Між роспаччу і надзеяй

***

У канцы кастрычніка я быў залічаны ў аспірантуру і пачаў рыхтавацца да здачы кандыдацкага мінімуму — чытаць грунтоўныя навуковыя працы і крытычныя матэрыялы па гісторыі беларускай літаратуры, хадзіць на спецсемінар па марксісцка-ленінскай філасофіі і на ўрокі па англійскай мове. Урокі гэтыя вяла Дора Ільінічна Платнер, жонка яўрэйскага паэта, рээмігранта Ісаака Платнера, — надзвычай інтэлігентная і далікатная жанчына. Сама яна ведала англійскую дасканала, ня толькі літаратурную, але і жывую, бо Платнеры доўгі час жылі ў Амерыцы, і мне, можна было б сказаць, моцна пашанцавала, калі б... На вялікі жаль, належнай стараннасьці (па дурной нашай традыцыі) я не праявіў, рыхтаваў і перакладаў кавалкі англійскага тэксту «абы здаць», абы засьведчыць, што пры неабходнасьці, са слоўнікам, сёе-тое па сваёй сьпецыяльнасьці змагу прачытаць. Так і сталася. Выдатны шанц я ўпусьціў, можна сказаць, бяздарна, аб чым буду пасьля вельмі шкадаваць (пасьля — калі спахапіўся, ды ўжо было позна, ужо маіх сіл душэўных не хапала, каб рэгулярна займацца і англійскай — акунуўшыся з галавой у стыхію моў славянскіх (перадусім — балгарскую і славенскую.)

Тэму для кандыдацкай дысертацыі выбраў па гісторыі беларускай паэзіі 1920-х гадоў, а менавіта — па творчасьці паэтаў, якія ўваходзілі ў літаратурнае аб’яднаньне «Маладняк». Так яна і была афіцыйна зарэгістравана: «Паэзія «Маладняка». Чаму я зрабіў такі выбар — тлумачылася адным: у той час (час пасьля XX зьезду КПСС) я ўсёй істотай сваёй памкнуўся ў тую, ня так далёкую (20-я гады) паласу нашай гісторыі, дзе было надта шмат і прывабна-загадкавага, і таямніча-страшнага, што ўжо даўно і з кожным днём усё мацней мяне хвалявала. Маю на ўвазе, па-першае, дзяржаўна-палітычны курс, вядомы пад назвай «беларусізацыя», які пачаў праводзіцца ў рэспубліцы з канца 1923-га, практычна — з пачатку 1924-га году і пра ажыцьцяўленьне якога я ўжо сёе-тое ведаў «па чутках» — па асьцярожных, як бы між іншым, згадках старэйшых, а па-другое, лёс многіх беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў, якія былі, жылі, працавалі — і зьніклі, ды так, што — ні знаку, ні следу, як у ваду канулі. Іх імёны і лёсы інтрыгавалі мяне даўно, яшчэ з першых маіх універсітэцкіх гадоў — хоць тады яны прыадкрываліся мне галоўным чынам па чутках, па нібыта выпадковых упамінаньнях падчас размовы са старэйшымі. (Памятаю, напрыклад, як мілая-мілая, заўсёды адухоўлена-узьнёслая паэтка Зінаіда Бандарына, на той час супрацоўніца «ЛіМа» спытала: «А Дубоўкі што-небудзь чыталі?» І калі я пакруціў галавой «не» — ціха, але з пачуцьцём, прадэкламавала: «О Беларусь, мая шыпшына! Зялёны ліст, чырвоны цвет!» — і ўвесь верш да канца. Уражаньне зрабіла на мяне надзвычайнае.

Разам з наведаньнем асьпіранскіх семінараў і падрыхтоўкай да экзаменаў па «кандыдацкім мінімуме», пастаянна хаджу ў нацыянальную бібліятэку і чытаю, чытаю, чытаю вызваленыя з-пад «арышту» кнігі, часопісы і газеты 20-х гадоў — вывучаю па першакрыніцах грамадска-палітычную атмасферу і літаратурнае жыцьцё тагачаснай Беларусі, асаблівую ўвагу, натуральна, зьвяртаючы на ўсё, што датычыць жыцьця­дзейнасьці «Маладняка» і творчасьці «маладнякоўцаў». Раблю безьліч выпісак у тоўстыя сшыткі. Карацей — накопліваю факты і гістарычна-тэарэтычны матэрыял для будучай дысертацыі. Уражаньні-думкі ад усяго прачытанага вельмі супярэчлівыя, бо вельмі неадназначныя адкрываюцца факты, пазіцыі, творчыя выявы. З аднаго боку — ярка таленавітыя паэты Ул. Дубоўка, Я. Пушча (у 1926-м «Маладняк» пакінуць дзеля «Узвышша») П. Трус, У. Хадыка, А. Моркаўка, М. Чарот, А. Дудар, з другога — здольныя, але надта ж крыклівыя рытары А. Александровіч (асабліва ён), П. Броўка, М. Хведаровіч і зусім бездапаможныя ў паэзіі А. Якімовіч, П. Шукайла і іншыя. Па-за паэзіяй — прыродны, ад Бога, глыбокі ўдумлівы крытык Ад. Бабарэка. І проза, якую чытаю таксама. Божа мой, якая проза! Найперш — Міхась Зарэцкі, «Кветка пажоўклая», «Голы зьвер», «Крывічы» (абарваны на першай чвэрці геніяльны беларускі раман). Мала сказаць: чытаю запоем, у захапленьні. Чытаю з неміноўным шчымлівым болем, ад якога хочацца ці выць, ці крычаць крыкам. Дык вось што мы мелі — якую літаратуру, якіх пісьменьнікаў! Еўрапейскай школы і еўрапейскага ўзроўню майстроў мастацкай прозы. І яшчэ зусім маладыя людзі! Той жа Зарэцкі — 1900 году нараджэньня. А Пл. Галавач, В. Каваль, Б. Мікуліч, а чараўнік слова Л. Калюга — яшчэ маладзейшыя. І ўсіх ня стала, усіх ліквідавалі як контррэвалюцыянераў, як буржуазных нацыянал-дэмакратаў, як «ворагаў народу».

Чытаючы паэзію, прозу, драматургію, крытыку рэпрэсаваных беларускіх літаратараў 20-х гадоў, я ўсё больш глыбока пранікаўся сумневам наконт справядлівасьці нацыянальнай палітыкі ў СССР пры Сталіне, а цяпер ужо і пры нібыта ягоным антыподзе, антысталінісьце, «верным ленінцы» Хрушчове. Культ выкрыты, «найвялікшы з вялікіх» нізрынуты, але ў нацыянальнай палітыцы краіны нічога не мяняецца, у прыватнасьці, ня робіцца ніякіх захадаў, каб палепшыць становішча беларускай мовы, беларускай кнігі і прэсы, беларускай культуры ў Беларусі. Наадварот: колькасьць беларускіх школ не расьце, а скарачаецца; але ж школа — галоўная апора і зарука будучыні нацыі, без сваёй уласнай нацыянальнай школы сваёй уласнай будучыні ў народу няма. З аднаго боку, я радаваўся, што ў партыйна-дзяржаўным кіраўніцтве дзяржавы перамагла лінія на ліквідацыю сталінізму і ў тэорыі, і на практыцы, г. зн. на вызваленьне грамадска-палітычнага і духоўнага жыцьця ў краіне ад усяго таго, што спрычынілася да жахлівага трагічнага зруйнаваньня мільёнаў чалавечых душ і самой чалавечнасьці. Радаваўся рэабілітацыі рэпрэсаваных дзеячаў беларускай літаратуры, асьветы і культуры, вяртаньню ацалелых і жывых на Бацькаўшчыну. З другога боку, я ня бачыў істотных рэальных пераменаў у стаўленьні да беларускай мовы, не адчуваў, што нашу грамадскасьць ахоплівае той масавы энтузіязм нацыянальна-культурнага адраджэньня, які меў месца ў Беларусі ў сярэдзіне 1920-х — у часы «майго» «Маладняка».

Здавалася б, калі ўжо адбываецца такі прынцыповы паварот «назад, да Леніна», дык ён павінен ахапіць усе сферы жыцьця, а такую далікатную, як нацыянальныя ўзаемаадносіны, можа, у першую чаргу. Так думалася мне. На жаль, гэта былі ілюзіі паэта-ідэаліста, перакананага ў непагрэшнасьці абранага яго краінай шляху. Пройдзе некалькі гадоў гэтак званай «хрушчоўскай адлігі» — і ад маіх ілюзіяў наконт выпраўленьня нацыянальнай палітыкі нічога не застанецца. Мікіта Сяргеевіч, прыехаўшы ў Менск выкажа нам, беларусам сваю знакамітую пахвалу за тое, што мы першыя прыйдзем у камунізм, бо найбольш актыўна выракаемся сваёй роднай беларускай мовы і пераходзім на мову ужо блізкага (1980 год!) камунізму — рускую. Стала зразумела: усё можа мяняцца ў гэтай краіне — і правадыр, і ўрад, і рэжым, і парадкі, і цэны, і грошы — адно толькі зьмяніцца ня можа — курс на канчатковую русіфікацыю і асіміляцыю беларусаў, на ліквідацыю беларускай мовы як найпершай і найгалоўнай адзнакі існаваньня самастойнага беларускага народу.

***

1956 год пазначаны ў маёй пісьменьніцкай біяграфіі адным, можна сказаць, выпадковым эпізодам, які меў непрадбачана далёкія і маштабныя наступствы. Ці на шчасьце гэта здарылася, ці, наадварот, на няшчасьце — ня ведаю, пэўна адказаць і сёньня не магу, бо дапусьціць апошняе — страшна, а паверыць безагаворачна ў першае нешта, і чым далей, тым больш, стрымлівае. Хоць мая мудрая Ніна Іванаўна да канца жыцьця свайго лічыла і казала мне: гэта пракляцьце, якое немаведама за што на цябе звалілася і не дало табе рэалізаваць свае творчыя магчымасьці на ўсю сілу — з найбольшай карысьцю для Беларусі, для беларускай літаратуры і навукі, і якое, зразумела, не было па гэтай прычыне і на радасьць сям’і.

Дык вось, летам 1956 году я зрабіў першы пераклад з балгарскай мовы і ў верасьнёўскім нумары «Вожыка» апублікаваў яго. Гэта было невялікае гумарыстычнае апавяданьне Нікалая Хайтава — тады малавядомага, а пазьней — славутага народнага пісьменьніка Балгарыі — «Здарэньне інтымнага характару». Здарылася гэта сапраўды зусім выпадкова. Я зайшоў па нейкіх справах у рэдакцыю «Вожыка», і загадчык аддзела літаратуры паэт Сяргей Дзяргай, ужо тады, як я сабраўся пайсьці з пакою, затрымаў мяне. «Паслухай, мне сказалі, што ты ведаеш балгарскую мову, перакладзі для нас адно невялічкае апавяданьне, — трэба тэрмінова, у чарговы нумар...» Сказаў — і глядзіць на мяне ўсьміхаючыся. Я зразумеў, што ён жартуе наконт майго веданьня балгарскай, веданьня не было, вядома, але пэўнае прыблізнае знаёмства з ёю — было: на другім курсе філфаку праслухаў некалькі лекцыяў па балгарскай мове, былі і практычныя заняткі, вучыліся чытаць тэкст, спасьцігалі асаблівасьці вымаўленьня. Хацеў спачатку адмовіцца, але тут жа падумалася: а чаму б і не паспрабаваць? На практычных перакладалі ўрывачкі з прозы Вазава, верш Боцева «Хаджы Дзімітр» — было цікава. Давай паспрабую! Праца творчая. Ды і рэдакцыю «Вожыка» выручу.

Калі б я ведаў тады, у што абернецца гэтае маё «Давай паспрабую»! За першым выпадковым перакладам быў такі ж выпадковы другі — па просьбе «Піянера Беларусі», таксама проза. А ў наступным годзе перастварыў на беларускую першы балгарскі верш — «Кахай мяне» Л. Даскаловай. І — захапіўся навек. Лёс? Ці брак «паненскай ладносьці» ў характары, пахібка розуму? Чаму так сурова пра сваю міласьць? Таму што захапленьне гэтым відам творчае працы перарасло ў пажыцьцёвую корць і стала другой літаратурнай прафесіяй. За першым паэтычным перакладам пайшоў другі, трэці, пяты, дзясяты, затым соты, пяцісоты, нарэшце і тысячны. Больш тысячы вершаў і паэм — толькі з балгарскай. 250-ці аўтараў! А паралельна — сотні вершаў з паэзіі народаў былой Югаславіі (найперш са славенскай), ды з украінскай, ды з польскай, ды з лужыцкай, ды з расейскай. І ўсё — з высокай мерай адказнасьці, як сваё ўласнае, ніводнага перакладу «левай нагой» — абы «перакілзаць». А яшчэ ж і проза, проза! Дзясяткі апавяданьняў, кніга казак, дзьве аповесьці, таўшчэзны раман... А яшчэ ж артыкулы, літаратурныя і публіцыстычныя нататкі пра паэтаў і паэзію славян, перш за ўсё пра балгарскую, — іх таксама сотні. Выдаў нават цэлую манаграфію — «Верная вялікім запаветам. Балгарская паэзія 1956-1976 г. г.». Можна лічыць, што адну трэць адпушчаных мне богам сілаў і часу я ахвяраваў на чужое, якое хацеў зрабіць і рабіў сваім, беларускім. Помню зусім не пахвальнае стаўленьне да такой празьмернай, неашчаднай траты сілаў некаторых маіх сяброў. У прыватнасьці, Сьцяпан Гаўрусёў аднойчы сказаў: «Прабач, але мне здаецца, што гэта «усердие не по разуму». Перабіраеш меру. Навошта табе гэта? Столькі перакладаюць прафесійныя перакладчыкі, якія толькі з гэтага і жывуць, як наш Язэп Семяжон, або Юрка Гаўрук. Ды, здаецца, і яны столькі не перакладаюць, колькі ты. Аркадзь Куляшоў таксама шмат шчыруе на гэтай ніве, і ўсё ж яго пераклады зьмесьцяцца ў адным томе. А ты? Наварочаў, што і ў пяць тамоў не ўбярэш. Самае крыўднае, што ўсё гэта за кошт свайго. Колькі б ты напісаў за страчаны час свайго».

Ну, а Ніна Іванаўна глядзела на гэту маю корць-хваробу менавіта як на няшчасьце, як на бяду-гора. Любіла маіх балгарскіх сяброў-паэтаў, асабліва Андрэя Германава, добра разумела літаратурнае і грамадскае значэньне таго, што я раблю як перакладчык, ведала, што мяне, на жаль, яна не спыніць, пакуль не спынюся сам, — і перажывала страшэнна. Напачатку, з найвялікай павагі (а можа, і абагаўленьня?) давала знаць далікатным намёкам, а пасьля, калі я ўжо і сам, абнямоглы, зразумеў сёе-тое, з вялікай скрухай у голасе сказала: «Колькі гадоў свайго жыцьця ты збраканьерыў з-за гэтай праклятай баўгаршчыны! Як успомню ды падумаю — плакаць хочацца. Тады, у 58-м — 60-м, замест таго каб хутчэй завяршыць дысертацыю, узяўся перакладаць вялікую дэтэктыўную аповесьць, а затым — таўшчэзны дурацкі раман пра балгарскую калектывізацыю. І нейкую яшчэ аповесьць, і цэлую кнігу пуставатых дзіцячых апавяданьняў... Мог бы на тры гады раней стаць кандыдатам навук, каб ня тая баўгаршчына, і ўсё магло б у цябе скласьціся іначай, лепш — і ў літаратуры, і ў навуцы, і наогул...» Спачатку я спрабаваў не пагаджацца з ёю і гэтыя папрокі аспрэчваць, а пасьля, ужо на схіле гадоў, — маўчаў, спанурыўшыся, або прасіў, яе ж любімым выслоўем, «не даядаць мне достанкі».

Пра тое, што я меў сказаць і казаў у апраўданьне — і сябрам, і Ніне Іванаўне — гаворка пойдзе трохі пазьней. А яно было, вядома ж, тое плённае і жыцьцядайнае, чым плаціла мне маё творчае захапленьне і само паглыбленае — праз пераклад — знаёмства з паэзіяй славянскіх народаў, з іх мовай, культурай, гісторыяй і сучасным становішчам.

Напрадвесьні 1957-га выйшаў у сьвет мой першы зборнік паэзіі «Песня ў дарогу» (рэдактар — Ан. Вялюгін). Іменна зборнік, а ня кніга: у ім былі тры жанравыя разьдзелы — вершы, песьні, гумар і сатыра. «Песьні» — умоўна, ніякіх мелодыяў да іх у прыродзе не было, але мне здавалася, што яны просяцца на музыку і могуць стаць песьнямі. Пазьней я ніколі такія «музычнага складу» вершы ў асобны цыкл у кніжках не вылучаў. «Песня ў дарогу» атрымала, як гэта кажуць, добрую прэсу: паявілася каля дзясятка рэцэнзіяў і ўсе станоўчыя. Калі ўжо было позна — пашкадаваў, што некаторыя раньнія, «дауніверсітэцкія» вершы ў зборнік не ўключыў («Выйду», «Першая клятва», «Ластаўка», «Як толькі ноч ліпнёвая» і іншыя.). Пазьней у кнігі «Выбранае» я іх абавязкова ўключаў — і гэта было справядліва. Раньнія — ня значыць заганныя, а толькі пазначаныя юнацкай непасрэднасьцю душы. Гэтым і цікавыя. Хтосьці з рэцэнзентаў зьвярнуў увагу на мноства вершаў са студэнцкага жыцьця і інтэрнацкага побыту. Так, гэта была, можна сказаць, кніга паэта-студэнта, яна і храналагічна ахоплівала мае універсітэцкія гады: 1951-1956.

***

Цяпер у канве майго «службовага» расповяду я зраблю невялікую лірычную «разрыўку». У ліпені 1957 году я зьвязаў назаўсёды свой лёс з лёсам Ніны Іванаўны Кавалёвай — пасьля ажно пяці гадоў сяброўства. Сябраваць нам было проста — разам вучыліся на філфаку, аднакурсьнікі, нават у адной акадэмічнай групе на практычных займаліся. Родам Ніна Іванаўна была з Віцебшчыны, дзіцячыя гады прайшлі ў вёсках Сеньненскага, Чашніцкага і Шумілінскага (тады — Сіроцінскага) раёнаў, пасьля вайны жыла на станцыі Язьвіна, дзесяцігодку закончыла ў Шуміліне. Бацька яе быў настаўнікам, з вышэйшай адукацыяй, у першы ж год нямецкай акупацыі прапаў бяз вестак. У маленстве прайшла праз нялёгкія для дзіцячай душы паку­­ты — гадавалася і бяз маці, з мачыхай, і пры айчыме (аб гэтым мая невялічкая аповесьць «Разумная дзевачка»). Уплыў бацькі, сапраўднага вясковага інтэлігента, на выхаваньне дзяўчынкі аказаўся вельмі моцным і трывалым — зароненае ў першыя дзесяць гадоў жыцьця не дзе дзелася. Гэтым Ніна Іванаўна і ўразіла мяне пры бліжэйшым знаёмстве: непаказная інтэлігентнасьць, сьціпласьць, рэдкая душэўная шчодрасьць і маральныя чыстаплотнасьць; да таго ж жывы аналітычны розум і раньняя жыцьцёвая мудрасьць (ужо тады, і асабліва пасьля, за рознымі парадамі да яе зьвярталіся многія-многія сябры, сваякі, знаёмыя). І незвычайная любоў да кнігі, да паэзіі, вытанчаны эстэтычны густ (для мяне была дасканалым сваім, «дамашнім», крытыкам); і проста зайздроснае — ад Бога — адчуваньне слова, асабліва жывога, народнага; і пачуцьцё гумару: о, як яна ўмела сьмяяцца! І як умела стварыць сьмех сама!..

Радкі з «Дзёньніка» (22.09.1954).

«Зьвязаць свой лёс з Нінай — гэта значыць на ўсё жыцьцё застрахаваць сябе ад маральнага падзеньня, забясьпечыць сябе штодзённай падтрымкай духу, бо я ня знаю сёньня другога чалавека з такім здаровым настроем, з такой чыстай і прыгожай душой, як Ніна. Аднаго хачу: ніколі б не ўсумніцца ў той невыказнай радасьці, якую я нашу ў сэрцы ў гэтыя дні».

Зьвязаць свой лёс... Недаравальную памылку зрабіў я, што не праявіў настойлівасьці і не ўтварыў сям’ю на два гады раней. Усё жыцьцё пасьля шкадаваў аб гэтым і «еў сябе поедам» — асабліва, калі маладосьць адышла ўжо далёка і некаторыя жыцьцёвыя ісьціны адкрыліся ва ўсёй сваёй жорсткай непапраўна драматычнай сутнасьці. Чаму так здарылася? Галоўная прычына: Ніна хацела «спакойна», без ускладненьня, г. зн. без сямейных клопатаў, закончыць універсітэт. Вучылася яна выдатна, спадзявалася не без падставаў на чырвоны дыплом, пачуцьцё ўласнай годнасьці мела высокае — і натуральна, не магла дапусьціць зрыву, баялася, што замужжа можа разбурыць і скамечыць на завяршальным этапе зьдзяйсьненьне мары. І таму мае прапановы наконт «паходу» у ЗАГС — адхіляла. «Да канца вучобы». Пазьней я даведаюся, што рашуча супроць таго, каб Ніна выйшла замуж да заканчэньня вучобы, была яе маці, Марыя Захараўна. «Палучыш абразуваньня — тады», — гаварылася Ніне такім тонам, што аспрэчваць не было сэнсу, дачка гэта добра ведала.

Накіраваньне на працу Ніна Іванаўна ўзяла ў сваю родную Віцебскую вобласьць, дзе жыла старэйшая сястра Алімпіяда. На мае ўгаворы «расьпісацца» і застацца са мной у Менску, тым больш маючы пастаянную прапіску, згоды не дала. «Што падумаюць і скажуць? Што камсамолка-актывістка адмовілася ад накіраваньня ў вясковую школу? Трэба хоць год папрацаваць...» О, камсамольская дурнота, убітая ў галовы за школьныя і студэнцкія гады! — скажуць на гэта сёньняшнія маладыя. Мы — у той час — так не лічылі. Мы сапраўды даражылі сваім набытым у камсамоле аўтарытэтам, мы шчыра і цьвёрда верылі ў запаветы камуністычнай маралі. Мы тады яшчэ амаль нічога ня ведалі, як «пільнуюцца» гэтых запаветаў камсамольскія важакі, гледзячы на важакоў партыйных. У такім няведаньні і паехала Ніна Іванаўна выкладаць беларускую мову і літаратуру ў Казьмінскую СШ Езерышчанскага раёна — амаль на самую мяжу Беларусі з Расіяй. Адтуль я і забраў яе праз год, сто разоў абазваўшы сябе за гэты час размазьнёй, што не прад’явіў і ёй, і Марыі Захараўне «ультыматум» яшчэ ў 1955-м.

Аднойчы Васіль Быкаў (было гэта дзесь на пачатку 70-х), зайшоўшы да мяне пасядзець-пагутарыць, даў мне такую інфармацыю: «Дык вось май на ўвазе: у адпаведным дасье ты значышся беларускім нацыяналістам нумар адзін. Ведаю з дакладных крыніцаў, можаш не сумнявацца». (Аб гэтым ён успамінае ў кнізе «Доўгая дарога дадому»). Я не зьдзівіўся сказанаму і не засумняваўся, але адказаў Быкаву так: «Гэта не зусім дакладна. Беларускі нацыяналіст нумар адзін у Беларусі — вось хто: Ніна Іванаўна. Аўтары і гаспадары дасье проста ня ведаюць гэтага». Васіль успрыняў маё «удакладненьне» як жарт — так мне здалося, а між тым гэта была праўда, вялікая праўда, якой я радаваўся, чым ганарыўся, за што дзякаваў Усявышняму. Рэч, вядома, не ў нумарацыі — ці першы, ці другі, ці трэці, — бо ў той час у Зэльве жыла вялікая беларуска Ларыса Геніюш, да якой было слабо дацягнуцца ня толькі жанчынам, але і мужчынам. Рэч у тым, што Ніна Іванаўна сапраўды была непахісна-перакананай патрыёткай Беларусі, беларускай мовы і культуры, беларускага стылю жыцьця, беларускай духоўнасьці. І ў гэтым сэнсе больш вернага, больш надзейнага сябра, адзінаверца і паплечніка я ня мог бы знайсьці, каб і абышоў усю краіну. І больш самаахвярнага памочніка ў маіх творчых справах і грамадскіх клопатах таксама. І выхавала яна сябе такою — ужо тут, у Менску. У школьныя гады гэтае пачуцьцё нацыянальнай годнасьці і гордасьці ў ёй, як і ў сотнях тысячаў нашых равесьнікаў, было не разбуджана; было прыспана, ці прыглушана настолькі, што ва універсітэт яна прыехала паступаць на аддзяленьне рускай мовы і літаратуры. І магла б паступіць, конкурс вытрымала, але высьветлілася, што на рускае ад­дзяленьне не праходзяць абітурыенты з пяцёркамі і чацьвёркамі, а на беларускае з аднымі тройкамі праходзяць, і тады сам рэктар на гэтак званым «субяседаваньні» пачаў угаворваць моцных вясковых дзяўчат і хлопцаў перапісаць заяву — з рускага на беларускае. І Ніна Кавалёва згадзілася, сказала: «Добра». Як гэта аказалася добра і для каго добра — можа, яна тады і ня думала. Бог ведае, ці зьвязаліся б нашыя лёсы ў адзін, калі б ня тая перакідка з рускага аддзяленьня на беларускае. (Між іншым, В. Быкаў, які быў зьдзіўлены маімі словамі пра нацыяналізм Ніны, хутка пераканаўся ў гэтым сам, і сваю кнігу «Праўдай адзінай» (1984) падарыў ёй з такім аўтографам: «Мілай Ніне Іванаўне Гілевіч, добраму ангелу беларускасьці, са шчырасьцю і павагай. В. Быкаў. 4.V.85.)

Адразу ж пасьля вясельля мы з Нінай паехалі ў Маскву на Сусьветны фестываль моладзі: яна была ўзнагароджаная пуцёўкай як лепшая маладая настаўніца раёну, а я — як адзін з пераможцаў рэспубліканскага паэтычнага конкурсу ў гонар фестывалю. Можна сказаць, гэта было наша «вясельнае падарожжжа» ў сьціплым савецкім варыянце. У Маскве было шумна, тлумна, народу паўсюдна збойліва, тое, чаго я не любіў і не люблю. Пабылі на нейкім адным інтэрнацыянальным канцэрце на стадыёне, а на іншыя відовішчы квіткоў у нас не было, або быў адзін на дваіх, і мы не хадзілі зусім. Самае памятнае ўражаньне — як мы, тры пары мінчан — А. Вольскі з жонкай, І. Навуменка з жонкай і я з Нінай — пакарылі масквічоў, а, відаць і гасьцей Масквы, беларускім песьнямі. З Манежнай плошчы мы пайшлі, узяўшыся падручкі, ланцужком, па вуліцы Горкага — і гайнулі на ўвесь голас нашу, родненькую, а пасьля і другую, і трэцюю. Не агледзеліся, як тут жа за намі, на адлегласьці паўтара-двух метраў, рушыла група слухачоў, якая вельмі хутка перарасла ў натоўп. У час паўзы нават чуліся воклічы: «Еще! Давайте еще!» Гэта і быў наш удзел у сусьветным фестывалі.

***

У пачатку сьнежня таго ж 1957 году я паехаў па пуцёўцы Бюро прапаганды літаратуры на Белгародчыну — зарабіць трохі грошай, за выступленьні Бюро плаціла тады няблага. Паехаў з паэтамі Дз. Кавалёвым і А. Лазьнявым — абодва рускамоўныя, першы — вельмі таленавіты, чаго не магу сказаць пра другога. Паездка нічым асаблівым ня ўразіла, пераканала адно, што там, у тым кутку Расіі, беднасьць яшчэ горшая, чым у нас (некалькі разоў, пасьля паэтычнай сустрэчы ў райцэнтры або ў калгасе, нас запрашалі на вячэру — закускай была гарачая бульба з разьлезлым селядцом і салёнымі агуркамі). Прыгадваю гэту паездку я па іншай прычыне. Калі вярталіся цягніком дадому і, як звычайна, гаварылі ў купэ пра наша літаратурнае жыцьцё-быцьцё, Дзьмітрый Кавалёў раптам спытаў мяне: «Слухай, што да цябе маюць Бярозкін і тыя, што наўкол яго? За гэтую паездку я пераканаўся: ты — «хороший парень», я рад, што блізка пазнаёміўся з табой... Чым жа ты перад імі правініўся, што яны так непаважліва гавораць пра цябе?..» Я быў моцна зьдзіўлены ягоным пытаньнем і з усёй шчырасьцю адказаў: «Ня ведаю. Па-мойму, нічым. Нічога не магу прыгадаць, каб нешта зрабіў гэтым людзям крыўднае...» Так, прыгадаць я ня мог, але нейкая прычына была, якую я і сам мог не ўсьведамляць. Шмат-шмат разоў пасьля, у наступных гадах і дзесяцігоддзях, успамінаў «пытаньне» Кавалёва і пераконваўся: нейкая прычына ёсьць. Віны маёй няма, гэта адназначна, а прычына, відаць жа, ёсьць. Нечым не падабаецца ім мая міласьць. Чым? — магу толькі гадаць. Са сферы віртуальнага штосьці.

Між іншым, за час маёй вучобы ў асьпірантуры, ня толькі падалі галасы, але і досыць упэўнена сьцьвердзілі сябе маладыя паэты і празаікі, студэнты чарговай «філалагічнай хвалі»: Р. Барадулін, М. Стральцоў, Ю. Сьвірка, К. Цвірка, Г. Бураўкін, С. Блатун, Я. Сіпакоў, Б. Сачанка і іншыя. І з усімі імі ў мяне складваліся добрыя сяброўскія адносіны, на правах старэйшага ня толькі па гадах, але і па «літстажу» (усё-такі член СП), я шчыра апекаваўся некаторымі, прадстаўляў іх у перыядычных выданьнях, пісаў водгукі на іх першыя зборнікі вершаў. Асабліва па-чалавечы блізкім падаваўся мне Рыгор Барадулін, і сімпатыі былі ўзаемныя. Сваю першую кнігу паэзіі «Маладзік над стэпам» (1959) ён падпісаў мне з усёй шчодрасьцю душы: «Спавівальнай бабцы маёй — дарагому і любаму Нілу, паважанаму Нілу Сямёнавічу, патрыярху ўсяяўніверсітэцкае і ўсяямаладой беларускай паэзіі ад отрака Рыгора. 10.X.59 г.» А праз тры месяцы падарыў мне свой партрэт з надпісам: «Дарагому і любаму Нілу Сямёнавічу ад вечна ўдзячнага яму Рыгора. На ўспамін аб адной сьпешцы. 21.I.60 г.» Што і казаць: такія словы ўдзячнасьці мала­дзейшага сябра цешылі мяне. Прызнаньне паэта ці пісьменьніка «спавівальнай бабкай» робіцца ў жыцьці толькі аднойчы — дзьвюх «спавівальных бабак» не бывае. Гэта хросныя бацькі могуць быць два ці нават тры – калі двойчы ці тройчы мяняў веру і нанова хрысьціўся, а спавівальная бабка прымае народзіны толькі адзін раз і на ўсё жыцьцё. Ролю літаратурнага бацькі адвёў тады ж маёй міласьці на тытульным лісьце сваёй першай кнігі «Дарога ішла праз лёс» Барыс Сачанка: «Нілу Гілевічу — бацьку ўсіх універсітэцкіх хлопцаў, хто заўсёды натхняў і клікаў сваім шчырым словам — пісаць! З павагай і падзякай Б. Сачанка. 2.III.60 г.»

З удзячнасьцю лёсу згадваю сёньня тыя далёкія гады, калі так хораша верылася ў шчырасьць маладзейшых сяброў і не было падставаў сумнявацца ў іх удзячнасьці, хоць нейкіх асаблівых маіх «настаўніцкіх», тым больш «бацькоўскіх» заслугаў не было. Проста была мая і іх маладосьць — з уласьцівымі ёй натхнёнасьцю і апты­мізмам, верай і надзеямі, з прагай сябраваць і дзяліцца сьціплымі творчымі радасьцямі. Паступова, цягам наступных гадоў, тая атмасфера дружалюбства, на жаль, разрэдзілася, і чым далей, тым часьцей душу пачало абдаваць касьмічным холадам эгацэнтрызму. Далёка не адразу змог я зразумець, што гэта — непазьбежнасьць, што ў жыцьці-быцьці паэтаў інакш і не бывае. Прашу прабачэньня — у нас, у Беларусі. Бо ў сьвеце — бывае. Чаму ў нас з гэтаю справаю горш, чым у іншых? Цяжкае пытаньне. Думаю, таму, што доля нашая была горшай. Ня мелі свабоды, ня мелі правоў і магчымасьцяў сьцьвярджаць і абараняць сваю чалавечую і нацыянальную годнасьць, дык у характары мнагавата назьбіралася ад самапачуваньня нявольнікаў, панскай прыслугі, чэлядзі. Сярод іншага — і зайздросьніцтва, дробнага, чорнага зайздросьніцтва. Дасьць Бог, патроху будзем вызваляцца ад гэтай нешляхетнай спадчыны.

Трохі вышэй я пералічыў маладых паэтаў, якія ўпэўнена заявілі аб сабе ў другой палове 1950-х гадоў на старонках рэспубліканскага друку. У гэты ж час, дакладней у 1956-1957 гадах, у беларускай паэзіі загучала яшчэ адно невядомае раней імя. Ды як загучала! Тут ужо мала сказаць «упэўнена». Загучала ярка-таленавіта, моцна, прыгожа. Імя гэта было — Уладзімір Караткевіч. Помню, як мяне ўразілі яго зьмешчаныя ў часопісах вершы «Заяц варыць піва», «Балада пра паўстанца Ваўкалаку», «Паўлюк Багрым», «Машэка», «Як размаўляюць зьвяры і птушкі», «Сырцовыя цагліны», «Гісторыя з першым каханьнем»... Было відочна: гэта — ня творы пачаткоўца, маладога-зялёнага, о не! Гэта — творы майстра, глыбокія, важкія зьместам і дасканалыя па форме, творы самабытнага, то рамантычна-узьнёслага, то легендарна-казачнага, пераважна лірыка-эпічнага пісьма. І было ў вершах і баладах Караткевіча — я гэта адчуў усёй істотай сваёй — тое, да чаго я быў асабліва чуйны, што ўлоўліваў нават там, дзе яго было хоць трохі: дух беларушчыны. У Караткевіча ён быў больш ці менш сканцэнтраваны ва ўсім — у баладных сюжэтах, у водгаласах старажытнай даўніны, у элементах народнага побыту, звычаяў і абрадаў, у адметнасьцях беларускай прыроды... Ну, а галоўнае, мабыць, утрымлівалася ў прамых заклі­ках любіць, шанаваць і абараняць Бацькаўшчыну, у яго зваротах да Беларусі. «Беларусь, прачынайся! Я цябе абуджаю! Ты павінна прачнуцца, не праспі сваё шчасьце ўначы. Я гукаю цябе, дарагая, сьвятая!» Такіх зваротаў ні ў кога з сучасьнікаў у нашай паэзіі не было. Гэта — ня проста прызнаньне ў любові. Гэта — барацьба і змаганьне за Беларусь. З кожнай новай — і паэтычнай, і празаічнай кнігай Караткевіча гэта тэма ў яго нарастала, набывала маштаб і сілу. Тады я адчуў, а нашмат пазьней зразумеў, што па самай глыбіннай чалавечай і грамадзянскай сутнасьці больш блізкага мне беларускага пісьменьніка чым Караткевіч, не было. Па той самай вялікай галоўнай ідэі, якою я жыў і жыву да гэтага часу. І калі ўжо з кім мне трэба было зусім блізка сябраваць — дык гэта з Караткевічам, як з самым верным аднадумцам і паплечнікам. Злыя-ліхія людзі рабілі ўсё, каб гэтага найблізкага сяброўства не дапусьціць. Вялікія патрыёты! У імя гэтага і стараліся. І аднак жа нашай узаемнай павагі і прыязьні не разрушылі.

***

Два апошнія гады асьпірантуры прайшлі ў клопатах сямейных і навуковых. Нарадзіўся сын і адразу так цяжка захварэў на запаленьне лёгкіх, што толькі нейкім цудам удалося выратаваць. Ужо самі ўрачы страцілі надзею, і Ніна, якая ўвесь час была пры малым у бальніцы, губляла самавалоданьне, і залівалася сьлязьмі, і ламала рукі. У адзін вечар загадчыца аддзяленьня дазволіла застацца нанач і мне, паколькі Ніна ўжо зусім, дарэшты выбілася з сілаў. «Бярыце дзіцятка на рукі, ідзіце з ім у фізкультурнуюы залу і насіце на руках, каб не ў ляжачым становішчы», — сказала загадчыца. І я ўсю ноч пранасіў сына на руках. І стаўся цуд: на другі дзень яму трошачкі палягчэла дыхаць. А затым і наогул — пайшло на папраўку...

Здаў экзамены па прадметах кандыдацкага мінімуму. Двойчы — па месяцу — сядзеў у галоўнай бібліятэцы краіны — маскоўскай «Ленінцы» (кватараваў у Нінінай цёткі Антаніны Захараўны). У менскай «Ленінцы» неставала поўных камплектаў патрэбных мне часопісаў і газетаў 20-х гадоў. Дый савецкай рускамоўнай перыёдыкі таго часу, перш за усё — літаратурных часопісаў. А яшчэ — хацеў пазнаёміцца і з некаторымі дысертацыямі па савецкай літаратуры гэтага перыяду, якія ня сталі кнігамі. Працаваць было неймаверна цікава. І выкарыстаў я гэтыя абедзьве паездкі ў Маскву на поўную аддачу. Без перабольшаньня — першы прыходзіў у бібліятэку раніцой і апошні выходзіў вечарам. Паабедаць, на шчасьце, можна было там жа, на месцы, у зусім неблагой сталоўцы. Нават у тэатр схадзіў, можа, толькі два-тры разы, — так хацелася як мага больш «загрэбці» з таго, што чытаў. Праўда, у букіністычныя кнігарні забягаў, хоць на хвілінку, досыць часта. Бо гэтая корць ува мне была мацнейшая за ўсякую іншую — надзея на ўдачу, на шчасьлівую знаходку, асабліва на выданьне, якое датычыла гісторыі і культуры Беларусі.

Восеньню 1959-га тэрмін асьпірантуры закончыўся, праца над дысертацыяй была ў разгары. А мог бы ўжо і пакласьці яе на стол, калі б не «баўгаршчына», аб чым ужо сказана мною раней. Нямала часу ішло і на падрыхтоўку лекцыяў па гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры, якія я, па просьбе дэкана і майго навуковага кіраўніка праф. М. Р. Ларчанкі, згадзіўся чытаць студэнтам-завочнікам ад­дзяленьня журналістыкі (з пагадзіннай аплатай). Так, гэта нагрузка была мне тады зусім недарэчы, але пасьля я не шкадаваў, што так здарылася. Па-першае, мне на ўсю відавочнасьць адкрылася, чаго варта наша завочнае навучаньне. За нязначным выняткам мы плодзім невукаў, даём прафесійную атэстацыю людзям непадрыхтаваным, тым самым завочнікам-троечнікам, якія сталі героямі анекдотаў. Асабліва прыкра было мне бачыць, як завочнікі-журналісты пагардліва ставяцца да вывучэньня беларускай мовы і літаратуры, як нахабна карыстаюцца «шпаргалкамі» або сьлязьліва вымольваюць «троечку». Дык вось чаму ў нашых газетах такія «выдатныя майстры слова», такія «гарачыя патрыёты беларушчыны і Беларусі!..» Па-другое, нават і той аўдыторыі — незацікаўленай, настроенай на «абы праскочыць» — мне ўдалося, спадзяюся, сёе-тое да яе сьвядомасьці давесьці. Рыхтуючыся да лекцыяў, пра гэта перш за ўсё і думаў.

ЧАСТКА ДРУГАЯ

1960 — 1979

З лёгкай рукі папулярнага савецкага пісьменьніка Ільлі Эрэнбурга, які ў 1956 годзе апублікаваў аповесьць «Адліга», паласа часу ў грамадска-палітычным жыцьці краіны працягласьцю прыкладна ў дзесяцігоддзе (1954—1964) была названа «хрушчоўскай адлігай» — па імені галоўнага ініцыятара пераменаў генсека КПСС М. С. Хрушчова. У палітычным плане асноўны ўпор быў зроблены на разьвянчаньне культу асобы Сталіна, на выкрыцьцё і асуджэньне наступстваў сталінскага дыктатарскага цараваньня. Так, прынамсі, былі успрыняты мною рашэньні і XX-га (1956) і XXII-га (1961) зьездаў КПСС. Крыху пазьней пачну патроху разумець, што на пачатковым этапе барацьба са сталіншчынай і ўсім тым злом, якое ў гэтым слове ўвасаблялася, мела пераважна вонкавы характар. Углыб працэс не пайшоў. Пазьней, пазьней пачнуцца пошукі адказу на пытаньне: а чаму гэты культ асобы ўзьнік? На чым ён вырастаў і трымаўся? Калі паводле Канстытуцыі «нашая краіна — самая дэмакратычная ў сьвеце», — дык ніякага культу, ніякай дыктатуры аднаго чалавека не павінна быць, ня можа быць! Ня можа... але ж была! Значыць, наконт сацыялістычнай дэмакратыі далёка ня ўсё адназначна ясна. Сталін — Сталіным, — крыважэрца, дэспат, зрабіў антыленінскі пераварот; ну, а ўсё ягонае атачэньне, усе тыя, што былі ў адной з ім упрэжцы,— што за людзі, за героі эпохі яны? Стала вядома, што і жонка В. Молатава, старшыні Саўнаркама СССР, была рэпрэсаваная, і жонка М. Калініна, старшыні Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР, г. зн. кіраўні­ка дзяржавы, была ў Гулагу і праз лупу шукала ў рубцах зэкаўскіх сарочак вошы. Неўзабаве палова старых сталінскіх кадраў «загрымела»: спачатку быў расстраляны Л. Берыя, а ў 1957-м былі выкінутыя і з ЦК і з партыі В. Молатаў, Г. Маленкоў, Л. Ка­гановіч... Ну, а гэтыя, што засталіся ва ўладзе? Чаму пайшлі анекдоты пра «кукурузьніка Мікіту» — кіраўніка партыі і ураду? Ды чорт з ёй — з яго кукурузай, але — але чаму ён не вырашае насьпелага і перасьпелага нацыянальнага пытаньня?

І вось, разам з усёй інтэлігенцыяй Беларусі, даведваюся: ён вырашае гэтае пытаньне, вырашае! Толькі — у сваіх імпер-шавіністычных інтарэсах. У Менску ён накрычаў на К. Мазурава, што той, у яго прысутнасьці, зрабіў даклад на беларускай мове, а ў Рызе паставіў латышам у прыклад беларусаў, якія «першыя прыйдуць у камунізм», бо не трымаюцца за сваю мову. І скінуў з пасады старшыні Саўнаркама Латвійскай ССР Віліса Лаціса, знакамітага пісьменьніка, — за недастаткова інтэрнацыянальную лінію, іначай — за нацыяналістычны ўхіл.

Чаму яго пры ўсякай нагодзе — і ў друку, і з трыбуны — называюць «верным ленінцам»? Ён жа не па-ленінску, зусім не па-ленінску праводзіць у шматнацыянальнай дзяржаве культурна-моўную палітыку! У гэтым найважнейшым стратэгіч­ным пытаньні ён ідзе супроць Леніна. Ленінскія наказы-запаветы мы ведаем, пом­нім — і ад іх не адступім. Будзем змагацца. Нішто ня вечнае пад гэтым небам — не вечна будзе насаджацца тут, у нашай вялікай краіне, і Мікітава дурноцьце.

Так, агулам, думалася-разважалася ў тым часе, пасьля XX і XXII зьездаў КПСС, ня толькі мне, і такі, дастаткова аптымістычны, настрой быў, зразумела, ня толькі маім. Мяркуючы па выступах у друку — і паэтычных, і публіцыстычных — ён быў агульным для паэтаў, празаікаў, драматургаў, эсэістаў, якіх час крыху пазьней ахрысьціў «шасьцідзесятнікамі» і якія пад гэтым найменьнем засталіся ў гісторыі літаратуры — расейскай, беларускай, украінскай і іншых рэспублік былога СССР. Для бальшыні «шасьцідзесятнікаў» грунтам іх ідэйнага, духоўнага і маральнага аптымізму была вера ў вяртаньне да Леніна, у аднаўленьне ленінскіх прынцыпаў арганізацыі грамадска-палітычнага, эканамічнага, сацыяльнага і культурнага жыцьця ў краіне. Кажу: для бальшыні, але не кажу: для ўсіх, бо былі, несумнеўна, і тыя, што ўжо тады, задоўга да г. зв. перабудовы, ведалі гісторыю расейскіх рэвалюцыяў і пераваротаў лепш, у тым ліку і ролю ў гэтай гісторыі Ул. Ульянава-Леніна. Я да такіх дасьведчаных ці празарлівых, на вялікі жаль, не належаў. На працягу 1960—1970-х гг. я шмат разоў выказаўся «за Леніна» ў сваіх артыкулах, нататках, прамовах і аж тройчы — у вершах: «Я ня знаю, дзе вашы магілы...», «Ленінскае сьвята не прайшло», «Веру ў ленінскія ідэі» (1962, 1970, 1971). У. Бураўкін у гэтыя гады друкуе вершы «Уладзімір Ільіч!..», «Я з твайго неспакойнага племені, Партыя», «У Маўзалеі», «Я твой трубач», «Помнік Леніну ў Варне», «Я — камуніст» і нарэшце — лепшае, бадай, што ім створана — паэму «Ленін думае пра Беларусь» (1977). Некаму падасца неверагодным, але найбольшую даніну Уладзіміру Ільічу з ліку беларускіх паэтаў «шасьцідзесятнікаў» аддаў Р. Барадулін. За апошнія дваццаць гадоў за ім трывала замацавалася рэпутацыя паэта апалітычнага і амаль набожнага. Дык гэта за апошнія дваццаць, а я кажу пра 60-я — 70-я, калі паэт як шчыры выказьнік палітычных настрояў грамадства ўсім сэрцам гарнуўся да вобразу Леніна, да яго ідэяў і вучэньня, заадно — да яго партыі, яго камсамолу і яго юных ленінцаў. «З яснай дарогі ленінскай ніколі ніхто ня зьверне!» (1962). Адзін за адным у газетах і часопісах ідуць яго вершы «У Пароніне», «Імя нам — ленінцы», «Чалом табе, Енісею», «Ленін і Кастрычнік шчасьце нам далі», «Ленінец», «Ленінскі пакой», «Імя Леніна», «Гордасьць мая, камсамол» невялікая паэма «Брусель — Лондан. У тумане сонца» (пра зьезд бальшавікоў-ленінцаў у 1903 годзе), «Паэма Кастрычніку» («Кастрычнік, касьцёр твой сьвітальнай зарою заняўся над сьветам, — запалены ён Ільічовай рукою... Кастрычнік, ні ў чым ты ня знаеш стандарту... Гады не сьцішюць тваёй хады, Кастрычнік, — садоўнік Сусьвету... Вучуся ў цябе я глядзець на сьвет, Кастрычнік, – мар маіх правафланговы!»).

Невыпадкова акадэмікМ. Лынькоў для юбілейнай брашуры «Летапіс эпохі», пры­сьвечанай 50-годдзю беларускай савецкай літаратуры, у якасьці прыкладу распрацоўкі важнай тэмы прыводзіць строфы з верша Р. Барадуліна «Таварыш Партыя» (1961):

Хачу запэўніць я цябе,

Што здзейсьнім мы тваю праграму.

Камуны сьветлы дзень цяпер

Не за высокімі гарамі.

Хачу, каб ты заўжды была

Такой, як ёсьць,— праўдзівай, шчырай,

Бо з-пад твайго бярэ крыла

Узлёт

наш камсамольскі вырай.

І ня трэба сёньняшнім маладым крытыкам зьдзіўляцца і тым больш судзіць беларускіх паэтаў-«шасьцідзесятнікаў» — быў час, быў век, была эпоха! Ня дзеля апраўданьня, а каб лягчэй было зразумець і той час і яго паэтаў, падам адну аналогію з тагачаснай рускай літаратуры. Сёньняшнія маладыя чытачы наўрад ці западозраць, што з усіх «шасьцідзесятнікаў» найбольш (і найлепш, найталенавіцей) уславіў Леніна і ленінскія ідэі Андрэй Вазьнясенскі — паэт мадэрновы, эксьперыментатар і метафарыст, і, падкрэсьлім, — беспартыйны. Прыгадайма яго паэму «Ланжумо» (1962—1963) — пра Леніна як сэрца Расіі («Эмигранты селились в Зимнем. А России сердце само — билось в городе с дальним именем Лонжюмо»), вершы «Я ў Шушанскім», «Секвойя Леніна» і інш. А можа, ня менш ахвяраваўся на Леніна і другі знакаміты расейскі паэт-«шасьцідзесятнік» Яўген Еўтушэнка? Можа, і ня менш... Ну то і дзякаваць Богу. У адрозьненьне ад некаторых нашых «шасьцідзесятнікаў» А. Вазьнясенскі не адракаецца ад свайго ленінска-савецкага, беспартыйна-камуністычнага мінулага.

Не отрекусь

от каждой строчки прошлой...

Толпа кликуш

Ждет, хохоча, у двери:

«Кус его, кус!»

Все, что сказал, вздохнув, удостоверю.

Не отрекусь.

Што ні кажыце, а пазіцыя сімпатычная. Вартая павагі.

***

1-га лютага 1960 году я быў залічаны на пасаду выкладчыка кафедры беларускай літаратуры БДУ. Можа б, гэтае залічэньне ў штат супрацоўнікаў філфаку адклалася і надалей, але лёс пайшоў насустрач: дацэнт Дз. Багрова, якая чытала курс лекцыяў па вуснапаэтычнай народнай творчасьці, па сямейных абставінах пераехала ў Берасьце, — і вакансія дасталася мне, з умовай, што буду весьці гэты курс, які чытала яна. Падрыхтоўка яго патрабавала вялікай напружанай працы, бо на вы­кладаньне фальклору я не разьлічваў, і тэму ж дысертацыі выбраў не па фальклоры. Не разьлічваў я — але разьлічыў Гасподзь Бог, і быў Ён у тую часіну надта ласкавы, калі гэткую зрабіў у маім лёсе карэктыроўку — на 25 гадоў прывязаў мяне як выкладчыка і дасьледчыка-навукоўца да фальклору. Я з дзіцячых гадоў быў вельмі неабыякавы да вусна-паэтычнай творчасьці народу, асабліва песеннай, да мовы казак, прыпевак, прыказак і прымавак. І вось атрымаў узаконеную, ды яшчэ і з зарплатай, магчымасьць — акунуцца з галавой у гэту невымерную і неаглядную паэтычна-моўную стыхію. Калі ўжо мне наогул было суджана раздвоіцца на дзьве іпастасі — пісьменьніка і навукоўца, — раздвоіцца, каб у нечым галоўным і ўвесь час спалучацца, — то іпастась фалькларыста, бясспрэчна, была найбольш для мяне як паэта прывабнай. Гэта быў шчасьлівы выбар лёсу, ці скажу іначай — жыцьцядайны падарунак Усявышняга, яго неацэнная ўзнагарода авансам, у прадбачаньні (на тое і Бог!), што гэты аванс я пастараюся, колькі хопіць сілы, апраўдаць.

Успамінаю, з якім энтузіязмам я ўзяўся рыхтаваць гэты курс лекцыяў, як апантана накінуўся на тэарэтычную літаратуру і на фальклорныя тэксты, чытаць якія або перачытваць нанава — прыцэльна — было, божа мой якою насалодай! Колькі адкрываў для сябе паэтычных цудаў, пярлінак мастацкай мовы, геніяльных паваротаў фабулы і сюжэту, дасканалых кампазіцыйных прыёмаў! А якія ўзоры дасьціп­насьці, іранічнай і саркастычнай зьедлівасьці, якія фантастычныя гратэскі і неверагодныя гіпербалы, якія асьляпляльныя фейерверкі мудраслоўя! Якія сусьветна-маштабныя і ў той жа час нацыянальна самабытныя формулы народнай філасофіі і маралі!.. Якою незаменнай школай можа ўсё гэта стаць для маладога філолага, лінгвіста і літаратуразнаўцы, дый для будучага паэта ці пісьменьніка, калі прыпасьці і прырасьці да яго душой!..

Першую лекцыю я прачытаў першакурсьнікам у іх першы дзень ва ўніверсітэце. Па сутнасьці, гэта была ня лекцыя, а гутарка аб тым, што такое фальклор наогул, чым вызначаецца беларуская народная паэзія і чаму яе трэба ведаць. Вядома ж, гутарка досыць-такі эмацыянальная, іначай гаварыць пра свой прадмет я проста ня мог. І пераканаўся, што такі стыль падачы навуковай інфармацыі студэнтам падабаецца. І хутка зрабіў выснову: калі нават часам інфармацыю я пацясьню эмацыйнай прапагандай роднага слова, роднай культуры і духоўнасьці, — страты можа і ня быць, а наадварот — можа быць выйгрыш. Інфармацыі — мора-акіян, усю яе, як ні старайся, не падасі, студэнты будуць здабываць яе самі, калі іх запаліць, захапіць і прывабіць радасьцю спазнаньня Вялікай Паэзіі, Красы і Сілы Роднага Слова. Так і «чытаў» я ўсе 25 гадоў свае лекцыі, гэтак жа і праводзіў практычныя заняткі. Многія былыя студэнты прыгадваюць, што менавіта на маіх практычных яны ўпершыню пачулі беларускія народныя песьні ў выкананьні нашага вялікага сьпевака Міхася Забэйды. Так, кружэлку з яго песьнямі і маленькі «праігравальнік» я прыносіў у аўдыторыю з дому, — ніякіх адмысловых кабінетаў з належным абсталяваньнем тады яшчэ на філфаку не было.

Дарэчы, тая першая кружэлка з песьнямі Забэйды была падарункам самога сьпевака — яе прывезла Ніна Іванаўна з Прагі ў чэрвені 1962 году. Калі яна ад’язджала ў круіз па Дунаі і я ўбачыў у раскладзе круізу, што турысты будуць у Празе, я папрасіў яе абавязкова наведаць Забэйду. І ёй удалося гэта зрабіць: замест экскурсіі па горадзе яна амаль цэлы дзень правяла ў гасьцях у Міхася Іванавіча, ён шмат цікавага расказаў ёй пра сябе, двойчы вадзіў у кавярню, дзе ў яго быў персанальны столік, а на разьвітаньне падарыў кружэлку (праз колькі гадоў падорыць і яшчэ адну). А Ніна Іванаўна падарыла яму на ўспамін фотаздымак, на якім нас трое — яна, я і наш трохгадовы Сяргей. Здымак гэты, расказвалі пасьля мае знаёмыя, якія пабывалі ў Забэйды, стаяў у яго на самым відным мейсцы на высокай камодзе. З таго чаму ў нас завязалася на доўгія гады перапіска, я пасылаў Міхаілу Іванавічу свае манаграфіі пра песенную творчасьць беларусаў і выдадзеныя мной тамы беларускіх народных песень.

Восеньню 1960-га я апублікаваў у «ЛіМе» верш «Роднае слова», на які зьвярнулі ўвагу ў асяроддзі беларускай інтэлігенцыі, бо дагэтуль з такім адкрытым заступ­ніцтвам за роднае слова ніхто ў тагачасным друку не выступаў. Так пачалася мая пажыцьцёвая эпапея змаганьня за мову народу і радком паэзіі, і словам газетнай публіцыстыкі, і словам з трыбуны. За гэтым вершам неўзабаве загучаць адзін за адным іншыя — спыніцца і адступіць я ўжо ня мог. Праз 40 гадоў вершаў аб гэтым і ў імя гэтага будзе каля дзьвюх соцень, артыкулаў — у два разы больш. Так акрэсьлілася галоўная тэма ўсёй маёй творчасьці і галоўная справа жыцьця.

***

У кастрычніку вырашылася, нарэшце, пытаньне аб маёй паездцы ў Балгарыю. Дапамог П. М. Машэраў, які ў той час быў другім сакратаром ЦК КПБ: на нейкім сьвяце беларускай літаратуры ў Маскве (тады іх праводзілася шмат) я ўлучыў момант і паскардзіўся Машэраву, што яшчэ ў пачатку году Саюз пісьменьнікаў Балгарыі запрасіў мяне на тры тыдні ў госьці — як персьпектыўнага перакладчыка, і СП СССР блаславіў маю паездку, але справа тармозіцца ў Беларусі. Пётр Міронавіч паабяцаў пацікавіцца маім пытаньнем і дапамагчы. І слова стрымаў. 6-га лістапада, у нядзелю, уж пад вечар я прыляцеў у Сафію. Добра, што даў сам тэлеграму Дз. Мятодзіеву (ён ініцыяваў запрашэньне), бо чыноўнікі з СП СССР не паведамілі ў СП Балгарыі аб маём прылёце, і калі б не мая тэлеграма знаёмаму паэту — я апынуўся б у непрыемным становішчы. Дзімітр забраў мяне да сябе, і дзве начы я начаваў у яго — СП на сьвята не працаваў.

І ў час той першай паездкі ў Балгарыю і ўсіх наступных (а іх было каля пятнаццаці, двойчы жыў па тры месяцы) я рабіў сьціслыя дзёньнікавыя запісы сваіх «адкрыцьцяў»-уражаньняў. Падрабязна спыняцца на іх тут, не выпадае, можа, апублі­куюцца калі-небудзь іншым разам. Таму скажу толькі пра адно — самае галоўнае, самае «уразьлівае ўражаньне»: у Балгарыі, як і павінна быць, скрозь і ўсюды пануе балгарская мова. Уся жыцьцядзейнасьць дзяржаўнага арганізму сто на сто забясьпечаная родным словам і трымаецца на пачуцьці нацыянальнай годнасьці, на павазе да сябе, да сваёй культуры і гісторыі, да сваіх традыцыяў і звычаяў. «Вось адкрыцьцё! — усклікне іранічна чытач. — Хіба да паездкі ў Балгарыю ты гэтага ня ведаў? Хіба ў незалежнай самастойнай краіне можа быць іначай — родная мова можа быць бяспраўнай і выціснутай на задворкі?»

Ведаў, шаноўны мой дружа чытач, ведаў! Але ведаў, як гэта кажуць, тэарэтычна. Я ўпершыню апынуўся за мяжой і менавіта ў славянскай краіне, самай дружалюбнай нам, амаль савецкай рэспубліцы, дзе руская мова вывучалася ў кожнай школе і дзе — аднак жа — на кожным кроку, куды ні ступлю, ні зайду, ні падамся — гучыць толькі балгарская мова. Адкрыцьцё было ня ў гэтым наглядным пацьвярджэньні таго, што я ведаў. Адкрыцьцё адбылося ў маёй душы, у маёй сьвядомасьці. Зрэшты, можа, і не адкрыцьцё, а проста азарэньне. Я хадзіў вуліцамі — і ўранку, і днём, і ўвечары — глядзеў-прыглядаўся, і слухаў-прыслухоўваўся, і думаў, і думаў, і думаў, і паўтараў сабе моўчкі і паўтараў: «Дык вось жа як можна жыць, аказваецца! Амаль жа такая славянская сацыялістычная рэспубліка, як Беларусь! І насельніцтва амаль столькі ж. А па тэрыторыі ледзь ня ў два разы меншая. Дык што ж гэта такое сталася на белым сьвеце, што балгары жывуць, як балгары, а мы, беларусы — як чорт ведае хто! Не як гаспадары на сваёй зямлі, у сваім доме, а як беспраўныя прымакі ці чаляднікі. Хіба гэта Гасподзь Бог асудзіў нас на такую нядолю? Не можа быць! Дык а хто тады, хто?»

Вось з такім галоўным «уражаньнем» вярнуўся я з першай замежнай паездкі дадому. Падзяліўся ім з Нінай Іванаўнай, пагаварылі, паўздыхалі, памеркаваліся. Параіла трымаць «адкрыцьцё» пры сабе, бо ў другі раз ня пусьцяць паехаць. Што праўда, то праўда. Аб усім убачаным і пачутым, што пярэчыць нашым ідэалагічным стэрэатыпам, трэба маўчаць, трэба трымаць язык за зубамі. Значыць, крыўду і горыч і боль заганяць глыбей у нутро — хай накапліваюцца? Выйсьця ім не даваць? Нават у вершах, у вобразна-сімвалічных паралелях і асацыяцыях? У асацыяцыях можна, але хто да іх зьмястоўнай сутнасьці дойдзе, дакапаецца?

У другі раз я паеду ў Балгарыю праз два з гакам гады, у сакавіку 1963-га. Усяго праз некалькі дзён пасьля абароны дысертацыі. На гэты раз — тэрмінам на тры месяцы. У Маскве ў Саюзе пісьменьнікаў, які афармляў дакументы і выпраўляў мяне ў паездку, чарговым «дзяжурным сакратаром» быў якраз Пятрусь Броўка, і ён параіў, хутчэй патрабаваў, каб я затрымаўся на два дні і пабыў на вельмі важным пленуме праўленьня СП СССР: будуць абмяркоўваць, дакладней судзіць адступнікаў ад партыйнай лініі ў літаратуры — Я. Еўтушэнку за «Аўтабіяграфію» ў «Шпігелі», А. Вазьнясенскага за штосьці, В. Аксёнава, яшчэ кагось. «Вам будзе вельмі карысна паслухаць, бо ў Балгарыі будуць пытацца пра апошнія падзеі ў нашым літаратурным жыцьці», — сказаў Броўка і павёў мяне да старшыні СП СССР Мікалая Ціханава, каб той падпісаў мне пропуск на Пленум. Мог бы, канешне, без мяне зайсьці, але — трэба ведаць Петруся Усьцінавіча. «Хадзем, хадзем, пазнаёміцеся з Мікалаем Сямёнавічам, ня лішне будзе...» Ну і пазнаёміў. Ціханаў здаўся мне якімсьці асавела-сонным, раўнадушным, няветліва зіркнуў, моўчкі падаў мне паціснуць мяккую далонь. Пропуск я атрымаў, і пабыў на пагроме маіх літаратурных равесьнікаў, з якіх я асабліва цаніў як паэта моцнай публіцыстычнай хваткі Еўтушэнку. Ах жа як гваздалі яго за тую няшчасную «Аўтабіяграфію»! (Пазьней я прачытаю яе і ў захапленьне не прыйду — зьбянтэжыць нарцысізм і выхваляньне). Таўклі ня толькі за ідэйна-палітычную нестаноўкасьць пазіцыі, але і за нясьціпласьць, за эгацэнтрызм (С. Міхалкоў), за самалюбаваньне. Зьдзівіла, што не адно «мэтры» і «аксакалы» пясочылі вінаватых, — па вялікім рахунку (адрыў ад жыцьця народу) выдаў ім і прадстаўнік нашага пакаленьня Ч. Айтматаў. Калі выйшаў за трыбуну і пачаў гаварыць Еўтушэнка — яму стаў кідаць рэплікі з прэзідыума масьціты украінскі драматург Ал. Карняйчук. Еўтушэнка папрасіў не перабіваць. «Ды я не магу маўчаць, калі вы не разумееце таго, што і дзеці разумеюць!» — узьвіўся высокім прарэзьлівым голасам, амаль фальцэтам, Карняйчук. Закончыць выступленьне «падсуднаму» усё ж далі. Слова Вазьнясенскага было больш разважлівым і, здаецца, больш пакаяльным.

На гэты раз у Балгарыю я паехаў паводле пагадненьня між Саюзамі пісьменьнікаў дзьвюх краінаў на тры месяцы (на палавіну дамоўленага тэрміну, яшчэ на тры паеду ў 1967-м). Галоўнай мэтай майго знаходжаньня там было: першае — вывучэньне мовы, літаратуры і гісторыі краіны; другое — спасьціжэньне нацыянальнага духу, менталітэту народу, асваеньне яго культуры, яго побыту; трэцяе — завязваньне знаёмстваў і сяброўскіх кантактаў з балгарскімі паэтамі, перакладаў з якіх мною ўжо было зроблена столькі, што перад ад’ездам я аднёс у выдавецтва досыць аб’ёмную — на 7000 радкоў — анталогію (выйдзе толькі праз два гады, пад назвай «Ад стром балканскіх»). І ў першым і ў другім мне якраз і дапамагалі мае новыя сябры, якіх у Сафіі стала ў мяне вельмі шмат, асабліва з паэтаў і пісьменьнікаў майго пакаленьня. Шмат — і на ўсё жыцьцё. Назаву тут хоць некаторых: Андрэй Германаў, Іван Давыдкаў, Найдзен Вылчаў, Анастас Стаянаў, Любамір Леўчаў, Георгі Джагараў, Павел Мацеў, Слаў Караславаў, Нікола Інджоў, Марка Ганчаў, Георгі Струмскі, Петыр Караангаў, Нікалай Хрыстозаў, Дамян Дамянаў, Эўцім Эўцімаў, Аляксандр Міланаў, Дзімітр Стэфанаў, Петыр Аліпіеў, Стэфан Паптонеў і яшчэ, і яшчэ, і яшчэ... Колькі сустрэчаў, колькі сумесных паездак па краіне, колькі гутарак за бяседным віном ці за філіжанкай кавы!.. І як жа ўсе яны дапамаглі мне зразумець Балгарыю і балгарына! І зразумець лёс Беларусі — чаму ён гэткі.

Я скарыстоўваў кожную магчымасьць паехаць хоць у маленькае падарожжа па краіне, у нейкі горад ці гарадок, на сустрэчу з чытачамі ці на іх знакамітыя «надпяванія» (фальклорныя фестывалі), на радзіму каго-небудзь з сяброў, — і ўсюды бачыў адно: пашану людзей да помнікаў сваёй гісторыі і культуры, да сваіх нацыя­нальных сьвятыняў, павагу да свайго самабытнага ўкладу жыцьця, да сваіх звычаяў і традыцыяў, і ўсюды адчуваў адно: я — у Балгарыі, бо наўкол мяне — Балгарыя і ўсё балгарскае, — усё, што ёсьць, усё чыста: і храмы, і тэатры, і школы, і прэса ў кіёсках, і кнігі ў кнігарнях, і шыльды на дамах, і назвы вуліцаў, і свае балгарскія гатункі віна і ракіі (гарэлкі), і свае балгарскія песьні ў дварах, і свае танцы — хора, ручаніца — на людных плошчах у сьвяточныя дні, і цалкам на роднай мове тэлебачаньне і радыё... — усё балгарскае, усё! Як гэтак жа, несумненна, у Венгрыі ўсё венгерскае, а ў Чэхіі ўсё чэшскае, а ў Сербіі ўсё сербскае, а ў Нарвегіі ўсё нарвежскае, і г. д., і г. д., і г. д. — ва ўсіх краінах, ня большых за Беларусь, а нават і ў нашмат (у два, у тры, у пяць разоў) меншых. А ў нас, у Беларусі? А што ў нас? Дзе дзелася ў нас усё наша, беларускае? Чаму мне ідзе й ідзе на памяць поўнае трагізму купалаўскае акрэсьленьне: «аж не нашай наша Бацькаўшчына стала»? Чаму я тут, хо­дзячы вуліцамі Сафіі, з горкай усьмешкай успамінаю «Прадмову» Багушэвіча: «Якаясь маленькая Булгарыя — са жменя таго народу...» Чаму ўжо тады наш першы вялікі паэт зайздросьціць Балгарыі? А таму, што яна не бяздольная, як Беларусь, мова яе — не ў загоне, на зьдзек ня пушчана, як нашая. Так, «народу жменя» — але якога народу! Амаль пяць стагоддзяў у асманскім ярме — і не зламаўся, пранёс у душы веру ў сябе, у сваю нацыянальную годнасьць і — у Роднае Слова!..

***

Летам наступнага 1964 году я, разам з дацэнтам філфаку лінгвістам Паўлам Шубам, паехаў па камандзіроўцы БДУ ў Беласток — чытаць лекцыі па беларускай літаратуры на настаўніцкіх курсах. Скарысталі магчымасьць (расклад дазволіў) пабыць адзін дзень і ў Варшаве, і адзін дзень у Гданьску, на экскурсіі ў «воўчым логаве» Гітлера пад Кентшынам. А мне ўдалося — больш вольнага чаму аказалася — пабыць і ў Кракаве на Вавелі, і ў Пароніна (ну, а як жа: хата, у якой жыў Ленін!). А яшчэ адзін студэнт звазіў мяне на сваім двухколавым матацыкле (першы раз у жыцьці ехаў у касцы) на мяжу з Беларусьсю, дзе за парослай кустоўем выгібастай рэчкай — родная вёска Кастуся Каліноўскага, і такая ж самая ў сьпелых, яшчэ ня кошаных травах лугавіна, зусім такая ж самая зямля, але — там Беларусь, а тут, дзе я стаю — Польшча. Чаму? Чаму, калі і тут — наўсьцяж — жывуць беларусы, і такія ж беларускія вёскі, хаты і агароды, і ўсё такое ж самае беларускае, толькі ў мове (спыняліся, загаворвалі) ўжо праскокваюць польскія слоўцы ці на польскі лад моўленыя нашы. Чаму, калі 20 гадоў назад гэтай мяжы тут не было — была нашмат далей на захад?.. Той жа студэнт тады ж звазіў мяне і ў старажытны Супрасьль, да рэштак муроў знакамітага кляштара, у якім быў створаны вядомы ўсяму культурнаму сьвету помнік усходнеславянскай мовы «Супрасльскі летапіс», часьціну якога пазьней (у 1966) я разглядаў у Любляне ў галоўнай бібліятэцы Славеніі (яна і Універсітэцкая і Дзяржаўная). Я прысеў на нейкі абломак сьцяны (ці мураванай агароджы?), доўга гля­дзеў на руіны, парослыя бур’яном, на запусьценьне вокала іх, і маўчаў. Пра нішто ў маладога чалавека не пытаў, усё было зразумела. І было гэтак жа сумна і горка, як бывала шмат-шмат разоў і на іншых руінах нашых нацыянальных сьвятыняў — і разбураных часам, і зьнішчаных ворагамі беларушчыны, і паваленых нашай абыякавасьцю (ого, якая яна ёсьць сіла!), як і на зруйнаваных, здратаваных і апаску­джаных магілах нашых вялікіх прашчураў. Пра што думаў? Пра тое, што ў сьнежні 1944-га рабы, сухарукі, плюгавы садыст і параноік Сосо Джугашвілі аддаў палякам нашую Беласточчыну, ён жа ў кастрычніку 1940-га аддаў жамойтам наш Віленскі край... А захад Смаленшчыны, а захад Браншчыны!.. Тыя тужлівыя думкі ўжо не будуць пакідаць мяне ніколі, ні на адзін дзень, і аднойчы, праз шмат гадоў, прагаворацца радкамі верша: «Перад картай Радзімы» (1993):

На абрыс Радзімы глянуў зноў —

І ўцямрэла неба грамавое!

Людзі! Колькі ёсьць праклённых слоў

У сьвятой і вечнай нашай мове —

Я прашу вас: па апошні ўздых,

Аж пакуль не прыме дол сьмяротны,—

Праклінайце! Праклінайце тых,

Хто абрэзаў колісь край наш родны!

На курсах у Беластоку вучылася тым летам настаўніца Насьця Майсеня, муж якой Кастусь Майсеня быў вядомым актывістам беларускага культурнага руху на Беласточчыне. Жылі яны ў мястэчку Гайнаўка. (Як мне было непрыемна там і чытаць і чуць Гайнувка — Hajnovka! Думалася, вось так і Навагарадак перакроілі калісьці, даўным-даўно, у Навагрудак, а Гародню-Горадзен — у Гродно, а Берасьце — у Бжэсьце-Брэст, а Каралеўшчыну — у Крулеўшчызну і г. д. і г. д. і г. д. Божа, колькі ж такога спакон веку нашага на нашай жа Зямлі палякі перакруцілі на свой лад, і мы да гэтага часу не адкруцілі назад, да гэтага часу карыстаемся і тым самым працуем на чужую гісторыю — на гісторыю колішніх каланізатараў!). Дарэчы, Насьця Майсеня, на маю просьбу, запісала некалькі дзесяткаў народных беларускіх песень Беласточчны, якія і цяпер захоўваюцца ў маім архіве. Дык вось Майсені на адзін з выхадных запрасілі мяне ў Гайнаўку, да сябе ў госьці, начаваў з суботы на ня­дзелю ў іх, у прасторным драўляным доме, а назаўтра паехалі ў адну з недалёкіх вёсак на «фэст», дзе было процьма народу і панаваў дух беларушчыны ў выразнай праваслаўнай акрасе (той куток — спрэс праваслаўны). Зьезьдзілі да партызанскіх магілаў у Белавежскай пушчы — на адкрыцьцё помніка. А затым невялікай кампаніяй атайбаваліся на высокім абрывістым беразе надзіва хуткаплыннай Нараўкі. Вядома ж, з бутэлькамі і закускай. І тут мне давялося перажыць вельмі драматычны момант, які пасьля кожны раз успамінаў, цяжка хмурнеючы і з болем у сэрцы. Пасьля якой там чаркі (а я ў сьпёку ужываць зельле не магу, таму быў цьвярозы) адзін з мясцовых актывістаў, мужчына гадоў сарака з тыповым вясковым абліччам, адвёў мяне ад ужо гаманлівага кружка сяброў метраў на дзесяць убок, наблізіўся тварам да самага твару мне і няголасна запытаў: «Вы ведаеце, што яны тут з намі рабілі і робяць, ці ня ведаеце? Я тут партызаніў, змагаўся за Беларусь, а яны нас выбівалі, растрэльвалі нашы сем’і, і тады пад немцамі і пасьля — у сорак пятым і сорак шостым, цэлыя вёскі выпальвалі... Вы гэта ведаеце ці не?» — павышаў ён, гэтак гаворачы, голас. Затым — губы яго заторгаліся, крывіліся, з воч пацяклі сьлёзы, ён моцна схапіў мяне загрудкі — абедзьвюма рукамі за борцікі расшпіленай кашулі, аж я спужаўся, што яна зараз трэсьне, і трасучы мяне, п’яным голасам закрычаў: «Нашто вы нас тут пакінулі, га? Чаму вы нас ім прадалі, га? Вы ведаеце, што яны з намі, беларусамі робяць, га?..» Вызваліўшыся з яго рук, я пачаў яму нешта тлумачыць, гаварыць пра Сталіна, пра геапалітыку, і ён трохі супакоіўся, дастаў хусьцінку, выцер вочы і сказаў: «Ладна, хадземце вып’ем...»

Гэтакіх шчырых сьлёз тут — сьлёз гнеўнае крыўды, абурэньня, зьняможанасьці і адчаю — я не чакаў. Ды і ня ведаў я, што тут і пад немцамі і пасьля вызваленьня вытваралі «акаўцы» і якая гвалтоўная паланізацыя ідзе цяпер. А што мы, савецкія беларусы, ведалі ўвогуле — апрача таго, што было ў савецкіх падручніках, у савецкай прэсе, у савецкім эфіры? Што мы ведалі? І вось — гатыя страшныя п’яныя мужчынскія сьлёзы. І гэты — на ўсё жыцьцё запалы мне ў душу — нясьцерпна-балючы крык: «Нашто вы нас тут пакінулі, га?.. Чаму вы нас ім прадалі?..»

Мы — іх — прадалі... Ну, выходзіць, так. Калі «мы» — гэта ўсе жыхары Беларусі, усе грамадзяне БССР, дык мы ўсе і вінаватыя, бо ніхто ж, ніводзін з нас не заступіўся — тады, у сьнежні 1944-га, ніхто не запратэставаў, нават і не піснуў. Ну, а каб хтось і піснуў, і выказаў пратэст? Што — Сталін пачуў бы і пайшоў насустрач? Пашкадаваў бы Беларусь і пакіраваўся пачуцьцём справядлівасьці? Сьмешна падумаць. Так што — прадалі Беласточчыну ня мы. Як і Віленшчыну. Хто прадаў і чаму, — вядома, у нас, у беларусаў, творцы нашай гісторыі не пыталіся. Нашая ж віна ў тым, што мы кепска ўсё гэта ўсьведамляем і мала гэтай праўдай пранікаемся. У 1922 годзе Якуб Колас яшчэ пратэставаў адкрыта ў друку: «Нас — падзялілі. Хто? Чужаніцы! Цёмных дарог махляры.» Праз шэсьць гадоў Алесь Дудар выказаў гэты ж пратэст ужо кансьпіратыўна — пусьціў па руках верш «Пасеклі край наш папалам». Коласу — сышло, бо дыктатура яшчэ была не дарэшты азьвярэўшы, а Дудар паплаціўся — на тры гады быў высланы з Беларусі (пазьней — расстраляны). Пасьля 1937-га адзінае права ўсіх насельнікаў краіны было — маўчаць, ну і даносіць на тых, хто «піснуў». Але адны маўчалі, цямрэючы ад разуменьня трагедыі, якая спасьцігла Бацькаўшчыну, а другія — па прычыне поўнага неразуменьня свайго становішча, свайго беларускага лёсу, і такіх — нацыянальна «паралізаваных», замбаваных — была, на вялікі жаль, бальшыня, можна сказаць, пагалоўная маса.

Уважлівы і разумны Кастусь Майсеня, у размовах з якім я быў даверліва шчырым, канешна ж, адчуў, што мне баліць, і зразумеў, чаго мне і такім, як я, у БССР нестае — дасьведчанасьці, неабходнай літаратуры. Думаю, з гэткіх меркаваньняў ён падарыў мне на ад’езд адну выдадзеную на Захадзе беларускую кнігу, якую я вёз дадому ў поўным сэнсе слова запазухай (асабліва паршыва пачуваўся на граніцы). Толькі праз 30 гадоў гэты твор будзе выдадзены і ў нас — спакойна, без трымценьня і ажыятажу. Кніга называецца «Цячэ з-пад Сьвятой гары Нёман», аўтар — Юрка Віцьбіч.

***

У лістападзе 1965 году адбылося маё баявое «хрышчэньне» ў якасьці «зацятага нацыяналіста» на адкрытай публічнай трыбуне. У Менску, у зале нашага СП, праходзіла Усесаюзная нарада перакладчыкаў мастацкай літаратуры. Было шмат гасьцей з Масквы, з Ленінграда, з саюзных і аўтаномных рэспублік — творцаў шырока вядомых, паважаных, аўтарытэтных. Месцам гэтай нарады, якая ў палітычным асьпекце сімвалізавала дружбу брацкіх народаў, Менск быў абраны невыпадкова: сталіца самай інтэрнацыянальнай — па агульнаму прызнаньню — рэспублікі. Рэспубліка, якая «задае тон і паказвае прыклад» (прыгадаем Хрушчова: «беларусы першыя прыйдуць у камунізм»). І ЦК КПБ і кіраўніцтва СП (старшынёй яшчэ быў Броўка) вельмі хацеў, каб акцыя стала ў гэтым сэнсе паказальнай — каб усё прайшло «без сучка і задзірынкі» і ў звыш цёплай атмасферы выключнага брацкага ўзаемаразуменьня. І вось запланаваны трыумф быў, можна сказаць, тарпедзіраваны адной «недарэчнай» прамовай. Як аказалася, зусім неспадзяванай ня толькі для нашага начальства і нашай беларускай паловы залы, але і для настроеных на суцэльнае сьвята гасьцей. Цытую сваё выступленьне па стэнаграме(тэксту не пісаў, у руках быў толькі лісток з «тэзісамі»):

«Галоўная прычына, пра якую трэба гаварыць на ўвесь голас, — гэта грэблівыя адносіны да беларускай мовы і культуры, якія назіраюцца ў рэспублікі, і перш за ўсё — у школах рэспублікі. (...) Сёньня ў гарадах рэспублікі беларускіх школ няма. У тым ліку і ў сталіцы БССР — у Менску. Няма такіх школ, у якіх бы ўсе прадметы выкладаліся на беларускай мове. У лепшым выпадку ёсьць школы, дзе беларуская мова выкладаецца як прадмет, і то ён самы апошні па колькасьці гадзін і па агульных да яго адносінах. Ёсьць у нас школы на англійскай мове, на нямецкай, на французскай, але школ, дзе б усё навучаньне і выхаваньне вялося на беларускай мове, — такіх школ няма. І гэта ня толькі ў Менску, але і ва ўсіх гарадах Беларусі.

Гэтым летам я трапіў у такую, здавалася б, глыбінку — у Браслаўскі раён. І там вясковая школа — руская, усё выкладаньне ў ёй вядзецца на рускай мове. Справы дайшлі да таго, што паступіла інструкцыя — беларускую літаратуру ў школах вы­кладаць на рускай мове. Цяпер Купала, Колас, Кузьма Чорны і іншыя нашы пісьменьнікі вывучаюцца беларускімі дзецьмі на рускай мове. Што гэта такое? (ажыўленьне ў зале). Ды Купала і Колас у труне перавярнуліся б, калі б даведаліся, што іх творы беларускія дзеці вывучаюць не на роднай мове!

<...> Чытацкая база на беларускай мове звужаецца катастрафічна, скажам адкрыта. Што такое наша беларуская нацыянальнае выдавецтва? Па ідэі яно павінна існаваць іменна як нацыянальнае, г. зн. перш за ўсё павінна задавальняць патрэбы ў разьвіцьці беларускай нацыянальнай культуры. Але яно перастала быць такім. Па маіх падліках, пяць шостых ці, прынамсі, чатыры пятых паперы з усяго выдавецкага плана пажырае не нацыянальная культура. Як жа можна гаварыць аб разьвіцьці перакладчыцкай справы, калі мы знаходзімся ў такім становішчы?..

<...> Дык вось: да той пары, пакуль (...) маё дзіця будзе прыбягаць з вуліцы ў сьлязах і крычаць мне: «Нашто ты вучыш мяне беларускай мове, мяне хлопчыкі б’юць кулакамі, калі я гавару па беларуску!» — да той пары, выбачайце, я не веру ў магчымасьці разьвіцьця беларускага мастацкага перакладу ў нашай рэспубліцы (апладысменты).»

Запланаванае Масквой і Менскам сьвята было падсапсаванае. І досыць прыкметна. Гэта адразу адчулася на настроі ў зале. Адны — станоўча ўзбудзіліся маёй прамовай, зашапталіся, загулі. Другія — як бы сумеліся, зьбянтэжыліся, разгубіліся: «дык што ж гэта такое?» Праз аднаго ці двух выступоўцаў быў абвешчаны перапынак. Адчуўшы, што перахваляваўся, я вырашыў выйсьці на вуліцу — пабыць сам-насам, каб трохі супакоіцца. Кінуцца да мяне з пахвалой ніхто са сваіх не пасьпяшаўся — па зразумелай прычыне: небясьпечна. З гасьцей толькі адзін малдаванін Грыгорэ Віеру пераняў мяне, на выхадзе з залы, сказаў: «Давайце пазнаёмімся» і горача павіншаваў з прамовай, якая, было бачна, зрабіла на яго ўражаньне. «Вельмі сьмелае, мужнае выступленьне», — сказаў, моцна паціскаючы руку. І далікатна за­прасіў на вечар да сябе, у нумар гасьцініцы: «Калі не супроць, я запрашу і Барадуліна. Больш нікога». А ў двары, воддаль ад ганку, стаяў, кагосьці чакаючы, мой калега па кафедры дацэнт Іван Навуменка (будучы доктар і акадэмік). Ён запыніў мяне, паблажліва сунуў сваю правую пяцярню мне ў чупрыну і ласкава, але асу­джальна сказаў: «Пашкадуй гэту сваю кучаравую, Ніле! У цябе ж сям’я».

Я ледзьве стрымаўся, каб не нагрубіць, але адказаў спакойна: «Дзякую за перасьцярогу, Іване. Але! Я пашкадую сваю, ты — сваю. І што ў выніку?.. Шкадаваць сябе — гэта мы ўмеем. А хто пашкадуе няшчасны народ, у якога адбіраюць мову? Ну давай будзем маўчаць. Але для каго тады мы на гэтай мове пішам?» — «Дык я ж не кажу, што трэба маўчаць, толькі ня трэба так рэзка, гэта я табе па-сяброўску!» І дадаў, чамусьці раптам узлаваўшыся: «Ты героя з сябе не рабі! Ты думаеш, я маўчу? Проста ты нічога ня ведаеш...» — «Ну такі ня ведаю!» — адказаў я і падаўся на вуліцу. (У канцы 80-х, калі я працаваў у Саюзе пісьменьнікаў, дакладна гэтак скажа мне ў сярдзітым пісьме І. Шамякін: «Адзін ты герой, адзін ты ваюеш! А чаму ты маўчаў раней?». Апошняе, помню, мяне рассьмяшыла).

Вечарам, па заканчэньні нарады, Віеру, Барадулін і я пайшлі разам у гасьцініцу «Беларусь», дзе кватараваў наш новы знаёмы. (Гадоў праз дваццаць гэтую гасьцініцу — неапраўдана і па-дурному пераімянуюць).

Пакуль Грыгорэ зьбегаў у буфет па шклянкі (ці па хлеб?), у нумары адбылася незабыўная сцэнка. Барадулін раптам стаў на адно калена, схапіў маю руку, тройчы пацалаваў і запальна, імпэтна прагаварыў: «Забудзем усё благое, любы Сямёнавіч, — каб і не ўспамінаць! Як і не было яго між намі!» Я нават трохі зьбянтэжыўся ад такога тэатральнага жэсту. — «Ну, гэта ўжо «не до чего», на калена падаць, — сказаў. — А прапанову я прымаю, браток, з усёй шчырасьцю. Нам трэба трымацца разам, ёсьць у імя чаго, сам разумееш...» Калі пачалі чаркавацца адборным малдаўскім каньяком — выпілі і за гэта. «За нашу з Рыгорам дружбу», — зьвярнуўся я да Віеру, не пасьвячаючы яго ў тонкасьці справы. Як мне тады хацелася верыць, што будзем трымацца разам, бо ёсьць у імя чаго!.. Бо калі не яднацца, не сябраваць, не ісьці поплеч, — каму гэта будзе на карысьць і на радасьць? Беларусі? Беларускай мове і літаратуры? Не! Ворагам беларушчыны паслужым, незычліўцам нашым паспрыяем. Паможам ім дасягнуць яшчэ большых посьпехаў у вынішчэньні нашай мовы, у вытраўленьні нашай душы. І што ж аднойчы нам скажуць нашчадкі? Падзякуюць за розум і мудрасьць?.. Так што — вось табе мая рука, браток!

Мая «нацыяналістычная» вылазка на сьвяце дружбы народаў і літаратураў, вядома, незаўважанай не засталася. Адчуў гэта па больш стрыманых, халодных адносінах да мяне людзей афіцыйных, партыйна-савецкіх службоўцаў і, з другога боку, больш прыязных і даверлівых тых пісьменьнікаў і навукоўцаў, якім балела тое ж, што і мне.

Праз паўгода, у маі 1966-га, мне выпала ў другі раз публічна і з досыць высокай трыбуны сказаць пра набалелае — пра тое, да чаго даведзена ў Беларусі беларуская школа, беларуская кніга і беларуская мова ўвогуле. Сталася гэта на V зьездзе пісьменьнікаў рэспублікі — на тым самым, дзе ўпершыню моцнае, вострае слова ў абарону праўдзівай рэалістычнай літаратуры сказаў Васіль Быкаў. У той час першым сакратаром ЦК КПБ быў ужо П. М. Машэраў, і ён прысутнічаў на зьезьдзе, прынамсі, у першы дзень, калі мне далі слова — на што я і разьлічваў: вельмі хацеў, каб высокае партыйнае кіраўніцтва маё выступленьне пачула. Натуральна, былі на зьезьдзе і госьці з усіх рэспублік. Гаварыў я, канешна ж «па-пісанаму», каб не ўпусьціць што-небудзь важнае. Тым больш, што падаваў у тэксьце некаторыя красамоўныя лічбы.

У пачатку прамовы я прывёў цытату з К. Паўстоўскага, якую выпісаў з яго кнігі і ўжо даўно шукаў выйгрышны момант, каб яе публічна агаласіць. «По отношению каждого человека к своему языку можно совершенно точно судить не только о его культурном уровне, но и его гражданской ценности. Истинная любовь к своей стране немыслима без любви к своему языку. Человек, равнодушный к родному языку — дикарь. Он вредоносен по самой своей сути. Потому что его безразличие к языку объясьняется полнейшим безразличием к прошлому, настоящему и будущему своего народа.» «Як шкада, – сказаў я на адным дыханьні, закончыўшы цытату, — што гэтыя словы ня вывешаны на самым відным месцы ў кожнай школе нашай рэспублікі!» У зале хоць і ня ўсе, але многія дружна запляскалі — Канстанціну Георгіевічу, вядома. Гэта мне прыдало ўпэўненасьці і спакою. Спыніўшыся на некаторых праблемах патрыятычнага выхаваньня моладзі, перайшоў да галоўнага.

«І тут — хочаш ня хочаш, а трэба гаварыць пра самае балючае. Я мушу зноў гаварыць пра нашу мову, бо, калі мы не будзем гаварыць аб мове, марнымі і непатрэбнымі будуць усе нашы размовы аб літаратуры. Таму што кожнаму, — нават тым, што прыкідваюцца прастакамі, — кожнаму ясна: лёс роднай літаратуры — гэта лёс роднай мовы, персьпектыва разьвіцьця літаратуры — гэта персьпектыва існаваньня і разьвіцьця мовы.

<...> Хай жыве працэс узаемнага збліжэньня і ўзбагачэньня нацыянальных культур! Але што агульнага з гэтым працэсам мае працэс выцясьненьня беларускай мовы з беларускіх школ, працэс, па якому беларускія дзеці ў гарадах рэспублікі, а нават і ў многіх вёсках перасталі вывучаць родную мову? <...> Дык скажыце, калі ласка, што гэта: аб’ектыўны і натуральны працэс? Цэлыя пакаленьні вырастаюць на роднай зямлі і не ведаюць роднай мовы — гэта натуральны працэс? Да гэта настолькі ненатуральна, што скажы дзе-небудзь у сьвеце — дык не павераць!

<...> Гаворачы пра збліжэньне нацыянальных культур, звычайна гавораць — адным дыхам — і пра збліжэньне нацыянальных моў. Прызнаюся, што я ніяк не магу ўявіць практычна гэтага збліжэньня моў. Можа б хто з мудрых растлумачыў, што гэта значыць? Як гэта будзе выглядаць? Можа быць, беларуская мова набудзе ў бліжэйшы час рускія суфіксы — ушч, — юшч, а руская мова набудзе беларускае дзеканьне і цеканьне?

<...> Многія беларускія інтэлігенты, нават неаднойчы дыпламаваныя, з-за ўласнай нядбайнасьці і абыякавасьці ня ведаюць дасканала ні беларускай мовы, ні рускай і карыстаюцца жахлівым валапюком. Можа, яны лічаць, што гэты іх валапюк і ёсьць вынік збліжэньня розных нацыянальных моў? Калі гэта так, то ратуй, Божа, нас і нашых дзяцей ад такога збліжэньня!»

У прэзідыуме зьезду многія ўцямнелі тварам і не далучыліся да шквалу воплескаў, які суправаджаў мяне ад трыбуны да месца ў зале. «То дзякаваць Богу,— шаптаў я сабе ў думках, — што пісьменьнікі разумеюць і падтрымліваюць. І што іх нашмат болей, чым я думаў. Дзякаваць Богу!» На перапынку многія дэлегаты дэманстратыўна падыходзілі і віншавалі з прамовай. Але заўважыў і выявы іншага беларускага характару: сёй-той раней, чым павіншаваць, азіраўся кругом, ці няма паблізу сьведкаў. Водгаласу ў друку ад майго слова не было ніякага — у «ЛіМе» яго на­друкавалі з вялікімі купюрамі, выстрыгшы, як заўсёды, самае вострае.

***

Летам таго году паехаў у Любляну — на курсы славенскай мовы і літаратуры. Адолела хэнць пашырыць дыяпазон сваіх перакладчыцкіх зацікаўленьняў, далучыцца да паэзіі яшчэ адной славянскай краіны. Заінтрыгаваў мяне ёю выкладчык Люблянскага універсітэту, русіст па сьпецыяльнасьці, Янез Зор, — надзвычай сімпатычны і абаяльны славенец, сьветлай і шчодрай душы чалавек. Пазнаёміўся я з ім выпадкова — на кватэры ў Аркадзя Куляшова, — Янез калісьці вучыўся з дачкой паэта Валянцінай на філфаку МДУ і ў мінулым годзе гасьцяваў у яе. Ён і арга­нізаваў мне запрашэньне на курсы як выкладчыку БДУ — у плане пашырэньня навуковых кантактаў між Беларускім і Люблянскім універсітэтамі. Ён жа прыслаў мне і анталогію славянскай паэзіі, з якое я, узброіўшыся слоўнікамі, зрабіў некалькі перакладаў — каб ня ехаць у госьці з пустымі рукамі. Гэта былі першыя ў Беларусі пераклады славенскай паэзіі з арыгіналу, і ў Любляне яны зрабілі ўражаньне, нават адгукнулася прэса. Зрэшты, гэта ня дзіўна: грамадскасьць малых краін, не расьпешчаных увагай сьвету, вельмі чуйная на праявы сімпатыі да іх і плоціць шчырай удзяч­насьцю. У гэтым і сьведчаньне іх непаказной этычнай культуры. На вялікі жаль (зазначу да слова), нам, беларусам, гэтай этыкі вельмі і вельмі бракуе. Дзесьці твой твор пераклалі, апублікавалі, ну і яно сабе, маўляў, я іх не прасіў, значыць, гэта ім трэба.

У Славеніі я перажыў тое ж самае, што некалі ў Балгарыі, калі апынуўся там упершыню. Божа, як яны шануюць сваю мову, сваю культуру, сваю гісторыю, усе свае сьвятыні! Як яны — іначай сказаць — паважаюць сябе! Знаходзячыся ў складзе Югаслаўскай Федэрацыі, славенцы ня ведаюць зусім ніякіх праблемаў з роднай мовай. Уся жыцьцёвая прастора краіны — уся да апошняга куточка, — запоўненая гукамі матчынай мовы, мовы вялікіх асьветнікаў і паэтаў: Трубара і Водніка, Прэшэрна і Леўстыка, Ашкерца і Грэгорчыча, Цанкара і Жупанчыча, Косавела і Градніка... Адразу ж, яшчэ там, у Любляне пачаў пісацца верш «Братам славенцам»:

Хто сказаў, што невялікі

Край славенскі між краёў?

К чорту нейкія падлікі

І таго, хто ў зман увёў!

Дзе ні днюю, ні начую,

Дзе ні мушу крок спыніць —

Так і чую, так і чую:

Мова прашчураў зьвініць.

Янез Зор і яго універсітэцкія сябры, якія сталі і маімі сябрамі (М. Кмецл, Е. Ка­­руза, Б. Патэрну) арганізавалі мне сустрэчу са славенскімі паэтамі і крытыкамі — у якойсьці літаратурнай кавярні, пры келіху віна. Калі я расказаў прысутным, якімі клопатамі мы, беларускія пісьменьнікі, жывем, у якім страшным становішчы знаходзіцца нашая мова, яны былі вельмі зьдзіўленыя пачутым, і адзін з іх (здаецца, гэта быў Ян Долар) спытаў: «А колькі вас, беларусаў? Як лужыцкіх сербаў?» — «Ды не, — адказаў я, уміхнуўшыся з такога параўнаньня, — нас у разоў сто больш. Нас дзевяць мільёнаў.» — «Што?! — ускрыкнуў славенец. — Дзевяць мільёнаў? — І, пасьля кароткай паўзы, выгукнуў: — Калі б нас, славенцаў, было дзевяць мільёнаў — мы заваявалі б палавіну Еўропы!.. Як вы можаце цярпець такое!» Абмяняліся між сабой рэплікамі і іншыя, і, здалося мне, ужо глядзелі на госьця са спачуваньнем і з меншай, чым дагэтуль павагай. І я зьніякавеў, мне ўпершыню стала за сябе і сваіх суайчыньнікаў сорамна. Раней нідзе за межамі Беларусі такога мне ў вочы не пулялі. Я пачуўся досыць пагана — як нейкі недарэка-нікчэмец. Я разьлічваў, што яны выкажуць абурэньне... ну, нацыянальнай палітыкай у СССР, калабаранцтвам партыйна-дзяржаўнага кіраўніцтва рэспублікі, а яны... а іх страшна ўразіла, зьдзівіла і расчаравала рабская пакорлівасьць народу, яго абыякавасьць да свайго лёсу, да сваёй мовы і культуры. Як жа гэта зразумець — каб дзевяцімільённы народ цярпеў такую змусту і ганьбу?.. Яны, славенцы, хоць іх усяго паўтары мільёна, цярпець бы ня сталі. І перш за ўсё іх паэты, пісьменьнікі. Наконт паэтаў у мяне ўжо было пераканаўчае сьведчаньне — магутнай эмацыйнай сілы верш Жупанчыча «Наша пісьмо», пера­клад якога яшчэ ў пачатку году я аддаў у зборнік «Дзень паэзіі — 1966».

...Суд пойдзе ад мужа да мужа

Бязьлітасны і справядлівы.

І будзе вам стукацца ў грудзі,

У кожныя грудзі і сэрца,

І недзе з-пад рэбраў вырвецца

Яго непадкупны голас:

Дзе дзелася наша пісьмо?

Дзе дзелася нашае слова?

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Так, гэта і нам засталося, браты:

Усімі сэрцамі сёньня,

Усімі сумленнымі сэрцамі,

Усімі збалелымі сэрцамі

Рычыце, рычыце й рычыце, пакуль

Ня вернуць нам наша пісьмо,

Ня вернуць нам нашае слова!

Такога зьместу ўласныя вершы беларускаму паэту было немагчыма надрукаваць, а пераклады на гэтую тэму цэнзура не перасьледавала. Маўляў, калі ў нейкіх народаў, скажам, у балгар ці славенцаў, кепска з моваю, дык гэта іх праблемы, — у нас такіх праблемаў няма.

Я карыстаўся гэтай мажлівасьцю, каб і такім чынам прапагандаваць права кожнага народу на сваю мову. Так зьявіўся ў друку і мой пераклад верша Івана Вазава «Балгарская мова», наконт якога некаторыя слухачы на паэтычных сустрэчах мне заяўлялі: «Ніл Сымонавіч, прызнайцеся: гэта ваш уласны верш — пра нашу беларускую мову?» І не было ніводнай сустрэчы (а іх было сотні), дзе б я не чытаў або верш Жупанчыча або Вазава, а іншы раз і абодва. Прыймалі іх слухачы так горача, з такім асаблівым пачуцьцём далучэньня да выказанай у іх праўды, пачуцьцём захапленьня і ўдзячнасьці, што я ажно шкадаваў, што ўсяго гэтага не бачаць і не чуюць мае славенскія і балгарскія пабрацімцы.

Не, ты з пагардай кінута на дол —

І бруд пляўкоў, па ганьбу і на сорам.

Чужыя і свае — з усіх бакоў —

Зрыкаюцца цябе адзіным хорам.

Ня можаш ты, ці бач, на лад сьвяты

У словах увасобіць думкі творчай!

І не для песень геній твой сьляпы —

Для лаянкі ды для размовы з чортам.

Я ад калыскі сую гэты брэх!

Ён звыклым стаў у нас і нават модным...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

О, я цябе ачышчу ад гразі

І пакажу твой бляск на гонар краю,

І ўдарам ярасным тваёй красы

Тваіх злаўсьліўцаў подлых пакараю!

Падобнага гучаньня вершы я знаходзіў у многіх балгарскіх, славенскіх, сербскіх, лужыцкіх паэтаў, і пераствараў іх, рабіў «беларускімі», публікаваў у друку і чытаў на вечарах. Тады ж, у сярэдзіне 60-х, абарона і ўзвышэньне беларускай мовы, культуры, гісторыі, услаўленьне Бацькаўшчыны, сьцьвярджэньне нацыянальнай годнасьці сталі бадай ці не асноўнымі матывамі маёй уласнай паэзіі. Адзін за адным у газетах і часопісах былі апублікаваныя вершы «Спадчына» (1963, прысьвечаны М. Забэйду), «Мара Скарыны» (1964), «Нарач» (1964, вянок санетаў), «Сьпявайце, юныя паэты!» (1965), «Старыя друкарні» (1965), «Мова майго народа» (1966), «Не баюся, што мой век ня вечны» (1966), «Замірае, сьціхае...» (1966), «Сьлёзы шчасьлівага чалавека» (1966) і іншыя. Асабліва шырока быў падхоплены ў інтэлі­генцкім і студэнцкім асяроддзі верш «Спявайце, юныя паэты»:

Назло прарокам самазваным,

Што глуха каркаць пачалі,

Сьпявайце сьпевам нечуваным

На мове любай вам зямлі!

Сьпявайце, помнячы нязьменна:

Пакуль паэты будуць пець —

Ня быць Радзіме безыменнай!

Зямлі бацькоў — не анямець!

Увогуле хачу падкрэсьліць, што менавіта 1960-я гады былі, я сказаў бы, этапнымі на маім шляху да канчатковага ўсьведамленьня, якім перш за ўсё клопатам я павінен жыць і за што змагацца. Таму што такімі этапнымі былі яны і ў гісторыі савецкага грамадства: менавіта ў гэты час набывала глыбіню тое, што пачалося пасьля XX зьезда КПСС, што называлася барацьбой з наступствамі «культу асобы», а на справе было пачаткам працэсу больш маштабнага і глыбіннага — з персьпектывай на кардынальныя перамены ў гісторыі краінаў гэтак званага сацыялістычнага лагеру ды і ўсяго сьвету наогул. Іначай сказаць, было пачаткам канца, які надышоў — для бальшыні насельніцтва планеты нечакана — у 1991 г., калі бальшавіцкая імперыя развалілася і былыя саюзныя рэспублікі, у тым ліку Беларусь, атрымалі права на самастойнае дзяржаўнае існаваньне. Гэты грандыёзны гістарычны катаклізм быў, вядома ж, вынікам працэсу «перабудовы», але пярэдаднем самой «перабудовы» былі менавіта 1960-я гады. У іх, у іх — першыя расточкі-парасткі ўсіх наступных перабудоўчых зрухаў і пераменаў, бо ўсё пачынаецца з прарастаньня ідэй у галовах інтэлігенцыі, а такою інтэлігенцыяй былі менавіта гэтак званыя «шасьцідзесятнікі». Цяпер чуюцца прэтэнцыёзныя заявы, што апошняе па часе нацыянальна-культурнае і нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі пачалося ў канцы 80-х з дзейнасьці моладзевых суполак накшталт «тутэйшых», г. зн. у час, калі ўжо ва ўсю разгортвалася і глыбілася «перабудова». Але гэта ня так, бо сама ідэя «перабудовы», паўтараю, вынікла і паўстала з відочнага і скрытага бражэньня грамадска-палітычных, сацыяльна-эканамічных, маральна-этычных і эстэтычных ідэй папярэдняга кругабегу. Таму, думаю, 60-м гадам мінулага стагоддзя яшчэ будзе аддадзена належнае.

Успамінаю і бачу той час як рэальнасьць сапраўды гістарычна вельмі адметную. Яшчэ нібыта нічога такога не адбылося, каб пранікацца радаснымі настроямі, і ў той жа час — душа чула, што нешта адбываецца, нешта такое, што прыдае ёй, душы, больш веры і пэўнасьці, жывіць яе сілай для працы, для творчай і грамадскай чыннасьці. Спрыялі гэтаму, канешне ж, пэўныя аб’ектыўныя фактары. Напрыклад, рэа­білітацыя рэпрэсаваных «ворагаў народу» — пісьменьнікаў, дзеячаў мастацтва, навукі і асьветы, а значыць, і вяртаньне ва ўжытак іх твораў, іх навуковых працаў. Вядома, да палітычнай рэабілітацыі многіх імёнаў яшчэ было далёка, але рэабілітацыя іх мастацкай і навуковай творчасьці значыла шмат. Як і доступ да «арыштаваных» у «сьпецховах» часопісаў і газетаў, як і доступ да архіўных матэрыялаў. Усё гэта рабіла «сваю справу». Грамадскасьць, найперш інтэлігенцыя, усё больш «працірала вочы», усё глыбей і мацней пранікалася думамі і настроямі, якія не супадалі з афіцыйнымі, не толькі не супадалі, а разыходзіліся палярна — як процілеглыя і непрымірымыя. У друку пайшлі ўспаміны пра тых і пра тое, што доўгі час было пад забаронай, — нясьмела, праўда, і з купюрамі, — і аднак жа! Пачаліся прарывы ў праўдзівую, аб’ектыўную, а не сфальшаваную гісторыю Беларусі. Пом­ню адну навуковую канферэнцыю ў вялікай зале Ан БССР, калі я ўпершыню (быў пачатак 60-х) пабачыў і пачуў за трыбунай Міколу Ермаловіча, і быў наздвычай уражаны яго прамовай — ня толькі зьместам, але і формай падачы, яго патрыятычнай апантанасьцю. «Дык вось якія ў нас ёсьць гісторыкі! — радасна думалася мне. — І вось якое іх бачаньне далёкага мінулага Беларусі!» Пасьля яго палымянага і пераканаўчага слова выступленьне доктара навук К. Шабуні мне здалося вартай жалю рыторыкай, і пасьля нейкага відочна недарэчнага яго сьцьверджаньня я міжволі рагатнуў — надта ж здалося мне сьмешным. Прамоўца бліснуў на мяне злосным зіркам і выкрыкнуў: «И вы напрасно сьмеетесь, поэт!», — пасьля чаго я ўжо засьмяяўся і зусім вольна. Аказваецца, і ў твар мяне ведае.

М. Ермаловіч быў не адзіночка, а адзін з многіх, хто у гэты час выходзіў, як аратай і сейбіт на запушчаную ніву беларускай нацыянальнай і гістарычнай самасьвядомасьці. Гэта былі рупліўцы беларушчыны ня толькі палымяна-шчырыя ў сваёй любові да Бацькаўшчыны, у сваім жаданьні самаахвярна служыць ёй, у сваім няўрымс­ным імкненьні да праўды і справядлівасьці, але і — што было надзвычай важна — дастаткова адукаваньня, прафесійна падрыхтаваныя, таленавітыя, надзеленыя ад прыроды чуцьцём паэзіі, слова, чуцьцём духу беларушчыны ва ўсім культурным, сацыяльна-бытавым і гаспадарчым укладзе жыцьця. Па поглядах, па перакананьнях, па настроях — гэта былі самыя што ні ёсьць адраджэнцы, толькі яшчэ пара самога адраджэньня як агульнанацыянальнага грамадска-палітычнага і культурна-асьвет­ніцкага руху не наступіла, яшчэ гэты рух трэба было падрыхтаваць, высьпеліць у нетрах існуючай рэчаіснасьці. Творцы, якія найбольш актыўна і пасьлядоўна праяўлялі сябе ў гэтым плане, належалі да розных творчых пакаленьняў, хоць пераважалі, натуральна, «шасьцідзесятнікі». Былі і старэйшыя, сталыя, шырока вядомыя майстры, якія ўнутрана заўсёды адмяжоўваліся ад «афіцыйнікаў», казённых «гімнатворцаў» і «харавікоў». Усіх іх аб’ядноўвалі новыя ідэі і памкненьні, новыя падыходы і крытэрыі, іншая, не заскарузла-дагматычная, метадалогія. Гэта быў новы этап асэнсаваньня сябе ў Беларусі і Беларусі ў сабе, вядома ж, і Беларусі ў сьвеце. Быў пачатак горкага думаньня пра нашае месца сярод краінаў і народаў — якое яно ёсьць і ці справядліва, што такое непрыкметнае? Было разуменьне: трэба павярнуцца, нарэшце, тварам да сябе, да сваёй гісторыі і культуры, а найперш — душой і сэрцам павярнуцца да сваёй роднай мовы.

Думаньне было горкае, вельмі горкае. Тым больш горкае, што бачыў, якія моцныя, яркія таленты прыйшлі і прыходзяць на зьмену старэйшым. Як выпроствалася і адыходзіла душа ад паралізуючай крыўды, болю, прыгнечанасьці, калі чытаў таленавітыя працы навукоўцаў-гуманітарыяў з ліку «шасьцідзесятнікаў» — таго ж М. Ермаловіча, А. Адамовіча, У. Калесьніка, С. Александровіча, У. Конана, А. Мальдзіса, Дз. Бугаёва, В. Каваленкі, М. Крукоўскага, А. Ліса, Л. Баразны, Г. Каханоўскага, А. Пяткевіча, П. Сьцяцко, З. Мажэйкі, М. Прашковіча і многіх-многіх іншых!

Божа, як годна мы маглі б прадстаўляць у сьвеце нашу грамадскую і навуковую думку! Маглі б! Але ня можам. Ня маем права. Усе славянскія народы маюць такое права, а мы, беларусы, ня маем. Што ж за такая няшчасная доля наша? Вялікі ж народ! Па «Геаграфіі» Смоліча, у этнаграфічных межах беларускай зямлі — 14 мільёнаў беларусаў. І што? Павольная нацыянальная сьмерць? Што з намі будзе? Гэтае пытаньне мяне перасьледавала неадступна. Проста пачынаў душыць страх ад зусім відочнай персьпектывы: з апошняй беларускай школай ўсё скончыцца. Бо скончыцца жыцьцё мовы. І наступіць — ну, так: нацыянальная сьмерць. Іншае са сьмерцю мовы не наступае. Сказаў жа вялікі чалавек Расіі, вялікі педагог і асьветнік К. Ушынскі: «Адыміце ў народа ўсё — і ён усё можа вярнуць, але адыміце мову — і ён ужо ніколі больш ня створыць яе зноў. Новую радзіму нават можа стварыць народ, але мову — ніколі. Вымерла мова ў вуснах народу — вымер і народ». Я насіў гэтыя словы пры сабе, у запісной кніжцы, каб пры нагодзе пачытаць іх «аптыміс­там», якія ня бачаць сьмяротнай пагрозы, што ўсё цяжэй навісае над намі. Само сабою, зачытваў іх студэнтам на лекцыях па курсу народна-паэтычнай творчасьці — у тых момантах, дзе тлумачыў, якое значэньне маё фальклор для лёсу нацыянальнай культуры і літаратуры і якая неацэнная яго роля ў захаваньні моўных скарбаў народу. Гэтаксама як і выказваньне аб мове другога выдатнага чалавека рускай культуры К. Паўстоўскага, якое ўжо цытавалася мною.

***

У гэтыя гады (другая палавіна 60-х — пачатак 70-х) шмат чаму і сіл я аддаваў фальклору і фалькларыстыцы. Узначаліў правядзеньне фальклорнай практыкі студэнтаў з абавязковым выездам у раёны рэспублікі для зьбіраньня фальклорных матэрыялаў. Далучыў да гэтай працы і студэнтаў-завочнікаў — спачатку самапраўна (як нібыта абавязковые індывідуальнае заданьне, аб чым начальства БДУ ня ведала), а затым узаконіў — правёў праз рашэньне Вучонага Савету. У выніку на кафедру, у наш фальклорны архіў, г. зн. у маё распараджэньне, хлынулі масы запісаў, перш за ўсё песень. Асабліва каштоўнымі былі «курсавыя заданьні» завочні­каў: па-першае, амаль з усёй Беларусі, па-другое, многія прывозілі запісы народных песень на магнітафонных стужках (пазьней — у касетах), у жывым выкананьні сьпявачак і сьпевакоў з народу. Бо на факультэце тады не было ніводнага магнітафону, і ў паездкі на практыку даводзілася браць мой асабісты — буйнагабарытную цяжэзную «Камету». У навукова-дасьледчым плане — працаваў над кнігай «Наша родная песьня» (1968) і манаграфіяй «З клопатам пра песьні народа» (выйшла ў 1970 годзе). Вывучаў тэарэтычную літаратуру і зьбіраў матэрыялы для сваёй галоўнай фалькларыстычнай кнігі — манаграфіі «Паэтыка беларускай народнай лірыкі» (выйшла з 1975). К пачатку 70-х фальклорных матэрыялаў у архіве кафедры назьбіралася столькі, што натуральна вынікла задума наладзіць іх выданьне асобнымі тамамі. Першая палова маіх сямідзесятых на гэту справу і пайшла. Праца аказалася незвычайна аб’ёмнай і напружанай. Неабходна было, па-першае, «зьняць» сотні тэкстаў песень з магнітных катушак — тут мне дапамаглі студэнты, члены кіраванага мною навуковага гуртка. Па-другое, запісы ў сшытках былі ніяк не апрацаваныя (не перапісаныя на бела, не сістэматызаваныя і г. д.) — гэтую працу таксама ў вялікай меры выканалі студэнты. Трэцяе, галоўнае, што цалкам лягло на мяне асабіста, — выбраць з дзесяткаў тысячаў запісаў тэксты, якія ўвойдуць у задуманы мною чатырохтомнік беларускіх народных песень. Скажам, некаторыя песьні былі запісаны ў 10-і, 20-і а то і 30-і варыянтах, а зьмясьціць у томе па зразумелых прычынах, можна два-тры, ня болей. Вось і адбяры гэтыя два-тры!

Паколькі выданьне філалагічнае, без запісаў мелодыяў (ня меў я такой магчымасьці!), маёй задачай было, зразумела, даць тэксты песень як мага больш поўныя, з найбольш багатымі і цікавымі сюжэтамі, найбольш завершаныя ў кампазіцыйных адносінах, з найменшымі стратамі ў дэталях і вобразах, у паэтычнай мове. Даво­дзілася часам і канструяваць, рэстаўраваць сюжэт і яго вобразныя напаўненьні за кошт самых блізкіх варыянтаў, — вядома ж, гэта былі варыянты адной мясцовасьці, і тут я асаблівага граху, думаю, на сябе ня браў. Іншая рэч калі варыянты далёкія і з рознай мясцовасьці. Але ў такім разе я і даваў іх у томе некалькі. На працягу ўсяго шасьці гадоў выйшлі чатыры аб’ёмістыя тамы, у якіх патоўпілася каля пяці тысячаў песень: «Песьні сямі вёсак» (1973), «Песьні народных сьвят і абрадаў» (1974), «Лірычныя песьні» (1976), «Лірыка беларускага вяселля» (1979). Праз 4 гады выйшаў том фальклорнай прозы «Народныя апавяданьні, казкі-байкі і мудраслоўі» (1983). А падрыхтаваны тады ж, на мяжы 80-х, томік «Замовы» пабачыў сьвет толькі ў 2000-м.

Сотні тэкстаў з маіх песенных тамоў былі ўключаныя ў 40-томны звод Беларускай народнай творчасьці (БНТ), падрыхтаваны і выдадзены Акадэміяй Навук (Інстытутам мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору). Трэба сказаць, што 60-80-я гады XX стагоддзя — эпоха сапраўднага росквіту беларускай фалькларыстыкі і этнаграфіі, у тым ліку гісторыі гэтых навук, фундаментальных для лёсу нацыянальнай культуры. Ня ўсе адразу зразумелі, што значыць падаць грамадству для духоўнага ўжытку незьлічоныя скарбы народнай паэзіі — з яе высокай нацыянальнай эстэтыкай і агульначалавечай маральнай філасофіяй. Што гэтым самым накопліваецца і замацоўваецца арганічная глеба для прарастаньня — ужо на новым гістарычным этапе — ідэяў беларускага культурнага і дзяржаўнага адраджэньня. Гэтае прарастаньне вялікіх жыцьцятворчых ідэяў непазьбежнае, бо толькі на чыстым сыпучым пяску нічога не ўзыходзіць і не расьце. Маючы пад сабой такі магутны маральна-эстэтычны грунт як класічная літаратура і фальклор, беларуская ідэя-думка будзе прабівацца і цягнуцца да сьвятла ўсё вышэй і вышэй. Усьведамленьне гэтага натхняла на самаахвярную працу фалькларыстаў, этнографаў, тэарэтыкаў народнага мастацтва і культуры, гэтаксама як і пісьменьнікаў, літаратуразнаўцаў, філосафаў, лінгвістаў, жывапісцаў і скульптараў, артыстаў і музыкаў. Ва ўсіх нарастала адчуваньне непазьбежнасьці істотнага зруху ў самапазнаньні і самасьцьвярджэньні нацыі, і разуменьне, што для гэтага не хапае перамен у грамадска-палітычным жыцьці краіны і што гэтыя жаданыя перамены не за гарамі.

Ня стану таіць: я радаваўся, што плён маёй працы на ніве фалькларыстыкі (і зборнікі, і дасьледаваньні) далучаўся да багатага плёну іншых рупліўцаў на гэтай ніве і служыў нашай агульнай вялікай мэце — абуджэньню духу і волі народу праз прапаганду непараўнанай прыгажосьці беларускага слова, беларускай песьні, беларускай музыкі. У краіне заслужанавысока быў ацэнены творчы подзьвіг такіх зьбіральнікаў і прапагандыстаў беларускіх народных песень, як Рыгор Шырма і Генадзь Цітовіч. На іх глядзелі, у іх вучыліся, на іх раўняліся маладыя фалькларысты — і музыколагі, і філолагі. З пачуцьцём глыбокай павагі і захапленьня я думаю пра тых маіх сяброў і паплечнікаў, што менавіта тады, у 60-я, упэўнена выходзілі на сваю ўласную сьцяжыну зьбіральніцкай або дасьледчыцкай дзейнасьці — пра Арсеня Ліса, Зінаіду Мажэйку, Галіну Барташэвіч, Івана Цішчанку, Івана Саламевіча, Анатоля Фядосіка... І, вядома ж, пра Уладзіміра Конана — дасьледчыка-філосафа, які заглянуў у найглы­бінныя таямніцы беларускай народнай паэзіі, у таямніцы маральных і эстэтычных вытокаў нашай нацыянальнай духоўнасьці. Добрай памяцьцю ўспамінаю і першага дырэктара ІМЭФ, паэта-акадэміка Пятра Глебку — 40-томным зборам Беларускай Народнай Творчасьці мы абавязаныя ў першую чаргу яму. Ня толькі яго патрыятычнай волі, але і яго дыпламатычнай мудрасьці, што ў тыя часы значыла вельмі шмат.

***

Апрача памятных 1965-га (нарада перакладчыкаў) і 1966-га (зьезд пісьменьнікаў), быў у дзесятцы шасьцідзесятых і яшчэ адзін вельмі адметны па значнасьці перажытага год — незабыўны 1968-ы. Незабыўны перш за ўсё зьявішчам «Пражскай вясны». І душой і сэрцам я быў на баку чэхаславацкіх змагароў за «сацыялізм з чалавечым абліччам». Як і многія-многія з нашай творчай інтэлігенцыі, асабліва з ліку пісьменьнікаў, я горача сімпатызаваў і Дубчэку, і генералу Свобадзе, і зычыў ім у думках-малітвах перамогі, а гвалтаўнікам-імперыялістам — паразы. І доўга перажываў за разгром чэхаславацкай дэмакратыі і рэстаўрацыю прабальшавіцкага бюракратычнага рэжыму. Паказальным у маім асабістым грамадзянскім самапачуваньні лічу тое, што ўжо не было ў душы ні трохі сумненьняў у праваце чэхаславакаў і гнюснай неправаце Крамля. Як, аказваецца, папрацаваў час на фарміраваньне новых — дэмакратычных, свабодалюбных, незалежніцкіх — поглядаў і перакананьняў! У адрозьненьне ад Будапешцкай восені 1956-га, — да радаснага вітаньня «пражскай вясны» я ўжо быў зусім гатовы. У душы, як напрадвесьні ў прыродзе, насьпела прага вызвольнага абнаўленьня.

Прагай перамен і іх прадчуваньнем жылі і многія маладыя, патрыятычна настроеныя людзі з ліку творчай інтэлігенцыі і студэнцтва, — вядома ж, найбольш тонка арганізаваныя інтэлектуальна. Менавіта такія нешараговыя хлопцы і сталі ініцыятарамі адной падзеі на філфаку БДУ, якая абярнулася ў сапраўдную калатнечу з драматычнымі для ініцыятараў наступствамі. На пачатку новага 1968-69 навучальнага году, дакладней у першыя дні кастрычніка два студэнты філфаку, маладыя паэты Алесь Разанаў і Віктар Ярац арганізавалі збор галасоў пад петыцыяй з патрабаваньнем, каб на беларускім аддзяленьні лекцыі па грамадскіх дысцыплінах (гісторыя КПСС, філасофія, эканоміка) чыталіся на беларускай мове. Зусім законнае патрабаваньне, але што пачало рабіцца на факультэце, які ўсчыніўся землятрус! «Нахабная праява нацыяналізму!» «Почырк антысавецкай агентуры!» «Правал палітычна-выхаваўчай работы на філфаку!» Загад «зьверху» — разабрацца, вінаватых асудзіць і пакараць. «Там» зразумелі: вельмі зручны повад арганізаваць чарговы палітычны сьпектакль. Чарговы — бо некалькі гадоў назад «разгром нацыяналізму» на філфаку БДУ ўжо быў, — і надта ж тады было відочна, што ў «нацыяналістычную акцыю» ўцягнуў сваіх сяброў адзін стукач-правакатар з ліку студэнтаў, «акцыяй» была ўсяго і толькі палітычна-неразумная балбатня — без ніякіх дзеяньняў. Гэтым разам было і дзеяньне: збор подпісаў на трэцім курсе беларускага аддзяленьня.

Здарылася так, што пачатку гэтай шумнай палітычнай падзеі я ня бачыў — да 10 кастрычніка быў у Балгарыі і, вярнуўшыся, засьпеў яе ўжо на завяршальным этапе. Гэтая акалічнасьць, дарэчы, вельмі сапсавала разьлікі некаторых маіх «добразычліўцаў» — трэба ж: не прышыеш непасрэднага ўдзелу ў якасьці ініцыятара і кіраўніка! А так удала для іх склалася сітуацыя! Лепш не прыдумаеш: куратарам, г. зн. апекуном-выхаваўцам, «бацькам» акадэмічнай групы, у якой займаліся Разанаў і Ярац, быў дацэнт Ніл Гілевіч. Інстытуту куратарства тады надавалася надта сур’ёзнае значэньне, і адказнасьць за маральны і палітычны клімат у групе ўскладалася на «бацьку» таксама вялікая.

Помню сход выкладчыкаў факультэту, скліканы адмыслова дзеля таго, каб «даць прынцыповую партыйную і педагагічную ацэнку» прыкрай падзеі. Адкрыў сход нядоўгай прамовай дэкан, дацэнт А. Воўк, з якім у мяне былі прыязныя таварыскія адносіны (аднагодкі, зналіся са студэнцкіх часоў). Помню, як падскоквала ў крэсьле дацэнт З. і кідала дэкану рэпліку: «Это же национализм! Национализм это, товарищи!», і помню, як, іранічна расьцягваючы ва ўсьмешцы губы, ёй парыраваў, таксама з месца, прафесар Ф. Куляшоў: «Позвольте, позвольте! Почему же национализм? По-моему, это совсем иначе называется!» Помню і як кідала, нібыта бязадрасна, у паветра, уедлівае пытаньне-падказку дацэнт К.: «А хто там куратар, у той групе? А хто там куратар?»

І куратар выйшаў за трыбуну. Выйшаў бы, каб і ня быў куратарам, бо зразумеў, што расейскі шавінізм, пры падтрымцы манкуртаў, хоча тут сьвяткаваць перамогу і ні за што пакараць лепшых студэнтаў курсу. Гэтых двух маладых паэтаў я добра ведаў, асабліва Алеся Разанава, якога я ўцягнуў у «баўгаршчыну» і ён бліскуча ў свае няпоўныя дваццаць зарэкамендаваў сябе перастваральнікам балгарскай паэзіі. Заходзілі Алесь з Віктарам і да мяне на кватэру, і гутарылі мы ня толькі пра літаратуру. Хоць атмасфера сходу была загадзя адпаведным чынам падрыхтаваная, мяне гэта ня надта скоўвала, тым больш, што я ведаў пазіцыю і настрой сваіх сяброў па кафедры — А. Лойкі, С. Александровіча, Дз. Бугаёва, а таксама такіх аўтарытэтаў, як прафесар М. Ларчанка, прафесар Ф. Куляшоў і іншыя. Ды і сякі-такі «баявы вопыт» быў за спіною — нарада 1965-га, зьезд пісьменьнікаў 1966-га... Мне была добра бачна слабасьць пазіцыі ініцыятараў «спектаклю» і тых, што падскоквалі на крэслах з рэплікамі, значыць, трэба іх абяззброіць, і гэта аказалася не такой цяжкай задачай. Сваю кароткую прамову я пачаў з пытаньня: «Што інкрымінуецца студэнтам і ў чым нацыяналізм? Што мы сабраліся тут асудзіць? Студэнты выказалі сваё законнае права — слухаць лекцыі на беларускай мове, на той мове, у якой яны рыхтуюцца стаць прафесіяналамі-сьпецыялістамі, значыць, павінны дасканала авалодаць усімі пластамі лексікі, усімі стылямі, у тым ліку і лексікай грамадскіх навук. Мелі студэнты права прад’явіць гэта патрабаваньне ці ня мелі? Бяспрэчна, мелі — і паводле педагогікі, і паводле канстытуцыі, і ніякай наконт гэтага дыскусіі ня можа быць. Дык у чым тады віна студэнтаў? У тым, што зьбіралі подпісы? Дзейнічалі не дазволеным спосабам? Дык давайце спачатку разьмяжуем — што мы асуджаем: зьмест ці форму? Зьмест — права студэнтаў, выказанае ў іх просьбе-заяве, форма — збор подпісаў пад заявай. Зьмест іх просьбы суду не падлягае, бо законны, незаконная, аказваецца, форма. Прабачце, а адкуль студэнтам ведаць, што зьбіраць подпісы нельга? Хто ім сказаў, што нельга? Дык для чаго ўвесь гэты шум? Давайце ім скажам: «Студэнты, подпісы пад заявамі зьбіраць нельга. Вы павінны былі прыйсьці да дэкана ці да рэктара і выкласьці сваю просьбу: хочам слухаць лекцыі на беларускай мове». Вось тут перад намі, куратарамі, пастаўлена задача: правесьці ў кожнай групе сход, каб студэнты зразумелі сваю віну і засьцерагліся ад такога грэху ў будучым. Дык што я павінен сваёй групе сказаць? Студэнты, вы ня маеце права... на што? На беларускамоўныя лекцыі ці на збор подпісаў? Як мы ўжо высьветлілі — на збор подпісаў. А дзе, у якім законе гэта запісана, што зьбіраць подпісы нельга? Трэба ж перад студэнтамі спаслацца на нейкі закон. Ну а калі б яны пачалі зьбіраць подпісы пад патрабаваньнем паставіць помнік герою Вялікай Айчыннай вайны, знакамітаму маршалу, напрыклад? Таксама няможна? Таксама іх высакародная ініцыятыва разьбіралася б і асуджалася вось на такім сходзе? Вы дапускаеце такое? Я не дапускаю. Я думаю, іх бы пахвалілі, нават у газеце. Дык выходзіць — і форма не вінаватая? Усё залежыць — пад чым подпісы ставяцца, пад якім зьместам, так? Дык, можа, ад нас патрабуюць судзіць студэнтаў усё-такі за зьмест заявы — за тое. што яны хочуць у Беларускім універсітэце на беларускім аддзяленьні слухаць лекцыі на беларускай мове? Значыць, усё-такі за «нацыяналізм», а паколькі ніякага нацыяналізму ў гэтым няма — значыць, за павагу і любоў да роднай мовы? І за павагу да сваёй сьпецыяльнасьці — настаўніка беларускай мовы?..»

Разумна, разважліва гаварылі на сходзе А. Лойка, Дз. Бугаёў і, здаецца яшчэ некаторыя выкладчыкі. Тым ня менш, была прынята пастанова — сходы ў студэнцкіх групах правесьці. На сход у маю групу разам са мною прыйшла дацэнт Ц., сакратар (ці намесьнік) партбюро філфака, якая, перафразуючы Маякоўскага, «волком бы выгрызла белорусский национализм». Сход быў зусім кароткі. Бедныя студэнты і бедны куратар! З горкай іроніяй я сказаў ім, што зьбіраць подпісы пад калектыўнай заявай нельга — забаронена, таму ў далейшым з падобнымі просьбамі ідзіце да рэктара або да дэкана. Ніхто са студэнтаў браць слова не хацеў, ледзь упрасіў двух-трох — хоць бы «для пратакола». «Я і гаварыла хлопцам, што, мусіць, няможна... Ну, добра, цяпер будзем ведаць...» — сказала Я. Янішчыц. Прыкладна так і астатнія двое выказаліся. Але «галачка» ў партбюро і ў дэканаце была пастаўлена: работу правялі.

Праз дзень ці два было абвешчана пакараньне «ініцыятарам»: Алесь Разанаў і Віктар Ярац былі выгнаны з універсітэту прэч. Іншага прысуду і нельга было чакаць, вядома. «Это же национализм, товарищи! Это национализм!» Павёў Алеся і Віктара ў Саюз пісьменьнікаў, да Максіма Танка: усё ж аўтарытэт велічэзны — і старшыня Саюзу, і Старшыня Вярхоўнага Савету БССР, і член ЦК КПБ; а яны — таленавітыя маладыя паэты, і калечыць-ламаць ім жыцьцё — нельга. Таму: «Дапамажыце, Яўген Іванавіч, выручайце! Прысуд хлопцам вельмі несправядлівы!» Трэба аддаць Яўгену Іванавічу належнае: ён тут жа, у прысутнасьці «выгнанцаў», патэлефанаваў, калі не падводзіць памяць, міністру вышэйшай адукацыі. Праз нейкі час рашэньне «суда» было перагледжанае: Разанава накіраваць у Брэсцкі педінстытут, Яраца — у Гомельскі, каб адукацыю хлопцы ўсё ж атрымалі.

Праз 33 гады ў інтэрв’ю «Белоруской деловой газете» (2002.10.1) Алесь Разанаў скажа: «Баяліся выкладчыкі, універсітэцкія парторгі, прафоргі і камсоргі. Баяліся, што не ўсачылі і дапусьцілі. Хоць былі і выкладчыкі, якія падтрымалі нас. І ня толькі тайна, але і яўна. Напрыклад, Ніл Гілевіч. На выкладчыцкіх саветах ён выказваў перакананую салідарнасьць з намі».

Так была задушаная спроба грамадскасьці (дакладней — студэнцкай моладзі) дабіцца хоць зусім нязначнага зруху на карысьць беларускай мовы ў сферы адукацыі. І спроба дзейнічаць прызнаным у сьвеце дэмакратычным спосабам — зборам галасоў, свабодным волявыяўленьнем грамадзянаў. З «хрушчоўскай адлігай», давала зразумець улада,— пакончана. Забудзьцеся на яе — усе, хто пасьпеў падчапіць дэмакратычнай заразы. Тройчы забудзьцеся на праблемы нацыянальна-моўныя — ніякіх такіх праблемаў у краіне разьвітога сацыялізму няма! Ідзе працэс паскоранага зьліцьця нацыяў, нацыянальных культураў і моў — працэс утварэньня новай гістарычнай супольнасьці па імені «савецкі народ». Працэс няўхільны, аб’ектыўна заканамерны і таму гістарычна прагрэсіўны. Ніякага адступленьня ад гэтай магістральнай лініі! Ніякага павароту ўбок!

Так разумелі і такой бачылі будучыню нацыянальных моў у СССР крамлёўскія правадыры і іх васалы ў рэспубліках. Ня ўсе, вядома, але нашыя беларускія, на жаль, — толькі так. Больш за тое: гатовы былі і стараліся ісьці «паперадзе прагрэсу». На сваіх калегаў у Прыбалтыцы глядзелі амаль з нянавісьцю — іх нацыянал-камунізм прыраўнівалі да звычайнага «нацыяналізму», ён страшна раздражняў нашых «чыстых, прававерных і пасьлядоўных»... Каго — пасьлядоўных? Ленінцаў? У чым пасьлядоўных? У нацыянальнай палітыцы? Ну не! У маіх вачах нашыя, тутэйшыя правадыры такімі не былі.

Такімі былі нашы многія пісьменьнікі — і партыйныя, і беспартыйныя, сярод іх — тыя, што былі мне старэйшымі сябрамі, чые думкі і настроі я ведаў, — Іван Мележ, Пімен Панчанка, Янка Брыль, Аляксей Пысін, Васіль Вітка, Юрка Гаўрук, Мікола Лобан, Сяргей Грахоўскі... Да такіх, вядома ж, залічаў сябе і я. Тая нацыянальная палітыка, якая ў нас ажыцьцяўлялася, у маім разуменьні зусім не была ленінскай. Была палітыкай каланіялісцкай асіміляцыі і русіфікацыі. Вярнуцца ў нацыянальным пытаньні да Леніна, да яго завяшчаньня, выказанага ў вядомых запісках 1922—1923 гадоў, — толькі ў гэтым бачыў я тады выратаваньне і нашай мовы, і культуры, і самой беларускай нацыі. Сталін перакуліў дагары нагамі ленінскі прынцып нацыя­нальнага будаўніцтва ў СССР, яго наступнікі — спачатку Хрушчоў, а цяпер Брэжнеў — і не падумалі пачаць «адкрутку назад», каб трохі-патрохі выправіць стано­вішча; наадварот, пагналі на ўсіх парах паравоз зьліцьця моў і нацыяў далей, наперад, насустрач камунізму

***

Моцнай ідэйна-маральнай падтрымкай маёй ленінскай пазіцыі ў нацыянальным пытаньні стаў у гэты час знакаміты навуковы трактат украінскага крытыка і літаратуразнаўцы Івана Дзюбы «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя» (Дарэчы, майго аднагодка, чаму я надаваў пэўнае значэньне, як і таму, што належаў да пакаленьня паэтаў і празаікаў, пазначанага імёнамі Дз. Паўлычкі, Л. Кастэнка, У. Сакалова, Я. Еўтушэнкі, А. Жыгуліна, Ю. Марцынкявічуса, А. Балтакіса, М. Мачаварыяні, Ч. Айтматава, В. Шукшына, Ю. Казакова, Ф. Іскандэра і многіх іншых. Мяне заўсёды, пачынаючы яшчэ са студэнцкіх гадоў, цікавілі і іх творчыя посьпехі, і іх чалавечыя лёсы, і іх грамадзянскія настроі — з якогасьці пачуцьця аднапалчанскай салідарнасьці, з сяброўскай патрэбы паганарыцца: а вось і наш «набор», наш «прызыў» годна паказвае сябе ў працы і ў грамадскай чыннасьці). Рукапіс І. Дзюбы — ёмкі, на дзьвесьце з гакам старонак — даў мне пачытаць Мікола Матукоўскі, — як і не аднойчы раней іншыя рукапісы. Дзе ён іх браў — я ніколі ў яго не пытаўся, — высокарангавы партыйны журналіст, ён меў не абы-якія сувязі і ў ЦК, і ў Саўміне, а там такія творы чыталі, асвойвалі, і па абавязку, і проста так, з цікавасьці. Трактат «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя?» уразіў і ўсхваляваў мяне страшэнна. Менаві­та такое дасьледаваньне мне трэба было аб той пары прачытаць — такое таленавітае, разумнае, навукова аб’ектыўнае і надзіва пільна зьверанае з марксісцка-ленінскай тэорыяй разьвіцьця міжнацыянальных адносінаў пры сацыялізме. Што датычыла менавіта гэтай яго аснасткі — то ён быў забясьпечаны ёю бліскуча: камар носа не падточыць! Усё — на цытатах з Леніна, з Маркса, з савецкай Канстытуцыі, з пастановаў і рашэньняў ЦК. І ўсё — на фактах, на лічбах, усё пераканаўча, доказна, з зайздроснай лагічнай пасьлядоўнасьцю. Гэтым трактат І. Дзюбы і быў перш за ўсё страшны для афіцыйнай дзяржаўнай ідэалогіі. Яго нельга было абвергнуць і «разьбіць», «разграміць», яго можна было толькі ўзьненавідзець. Як і аўтара. Ну, а на гэта здольныя нават тыя, што ўвогуле ніякіх твораў, апрача указаў, загадаў і распараджэньняў, не чытаюць.

Імя Івана Дзюбы мне ўжо было вядома. Колькі гадоў таму пра яго і яшчэ аднаго Івана — Сьвятлічнага — мне гаварыў выдатны украінскі паэт-перакладчык, былы вязень ГУЛАГу Рыгор Кочур, з якім мы пазнаёміліся і блізка сышліся ў нашым каралішчавіцкім Доме творчасьці. Гаварыў ён пра іх як пра апантаных змагароў за украінскую мову. Прачытаўшы трактат, я пранікся ня толькі глыбокай павагай да украінскага адзінаверца, але і пачуцьцём захапленьня яго грамадзянскім подзьвігам (я так і гаварыў сабе і Ніне Іванаўне, якая таксама ўважліва пералістала рукапіс: «Гэта — подзьвіг! Гэта мог зьдзейсьніць толькі грамадзянін з вялікай літары!»). І вядома ж, я быў вельмі рад і завочна ўдзячны аўтару трактату за яго мужнасьць, за тое, што калі ёсьць такі прыклад, і я магу пачувацца сьмялей. Думаў і пра тое, што шчасьлівы выпадак дапаможа мне пазнаёміцца з ім асабіста. І гэта здарылася восеньню таго ж году. Але перад восеньню быў яшчэ апошні месяц лета — жнівень, а ў пачатку жніўня газета «Літературна Украіна», якую я выпісваў, апублікавала артыкул Любаміра Дзьмітэркі «Месца ў баі» — з падзагалоўкам: «пра літаратара, які апынуўся па той бок барыкадаў». Артыкул пра злоснага антысаветчыка і паклёпніка на нашую сацыялістычную рэчаіснасьць Івана Дзюбу, трактат якога «Інтэрнацыяналізм ці русіфікацыя?» выйшаў на Захадзе асобнай кнігай і ўзяты на ўзбраеньне зацятымі ворагамі камунізму і Савецкага Саюза. Пасьля бандыцка-пагромных артыкулаў эпохі Сталіна-Жданава такіх разбойных публікацыяў пра пісьменьнікаў і іх творчасьць я ў савецкім друку не сустракаў. Тым больш мне захацелася гэнага страшнага «нацыяналіста» пабачыць.

У пачатку кастрычніка невялікая дэлегацыя Саюзу пісьменьнікаў Беларусі (Піліп Пястрак, Пятрусь Макаль і я) брала ўдзел у сьвяткаваньні на Украіне 160-годдзя слыннага польскага паэта-рамантыка Юліюша Славацкага. Пасьля ўрачыстасьцяў у Крамянцы, на радзіме паэта, і ў Тарнопалі, мы зноў вярнуліся ў Кіеў, і перад ад’ездам дадому мелі фактычна цэлы дзень свабодны. І я прапанаваў Макалю, якому давяраў як сябру і адзінаверцу, схадзіць на кватэру да І. Дзюбы і пазнаёміцца з ім. Спадзяваньне на гэта ў мяне было яшчэ ў Менску і таму адрас яго я выпісаў загадзя з «Даведніка СП СССР». Пятрусь ахвотна згадзіўся, і дзесь апоўдні мы ўжо сядзелі ў цесным пакойчыку разгромленага «нацыяналіста і антысаветчыка», які «дэзерціраваў з нашых радоў і ваюе супроць нас» (Л. Дзьмітэрка). Сядзелі ў чаканьні гаспадара, якога не было, але які павінен — сказала вельмі мілая гаспадыня Марта — вось-вось прыйсьці. І ён прыйшоў. Высокі, худы, у акулярах, з сур’ёзным, але ня строгім, узіраньнем вачэй і выразам твару. З першых нашых стандартных, «этыкетных» слоў і фразаў я зразумеў, што Іван Міхайлавіч, відаць, дзякуючы Кочуру, сёе-тое пра мяне ведае, і таму неспадзяваных гасьцей з Беларусі баяцца ня трэба. Гутарка была шчырай, але спакойнай — без эмацыйных перабораў і завастрэньняў. Для мяне было галоўным — засьведчыць сваю павагу і, што называецца, моцна паціснуць руку. Ну і што-колечы высьветліць наконт грамадскіх настрояў у Саюзе пісьменьнікаў Украіны, у сэнсе — ці шмат у яго верных сяброў і паплечнікаў.

Праз два з палавінай месяцы, у пачатку студзеня 1970-га, у той жа «Літаратурнай Украіне» я прачытаў разгорнутую рэдакцыйную інфармацыю, з якой даведаўся, што Прэзідыум СПУ разглядаў персанальную справу І. М. Дзюбы як літаратара, «творчасьць і паводзіны якога супярэчылі прынцыпам і задачам Саюзу пісьменьнікаў СССР». Іван Міхайлавіч зачытаў заяву, у якой не прызнаў сябе вінаватым. «На нацыянальныя праблемы, як зрэшты і на ўсякія іншыя — я заўсёды імкнуўся гля­дзець з погляду прынцыпаў навуковага камунізму (...). Я быў і буду са сваім народам, маё жыцьцё і праца неадлучныя ад жыцьця і працы савецкага грамадства». У абмеркаваньні «справы» прынялі ўдзел такія сімпатычныя мне сыны Украіны, як Ю. Смоліч, Л. Навічэнка, Дз. Паўлычка, І. Драч, Б. Алейнік, П. Заграбельны, М. За­рудны, Ю. Мушкецік... Думаю, што менавіта яны дабіліся адмены пастановы праўленьня Кіеўскай пісьменьніцкай арганізацыі аб выключэньні І. Дзюбы з Саюзу. З поўным мехам суровых папярэджаньняў і перасьцярогаў (ты ж глядзі!) памілаваны застаўся ў арганізацыі «першых памочнікаў Партыі». Але ненадоўга. Неўзабаве яго ўсё-такі пазбавілі гэтага гонару і пасадзілі ў турму — як «палітычнага», вядома. На турэмных нарах, даведзены да сухотаў, ён напіша брашуру пакаяльнага зьместу, чытаць якую мне было страшна горка — хоць і ўсё разумеў, і спачуваў, і думаў: а колькі ў ёй напісана ня Дзюбам? А можа, і ўся ня Дзюбам?