паэтам Бальмонтам і ня менш знакамітым Брусавым. Цікава! Страшна цікава! Абодва знакамітыя, а я нічога, ні радка, з іх паэзіі не чытаў.

Так адкрываў я для сябе ня толькі класікаў, але і імёны зусім новыя, маладыя, што якраз тады ўваходзілі ў беларускую літаратуру. Упершыню ўчытваўся і запамінаў: Іван Мележ, Янка Брыль, Аляксей Кулакоўскі, Мікола Лобан, Мікола Лупсякоў, Іван Шамякін, Алена Васілевіч, Кастусь Кірэенка, Аляксей Бурдзель (пазьней ён возьме сабе прозьвішча Русецкі) і інш.

Неаднойчы за апошнія чатыры дзесяцігоддзі я цытаваў пры нагодзе вялікага рускага педагога К. Ушынскага: «Язык народа — это его бессмертие». І далей: «Отнимите у народа все, и он все может воротить, но отнимите язык, и он никогда более уже не создаст его; новую родину даже может создать народ, но языка — никогда; вымер язык в устах народа — вымер и народ». Мудрае, геніяльнае выказваньне. Вялікая, непадлеглая аспрэчаньню ісьціна. І прачытаў я гэту мудрую выснову ўпершыню ў 1945 годзе, у часопісе «Беларусь», у артыкуле Міхася Судніка «Мова народа як фактар яго сілы і непераможнасьці». Аж хочацца паўтарыць: фактар яго сілы і непераможнасьці! Падкрэсьліваю: яшчэ ў 1945 годзе. Пасьля зусім недалёкіх нечуваных пагромаў беларускай нацдэмаўшчыны! У афіцыйным часопісе. Аўтар — супрацоўнік афіцыйнай навуковай установы. Пры Сталіне і яго вернападданых «сталіністых». Як жа гэта зразумець? Што за свабода слова? Што за паслабка-аддушына ў нацыянальнай палітыцы дзяржавы? А менавіта так і было: невялікая паслабка-аддушына, на якую пайшоў Крэмль у цяжкую, драматычную часіну вайны. Быў вымушаны «мудры з мудрых» часова адступіць ад жорсткай «інтэрнацыянальнай» дактрыны, каб хоць трохі задобрыць украінцаў, беларусаў, прыбалтаў і іншых насельнікаў акупаваных тэрыторыяў і не падштурхнуць іх да супрацоўніцтва з немцамі, не павялічыць сілы і маштабы калабаранцтва. Якраз тады, у 1943-1944 гадах і напісалі нашыя паэты: Броўка — пра Беларусь, пра Кастуся Каліноўскага, Максім Танк — пра родную мову, Пімен Панчанка — геніяльную нізку «Іранскі дзёньнік», усю пранізаную пяшчотнай любоўю да Маці-Беларусі. Вось з такімі радкамі:

Стаю ля Касьпійскага мора на беразе

I думкай уласнае сэрца трывожу:

Мая Беларусь, у рамонку і верасе,

Цябе не на жарты зрабіць я намерыўся

I самай багатай,

I самай прыгожай!

Але гэтая аддушына трывала зусім нядоўга — у жніўні 1946-га яна была наглуха перакрытая. Дакладам таварыша А. А. Жданава пра часопісы «Звезда» і «Ленинград», пра што гаворка наперадзе. Тут адно зазначу, што пададзеную вышэй страфу Панчанку прымусілі праз нейкі час перарабіць. Месца паэзіі заступіла штось несуразнае, банальнае, поснае: «Цябе не на жарты зрабіць я намерыўся Багатай, шчасьлі­вай, як песьня, прыгожай.» Як гэта кажуць: каб і хацеў горш сапсаваць — дык нельга.

Ахоплены гэтай неадольнай корцю — чытаць, чытаць, чытаць, і прагай мець кнігі дома, пад рукой, я пачаў, ужо з 1945-га года, патроху купляць іх, перадусім у Менску, вядома, куды мама пасылала мяне праведаць сястру Ліну, якая вучылася ў сталічным педвучылішчы імя Н. К. Крупскай. Першымі набытымі мной ва ўласную бібліятэку кнігамі былі: «Тарас на Парнасе» і «Энеіда навыварат», «Выбраныя творы» Максіма Багдановіча, «Творы» В. Дуніна-Марцінкевіча, «Выбраная лірыка» М. Ма­шары, «Выбраныя творы» П. Броўкі, «Поўдзень» В. Віткі, «Ранак ідзе» К. Кірэенкі; усьлед за гэтымі набыў: «На сотай вярсьце» А. Куляшова, «Выбраныя творы» П. Труса, «Паэмы» Я. Коласа, «Выбраныя творы» Я. Купалы, «Далёкія станцыі» П. Панчанкі. Набыцьцё кожнае з гэтых кніг было для мяне вялікім сьвятам. Асабліва — твораў Купалы, Коласа, Багдановіча, Труса, Куляшова, Панчанкі і ананімных паэмаў. Чытаў, перачытваў, вывучаў, як мог, іх паэтыку, каб пранікнуць у таямніцы «красы і сілы» (нават «прэпарыраваў» рытмічныя асновы верша — хто якім памерам больш карыстаецца: харэем, ямбам і г. д. Як быццам паэзія залежыць ад памеру). Улетку 1947-га я стаў гаспадаром і некалькіх вялікіх кніг рускай і сусьветнай літаратуры, якія таксама былі для мяне эстэтычнымі арыенцірамі. Гэта — вялізны і таўшчэзны, як Біблія, том твораў Пушкіна, у якім — уся яго паэзія, уся проза, уся літаратурная крытыка, сёе-тое з гістарычнай эсэістыкі... Купіў я гэтую таміну на Камароўскім базары, у нейкага інтэлігентнага з выгляду старога чалавека. Радасьці маёй, помню, не было межаў. Столькі Пушкіна ў адной кнізе! У таго ж дзеда-кніжніка на Камароўцы (я туды прывозіў прадаваць вішні) праз нейкі ты­дзень купіў Другі том Збору твораў Гогаля 1857 году выданьня — амаль прыжыцьцёвае. Гэта быў таксама вельмі аб’ёмісты том вялікага фармату, з пячаткай «Минского городского собрания». У ім — «Арабескі» ў двух частках і ўсе драматычныя творы геніяльнага пісьменьніка. Сярод «арабесак» — аповесьці «Партрэт» і «Неўскі прасьпект», «Запіскі вар’ята» і больш дзясятка артыкулаў, у тым ліку — «Некалькі слоў пра Пушкіна», «Аб маларасійскіх песьнях», «Пагляд на састаўленьне Маларасіі», «Скульптура, жывапіс і музыка»... Якое захапляльнае гэта было ў мяне чытаньне! I ня толькі аповесьці і п’есы, але і названыя артыкулы, асабліва пра Пушкіна і пра трох дзівосных сясьцёр, пасланых Творцам упрыгожыць сьвет — пра скульптуру, жывапіс і музыку. Уразіла, помню, што вышэй за ўсе іншыя мастацтвы Гогаль ставіць музыку, якая «раптам у адзін раз адрывае чалавека ад зямлі» і «пагружае яго ў свой сьвет». Уразіла, бо я і сам даўно адчуваў, што наймацней мяне і забірае ў палон музыка. Нават і ў паэзіі, якою ўжо неадступна мроіў, я, здаецца, перш за ўсё чуў мелодыю радка, інтанацыю, музыку, ва ўсякім разе без дасканалага эўфа­нічнага аснашчэньня верша не ўспрымаў.

Трэцяй вялікай рускай кнігай — кнігай-падзеяй у маім жыцьці ў тое лета — стаў аднатомнік выбраных вершаў і паэмаў Аляксандра Твардоўскага. Гэта было першае «Избранное» ужо тым часам знакамітага савецкага паэта, імя якога неаднойчы сустракаў на старонках газеты «Літаратура і мастацтва», але з яго паэзіі нічога не чытаў. Кнігу Твардоўскага загадчык слабодскай пошты прывёз з Лагойску на продаж, і я купіў яе прама на вуліцы, з калёсаў, ня даўшы занесьці ў памяшканьне. Том адкрываўся аўтабіяграфіяй паэта «О себе», эпіграфам да якой былі, набраныя драбнейшым шрыфтом, радкі: «Язык, на котором я говорил в детстве, был близок белорусскому. Это определялось не только близостью этнографической границы, но и тем, что предки мои были родом из Минской губернии. Впоследствии, познакомившись с образцами белорусской литературы и фольклора и услышав живую речь народа Белоруссии, я почувствовал их как нечто родное мне. Следы этой языковой стихии не трудно обнаружить во всем, что написано мною в стихах и прозе». Дата — Май, 1946 г. Гэтым эпіграфам-прызнаньнем Твардоўскага я быў як не ашаломлены: значыць, продкі з Менскай губерні, беларусы?! Во якое неспадзяванае адкрыцьцё! Твардоўскі — беларус паходжаньнем! Ды і нарадзіўся на этнаграфічнай мяжы з Беларусьсю. Дык гэта ж ён мог бы стаць і беларускім паэтам. Але і так добра, бо радасна ведаць, што ён такі блізкі нам. Сьляды беларускай моўнай стыхіі — ва ўсім, што ён напісаў. Напэўна, гэтая стыхія і спрычынілася таму, што яго вершы і паэмы («Страна Муравия», «Василий Тёркин» і «Дом у дороги») я чытаў і ўспрымаў гэтак жа лёгка, як вершы і паэмы Коласа, Купалы, Куляшова... Многае з яго кнігі, асабліва з паэм, тады ж завучыў на памяць; зрэшты, яно само запомнілася, без намаганьня. Такія ўжо асаблівасьці паэтыкі Твардоўскага: натуральнасьць гучаньня верша, жывая, гутарковая, па-народнаму афарыстычная мова.

Тым жа летам у таго ж старога кніжніка на Камароўцы (во ўжо каму я застаўся ўдзячны на ўсё жыцьцё!) купіў «Кнігу песень» вялікага нямецкага лірыка Генрыха Гейнэ — таксама яшчэ дакастрычніцкае выданьне, цудоўна аформленае ілюстрацыямі П. Тумана. Гэта было маё другое — пасьля «Разбойнікаў» і балад Шылера — знаёмства з заходне-еўрапейскай літаратурай. I ня проста знаёмства: «Кніга песень» стала на нейкі час адным з маіх галоўных падручнікаў па «курсу» лірычнай паэзіі. Нават выпіскі з яе рабіў у асобны тоўсты сшытак, куды заносіў розныя цікавыя выказваньні, думкі, выслоўі.

З усіх набытых тады мною кніг, названых тут і не названых, ацалелі і захаваліся ў маёй бібліятэцы толькі том Гогаля, «Кніга песень» Гейнэ, зборнікі Багдановіча і Панчанкі. Усе астатнія, пакуль вучыўся ў педвучылішчы, з дзіцячай волі меншых братоў і сясьцёр пайшлі па вёсцы, па руках чытачоў і не вярнуліся. Вельмі шкадаваў іх, асабліва Купалу, Коласа, Пушкіна і Твардоўскага,— праз усё жыцьцё ўспа­мінаў гэтую страту са шкадаваньнем. Надта ж шмат тады яны мне далі, тыя вялікія кнігі беларускай і рускай літаратуры, надта ж многім я быў ім абавязаны.

Прапаў і рукапісны сшытак вершаў Сяргея Ясеніна — сьведчаньне маёй незвычайнай юнацкай любові, скажу больш — майго абагаўленьня гэтай ні з кім не параўнанай постаці ў рускай паэзіі XX стагоддзя. Я адкрыў яго для сябе ў жніўні сорак шостага зусім неспадзяваным чынам. Мой сусед і сваяк Валодзя Барэйка, будучы на фронце, перапісаў сабе дзясяткі два вершаў Ясеніна з томіка, які насіў з сабой усе гады вайны ягоны камандзір — начальнік штаба часьці. Ён, сусед, і даў мне пазнаёміцца са сваім запаветным рукапісам. Я літаральна анямеў ад уражаньня. Ніколі раней чытаць такое мне не даводзілася — такія гранічна шчырыя лірычныя споведзі, выказаныя такой чароўнай вобразнай мовай. «Дык вось як, аказваецца, можна пісаць пра сваё асабістае, пра каханьне, пра ўзаемаадносіны з жанчынай, пра сыноўскія пачуцьці да маці!..» Усе тыя вершы я, канешне ж, перапісаў сабе, і яны назаўсёды аселі ў маёй памяці. Не абышлося тады ж і без перайманьня яго матываў, яго паэтыкі. Праз шмат гадоў у Максіма Горкага прачытаю: «Які чысты і які рускі паэт!» Менавіта: і які рускі!

Тут я павінен сказаць і пра аднаго беларускага лірыка, сучасьніка Ясеніна,— аднаго з маіх самых любімых у школьныя і педвучылішчныя гады,— пра Паўлюка Труса. Сказанае Горкім пра Ясеніна зусім прыкладаецца да асобы і творчасьці Труса — натуральна, з заменаю аднаго слова: «Які чысты і які беларускі паэт!» Яго чысь­ціню і беларускасьць я адчуў яшчэ тады, сямікласьнікам, адчуў на ўзроўні падсьвядомасьці, душой і сэрцам, нутром. З чысьцінёй і беларускасьцю я зьвязваў і дзівосную музычнасьць яго верша,— зрэшты, гэтая музычнасьць і была адной з галоўных выяваў беларускасьці. У той час не было паэта, які б так зачараваў мяне беларускай мелодыяй слоў, такім да болю родным гучаньнем радка. «Падаюць сьняжынкі, дыяменты-росы, падаюць бялюткі за маім акном...», «Ой пайду ў далячынь за сяло...», «Мора калышацца, мора жытнёвае, сьпелым калосьсем зьвіняць берагі...», «Не засьпі, пабудзі мяне рана, о! мая дарагая матуля!» — гэта паланіла душу да астатку і не адпускала. Як я яму ўдзячны за гэту школу паэзіі для сэрца! Старонкі тры вышэй я ўжо гаварыў пра маё стаўленьне да музычнай існасьці верша. Скажу мацней. Скажу словамі Марыны Цьвятаевай: «Ёсьць нешта ў вершах, што важней за іх сэнс — іх гучаньне.» Гэта і мой погляд на паэзію. Дзеля гучаньня я гатоў ахвяраваць у нейкіх долях сэнсам. Не галоўным вядома, але тым ня менш. А музыкай, мелодыяй, гучаньнем — не ахвярую. Таму і напісаў у 1962 годзе нешта накшталт лірычнага крэда: «Не адбірайце музыкі ў паэта, заканадаўцы паэтычных мод!..»

Вось такім чынам, паралельна з вучобай у Гаенскай сямігодцы, я закончыў за два з гакам гады, цалкам самастойна, свой слабодскі «літаратурны інстытут». Без ніякай распрацаванай сістэмнай праграмы навучаньня. Падручнікамі былі: часо­пісы «Беларусь», «Полымя», газета «Літаратура і мастацтва» і творы паэтаў і пісьменьнікаў, перш за ўсё набытыя ва ўласную бібліятаку; вядома ж, і тыя беларускія кніжачкі, што паступалі ў нашу вясковую хату-чытальню.

Наколькі моцнай і няўрымснай была мая хлапечая цяга да пашырэньня і па­глыбленьня літаратурных ведаў, сьведчыць адзін, як на сталае разуменьне, дзіўнаваты факт. У канцы 1946-га году, вучань сёмага класу, я выпісаў сабе на наступны 1947 год часопіс «Известия АН СССР. Отделение литературы и языка». У ад­дзяленьні сувязі, куды я кожны дзень прыходзіў як калгасны паштальён, быў Каталог савецкіх газетаў і часопісаў, у ім і наткнуўся я на гэтае выданьне. I падпісаўся. Нешта ж падшахнула замахнуцца на такі «навукова-папулярны» часопіс! Недасьведчанасьць і наіўнасьць, вядома. Ну, можа, трохі і амбіцыі. Помню, як атрымаў першы нумар. Часопіс быў абгорнуты грубай шэрай паперай, на якой друкаванымі сінімі літарамі (усё адно як штамп) значылася: «Академия наук СССР. Отделение литературы и языка». Далей: «Гилевич Н. С» і мой адрас. Начальнік пошты, былы франтавік, інвалід вайны Мікалай Давідовіч, прачытаўшы на тым «штампе» маё прозьвішча, вочы вылупіў:

— Гэта... табе?

Я не папрасіў, а можна сказаць, выхапіў у яго з рук бандэрольку. Глянуў на надпіс і ўсё зразумеў.

— Ну канешне, мне, — адказаў. — Вы ж бачыце.

— З Акадэміі навук? З Масквы? — усё яшчэ шырокімі вачыма глядзеў на мяне зьдзіўлены Мікалай Аляксандравіч.

— З Масквы, — кіўнуў я галавой, вымаючы з абгорткі часопіс.

— Дык ты маеш сувязі з Акадэміяй навук, прычым усесаюзнай?

— Не, проста выпісаў іх часопіс, каб чытаць аб літаратуры.

— Ну, брат! Так, глядзі, і акадэмікам станеш! — пахітаў галавой Мікалай Аляксандравіч. — Мусіць, ты, хлапец, далёка пойдзеш...

Зьбянтэжаны трохі такімі прадказаньнямі, я іранічна ўсьміхнуўся. Уявіў акадэміка: лысы, з доўгай сівой барадой, у акулярах...

Часопісам быў расчараваны, адразу зразумеў, што чытаньне не для мяне. Адзіны артыкул, у якім нешта спасьціг і запомніў, — пра Гандзі, лідэра нацыянальнага руху Індыіі за вызваленьне ад каланіялізму. Артыкул вельмі крытычны, бо Гандзі — супраць класавай барацьбы, па рэлігійна-філасофскіх і грамадска-палітычных поглядах ён — рэакцыянер.

***

Як я ўжо сказаў, вучэбнай праграмы па літаратурнай самаадукацыі ў мяне не было. Але было адно вялікае... АЛЕ. Была магутная накіроўчая ідэйна-эстэтычная сіла. Для часопісаў і газетаў, якія я чытаў, яна таксама была накіроўчай. Думаць, што я гэтую сілу ігнараваў і абыходзіў, было б сьмешна. Я — жыў у сістэме. Да таго ж — узрост, узрост, узрост.

Менавіта летам 1946-га, калі я пачаў публікаваць вершы ў рэспубліканскім друку, сакратар ЦК ВКП(б) А. Жданаў выступіў з дакладам «Аб часопісах «Звезда» і «Ленинград», у якім па-хамску збэсьціў творчасьць Ганны Ахматавай і Міхаіла Зошчанкі і даў наказы-настаўленьні ўсім паэтам і пісьменьнікам, пра што і як яны павінны пісаць і якое іх месца ў грамадскім жыцьці краіны, хто і што яны ёсьць у гэтым жыцьці, у гэтай сістэме, якія іх правы і абавязкі (дакладней — толькі абавязкі, пра ніякія правы гаворкі не было). Па дакладзе А. Жданава ЦК прыняў адпаведную пастанову.

Неўзабаве пасьля таго, як «пуцяводны» даклад тав. Жданава быў апублікаваны, беларускія літаратурныя ідэолагі пачалі набірацца партыйнай лютасьці і бязь­літасна жорстка абрынвацца на знойдзеныя ў творах паэтаў, у артыкулах крытыкаў адступленьні ад правільнай лініі, ад сацыяльна-класавых крытэрыяў, ад прынцыпаў партыйнасьці і народнасьці, ад маштабных сучасных праблемаў, ад духу наступальнай баявітасьці, ад уласьцівага нашаму народу-пераможцу аптымізму. (Гэты мой пералік «адступленьняў, заганаў і хібаў» — фактычна цытаты, толькі без двухкосьсяў). Пад удар траплялі нават выдатныя патрыятычныя вершы — за тое, што іх аўтары «з любоўю і гарачым захапленьнем успаміналі родныя крыні­цы, сосны, хаты...». А «сёньняшняму паэту трэба стаць вышэй гэтых хатніх пачуцьцяў, не забываць савецкага чалавека і яго справы» («Полымя», 1947, № 1). Гадоў праз трыццаць гэтае патрабаваньне выльецца ў славутую песенную формулу: «Наш адрес не дом и не улица, наш адрес — Советский Союз.»

Помню, якое недаўменьне і засмучэньне агарнула мяне, калі быў літаральна здрапежаны (некалькі разоў у розных выданьнях — як прыклад «адступленьня») прыгожы лірычны верш П. Панчанкі «Сябры, я сягоньня на сінім золаку...». Верш мне так спадабаўся, што я міжволі запомніў некалькі строфаў на памяць. I вось — раптам! Ідэйна заганны твор! У ім «няма вартай увагі тэмы». А што ж заганнага ў гэтых цудоўных паэтычных радках?