***

Але вернемся да выбараў у ВС СССР — у пачатак году. Пасобіў мне праваліцца на тых выбарах і старшыня аргкамітэту БНФ З. Пазьняк. Аднойчы зайшоў да мяне пляменьнік і пытае: ці ведаеце вы, што на перадвыбарчых сходах гаворыць пра вас Пазьняк? «Ніл Гілевіч — вядомы, паважаны пісьменьнік, але ён камуніст, і я за­клікаю вас не галасаваць за яго, а галасаваць за маладога і энергічнага... з якога будзе больш карысьці» і г. д. Зноў засталося толькі горка ўсьміхнуцца: якая дзіўная ідэалагічная зашоранасьць! Хоць бы ўспомніў З. С., што свая родная маці — член КПСС! Куды ж мы з такой «кадравай палітыкай» зойдзем? Якімі ж крытэрыямі ў змаганьні за нацыянальна-дзяржаўнае адраджэньне Беларусі будзем кіравацца? Усіх прыналежных да партыі — пад адзін грэбень?..

Яшчэ за месяц ці крыху менш да выбараў я фактычна сышоў з дыстанцыі — ад разуменьня марнасьці майго ўдзелу ў гэтым марафоне, ад пачуцьця якогасьці яшчэ не ўсьвядомленага расчараваньня, ад нейкай гнеўнай горычы і маральнага дыскамфорту. Каб не палічылі выбаршчыкі за непавагу да іх — «кандыдат на сустрэчу не зьявіўся!» — я папрасіў схадзіць сваіх «давераных асобаў» — паэтаў В. Зуёнка і Г.Дзьмітрыева, гэта дазвалялася Палажэньнем аб выбарах.

У разгар гэтай «перадвыбарчай кампаніі», з радасьцю, што маю аб’ектыўнае апраўданьне майго няўдзелу ў сустрэчах, паехаў у Маскву на ўстаноўчую канферэнцыю Фонду славянскай пісьменнасьці і славянскіх культур. 11-га сакавіка быў выбраны Савет Фонду: яго старшынёй стаў акадэмік М. І. Талстой (унук Л. М. Талстога), сустаршынямі — расіянін В. Р. Распуцін, украінец Б. І. Алейнік і беларус Н. С. Гілевіч. Якія надзеі ўскладаў на гэты Фонд, даўшы згоду працаваць у кіраўніцтве, і якія меў засьцярогі? Надзея была адна: унутры такой паважнай арганізацыі сярод расейскай інтэлігенцыі ўдасца пашырыць разуменьне гістарычнай несправядлівасьці ў адносінах да беларускай мовы і выклікаць пачуцьцё спагады і падтрымкі. Думалася: браты-расіяне канешне ж зразумеюць нас і падтрымаюць! Ня могуць не зразумець! Усё ж такі славяне, кроўна блізкія родзічы, дый па іх жа перш за ўсё віне дайшла наша мова да такога заняпаду, апынулася ў такім трагічным становішчы. Значыць, супольнымі сіламі цяпер, пад сьцягам Перабудовы, паможам сястры Беларусі акрыяць духам і зьберагчы сваю самабытнасьць! А засьцярога была такая: ці ня тоіцца ў гэтай ідэі Фонду старая-старая, хітрая-хітрая тэндэнцыя зьліцьця трох «рускіх плямёнаў» (іменна плямёнаў, а не народаў!) у адно, размываньня этніч­на-культурнай самасьці украінцаў і беларусаў, паглынаньня дзьвюх моў — украінскай і беларускай — трэцяю мовай — рускай. Вельмі хутка пераканаюся, што канешне ж іменна так яно і задумвалася. І наіўных ілюзіяў быць не павінна.

У канцы траўня ў Маскве сабраўся Зьезд народных дэпутатаў СССР — з мэтаю абмеркаваць і вызначыць будучы статус, а значыць і лёс вялікай імперыі, паколькі адкладаць гэта надалей ужо было немагчыма. За працай Зьезду я сачыў — і па тэлевізары, і па друку — штодзённа і з моцна ўзбуджанай цікавасьцю: як будзе трактавацца пытаньне аб статусе моў саюзных рэспублік, і да якой высновы ў выніку Зьезд прыйдзе? Як і можна было чакаць, найбольш грунтоўна, дасьведчана і востра аб моўнай праблеме гаварылі дэпутаты-пісьменьнікі... Ня рускія, вядома, а «нацыяналы». Кіргіз Ч. Айтматаў, украінец Б. Алейнік, малдаванін І. Друцэ, латыш Я. Петэрс, каракалпак Т. Каіпбергенаў... З усімі імі я быў знаёмы асабіста, і цяпер чытаў і перачытваў іх прамовы з пачуцьцём брацкай салідарнасьці, удзячнасьці і захапленьня. «Ай жа і малайцы хлопцы, ну малайцы! — крычаў сам сабе ад радасьці. — Якую праўду-матку «рэжуць» на ўсю краіну!» Чынгіз Айтматаў прысьвяціў пытаньням мовы і нацыянальных узаемаадносінаў палавіну выступленьня. «...Мовы карэнных народаў саюзных рэспублік павінны функцыянаваць у якасьці дзяржаўных» — катэгарычна патрабуе знакаміты Айтматаў. Успомнілася, як усяго год з гакам назад у Маскве на пленуме праўленьня СП СССР Чынгіз Таррэкулавіч спрабаваў пераканаць мяне, каб я адступіў ад гэтага самага патрабаваньня, якое цяпер выстаўляе ён. Выдатна! Значыць, час робіць сваю справу. І вельмі хутка! Руская мова, сказаў далей Айтматаў, «не павінна выцясьняць іншыя, побач існуючыя мовы карэнных народаў. У гэтай сувязі неабходна ўсьвядоміць, што кожны народ да той пары народ, пакуль ён валодае ўласнай мовай, і ў гэтым — яго культурная суверэннасьць. І як толькі па тых ці іншых прычынах ён пазбаўляецца магчымасьці ўжываць і культываваць сваю мову, ён перастае быць тым, кім ён быў і павінен быць». Барыс Алейнік выступіў, па-першае, супраць права бацькоў выбі­раць мову навучаньня для сваіх дзяцей: «На Украіне і ў Беларусі... у некаторых гарадах проста няма з чаго выбіраць — беларускія і ўкраінскія школы цалкам адсутнічаюць»; па-другое — супраць наданьня ў саюзных рэспубліках статуса дзяржаўнай і рускай мове — нароўні з мовамі карэннага тытульнага насельніцтва нацыі; па-трэцяе, заклікаў Палітбюро ЦК і Урад СССР «пакараць тых чыноўнікаў, асабліва на месцах, якія ярасна супраціўляюцца перабудове ў сферы міжнацыянальных узаемаадносінаў, перасьледуюць, скажам прама, членаў Таварыства украінскай мовы імя Тараса Рыгоравіча Шаўчэнкі». Так з прамовы Алейніка я — і ўся краіна, і ўвесь сьвет — даведаліся, што нават члены культурна-асьветніцкай арганізацыі перасьледуюцца. За што? За любоў і пашану да роднае мовы! Значыць, гэта чакае і нашае ТБМ, якое мы толькі ствараем? Ці Палітбюро дасьць каманду — «не чапаць!»?

Вельмі рэзка выступіў у абарону нацыянальных моў Іон Друцэ, з якім мяне па­знаёміў у Маскве А. Адамовіч — і мы крыху на гэту тэму пагаварылі з ім. «Старажытныя іудзеі ўстанавілі, што самым слабым, балючым і далікатным месцам любога народу ёсьць яго мова, г. зн. той масток, ад якога наш зямны пачатак пераходзіць у духоўны. І, вядома ж, наш клопат пра мову дыктуецца перш за ўсё тым, што жывое ніяк ня можа зьмірыцца са сваёй сьмерцю.» І далей: «Сапраўды, для выратаваньня нацыянальных моў трэба ўжыць дзяржаўны механізм. Сёньня іншы сродак не дапаможа. А абвяшчэньне абедзьвюх моў роўна дзяржаўнымі — гэта азначае «привет вашей бабушке». Гэта азначае, на «трасянцы» гаварылі, на «трасянцы» і будзем гаварыць».

Так выступілі на Зьезьдзе народных дэпутатаў СССР кіргіз, украінец, малдаванін і інш... Ну, а як жа выступіў беларус — прадстаўнік рэспублікі, у якой мова карэннага народу знаходзіцца ў найбольш бядотным становішчы? А ніяк! Беларус слова ня ўзяў. Беларусу сказаць няма чаго, няма патрэбы. У Беларусі — усё ў парадку, усё добра. Народныя ад Беларусі, ня толькі жанчыны, але і мужчыны прыехалі ў Маскву, у Крэмль па апельсіны — як прыязджалі дэпутаты-цёткі на сесію Вярхоўнага Савету БССР у Менск, — ладавалі экзатычнымі пладамі авоські і, шчасьлівыя, вярталіся дадому. Абурэньне маё, мушу прызнацца, было вялікае. Чаму прамаўчалі нашыя? Чаму не сказалі, як нам баліць душа ад несправядлівасьці, ад прыгнёту, ад зьдзеку? Пра гэта я досыць іранічна сказаў у друку, чым, як неўзабаве пераканаюся, вельмі раззлаваў некаторых нашых «нардэпаў».

Вось калі я пашкадаваў, што не прайшоў у дэпутаты Вярхоўнага Савету СССР. А ўжо ж бы дабіўся, каб мне слова далі. А калі б не далі — дык беларускі народ ведаў бы: нашаму слова не далі. Як гэта кажуць, запішам для гісторыі.

***

З прадвесьня ўшчыльную заняўся стварэньнем ТБМ, падрыхтоўкай да першага Устаноўчага зьезду Таварыства. Згода ЦК КПБ на гэта была дадзена лёгка — і ня дзіва: аналагічнае Таварыства на Украіне ўжо было афіцыйна зарэгістраванае і пачало дзейнічаць. Прыклад ёсьць! — значыць і мы можам пайсьці на такую саступку «нацыяналістам». Ды і Крэмль, несумненна, не пярэчыў, там ужо ў такіх таварыствах небясьпекі ня бачылі. Што належала перш за ўсё зрабіць — самае неабходнае? Распрацаваць статут Таварыства і арганізаваць па ўсёй Беларусі, у гарадах і гарадскіх пасёлках, першасныя суполкі ТБМ, якія выберуць дэлегатаў на Устаноўчы зьезд. У працы над статутам актыўны ўдзел прымалі пісьменьнікі і навукоўцы (Б. Сачанка, П. Садоўскі, Г. Цыхун, З. Санько і інш). Па дзяржаўна-партыйнай завядзёнцы, дзеля паважнасьці, арганізацыямі-заснавальнікамі ТБМ афіцыйна запісаны: Саюз пісьменьнікаў Беларусі, Міністэрства адукацыі, Міністэрства культуры, Інстытут мовазнаўства АН, Інстытут літаратуры АН, Фонд культуры, Дзяржтэлерадыё, Таварыства «Радзіма», Таварыства Дружбы і культурных сувязяў з заграніцай. У пачатку чэрвеня рэспубліканскія газеты апублікавалі праект Статуту ТБМ. Найбольш цешылі тыя разьдзелы і параграфы, у якіх гаварылася пра самыя важныя мэты і задачы Таварыства. «3. ТБМ — масавая арганізацыя, якая першаступеннай задачай мае адраджэньне ў духоўным жыцьці народа беларускай мовы і праз яе ўсёй нацыянальнай культуры...» «6. ...Лічыць абавязкам праводзіць грунтоўную растлумачальную і прапагандысцкую работу, настойліва фарміраваць грамадскую думку з тым, каб усе жыхары рэспублікі зразумелі жыцьцёвую неабходнасьць наданьня беларускай мове статусу дзяржаўнай мовы БССР». «10. Адной са сваіх галоўных мэт таварыства лічыць адраджэньне ў Беларусі... нацыянальнай асьветы і сістэмы нацыянальнай школы ўсіх тыпаў і забесьпячэньне ўмоваў для бесьперапыннай адукацыі на беларускай мове».

27 чэрвеня адбыўся Устаноўчы зьезд Таварыства. (Цікавая дэталь: днём раней, 26-га, закончыўся Устаноўчы зьезд БНФ). Праз дзень у газетах была апублікавана — пад назвай «Адраджэньне роднага слова» — інфармацыя БелТА аб рабоце Зьезду, у якой гаварылася: «Прадстаўнікі практычна ўсіх раёнаў рэспублікі канкрэтна і зацікаўлена абмяркоўвалі магчымыя шляхі ўключэньня на самай дэмакратычнай аснове ў свой рух мільёнаў людзей, усіх, хто жадае ня проста захаваньня роднага слова, якое за гады культу асобы і застою аказалася на мяжы зьнікненьня, але і яго сапраўднага адраджэньня». І далей: «Удзельнікі зьезду горача падтрымалі выказаную ў дакладзе старшыні аргкамітэту, першага сакратара Саюзу пісьменьнікаў рэспублікі Ніла Гілевіча прапанову аб разгортваньні шырокага прапагандысцкага і арганізатарскага руху за наданьне беларускай мове статуса дзяржаўнай». Помню той незабыўны момант, калі прагучала гэтая прапанова. Што рабілася ў зале — якія грымелі воплескі, доўжыліся авацыі, выгукаліся воклічы! Я глядзеў на ўзбуджаных, ахопленых энтузіязмам людзей і адчуваў, што магу не стрымаць сьлёз. Дык вось жа яна, Беларусь! Вось яна — жывая, сапраўдная, непераможная! Вось як выбухова яна заяўляе пра сваю любоў да роднага слова, пра сваю вернасьць яму, пра сваё сьвятое права надаць яму дзяржаўную моц!..

Выпадкова (само па сабе, ніхто не арганізоўваў прамоўцаў), але ж і зусім не выпадкова (па волі Божай) слова на зьезьдзе ўзялі ня толькі вядомыя літаратары, філолагі, гісторыкі, настаўнікі, — гэта і чакалася, — але палымяна выступілі і рабочыя (П. Зьмітрук, У. Шушкевіч) і аж два ксяндзы (У. Чарняўскі і Я. Матусевіч).

У выбраную на зьезьдзе Раду ТБМ увайшло 58 чалавек (па недагляду — цотны лік). Сярод іх такія відныя постаці нацыянальнай літаратуры і культуры, навукі і адукацыі, як Я. Брыль, Р. Гарэцкі, В. Шаранговіч, У Калесьнік, А. Мальдзіс, Ф.Янкоўскі, Г. Бураўкін, Б. Сачанка, А. Лойка, С. Законьнікаў, Г. Цыхун, З. Санько, А.Падлужны, П. Садоўскі, А. Каўка, М. Купава, А. Клышка, А. Грыцкевіч, Л. Лыч, В. Маслюк, А. Белакоз, міністры А. Бутэвіч, Я. Вайтовіч, М. Дзямчук, сакратар сталічнага ГК КПБ П. Краўчанка. Дзякуючы апошняму ТБМ неўзабаве атрымала досыць прыстойнае памяшканьне, у якім разьмяшчаецца да гэтага часу. У будучым, на наступных зьездах (1991, 1993, 1995) у такім магутным складзе рада ТБМ ужо ніколі не выбіралася. Чаму? Гэтаму спрычыніліся важныя перамены ў грамадска-палітычным жыцьці краіны. Прыняцьце Закону аб мовах, дэмакратычныя выбары ў Вярхоўны Савет рэспублікі, абвяшчэньне незалежнасьці Беларусі, развал СССР, фактычная ліквідацыя камуністычнага рэжыму, рэзкае ўзмацненьне працэсаў дэмакратызацыі і беларусізацыі — усё гэта адцягвала многіх выдатных дзеячаў ад ТБМ, вымушаючы іх засяродзіцца на значных і адказных участках дзяржаватворчасьці (напрыклад, у пастаянных камісіях Вярхоўнага Савету, у Міністэрствах і выдавецтвах, у палітычных партыях). Спадарожнічала гэтаму ўсьведамленьне (на жаль, заўчаснае), што наконт беларускай мовы пытаньне ў прынцыпе вырашана: яна заканадаўча замацавана ў якасьці дзяржаўнай і шчасьлівы лёс надалей ёй забясьпечаны. Змагацца за яе дзяржаўны статус ужо няма патрэбы, і Таварыства можа заняцца іншымі, больш прыватнымі праблемамі.

На ўстаноўчым зьезьдзе, апрача статуту ТБМ, былі прынятыя і некаторыя іншыя дакументы, у прыватнасьці «Зварот да грамадзянаў Беларускай ССР, да беларусаў, якія жывуць за межамі рэспублікі, да ўсіх прыхільнікаў беларускага слова». У звароце гаварылася: «Горача заклікаем з разуменьнем і адчуваньнем гістарычнай адказнасьці паставіцца да катастрафічнага становішча беларускай мовы ў Беларусі — падтрымаць шматлікія прапановы грамадскасьці аб неадкладным наданьні ёй дзяржаўнага статусу ў рэспубліцы». І такі ж палымяны заклік уступаць у Таварыства, усюды ствараць яго суполкі, растлумачваць яго мэты і задачы, і вядома ж — сваім асабістым прыкладам — заахвочваць, «каб беларуская мова ў будзень і сьвята гучала ва ўсіх сферах нашага жыцьця».

Як жа хацелася верыць, што гэтыя словы будуць пачутыя, што яны дойдуць да сэрцаў мільёнаў і што водгукам на іх будзе вялікае абуджэньне сумленьня і волі народа — волі будаваць сваю свабодную суверэнную Бацькаўшчыну!..

28 верасьня ТБМ як грамадская арганізацыя было зацьверджанае Прэзідыумам Вярхоўнага Савета БССР (Тады была такая практыка). Ня гледзячы на мой грунтоўны даклад, зацьвярджэньне прайшло без аніякага энтузіязму — наадварот, з пэўнай насьцярожанасьцю і паблажлівасьцю: маўляў, ну што ж, зацьвердзім, але, але... глядзіце, каб уся праца Таварыства ішла ў рамках закона, адпавядала Канстытуцыі, не падагравала нацыяналізму.

Гэта была апошняя кропка ў працэсе афармленьня арганізацыі. ТБМ тым часам разгарнула актыўную дзейнасьць. У гарадах і пасёлках, пры навучальных установах і на прадпрыемствах пачалі ўзьнікаць першасныя суполкі, якім належала аб’яд­нацца ў гарадскія і раённыя арганізацыі (пазьней былі створаныя і абласныя). На Радзе быў выбраны намесьнік старшыні ТБМ (ім стаў настаўнік Я. Цумараў) і рабочы сакратарыят, былі зацьверджаныя кіраўнікі камісіяў. Кожная з камісій распрацавала канкрэтную праграму дзейнасьці, хоць за працу далёка ня ўсе з іх узяліся аднолькава энтузіястычна. Найбольш плённа з самага пачатку і ў наступныя гады працавалі камісіі: выдавецкая, тэрміналагічная, па ўдасканаленьні правапісу, па сувязях з суайчыньнікамі за межамі рэспублікі, па тапаніміцы. Амаль не разгарнулі працы — ні на пачатку, ні пасьля — камісіі па культуры мовы, па зрокавым і гукавым афармленьні жыцьцёвага асяроддзя, па моўных скарбах народу. Недастаткова актыўна працавала галоўная, у маім разуменьні, камісія — арганізацыйна-прапагандысцкая. У выніку — толькі на палавіне тэрыторыі рэспублікі былі створаныя суполкі ТБМ, ды і з тых, што меліся, многія існавалі намінальна, бо фактычна бяздзейнічалі. Дзеля справядлівасьці трэба сказаць, што і арганізоўваць на перыферыі суполкі было неймаверна цяжка — у многіх раёнах партыйнае кіраўніцтва ня толькі не спрыяла і не падтрымлівала гэты рух, але перашкаджала, не дазваляла яго разгортваць (як пазьней у 1990—1991, сабаціравала выкананьне Закона аб мовах і распрацаванай на яго аснове Праграмы ажыцьцяўленьня ў рэспубліцы Закона аб мовах).

Увогуле, мушу сказаць, што за гады працы ў ТБМ я пераканаўся яшчэ больш у адной сваёй даўняй думцы пра беларускую творчую інтэлігенцыю — пісьменьнікаў, мастакоў, музыкаў, артыстаў: у бальшыні сваёй — безініцыятыўныя і лянотныя ў тым, што датычыць не асабістых, а грамадскіх інтарэсаў. За трыбунай, на сходах, на зьездах, на канферэнцыях і г. д.— гавораць голасна і нават палымяна, і крытыкуюць, і заклікаюць, і разумна разважаюць, а як дойдзе да канкрэтнай практычнай справы — дзе што дзявалася? Дзе той пафас і палымянасьць, тая напорыстасьць і моц духу?..

У сакавіку 1990 года пачаў выходзіць, з перыядычнасьцю — адзін раз у месяц, бюлетэнь ТБМ «Наша слова». Грошы на яго выданьне велікадушна знайшоў Савет Міністраў (дзякуючы падтрымцы намесьніка старшыні СМ Н. М. Мазай і міністра культуры А. Бутэвіча). Гэта было немалое дасягненьне — свой орган друку. Рэдактарам бюлетэня на першай пары быў старшыня Таварыства, «рабілі нумар» практычна Г. Тумаш, А. Траяноўскі, З. Санько, Н. Гілевіч. Сакратаром рэдакцыі і адказным за выпуск быў нястомны руплівец Г. Тумаш.

***

У канцы лета таго, 1989-га году адбылася яшчэ адна нязначная, прыватнага парадку ў маім жыцьці падзея, аб якой варта ўспомніць для больш дакладнага разуменьня майго тагачаснага душэўнага стану: я зьняў сваю кандыдатуру са сьпіску прэтэндэнтаў на званьне члена-карэспандэнта АН БССР. Многія ўгаворвалі мяне не рабіць гэтага, што я маю рэальныя шанцы перамагчы канкурэнтаў, (а іх было чацьвёра, усе мае добрыя знаёмыя), але я папрасіў маю кандыдатуру зьняць. Чаму? Бо адбыўся спадман. Яшчэ вясной мне пазваніў прэзідэнт акадэміі У. П. Платонаў, што ў іх ёсьць намер вылучыць мяне на чарговых выбарах у членкоры, — маўляў, як я на гэта гляджу. Я адказаў: дзякую, гляджу добра і пагаджуся, але з адной умовай: па сьпецыяльнасьці не літаратуразнаўства, а літаратура. «Я так і разумею, — адказаў Уладзімір Пятровіч, — як калісьці Максіма Танка. Я скажу сакратару аддзяленьня Навуменку, каб афармлялі іменна па літаратуры». «Пусьцілі» мяне, аднак, па літаратуразнаўству. Спаборнічаць і — хочаш ня хочаш — псаваць адносіны з блізкім сябрам і калегам па кафедры А. Лойкам — найбольш верагодным з прэтэндэнтаў — мне не хацелася. І, здаецца, добра зрабіў. Як і меркавалася, членкорам быў выбраны Алег Антонавіч. То і дзякаваць Богу.

28-га лістапада завяршылася мая кар’ера літаратурнага чыноўніка ў СП БССР. У поўным сэнсе слова — «бразнуў дзьвярыма». Цалкам неспадзявана для ўсіх — і для пісьменьнікаў, і для старшыні СП Максіма Танка, і для ЦК (а гэта ўжо амаль хуліганства, бо пасада — наменклатурная, і ад яе самавольна не вызваляюцца, абавязкова патрабуецца ўзгадненьне). Зрабіў я гэта на чарговым пленуме Праўленьня, выйшаў на трыбуну, прачытаў заяву «Прашу вызваліць...» і сеў. Зала — анямела. У сяго-таго ў прэзідыуме аж сківіца адвісла. Прадстаўнік ЦК пабег званіць начальству: як быць? ЧП! Першы схамянуўся агаломшаны Яўген Іванавіч і пачаў угаворваць, каб я адмовіўся ад заявы, — маўляў, гэта несур’ёзна, выбіраў цябе зьезд — зьезд і вызваліць... Запярэчылі і іншыя, зашумела зала. Я ўзяў слова яшчэ раз: можаце не вызваляць, але з заўтрашняга дня на працу я выходзіць ня буду, я здымаю з сябе гэтыя абавязкі; тым больш, што мяне выбралі старшынёй ТБМ, а там неймаверна шмат работы... Тады з аўтарытэтным словам зьвярнуўся да аўдыторыі Я. Брыль: «Ну што — ён на ўсё жыцьцё наняўся? Дзевяць гадоў адслужыў — мала? Прапаную ставіць на галасаваньне і просьбу задаволіць.» Так і сталася. Бывай, кантора!..

За тыдні тры да гэтага, прадчуваючы разьвітаньне з «канторай», рашыў схадзіць да Пімена Панчанкі — найбольш блізкага мне духам і характарам творчасьці з усіх сучасных паэтаў. Схадзіць, каб, так бы мовіць, трохі паспавядацца, шчыра, даверліва пагутарыць — аб тым, што набалела. Вось што запісаў у сваім дзёньніку Пімен Емельянавіч пра гэты мой візіт да яго: «8-га лістапада прыйшоў Ніл Гілевіч. Зоя і я праседзелі з ім за сьвяточным сталом больш чатырох гадзінаў. Мне было цікава (здаецца, і яму). Я думаў, што ён даўно зьезьдзіў у ААН (ЗША). Аказваецца, ён ня езьдзіў: яму не прапанавалі. Нехта на яго накапаў, як нацыяналіста № 1. І, як быццам, КДБ яго не пускае. Недарэчнасьць!» (Полымя, 1998, № 9). Помню зьдзіўленьне і абурэньне Панчанкі, калі я сказаў яму пра гэта. Як жа так?! — ніяк ня мог паверыць П. Е. А вось так! Членамі беларускай дэлегацыі на сесіях ААН пабывалі бадай ня менш як трыццаць пісьменьнікаў. І ня толькі ваяўніча ідэйным членам КПСС аказалі давер ЦК і КДБ, але і некаторым беспартыйным літаратарам (А. Адамовічу, Р. Барадуліну). А мне — не! Ні членства ў партыі, ні пасада — нічога ня значаць, калі да цябе недавер Там. Калі там ведаюць, што ты нізашто і нідзе не паступіш­ся ў галоўным — у вернасьці Беларусі, беларускаму слову, беларускай праўдзе.

Між іншым, на гэту тэму прамахнуўся са сваім прагнозам вядомы выдавец М.Дубянецкі. У сваім дзёньніку «Трэба рызыкаваць» (запіс за 8.I.1982) г.) ён характарызуе склад выдавецкага Савету, у якім 29 чалавек, з іх — 19 пісьменьнікаў. З гэтых 19-ці — 14 членаў КПСС, якіх Дубянецкі іранічна называе «дваранскай» групай, або групай «першародных» (у адрозьненьне ад «ня поўных савецкіх дваранаў» — В. Быкава, Я. Брыля, А. Адамовіча, Р. Барадуліна і далучанага да іх члена КПСС А. Сабалеўскага). Дык вось аўтар дзёньніка піша, што некаторыя з іх, у тым ліку Н. Гілевіч, «яшчэ не «прадстаўлялі» сваю рэспубліку на сесіях генеральнай Асамблеі Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў. Але ж абавязкова ня сёньня-заўтра Палітбюро ЦК КПСС зацьвердзіць іх на гэтую ролю...» Прамахнуўся, паўтараю, Міхал Фёдаравіч. У наступныя гады Палітбюро зацьвердзіла дэлегатамі на сесію ААН А.Адамовіча, В. Адамчыка, Р. Барадуліна, В. Зуёнка, апошнім, у 1990 годзе — А.Мальдзіса. Н. Гілевічу такі гонар не дастаўся, бо, сказала Ніна Іванаўна, «ты гаворыш тое, што думаеш, а ня тое, што ім трэба».

Уражаны быў Панчанка ня толькі сюжэтам пра ААН. Ня менш зьдзівіла яго і яшчэ адно накладзенае на мяне спагнаньне за нацыяналізм. Ён даведаўся ад мяне, што за 9 гадоў працы на пасадзе першага сакратара СП я ні разу ня быў выбраны ня толькі ў ЦК, як мой папярэднік, але і ні ў абкам, і ні ў гаркам і нават у райкам КПБ. (Нядаўна адзін стары сябар па радыё «Свабода» і ў газеце «Вячэрні Мінск» запальна-пераканана абвясьціў, нібыта я быў кандыдатам у члены ЦК КПБ і таму ня мог напісаць дысідэнцкі «Сказ пра Лысую гару». Хлусьня, ды яшчэ і подлая! Ну, калі б я фіглярыў так, як ён, дык, напэўна, мяне б выбралі — калі б не ў ЦК, дык хоць у які з гэтых ніжэйшых «камаў». Але дзякаваць Богу — не заслужыў. Так што — трохі магу і паганарыцца).

Доўгая, шчырая гутарка з Піменам Емельянавічам яшчэ раз пераканала мяне ў думцы: якая шчасьлівая магла б быць Беларусь, маючы такіх паэтаў, калі б ня ліха-нядоля нашая! Ну, але і ўсё адно дзякаваць Богу, што такія паэты, як Панчанка, ёсьць, бо бяз іх Беларусі было б яшчэ цяжэй, яшчэ горш.


ЧАСТКА ЧАЦЬВЁРТАЯ

1990—1994


Апошнія месяцы 1989-га я амаль цалкам ахвяраваў на падрыхтоўку «Закону аб мовах у Беларускай ССР», паводле якога беларуская мова павінна стаць у Беларусі, — кроў з носа — толькі так! — адзінай дзяржаўнай. Пастанова Вярхоўнага Савета БССР аб выпрацоўцы гэтага Закону была прынятая яшчэ ў ліпені, тады ж на сесіі была створаная адмысловая камісія — з вельмі доўгай, каб усё ахапіць, прадугледзець і ня схібіць, назвай: «Камісія па падрыхтоўцы прапаноў аб заканадаўчым урэгуляваньні статуса беларускай, рускай і іншых моў, якімі карыстаецца насельніцтва Беларусі». Старшынёй Камісіі прызначылі Н. М. Мазай, а намесьнікам — Н. Гілевіча. У Камісію, апрача дэпутатаў (В.Быкаў, І. Чыгрынаў, Ю. Смірноў, Г. Бураўкін і інш.) увайшлі таксама мовазнаўцы П. Садоўскі, А. Падлужны, М.Яўневіч, пісьменьнікі Б. Сачанка, В. Рагойша, сакратар ГК КПБ гісторык П. Краўчанка, юрыст А. Абрамовіч і інш.

На першым жа пасяджэньні Камісіі разгарэліся спрэчкі. Як і трэба было чакаць, далёка ня ўсе былі згодныя з фармуліроўкай самага галоўнага артыкулу будучага закону: беларуская мова зьяўляецца ў Беларусі адзінай дзяржаўнай, а рускай мове адводзіцца роля мовы міжнацыянальных зносінаў. Некаторыя дэпутаты дамагаліся, каб у праект Закону былі прапанаваныя ў якасьці дзяржаўных дзьве мовы — і беларуская, і руская. Асабліва ваяўніча, помню, змагаўся за дзьве дзяржаўныя мовы прадстаўнік рабочага класу дэпутат Г. Капанік: колькі нянавісьці пёрла з яго і да беларускай мовы, і да нас, «нацыяналістаў»! Такая была ў партыйна-савецкіх вярхах практыка: выпускаць і нацкоўваць на беларускую інтэлігенцыю інтэрнацыяналістаў-пралетарцаў. Аднойчы сакратар ЦК КПБ па ідэалогіі мне так і сказаў (гаворка ішла пра рашучы бээнэфаўскі настрой у студэнцкай моладзі): «А мы на них рабочий класс напустим». Страшнавата стала.

На гэтым жа першым пасяджэньні Камісіі была створаная рабочая група для напісаньня праекту Закону аб мовах, узначаліць якую даручылі мне. Праект быў падрыхтаваны досыць хутка, да сярэдзіны кастрычніка — дапамаглі атрыманыя намі матэрыялы з тых рэспублік Саюзу, дзе аналагічны Закон ужо быў прыняты (у прыватнасьці, з Эстоніі: там Статус эстонскай мовы быў зацьверджаны Вярхоўным Саветам рэспублікі яшчэ ў канцы мінулага году). Шмат спрэчак пры абмеркаваньні праекту Закону ў Камісіі выклікала пытаньне аб тэрмі­нах выкананьня яго паасобных артыкулаў. Выбралі аптымальны варыянт, найбольш рэалістычны — з увагі на тое надзвычай цяжкае становішча, у якім беларуская мова ў Беларусі на сёньняшні дзень знаходзіцца. Пазьней, на працягу многіх гадоў, з боку некаторых актывістаў БНФ будзе весьціся крытыка, што вызначаныя тэрміны былі занадта вялікія, расьцягнутыя, трэба было даваць менш часу на беларусізацыю дзяржаўных установаў і школаў. Пытаньне спрэчнае, але асабіста я лічу, што гэта крытыка няслушная, усё, што датычыць тэрмінаў, было прадумана і ўзважана самым сур’ёзным чынам. Мы зыходзілі з разуменьня таго сумна-горкага факту, што за дзьвесьце гадоў панаваньня расейскай улады русі­фікацыя ў нас зайшла занадта глыбока, і ня толькі як моўная практыка, але і як сьвядомасьць, і як псіхалогія — масавая псіхалогія недастатковай самапавагі, прыніжанай нацыянальнай годнасьці, абыякавага і нават нігілістычнага стаўленьня да свайго, роднага. Тое, што накручвалася дзьвесьце гадоў, «адкруціць» хутка, за год-два — не рэальна, рэвалюцыйны гвалт можа толькі нашкодзіць справе. Як раіць мудрая прыказка: цішэй едзеш — далей будзеш.

Наконт хуткасьці ў мяне была трывога іншага парадку. У студзені наступнага 1990-га году адбудзецца апошняя сесія Вярхоўнага Савета XI скліканьня, — набліжаюцца новыя выбары ў парламент рэспублікі. Ці ня зробяць сваю нядобрую справу сілы, якія катэгарычна супраць беларусізацыі, супроць вяртаньня дзяржаўных правоў беларускай мове — ці не зацягнуць яны падрыхтоўку Закону з тым, каб перадаць яго новаму, дванаццатаму скліканьню ВС. Пакуль новы склад будзе выбраны і распачне працу — пройдзе добрага паўгода. А як вядома — адклад не ідзе на лад. Перамаўляўся наконт гэтага з Нінай Мікалаеўнай Мазай, яна супакойвала, што такое не павінна здарыцца — план працы ВС зацьверджаны на сесіі і пераглядаць гэта пытаньне ў кіраўніцтва рэспублікі намеру няма. Іншая рэч, што малавата часу на публічнае, усенароднае абмеркаваньне праекту Закону аб мовах. Хацелася, каб як мага больш нацыянальна сьвядомых грамадзянаў выказаліся ў падтрымку беларускай мовы як адзінай дзяржаўнай у рэспубліцы. Рада ТБМ прыняла зварот — да ВС СССР, ВС БССР і дэпутатаў ВС рэспублікі з заявай, што ТБМ выступае супроць наданьня рускай мове статусу агульнадзяржаўнай мовы ў СССР. Так новаствораная грамадская арганізацыя адназначна і катэгарычна вызначыла сваю пазіцыю ў гэтым надзвычай важным палітычным пытаньні.

У канцы лістапада адбылося сумеснае пасяджэньне трох пастаянных Камісіяў ВС БССР (па адукацыі і культуры, па нацыянальных пытаньнях і заканадаўчых меркаваньняў), на якім праект Закону аб мовах быў у цэлым ухвалены. Засталося яго ўсенародна абмеркаваць, а затым вынесьці на чарговую — апошнюю сесію ВС XI скліканьня — на разгляд. На гэтым жа пасяджэньні трох пастаянных Камісіяў была выказаная прапанова Савету Міністраў БССР распрацаваць Дзяржаўную Праграму разьвіцьця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларусі, разлічаную на перыяд да 2000 году.

Вялікая запаветная мара пачынала набываць нібыта рэальныя абрысы. Памажы, Божа!..

За апошнія гады ў недзяржаўным беларускім друку і па радыё «Свабода» было шмат добрага сказана пра апазіцыю БНФ у ВС РБ XII скліканьня. Нават у «Гістарычнай энцыклапедыі Беларусі» грунтоўна расьпісана яе напорыста-актыўная дзейнасьць на карысьць незалежнай Беларусі. Слушна і справядліва. Хоць сёе-тое, на мой погляд, істотнае ўпушчана, ці, па ўласьцівай беларусам «шляхетнасьці», сьвядома абыдзена. Не адзначана, напрыклад, што ўсе дэпутаты, якія склалі апазіцыю БНФ, былі вылучаныя ў Вярхоўны Савет суполкамі ТБМ — адзінай тады афіцыйна зарэгістраванай нацыянальна-патрыятычнай грамадскай арганізацыяй, якая дзякуючы свайму статусу мела права на вылучэньне кандыдатаў у дэпутаты і, падзяляючы праграму БНФ, натуральна была зацікаўленая ў вылучэньні сваіх аднадумцаў і паплечнікаў. А якая яшчэ афіцыйна прызнаная грамадская арганізацыя ў Беларусі магла вылучыць у Вярхоўны Савет бээнэфаўцаў? Ніякая! Іншых такіх арганізацыяў не было. Усе іншыя афіцыйна прызнаныя арганізацыі або катэгарычна не прымалі БНФ, або баяліся сябе скампраметаваць сімпатыямі да яго. Ня будзем забываць, што галоўным страшыдлам для грамадства рэспублікі па-ранейшаму заставаўся беларускі нацыяналізм (а калі дакладна — беларускі патрыятызм). З вылучэньнем сяброў БНФ кандыдатамі ў дэпутаты ВС праблемы ня скончыліся: Цэнтральная Выбарчая Камісія наважыла незарэгістраваць «гэтых дэмакратаў і нацыяналістаў». Помню, як ужо ў канцы рабочага дня да мяне ў кабінет цэлым гуртам зайшлі, відочна ўсхваляваныя, бээнэфаўцы і папрасілі тэрмінова ўмяшацца, каб уратаваць справу: заўт­ра апошні дзень рэгістрацыі, а ЦВК няйначай як рашыла не дапусьціць іх да выбараў і шукае прычыны, каб гэта зрабіць апраўдана. Я тут жа набраў па вяртушцы нумар сакратара ЦВК, назваўся (а быў намесьнікам старшыні пастаян­най Камісіі ВС) і адпаведным тонам сказаў: «Не парушайце Закону і не нарывайцеся на скандал. Іх вылучыла ТБМ — ухваленая ў ЦК, зацьверджаная Вярхоўным Саветам рэспубліканская арганізацыя». — «Ну калі вы так лічыце, што ў Вярхоўным Савеце павінны быць бээнэфаўцы — добра, зарэгіструем...» Амаль усе зарэгістраваныя праз тры месяцы былі выбраны ў парламент. (Успамінаючы ўсё гэта, ніяк не магу і да гэтага часу зразумець, чаму так несправядліва праз усе наступныя гады ставіўся да ТБМ Васіль Быкаў. Што здарылася? Ня мог жа ён ня ведаць сапраўдную пазіцыю ТБМ і яго ролю ў падзеях найпершай грамадс­ка-палітычнай важнасьці. Чаму ж ён з такім «зайздросным» пастаянствам па­пракаў Таварыства, іранізаваў і кпіў з нашых клопатаў? Хто меў сілу ўплываць на яго і падбіваць на негатыўныя ацэнкі дзейнасьці ТБМ? Паўтараю: ня верыцца, каб ён ня бачыў і не разумеў вялікай патрыятычнай, нацыянальна-адраджэнцкай ідэі, закладзенай у ТБМ і яго працы).

Так адыходзіў у нябыт, у гісторыю неспакойны, напружаны, напоўнены прадчуваньнем вялікіх пераменаў восемдзесят дзявяты год. Мне ён запомніцца яшчэ і тым, што ў гэтым годзе быў створаны Беларускі ПЭН-цэнтр, і што яго кіраўніцтва (прэзідэнт В. Быкаў, старшыня Р. Барадулін) не пусьціла ў гэтую літаратурную арганізацыю паэта і эсэіста Ніла Гілевіча. Помню, як моцна я быў зьдзіўлены выказаным мне недаверам. «Во каб цябе перуны сьпяклі, такую праклятую долю! Нават у ПЭН-клюб не гаджуся!..» Помню, і як зрэагавала на гэта сваёй любімай прыгаворкай Ніна Іванаўна: «Сьмякнеце ды радуйцеся!». «Сьмякнуў». І — вось ужо добры дзясятак з гакам гадоў — радуюся. Добра, што ніхто з беларускіх ПЭНаўцаў (а іх каля сотні) так і не агледзеўся, і не спахапіўся: а за што падвергнуты астракізму Ніл Гілевіч?..

***

26-га студзеня 1990 году адбылося тое пасяджэньне Вярхоўнага Савету БССР, якое ўжо неаднойчы — і справядліва — было названа «гістарычным». У гэты дзень упершыню ў гісторыі краіны і народу быў прыняты закон, паводле якога беларуская мова абвяшчалася адзінай у рэспубліцы дзяржаўнай. Рускай мове гэтым законам быў нададзены статус мовы міжнацыянальных зносінаў. Гэтая вялікая, запаветная ад дзядоў-прадзедаў перамога была здабыта вельмі і вельмі нялёгка. Ішлі да яе доўга, і да самага апошняга часу ўсё, так бы мовіць, вісела на валаску. Надзвычай драматычна разгортваліся падзеі ў авальнай зале Вярхоўнага Савету ў дзень прыняцьця Закону. Даклад зрабіла Н. Мазай, садаклад — А. Караткевіч. Выступілі ў падтрымку, прычым — натхнёна і пераканаўча, дэпутаты І. Чыгрынаў, Дз. Арцыменя, Л. Кісялеўскі, Н. Гілевіч, М. Дзямчук, Н.Пашкоўская, І. Навуменка, І. Красіцкі, Г. Бураўкін, Я. Берасьценя, дэпутат ВС СССР І. Лучанок, міністр культуры Я. Вайтовіч, сакратар гаркама КПБ П.Краўчанка. Шэраг заўвагаў — хаця б закон не пакрыўдзіў рускую мову ў Беларусі — выказаў дэпутат І. Кенік. Дэпутат Р. Янкоўскі ўхваліў Закон, але больш гаварыў аб праблемах выхаваньня ў сям’і. Дэпутат-генерал Г. Весялоў і дэпутат-міністр А. Гурыновіч рашуча патрабавалі запісаць у Законе, што дзяржаўнымі ў Беларусі зьяўляюцца дзьве мовы — беларуская і руская. Няхай сабе ва ўсіх рэспубліках дзяржаўная мова адна — мова тытульнай нацыі, а ў нас, у Беларусі, дзяржаўнымі будуць дзьве — і руская таксама. Мы — не такія, як усе, мы — асаблівая рэспубліка, асаблівая нацыя. (У дужачках: калі не цяпер — дык гадоў праз колькі мы вам сваю правату дакажам!). А. Гурыновіч надта ж пад­крэсьліваў, што дзяржаўных моў у сьвеце ўсяго паўсотні — з агульнай колькасьці звыш трох тысячаў, дык куды, маўляў, мы са сваёй плішчымся. На мяне, разьмінаючыся, глядзеў з непрыязнасьцю і пагардай, што неаднойчы здаралася, я заўважаў, і раней. (Яшчэ адзін ключ да разгадкі, чаму я ня зьезьдзіў дэлегатам БССР у ААН — ад міністра замежных спраў залежала вельмі шмат).

Насуперак асобным галасам незычліўцаў, дэпутаты, ведаючы, што пытаньне ўзгодненае ў ЦК і што ва ўсіх рэспубліках Саюзу аналагічныя законы аб мовах ужо прынятыя, дружна і з лёгкай душой націснулі на кнопкі. Раскладка галасоў мне здалася неверагодна аптымістычнай: шмат жа патрыётаў, божухна! Будзем жыць! «За» прагаласавалі 332 дэпутаты, «супроць» — 27, устрымаліся — 9 чалавек, 17 — не галасавалі зусім. (І тут «беларуская» рысачка вылезла: аж 17 ухіліліся ад галасаваньня зусім — на ўсякі выпадак. А раптам аднойчы жыцьцё паверне не туды? Хоць і гэты страх быў дарэмны: галасаваньне было не імянное). Калі на табло загарэліся выніковыя лічбы — воплескі ў зале прагучалі грымотныя. Старшыня Вярхоўнага Савету тут жа абвясьціў на 15 хвілінаў перапынак,— думаю, наўмысна, каб даць людзям абмяняцца пачуцьцём радасьці. І дэпутаты гэтай радасьці не хавалі, і горача віншавалі адзін аднаго з перамогай. Збылося! Сталася! Зьдзейсьнілася! Беларуская мова ў Беларусі ад гэтага часу — дзяржаўная! Многія ад радасьці рашылі і скончыць на гэтым свой сёньняшні рабочы дзень. Незвычайны, сапраўды гістарычны дзень! Тое, з-за чаго столькі перажывалі, хваляваліся, трымцелі душою,— адбылося. Закон прыняты! Усё! Назад ужо цяпер не адкруціш! (Запомнім, чытач, гэтыя словы, гэтыя наіўныя словы). Паводле стэнаграмы сесіі, каля 50 чалавек у залу пасьля перапынку не вярнуліся. Можа, і падаліся адзначыць радасную сьвяточную падзею. Некаторыя — дык напэўна. Астатняе, што сёньня на парадку дня, ужо нецікава.

І дарэмна так падумалі тыя, што пайшлі, зусім дарэмна! Самае цікавае, самае драматычнае пачалося якраз пасьля перапынку.

Тым, што пацярпелі паразу, хапіла і пятнаццаці хвілінаў, каб змовіцца, падрыхтавацца і пайсьці новым наваратам у атаку. Ім адразу ж удалося зьбіць з панталыку і затлуміць старшыню сесіі І. Навуменку, які, было бачна, ня вельмі ўважліва ўслухоўваўся ў фармуліроўкі артыкулаў і блытаў іх. Яны заявілі, што на сумесным пасяджэньні 4-х камісіяў, якім было даручана разгледзець заўвагі да законапраекту, ім паабяцалі, што артыкулы 23 і 24 будуць вынесеныя на галасаваньне ў трох рэдакцыях, адна з якіх — іхняя. Гэта была няпраўда, камісіі вы­бралі адзін варыянт з трох — той, што і быў у законапраекце, — і бальшынёй галасоў іншыя варыянты адхілілі. Так і павінен быў сказаць ім І. Навуменка. Закон прыняты ў цэлым. Але старшыня паддаўся іх націску, разгубіўся ці спалохаўся, і запрасіў дэпутатаў да новага абмеркаваньня названых артыкулаў. Гэта была вялікая непадарэчнасьць. Ён пачаў тузаць і раз, і другі, і трэці Н. Мазай, і яна тлумачыла і перачытвала фармуліроўкі. Супроць перагаласаваньня выступіла дэпутат Л. Сухнат: «Мы прагаласуем за лазейку, як і было ў ранейшым законе, калі па жаданьні бацькоў або вучняў вывучалася беларуская мова ў школах». За перагаласаваньне выступілі дэпутаты І. Кенік, Э. Пятровіч, А. Гурыновіч, іх «юрыдычна» падтрымаў Р. Васілевіч (сёньняшні старшыня Канстытуцыйнага Суда РБ).

Падхапіўся і коратка, лагічна, пераканаўча выказаўся дэпутат В. Шаранговіч: «Калі прыняць гэтую рэдакцыю, то яна практычна падрывае ўвесь Закон. Тады трэба пачынаць усё спачатку, з артыкулу 2-га («Беларуская мова зьяўляецца адзінай дзяржаўнай» і г. д.). У разгубленасьці Навуменка нанава паставіў на галасаваньне абодва праекты. І той, што рэкаменадаваны камісіямі і ўжо ёсьць у Законе,— не прайшоў, узяў толькі 111 галасоў з 327. А прайшоў альтэрнатыўны варыянт артыкулу 23-га ў рэдакцыі дэпутата Э. Пятровіча. Зьмест яго быў такі: «Па жаданьні грамадзянаў ствараюцца дзіцячыя дашкольныя ўстановы, дзе выхаваньне дзяцей вядзецца на рускай ці іншай нацыянальнай мове». Па жаданьні грамадзянаў! Значыць, тое, што было і дагэтуль — пачынаючы з 1958 году. Мову выхаваньня выбіраюць бацькі! І здарылася неверагоднае: з 327 прысутных дэпутатаў 267 прагаласавала «за», і толькі 14 «супроць». Тыя самыя людзі, што ўжо прынялі Закон у карысьць беларускай мовы, імгненна, усёю масай, павярнуліся на 180° супроць выхаваньня дашкольнікаў па-беларуску (бо які будзе «выбар бацькоў» — гэта ўжо вядома). Вось што такое быў тагачасны беларускі парламент, ня выбраны, а назначаны, «укамплектаваны» пераважна далёкімі-далёкімі ад палітыкі і яшчэ далей ад нацыянальнай сьвядомасьці людзьмі, гатовымі пайсьці за любым дэмагогам і гарлапанам. У яшчэ большай разгубленасьці І. Навуменка абвясьціў: «Давайце ставіць на галасаваньне артыкул 24». А гэта — аналог 23-га, толькі ўжо не аб дашкольных установах, а агульнаадукацыйных школах. Маланкай мяне пранізаў жах: канешне ж, і тут пройдзе варыянт Э. Пятровіча — гэта ўжо само сабой, іначай ня будзе пасьлядоўнасьці: садкі — рускія, школы — беларускія. А Навуменка ўжо зачытаў абодва варыянты. Задыхаючыся ад прадчуваньня непапраўнай катастрофы, махаючы рукой Навуменку, я рвануў на праход да мікрафону. Выгляд мой быў, напэўна, страшны. Што я крычаў у мікрафон — цытую па стэнаграме матэрыялаў сесіі. «Прынялі добры Закон, а цяпер хочам усё падрэзаць! Калі мы прагаласуем за прапанову Пятровіча — ня будзе ў нас беларускай школы! Я прашу ўсіх запомніць гэта! Правільна сказала дэпутат Сухнат: гэта ж проста лазейка, гэта ўсё падрэжа пад корань, не было беларускай школы і ня будзе! Вось у чым справа! Пра што гаворыць артыкул 22-і? «На беларускай або на рускай мове...» Затым артыкулы 23, 24 — «На беларускай...», каб хоць якімсьці чынам выправіць становішча з нашай мовай, хоць бы невялікі прыярытэт стварыць беларускай мове, хай часовы, але нам неабходна ратаваць мову, ратаваць нашу школу. Я вельмі занепакое­ны, што некаторыя таварышы проста не разабраліся, а некаторыя, відаць, стамі­ліся. Вельмі добры, дэмакратычна створаны Закон! Мы за яго прагаласавалі з усімі папраўкамі. Цяпер творыцца штосьці незразумелае. Калі мы прагаласуем так, як ужо прагаласавалі за артыкул 23, гэта будзе азначаць, што мы фактычна галасуем за дзьве мовы. Няўжо незразумела, што гэта — дзьве дзяржаўныя мовы?»

Усьлед за маім крыкам пачалі кідаць рэплікі з месца іншыя дэпутаты з ліку 14-і, што галасавалі «супроць» беларусазабойчага варыянту Э. Пятровіча. Чатырнаццаці належала перамагчы — пераканаць і павесьці за сабой бальшыню залы. Апомніўся і старшыня І. Я. Навуменка: «Таварышы дэпутаты! Ніл Сямёнавіч Гілевіч выказаў слушную прапанову. Увогуле я быў супроць перагаласаваньня...» Голас з месца (не названа ў стэнаграме, хто): «Таварышы! Я хацеў бы падтрымаць Ніла Сямёнавіча Гілевіча. Давайце падумаем, што мы робім. Раней бацькі вызвалялі сваіх дзяцей ад беларускай мовы, цяпер бацькі будуць ствараць рускую школу... Ці ня тое ж гэта, што было раней? Тое ж. Калі мы ня зробім так, каб нашы дзеці вучыліся на беларускай мове, ведалі беларускую мову, нічога тады не атрымаецца. (...) Тады ня трэба прымаць гэты Закон зусім». Важка прагучала рэпліка І.Шамякіна: «Я поўнасьцю падтрымліваю тое, што сказалі дэпутаты Гілевіч, Сухнат, Кісялеўскі, Навуменка. (...) Варыянт Пятровіча абсалютна непрыймальны. Ён перакрэсьлівае ўсю нашую працу, барацьбу, якую вяла наша грамадскасьць за адраджэньне роднай мовы. Прымаць яго нельга ні ў якім разе». Гэту пазіцыю падтрымаў і міністр адукацыі М. Дзямчук. Былі і яшчэ моцныя галасы з месца — на жаль, не запомніў хто. «Закон, які мы прынялі, ёсьць не што іншае, як адзін з асноўных шляхоў адраджэньня нацыянальнай культуры. Тое, што цяпер бальшыня дэпутатаў прагаласавала іменна супраць гэтага і ніхто не жахнуўся вось гэтай дэградацыі, выраджэньню нацыі, — гэта дзіўна». Адзін з галасоў належаў жанчыне, рускай па нацыянальнасьці. «Каб не абвінавацілі мяне ў беларускім нацыяналізме, я скажу, што я руская, жыву 30 гадоў у Беларусі, мне зараз балюча і сорамна за ўсіх нас. Давайце ўспомнім сваю годнасьць, таварышы дэпутаты-беларусы. Мы трацім мову. Кожны чалавек павінен знаць сваю родную мову. Знаць і ў садку, і ў школе. Давайце перагаласуем. Мы робім памылку».

Вось такая, значыць, руская жанчына, жыхарка і грамадзянка Беларусі. Не толькі прыемна, а радасна, на душы сьветла і хораша — ведаць пра гэта.

Як і трэба было чакаць, перагаласаваньне 23-га і 24-а артыкулаў было пераможна-трыумфальнае на карысьць беларускай мовы. Амаль увесь корпус дэпутатаў яшчэ раз павярнуўся роўна на 180°. Ну, такія мы, беларусы, людзі, нас яшчэ лёгка можна павярнуць і туды, і сюды. Але аднойчы мы станем іншымі. Абавязкова станем. Наш час — наперадзе.

На аснове Закону «Аб мовах у Рэспубліцы Беларусь» была складзена Дзяржаўная Праграма разьвіцьця Беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларусі. На чале Камісіі па стварэньню гэтай праграмы была нястомная Ніна Мазай — спадзяюся, яе заслугі перад Родным Словам на гэтым этапе нашай гісторыі Будучыня ацэніць. 28 верасьня праект праграмы быў зацьверджаны пастановай Савета Міністраў, і органы выканаўчай улады ўсіх узроўняў пачалі яе ажыцьцяўляць. Хто і як — гэта ўжо іншая, вялікая і цікавая тэма, якая за­слугоўвае асобнага дасьледаваньня, — можа, хто аднойчы гэта і зробіць, я ж змагу тут закрануць яе толькі ў некаторых момантах.

У сакавіку адбыўся другі тур выбараў у Вярхоўны Савет БССР, дэпутатам якога гэтым разам быў абраны і я: з першага разу не прайшоў — было ажно пяць канкурэнтаў. Згоду балатавацца кандыдатам у ВС рэспублікі я даў не адразу — яшчэ надта добра помніў, якія гадствы давялося зьведаць роўна год назад, калі спакусіўся шанцам стаць народным дэпутатам СССР. Але грамадска-палітычная атмасфера ў краіне ўсё больш напалялася, рабілася відавочным, што істотныя перамены ў міжнацыянальных узаемаадносінах — непазьбежныя і, значыць, гэтай непазьбежнасьці трэба спрыяць, трэба фарсіраваць працэс дэмакратызацыі, а гэта ўскладаецца цяпер галоўным чынам на Саветы, у першую чаргу — на Вярхоўны Савет, роля і значэньне якога паводле рашэньня XIX партканферэнцыі істотна ўзрастае. З разуменьнем гэтай сітуацыі я і даў згоду паспаборнічаць за мандат дэпутата. Маю кандыдатуру падтрымала партыйная арганізацыя раё­ну, у кіраўніцтве якой былі разумныя, дэмакратычна і патрыятычна настроеныя людзі. У траўні я ўжо быў абраны старшынёй пастаяннай Камісіі ВС па адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны і аўтаматычна стаў членам Прэзідыуму Вярхоўнага Савета РБ. Ісьці на вельмі турботную і адказную пасаду старшыні жаданьня ў мяне не было ніякага, разьлічваў на працу шараговага дэпутата ў Камісіі, але дэпутаты-бээнэфаўцы, а гэта пераважна маладыя людзі, выказалі трывогу, што калі я адмоўлюся, то гэту пасаду можа заняць хто-небудзь з ворагаў беларушчыны, хутчэй за ўсё так і будзе, бо пракамуністычны дэпутацкі корпус зацікаўлены ў тым, каб як мага больш прасунуць сваіх, — і як тады Камісія па адукацыі і культуры будзе змагацца за адраджэньне Беларусі, за выкананьне Закону аб мовах? Параіўся, як і заўсёды ў падобных сітуацыях, з Нінай Іванаўнай. «Мусіць, бярыся, — трохі падумаўшы, сказала яна. — Бо і проста дэпутатам усё роўна будзеш увесь час круціцца ў гэтым віры, так ужо на раду табе напісана... Ды і хто — калі ня ты? Вядома, пяць гадоў тваіх ляснуць, не напішаш ні радка, але — маладыя, відаць, кажуць праўду: бярыся...» І раптам схамянулася: «А цябе выберуць? Ты вагаешся, згаджацца ці не, а можа ты ня пройдзеш — зарэжуць «сыны Беларусі»?» «Сыноў» ды і «дачок» у зале было нямала, аднак, на маё вялікае зьдзіўленьне, прапусцілі мяне на пасаду Старшыні амаль адзінагалосна — толькі трое «супроць» і ніводзін не «ўстрымаўся» (Газеты назаўтра пісалі: «Унікальны выпадак!») Так давялося мне, на пяцьдзясят дзявятым годзе жыцьця, стаць досыць высокім дзяржаўным чыноўнікам. (Ну, як жа: на пасяджэньне Камісіі і для вырашэньня важных аператыўных пытаньняў магу выклікаць міністраў, іх намесьнікаў, адказных чыноў з Саўміна).

Працы звалілася на мяне незвычайна многа — ад клопатаў, ад дум, як з ёю справіцца, — пухла галава. На шчасьце, у Камісію, апрача «баласту ў нагрузку» і «ўнядроных» «адтуль» зацятых антынацыяналістаў, трапілі разумныя, дзелавыя, поўныя творчай энергіі маладыя людзі несумненна патрыятычнай арыентацыі — Алег Трусаў, Леанід Баршчэўскі, Мікалай Аксаміт, Яўген Цумараў, Лявон Дзейка (усе — сябры БНФ). Баршчэўскага і Трусава выбралі намесьнікамі старшыні, Цумарава — сакратаром Камісіі. (Праз нейкі час адну пасаду намесьніка ў нас адабралі, Баршчэўскі пайшоў на працу ў Беларускі ліцэй, а ў намесьніках застаўся Трусаў). Распачалася дружная і спорная праца па двух галоўных кірунках: першае — падрыхтоўка і правядзеньне праз Сесію законапраектаў, якія датычаць сфераў адукацыі, культуры і захаваньня гістарычнай спадчыны, другое — кантроль за выкананьнем законаў, і найперш — за выкананьнем Закону аб мовах, за ажыцьцяўленьнем Дзяржаўнай Праграмы разьвіцьця беларускай мовы і іншых нацыянальных моў у Беларусі.

***

Да якой мяжы дайшла расправа з беларускай мовай у Беларусі і наколькі насьпела неабходнасьць дзяржаўна-заканадаўчага ўмяшаньня ў сітуацыю — пасьведчыла праз месяц пасьля прыняцьця Закону аб мовах адна публікацыя ў «ЛіМе». У артыкуле «Чым жа мы апраўдаемся?» гарадзенец П. Маляўка піша: «Зроблены яшчэ адзін крок на паскораную, фарсіраваную падрыхтоўку настаўнікаў польскай мовы для пачатковых класаў. Тлумачыцца гэта тым, што ў першы клас з польскай мовай навучаньня ў гэтым годзе пайшло больш за дзьве тысячы дзяцей, і катастрафічна не хапае настаўнікаў польскай мовы. Прынамсі, польскія класы ёсьць у большасьці школаў г. Гродна. А вось у беларускі клас, адзіны ў абласным цэнтры, пераступілі парог школы толькі 16 дзяцей.»

Такая вось арыфметыка, даступная і для пачаткоўцаў-школьнікаў, а ня толькі для дыпламаваных дзяржаўных чыноўнікаў: на ўвесь вялікі беларускі горад — адзін беларускі клас, у якім усяго 16 дзетак. Усё, што можна сказаць, прачытаўшы такое: «Жах!» Так, гэта жахліва, гэта — трагедыя. І які ж беларускі інтэлігент, дый наогул, які культурны, інтэлігентны чалавек можа зьмірыцца з такім гвалтам над душой народу, можа моўчкі, спакойна ўспрыняць такую канстатацыю факта? Маўчаць — немагчыма і нельга. І я радаваўся, што сапраўдная беларуская інтэлігенцыя не маўчыць, што гэта перадусім яна дабівалася і дабі­лася прыняцьця Закону аб мовах.

Менавіта гэтую «сьвядомую», як скора пачне яе дражніць пан начальнік дзяржавы, інтэлігенцыю, у атмасферы вакол Закону, узяліся драпежыць некаторыя «двухсотпрацэнтовыя» дэмакраты, ужо знаёмыя чытачам па выявах непавагі і нянавісьці да беларускага слова, да беларускай літаратуры і культуры. Закон, які зрабіў мову народа адзінай дзяржаўнай у краіне, — ах як жа ён уздыбіў у іх душах атрутныя гадзючыя жарсьці, якую чорную сьмярдзючую сьліну пагнала з іх пашчэнкаў на адрас галоўных «вінаватых»! Усё, што хочаце, — люббя вам, беларусы, дэмакратыя, любое права, — толькі ня права мець сваю мову ў статусе адзінай дзяржаўнай. Чаму? Таму што калі ў Беларусі запануе ваша беларуская мова — дык вы і самі запануеце ў гэтай краіне, станеце гаспадарамі гэтае цудоўнае зямлі. А на гэта мы ніколі згоды не дадзім: гаспадарамі тут будзем мы, а вы будзеце слугаваць нам і гаварыць на мове гаспадароў. А сваю з цягам часу забудзеце канчаткова, і супакоіцеся, паверыўшы, што на гэта была воля Божая.

Падкрэсьліваю: гаворка ідзе не пра аўтараў часопісу «Политический собеседник», а пра ваяўнічых «дэмакратаў» і «звышдэмакратаў», аўтараў адпаведных менскіх і маскоўскіх выданьняў. Што да «Политического собеседника» — тут усё зразумела, што з яго аўтараў возьмеш? Яны на дэмакратыю і не прэтэндуюць, яны кіруюцца пушчаным па ўсіх партарганізацыях рэспублікі дакументам пад назвай «Арыентыроўка», у якім рэзка крытычна асуджаецца ідэйная платформа беларускіх староньнікаў дэмакратызацыі. Лідэрамі, ці галоўнымі постацямі гэтага «шкоднага і небясьпечнага» працэсу ў памянутым дакуменце ЦК названыя тры пісьменьнікі: А. Адамовіч, В. Быкаў, Н. Гілевіч. Ня думаю, што самы скарпіёністы скарпіён, які больш за іншых і асабліва ўедліва кусаў мяне на старонках друку, ня бачыў і не чытаў «Арыентыроўку» — яна абмяркоўвалася ва ўсіх партыйных ячэйках, хадзіла па руках, друкавалася. Помню званкі маёй Ніне Іванаўне, якія ішлі ад яе школьных і універсітэцкіх сябровак, ад шчыра-зычлівых знаёмых: «Што гэта вы сабе думаеце? Няўжо Ніл Сымонавіч не разумее, што яму пагражае?!» — «Разумее, — адказвала Ніна Іванаўна, — але ён здрадзіць сабе ня можа, бо гэта азначала б здрадзіць Беларусі, беларускаму нацыя­нальнаму адраджэньню. І я яго падтрымліваю ў гэтым». Прачытаўшы «Арыентыроўку», я спытаў у думках ядавітага паклёпніка «дэмакрата»: «Вось бачыш, скарпіён: побач з імёнамі Быкава і Адамовіча стаіць імя Гілевіча. А што ж не паставілі трэцім тваё імя, скарпіён, — калі ты гэткі дэмакрацісты, і гэткі сьмелы, і гэткі «вумны»? А-а, вось жа яно і ёсьць! Так што — прэч з маіх вачэй, паклёпнік!..»

Я адвёў долю ўвагі нахабнай, брутальнай хлусьні разьюшанага псеўда-дэмакрата (псеўда, вядома, бо немагчыма ўявіць: дэмакрат — вораг нацыянальнай свабоды, мовы, культуры!). У дзясяткі разоў больш сыпалася на мяне са старонак газетаў абразьлівай пісаніны імпершавіністаў-славянасаборцаў. І ня толькі з газетаў, але і з лістоў, адрасаваных або непасрэдна мне, або прэзідыуму ВС Беларусі. Няма патрэбы называць прозьвішчы пісакаў, яны ня вартыя таго, іх прымітыўныя артыкулы і лісты ўсе прагнаны праз ушчэнт зьбітую, сьляпую антыбеларускую капірку. Выключэньне зраблю толькі для аднаго з іх — і не таму, што заслугоўвае як самы зацяты і злосны, а таму, што яму быў аказаны найвышэйшы гонар. Невядомы мне мастацтвазнаўца В. Смаль напісаў ліст на імя старшыні прэзідыуму ВС М. І. Дземянцея — і дасягнуў мэты. Яго поўнае нянавісьці да беларускай мовы, да Закону аб мовах і да Н. Гілевіча пасланьне лягло на стол старшыні, а адтуль — з рэзалюцыяй «Ознакомить членов Президиума Верховного Совета, народных депутатов БССР» — пайшло па кабінетах і ў авальную залу ВС. Глядзеў я на тую рэзалюцыю і адно галавой хітаў. Якой «важнасьці» дакумент абавязаў распаўсюдзіць старшыня Прэзідыума ВС! Не даручыў, як звычайна робіцца, адпаведнай пастаяннай Камісіі разгледзець ліст В. Смаля і даць на яго непісьменную дурноту адказ. Ну не! Хай прачытаюць члены Прэзідыуму і ўсе дэпутаты — хай ведаюць, што «народ» не прымае Закона аб мовах і курсу на беларусізацыю.

***

Спынюся на адной не шараговай падзеі ў тагачасным літаратурным жыцьці краіны. 25 красавіка адбыўся нечарговы X зьезд Саюзу пісьменьнікаў Беларусі. Першы за апошнія дзесяць гадоў зьезд, на якім я ўжо прысутнічаю як звычайны дэлегат, не абцяжараны чыноўніцка-адміністратарскімі клопатамі. Нават крыху нязвыклае пачуваньне. Ні за што ня трэба хвалявацца, перажываць, можаш зусім спакойна сядзець і слухаць, — калі будзе цікава. Тое маё, што стварала эмацыйнае напружаньне, — ужо ў мінулым, адышло, — і непасрэдная зацікаўленасьць, і адказнасьць, каб абышлося без ніякіх непрыемных накладак, прыкрых неда­глядаў... Але зусім неспадзявана крыху ўзварушыў маё нядаўняе мінулае ўва мне пісьменьнік А. Жалязоўскі: менавіта ў гэты дзень апублікаваў у газеце «Советская Белоруссия» артыкул «Нужен ли писателю союз», у якім адвёў маёй міласьці немалое месца. «Казалось бы, давно пора забыть последний пленум нашей писательской организации. Затихли горячие споры, улеглись страсти, кулуарные разговоры. Но не покидает чувство вины и горькой досады, что ушел из руководства союзом Нил Гилевич. И не потому, что ушел, по-видимому, уставший от нападок своих собратьев «справа» и «слева», а потому, что в тот миг ни одной души не нашлось в зале, кто бы поблагодарил его за многолетнюю работу на посту первого секретаря. Мы забыли это сделать в порыве эмоциональной возбужденности, а возможно, и не захотели, торжествуя маленькую победу над большой и незаурядной личностью.

Свалили «зубра» и успокоились, облегченно вздохнули... Ну а если по-человечески, то надо было бы попросить его поработать до съезда, всем миром сказать спасибо.

А сказать спасибо есть за что. Подвижник, не одно десятилетие действительно, как зубр, пробивал Нил Гилевич глухие ворота сталинско-хрущевско-брежневского законодательства, чтобы вернуть белорусам их язык. Он один из тех, кто будил от летаргического сна наше национальное самосознание, один из немногих «литературных генералов», в свое время не подписавший «смертного приговора» Александру Солженицыну, как это сделали другие».

Зьезд быў адметны тым, што з яго трыбуны не адзін-два прамоўцы, як было раней, а амаль ня ўсе гаварылі пра роднае слова, пра толькі што прыняты Закон аб мовах і пра цяжкасьці яго ажыцьцяўленьня. «Нарэшце, — усьцешана слухаў я калегаў, — загаварылі грамадой. Нарэшце! Дзякаваць Богу і за гэта. Толькі ці надоўга хопіць пораху? Бо, дарагія мае, усё яшчэ наперадзе — уся барацьба і змаганьне. Ворагі беларушчыны здавацца і ня думаюць. Закона аб мовах яны катэгарычна не прынялі. Групуюць і перагрупіроўваюць сілы».

Гаварылі, натуральна, ня толькі пра мову, пра беларускую школу, а і пра аднаўленьне нацыянальнай гісторыі, пра непавагу грамадства да беларускай літаратуры і яе творцаў — пісьменьнікаў, да беларускай мастацкай культуры, выказалі свае непрымірымыя адносіны да ворагаў беларусізацыі і дэмакратызацыі, да апантаных абаронцаў сталінізму. У якасьці ўзорнага і самага заслужанага змагара за беларускую мову В. Быкаў назваў з трыбуны У. Дамашэвіча. Больш нікога. Гэта — да пытаньня аб справядлівасьці.

У прамове В. Быкава мяне болей зьдзівіла іншае — нейкая празьмерная злосьць на Саюз пісьменьнікаў, дакладней — на яго кіраўніцтва. Сказаў: «Кіраўніцтва СП у той час вяло зацятую вайну з БНФ». Горшую няпраўду і прыдумаць цяжка. Саюз пісьменьнікаў і яго газета «ЛіМ» былі заснавальнікамі «Мартыралогу», а ў значнай меры і БНФ. Пра асабіста мае адносіны да БНФ я ўжо расказаў (быў членам аргкамітэту, паўгода сваімі касьцьмі трымаў у ДЛ штаб аргкамітэту). Якое ж кіраўніцтва мае на ўвазе Быкаў? Калі некага з сакратароў Праўленьня — дык называй па імені. СП, гаварыў далей прамоўца, «безумоўна патрэбны», але «ня як зброя ўлады супраць літаратуры». Няшчасныя беларускія пісьменьнікі! Іх прафесійны саюз, аказваецца, выконвае такую ганебную місію. Кіраўніцтва СП «павін­на быць ня ў ролі паноў-міністраў, а ў ролі нашых таварышаў, дэмакратаў па перакананьнях, не дзялкоў, а сумленных, разумных грамадзянаў». Перабраў у памяці грамадзянаў, якія працавалі на працягу апошніх дзесяці гадоў сакратарамі СП: Н. Гілевіч, А. Вярцінскі, І. Чыгрынаў, Б. Сачанка, В. Зуёнак, А. Жук, В.Казько, Л. Гаўрылкін... Хто з іх цягне на пана-міністра? Ня ведаю. Хіба мілы Віктар Апанасавіч Казько? Дык ён зусім мала працаваў. Ну, хто дзялок — тут усё ясна. Большага дзялка, чым Н. Гілевіч, за ўсю гісторыю СП у яго кіраўніцтве не было.

Для поўнай яснасьці неабходна зрабіць адно ўдакладненьне. Кіраўніцтва СП — гэта перш за ўсё Праўленьне (Рада) і Прэзідыум Праўленьня СП, — гэта ім дадзенае права зьняць з пасады любога сакратара і выбраць новага. В. У. Быкаў да X зьезду ўжо 25 гадоў быў і ў Праўленьні, і ў Прэзідыуме — і ні разу не па-

трабаваў кадравых пераменаў у сакратарыяце.

Зласьлівасьць, нярвознасьць, грубіянства (нават каля трыбуны) характарызавалі атмасферу зьезду, у залу няйначай уварваўся мяцежны дух мітынгу, люднай плошчы. Аб літаратуры на зьезьдзе амаль не гаварылася. Настрой мой, у выніку, быў, як гэта кажуць, ніякі, і я яшчэ раз «бразнуў дзьвярыма» — узяў самаадвод пры выбарах Рады СП.

***

З канца траўня пачалася мая штодзённая чыноўніцкая служба ў якасьці старшыні пастаяннай Камісіі ВС па адукацыі, культуры і захаваньні гістарычнай спадчыны.

На працягу чатырох гадоў, дзякуючы апантанай працы і настойлівасьці нашай Камісіі, Вярхоўным Саветам РБ былі прыняты Закон аб культуры, Закон аб адукацыі, Закон аб бібліятэках, падрыхтаваны Закон аб архівах. А пачалі з іншых першаступеннай важнасьці законаў. Менавіта наша Камісія была вядучай, калі на сесіі разглядалася пытаньне аб дзяржаўнай сімволіцы — аб назве дзяржавы, аб Гербу, Сьцягу, Гімне і аб назьве сталіцы. Але пра гэта трохі пазьней. Напачатку — хоць дзьве-тры старонкі пра маё агульнае ўражаньне ад новага складу парламенту РБ і пра падзеі, што адбываліся ў ім у першы год яго кадэнцыі.

***

15-га траўня адкрылася Першая сесія Вярхоўнага Савету XII скліканьня (завяршыла працу 31-га ліпеня). За два з палавінай месяцы дастаткова дакладна зразумеў адно: разьлічваць на масавую падтрымку беларускай ідэі, беларускай мовы, беларускай школы — не прыходзіцца. Дай бог, калі з агульнага ліку пад 330 дэпутатаў набярэцца з паўсотні сьвядомых староньнікаў і абаронцаў беларушчыны. Праўда, багата ў зале людцоў палітычна неакрэсьленых, «мякініс­тых», якіх пры выпадку можна павярнуць на бок Беларусі і атрымаць іх галасы. Але ж багата і перакананых, зацятых ворагаў беларушчыны, якія рашуча не прымаюць ідэяў нашага нацыянальнага адраджэньня, якія даўно звыкліся з поў­най перамогай крамлёўскага «інтэрнацыяналізму» на прасторах Саюзу Савецкіх Сацыялістычных. Гэта — генералы, палкоўнікі, маёры (у бальшыні — не беларусы), гэта — партыйна-савецкае чынавенства, гэта — дырэктары заводаў, кіраўнікі элітных гаспадарак. Нарэшце, гэта — каля трыццаці дэпутатаў ад ветэранскай арганізацыі, у пераважнасьці — былая наменклатура. Галасы ўсіх гэтых абраньнікаў народу можа павярнуць на карысьць Беларусі толькі... вялікі страх, што і здарылася на пачатку восені наступнага, 1991-га году.

Прыслухоўваюся да ўсяго, што гаворыцца ў зале пасяджэньняў сесіі, пры­глядаюся да тых, і хто гаворыць, і хто заяўляе пра сябе бяз слоў. Божа, колькі шчасьлівых людзей! На кожнай фізіяноміі: «Я — дэпутат! Я — улада!»

Агульнае ўражаньне: тры чвэрці беларусаў у зале — толькі пашпартныя беларусы. Ні слова, ні духу беларускага ў іх грамадзе — і не чутно, і не відно. Як перайначылі бальшавікі нашу чыноўную эліту! Як выхаласьцілі з яе беларушчыну! Усяго, што засталося ў гэтых дзябёлых дзядзьках беларускага, — гэта іх клопат пра сябе. Тыя, каго выбралі на працу ў пастаянных камісіях (старшыні, намесьнікі, сакратары), дабіліся правядзеньня пастановы аб забесьпячэньні іх сталым жыльлём у Менску; не часовым, на тэрмін працы ў ВС, а — назаўсёдным. Зрэшты, нацыянальная прыналежнасьць тут значэньня ня мела.

За колькі дзён да закрыцьця першай сесіі быў прыняты Вярхоўным Саветам і адзін дакумент гістарычнага значэньня — Дэкларацыя Аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Божа, як я чытаў і перачытваў галоўныя радкі прэамбулы: «Выяўляючы волю народу Беларускай ССР, усьведамляючы адказнасьць за лёс беларускай нацыі», «лічачы рэспублі­ку паўнапраўным і незалежным членам сусьветнага супольніцтва», Вярхоўны Савет «урачыста абвяшчае поўны дзяржаўны суверэнітэт Беларускай ССР...» І ў першым жа артыкуле — аб мове: «БССР — суверэнная дзяржава, якая ўсталявана на аснове... дзяржаўнасьці беларускай мовы». Дзяржаўнасьць мовы — у аснове дзяржаўнага суверэнітэту! Во, мае дарагія суайчыньнікі, мае любыя браты і сёстры беларусы! Вось і яшчэ адзін вялікі крок на шляху нашага нацыянальна-дзяржаўнага адраджэньня!..

Дзень прыняцьця Дэкларацыі — 27-га ліпеня — тады ж быў абвешчаны дзяржаўным сьвятам Рэспублікі. Праз некалькі гадоў яно было ліквідаванае. З маўклівай згоды ўсяго насельніцтва краіны.

У першыя дні жніўня я паехаў па пуцёўцы Літфонду адпачываць у Дом творчасьці «Кактэбель» і там, паколькі ў Менску зрабіць гэта не пасьпеў, напісаў ад імя Камісіі Зварот да грамадзянаў рэспублікі — да тых, чые дзеці ўпершыню пойдуць сёлета ў школу. Зрабіць гэта было надзвычай важна: з 1-га верасьня ўступаў у сілу Закон аб мовах, у якім заканадаўча пацьвярджалася права пераходу школ рэспублікі на беларускую мову навучаньня. Наколькі сур’ёзна глядзеў я на гэту справу — можна меркаваць па наступных радках Звароту: «Будзьце ж дастойнымі вялікіх задачаў, што паўсталі перад усімі намі, дочкамі і сынамі Беларусі, — задачаў нацыянальнага беларускага адраджэньня! Патрабуйце адкрыцьця школаў або хаця б напачатку стварэньня класаў на роднай беларускай мове! <...> Цяпер для адраджэньня беларускай школы патрэбны ўсеагульныя намаганьні. Калі мы гэтага ня зробім — усё будзе каціцца па нахільнай далей, і тады мы будзем вымушаныя заплаціць за чыюсьці бяздумнасьць самай страшнай цаной — жыцьцём беларускай нацыі. Усьвядомім жа гэта, дарагія бацькі, паважаныя грамадзяне! Усьвядомім — і зробім свой выбар на карысьць роднай мовы, на карысьць нашай уваскрасаючай Бацькаўшчыны. Жыве Беларусь!»

«Зварот» паслаў заказной авія-поштай на адрас Камісіі (так было дамоўлена з Л. Баршчэўскім і Я. Цумаравым), і ён быў неадкладна апублікаваны ў рэспубліканскіх і абласных газетах. Прамаруджваць і ўпускаць час, паслабляць напор узьдзеяньня і на бацькоў, і на чыноўнікаў ад адукацыі — мы ня мелі права. Мы выдатна разумелі, што цяпер, маючы ў руках такі Закон, нашая Камісія можа зрабіць вельмі многа. Перад усім — спосабам кантролю за выкананьнем Закону, але таксама і сродкамі разумнай пераканаўчай агітацыі. Што да апошняга — то асабіста я пачуваўся ў найвышэйшай меры мабілізаваным. Не змарнаваць ні аднаго дня, ня страціць ні адной магчымасьці! Біць і біць, і біць у раскалыханы Звон Абуджэньня, у грымотна-зазыўны Набат Мабілізацыі! Яшчэ і яшчэ раз напамінаць нашай дэмакратычнай інтэлігенцыі пра галоўнае — пра змаганьне за Мову. Усё іншае, нават надзвычай важнае, трэба падпарадкаваць Галоўнаму.

У сьвятле сказанага можна, думаю, зразумець і маю тэлеграму, пасланую сябру, знакамітаму украінскаму паэту і віднаму грамадскаму дзеячу Барысу Алейніку. Падаю яе ў арыгінале — на рускай мове.

«Москва, Кремль, Верховный Совет СССР, Борису Ильичу Олейнику.

Дорогой друг и брат! Твоё вчерашнее выступление в защиту державного и духовного суверенитета, национального достоинства и чести украинского, белорусского и других народов страны войдет в историю как пример гражданского мужества, государственной и человеческой мудрости. Жаль, что в зале не нашлось белоруса, который решительно поддержал бы тебя. Но знай и помни, что твои соратники и побратимы в Беларуси слушают твой голос всем благодарным серд­цем. Крепко жму руку и по-братски обнимаю — Нил Гилевич, член Президиума Верховного Совета БССР. 26 сентября 1990 г.» Тэлеграма была надрукаваная, па маёй просьбе, у газеце «ЛіМ» — каб ведалі сябры і паплечнікі ў Беларусі.

Сябры і паплечнікі... Вельмі засмучала мяне прынцыповае разыходжаньне з некаторымі аўтарытэтнымі аднапалчанамі ў вызначэньні стратэгічнай мэты нашае патрыятычнае дзейнасьці. «Мова — ня мэта, мэта — свабода, незалежнасьць», — заявіў адзін з іх у чарговым інтэрв’ю, іранізуючы над задачамі, якія паставіла перад сабой ТБМ. Такі пагляд на гістарычную, а хочаце — на боскую місію нацыянальнай мовы, — памылковы. Мова ёсьць мэтай, шаноўны сябар, мова! Бо калі ня мова — тады няма чаго і плот гарадзіць. Размова ідзе аб стратэгіі выжываньня народу, ацаленьня яго як этнічнай асабовасьці. Размова аб тым — будзем мы, беларусы, на мапе сьвету, на планеце Зямля, ці ня будзем. Калі ня страцім мову — будзем, калі страцім — ня будзем. Адыдзем у нябыт, зьнікнем, як зьніклі яцьвягі, пра якіх згадвае ў інтэрв’ю мой шаноўны аднапалчанін. Пра мову мы павінны клапаціцца і дабівацца для яе хоць нейкай палёгкі ў любых умовах, у любой гістарычнай сітуацыі. Мову трэба ратаваць пры любой антыбеларускай уладзе, пры любым каланіялісцкім рэжыме. Рэжым — катэгорыя ня вечная, ён можа памяняцца і абавязкова — раней ці пазьней — памяняецца. Зусім штось іншае — мова. Не чакаць жа нам, склаўшы рукі, пакуль лёс пойдзе насустрач, і народ здабудзе незалежнасьць, бо гэтае чаканьне можа быць такім доўгім, што ад мовы тым часам нічога і не застанецца. Пасьля падзелу Рэчы Паспалітай у канцы XVIII ст., лёс пайшоў насустрач Польшчы толькі праз 125 гадоў (у 1918-м), але праз увесь гэты час палякі, на трох паасобных частках, пад ярмом акупацыі, найпершым чынам зьберагалі сваю мову, звычаі, культурную спадчыну, гістарычную сьвядомасьць, развівалі нацыянальную літаратуру, тэатр, мастацтва. Бо мэтай было — зьберагчы душу народу, — хоць і без свабоды, і без незалежнасьці. Пакуль жыве мова — жыве народ.

Уважліва чытаю лісты, якія прыходзяць у Камісію і канкрэтна на маё імя. Часам застаюся пад моцным ад іх уражаньнем: якія разумныя інтэлігенты, удумлівыя мысьляры-аналітыкі ціха сядзяць у гарадах і гарадках Беларусі, незапатрабаваныя грамадствам. Адзін з такіх — незнаёмы мне маладзечанец Алег Тарыкаў. У яго лісьце — цэлая праграма для доўгатэрміновай дзейнасьці па нацыянальным адраджэньні Беларусі. «Вам належыць стварыць стратэгію нацыянальнага разьвіцьця не на некалькі гадоў, а на цэлую эпоху — па меншай меры на стагоддзе». Так, думка справядлівая, — трэба глядзець далёка наперад, у будучыню, і ўлічваць многія асьпекты гэтага «глядзеньня», гэтага патрыятычнага клопату. Напрыклад, вылучае аўтар ліста: «Патрэбна абарона этнічных граніцаў беларусаў ад неаэкспансіі сяброў-суседзяў. Сродкамі культуры»; або: «Культура беларусаў бессаромна раскрадзеная, расцягнутая па замежжу, пачынаючы з 16-га стагоддзя поўнасьцю пераніцаваная і вывернутая навыварат гісторыя краіны і дзяржаўнасьці»; або: «Патрэбен пастаянны інфармацыйны канал радыё-Беларусь. Што можа радыё-Беларусь? Адыграць большую ролю для нацыі, чым «Наша Ніва». <...> Усё зводзіцца к простаму: у каго інфармацыя — у таго і ўлада». І яшчэ — многае іншае.

Сёе-тое з гэтай маштабнай праграмы пачало ў наступныя гады ажыцьцяўляцца ў Беларусі, але, па-першае, з вялікім скрыпам, а па-другое — ненадоўга: супраціўленьне паднялося страшэннае. Не аддадзім! Не дазволім! Ня дзеля гэтага шчыравалі!..

***

Уступіў у свае паўнамоцтвы векапомны 1991 год. Векапомны і для Беларусі і для ўсіх астатніх рэспублік Саюзу, які з 8-га сьнежня гэтага ж году стане называцца «былым». І мы, і ўвесь сьвет імгненна звыкнемся і гаварыць і пісаць: «у былым СССР», «кіраўніцтва былога СССР» і г. д.

Для мяне гэты сапраўды векапомны год пачаўся з адной незвычайнай і вельмі няпростай місіі. У ноч з 12-га на 13-га студзеня ў Вільні адбылася страшная крывавая падзея: пры штурме савецкімі танкамі нацыянальнага тэлецэнтру, які ўжо быў у руках літоўскіх «сепаратыстаў» і ня слухаў загадаў з Масквы, былі забітыя 14 і параненыя 164 чалавекі — з ліку абаронцаў, вядома. Навіна ўскалыхнула, можна сказаць, увесь сьвет, ну а нас, самых блізкіх суседзяў, усхвалявала і ўзрушыла, можа быць, наймацней. Напэўна, па падказцы з Крамля, з ЦК КПСС, старшыня Прэзідыуму ВС М. Дземянцей унёс на пасяджэньні сесіі прапанову — паслаць у Вільню афіцыйную дэлегацыю Вярхоўнага Савету БССР з тым, каб і выказаць на дзяржаўным узроўні наша суседскае спачуваньне, і каб такім чынам хоць трохі залацьвіць крайне непрыемную для «всей Страны Советов» сітуацыю. (Між іншым, гэта было даўняй практыкай крамлёўскіх дыпламатаў — кідаць у падобных выпадках на залацьвеньне памяркоўных беларусаў. Успомніце: у 1968 годзе ў Чэхаславакію быў кінуты ў якасьці галоўнай асобы беларус К. Мазураў). У склад дэлегацыі ўключылі семярых дэпутатаў, а кіраўніком, чаго я зусім не чакаў і не хацеў, назначылі мяне (думаю, што «назначальнікі» пасьля пашкадавалі аб гэтым). Гэта было зроблена 15-га па абедзе, і праз гадзіну дэлегацыя, бласлаўлёная высокімі наказамі, выехала ў Вільню.

На мяжы рэспублік нас сустрэлі прадстаўнікі ВС Літвы, адзін з іх перасеў у наш «рафік» і па дарозе распавёў пра сітуацыю ў горадзе і пра план нашага прабывання. Нават у словах яго адчувалася напружанасьць і трывога. Прыехалі мы, калі Вільня ўжо была абвечарэлая. У фае гасьцініцы нас спаткала неспа­дзяванка: са скрынкі рэпрадуктара (тады тэле не працавала, і ўся Літва слухала рэпартажы з Вярхоўняга Савету па радыё) гучаў знаёмы-знаёмы, досыць барытоністы, мужчынскі голас. Я зірнуў на Карпенку: «Што такое?» — «Дык гэта ж Навумчык!» — адказаў Генадзь Дмітрыевіч. Сьцішыліся, услухаліся: тое ж бэштаньне «камунякаў» і беларускага «камуняцкага» Вярхоўнага Савету, якое мы ўжо чулі не аднойчы ў Менску. Літоўскі дэпутат патлумачыў: «Гэта таксама дэлегацыя ад вас, прыехалі раней і папрасілі слова...» Пазьней выясьніцца: трое маладых дэпутатаў з апазіцыі, схапілі машыну і рванулі на Вільню, каб апярэдзіць афіцыйную дэлегацыю і «падрыхтаваць» літоўскі парламент да візіту беларускіх «камунякаў». У пэўнай меры мэты яны дасягнулі: на жалобным мітынгу 16-га студзеня, на які сышлося, мабыць, больш за мільён народу, прадстаўніку Беларусі слова не далі. Было, вядома, крыўдна, але ж... прыехалі «камунякі», хай сабе і беларускія, усё адно «камунякі», значыць, ворагі свабоднай Літвы, — ворагі тых ахвяр, якіх памінаем, — як жа мы дадзім вам слова?..

І аднак жа слова кіраўнік беларускай дэлегацыі атрымаў — не на мітынгу, а на пасяджэньні сесіі Вярхоўнага Савету, ужо позна вечарам... Калі сьпікер абвясьціў, што наступным будзе гаварыць старшыня Камісіі беларускага парламенту, многія дэпутаты рушылі да дзьвярэй. Прызнаюся, я перажыў непрыемны момант. Ну, што ж, — падрыхтавалі залу яшчэ ўчора вечарам: што «камуняку» слухаць? Пра што я гаварыў у сваім слове — тут паўтараць ня стану. Скажу адно: слухалі мяне пры поўнай цішыні, а калі я скончыў і падзякаваў за ўвагу — усе дэпутаты падняліся і, стоячы, гучнымі воплескамі праводзілі мяне аж да месца ў самым канцы залы.

Позна, ужо ноччу, вярнуліся ў Менск. Назаўтра, з раніцы, цэлай паўгадзіны стаяў за трыбунай — як кіраўнік дэлегацыі трымаў справаздачу аб паездцы у Вільню. Фактычна — зрабіў даклад на тэму міжнацыянальных адносінаў. Пасьля амаль цэлы дзень у зале ішлі наконт літоўскіх падзеяў спрэчкі. Двойчы вельмі несправядліва і таму балюча кусануў мяне В. Ганчар, груба, абразьліва — А. Лукашэнка. Адчувалася, што ў дэпутацкім корпусе нястрымна нарастае палітычнае разьмежаваньне і канфрантацыя сілаў. Незадаволеныя рвуцца да ўлады. Рвуцца. Але — з чым? З якімі ідэямі? Ці з беларускімі?

***

Зіма і вясна пайшлі на падрыхтоўку законаў «Аб культуры» і «Аб адукацыі». І абодва былі, хоць і ў цяжкім змаганьні, прынятыя. Прэса падкрэсьліла, што закон «Аб культуры ў Беларускай ССР» — гэта першы закон аб культуры на тэрыторыі Савецкага Саюзу. Мяне і ўсіх хто дабіваўся яго прыняцьця, асабліва радавалі некаторыя яго артыкулы: «Асноўнымі прынцыпамі культурнай дзейнасьці ў Беларускай ССР зьяўляюцца: прыярытэт умоў для разьвіцьця беларускай нацыянальнай культуры». Прыярытэт — для будучыні Беларусі! Гэта нешта ды значыць!.. Артыкул 35: «Дзяржава ўстанаўлівае гарантаваную долю бюджэтных сродкаў на разьвіцьцё мастацтва і культуры ў разьмеры ня меней 3 працэнтаў ад агульнай сумы Дзяржаўнага бюджэту Беларускай ССР». Дасьведчаныя людзі разумеюць, якая гэта была вялікая перамога — тры працэнты на культуру. Ня менш цяжка было дабіцца вызваленьня ад падатку на прыбытак прадпрыемстваў установаў культуры, які (прыбытак) ішоў на ажыцьцяўленьне статутнай дзейнасьці творчых саюзаў, фондаў, таварыстваў, у тым ліку аб’яднаньню «Бацькаўшчына» і ТБМ. Нават і ПЭН-цэнтру, які адпэньдзіў ад сябе паэта і эсэіста Н. Гілевіча. Пабачылі б пэнаўцы, якімі нервамі, якой крывёй адваёўваў гэны паэт і эсэіст права на ільготы па падатку для Культуры. Усьлед за першай перамогай нашай Камісіі ў Вярхоўным Савеце Беларусі была атрымана другая — закон «Аб адукацыі». Я быў проста шчасьлівы, што ўдалося «прабіць» артыкул шосты — «Мова навучаньня», другі абзац якога поўнасьцю супаў з адпаведным абзацам «Закону аб мовах»: «Беларуская мова зьяўляецца мовай навучаньня і выхаваньня ў дашкольных, пачатковых, сярэдніх, прафесіянальных і вышэйшых навучальных установах». Мінула крыху больш за дзесяць гадоў з таго яснага летняга дня. Проста неверагодна, што тую маю і нашу ўсебеларускую радасьць здолелі за гэты час так бязьлітасна пагасіць.

У сярэдзіне чэрвеня адбыўся Другі зьезд ТБМ. Мушу крыху распавесьці аб ім, бо ён пакінуў у маёй памяці сьлед, я сказаў бы, моцна прыпарошаны гаркатою. Дух разладу і варажнечы — тое, што біла ў вочы ў авальнай зале Вярхоўнага Савету, — няйначай як перакінуўся ў залу Дому Літаратара. Зусім нечакана для мяне з першых хвілінаў зьезду сваёй адметнай бесцырымонна-цынічнай мовай загаварыла д’ябальшчына, — дакладней, не загаварыла, а закрычала, завыгукала, заўлюлюкала. Асабліва дзіка хуліганіў адзін здаравілісты мясаморды «дэмакрат» — ад пачатку і да канца зьезду падхопліваўся з месца, перабіваў прамоўцаў, узьлятаў на сцэну, да трыбуны, захопліваў мікрафон і драў горла аб адным: «Далоў старшыню ТБМ! Трэба выбіраць новага!» Прызнаюся, напачатку я трохі было разгубіўся. Што гэта? Абструкцыя? Рашылі сарваць зьезд? Але прыгле­дзеўся і разабраўся: правакатары. І іх нямнога. Паспрабуем іх асадзіць. Спакойна. Ня думаю, каб зала пайшла за імі.

Вось выйшла за трыбуну вядомая настаўніца з Салігорску Марыя Сьцяпанаўна Мацюкевіч*. Ёй ёсьць што расказаць, падзяліцца вопытам, іх суполка ТБМ адна з лепшых у Беларусі. Але Божа, што пачало рабіцца! Проста не даюць сказаць. Ня тое гаворыш! Чаму не кляймуеш камуністаў? Чаму не заклікаеш на штурм?! Давялося зноў узяць мікрафон мне. «Калегі! Хочаце ператварыць зьезд у мітынг на плошчы? Слухаць тых, хто робіць канкрэтную работу па ажыцьцяўленьню Закону аб мовах, — не цікава? Што за ачмурэньне найшло, прабачце? ТБМ — ня тая грамадская арганізацыя, дзе на першае месца выходзяць вульгарнае палітыканства і сацыяльная дэмагогія, мы будзем змагацца за нашу справу мовай культуры і перакананьня.

Нахабства і хамства не для нас. Я параіў бы некаторым звышактыўным прамоўцам спачатку навучыцца хоць больш-менш прыстойна гаварыць па-беларуску — і гэта будзе ваша лепшае змаганьне за мову». Каго я перш за ўсё меў на ўвазе — у зале амаль усе зразумелі і падтрымалі мяне апладысьментамі.

І ў маім дакладзе зьезду і ў бальшыні прамоваў прагучала вялікая трывога за стан беларускай мовы: і закон прыняты, і Праграма зацьверджаная — але рух наперад пакуль што вельмі-вельмі марудны. На адрас Ураду было выказана шмат крытыкі і прад’яўлена прэтэнзіяў. Многае паабяцалі ў сваіх прамовах зрабіць міністры і намесьнік прэм’ера. Яшчэ больш паабяцаў сам прэм’ер В. Кебіч. У прыватнасьці, заявіў, што з восені беларуская мова стане для яго рабочай. На вялікі жаль, гэта быў усяго лёгкі і танны папулісцкі прыём. Праўда, зьезд на радасьцях тут жа прыняў В. Ф. Кебіча ў сябры ТБМ, і я выдаў яму пасьведчаньне. Між іншым, можна было і паверыць у заяву прэм’ера, бо ўжо было вядома, і я сказаў пра гэта ў дакладзе, што Бюро ЦК КПБ паставіла перад партыйнымі арганізацыямі рэспублікі задачу — перайсьці на працягу паўтара года на беларускую мову. Ну, у абяцаньнях, як і ў прыгожых высокіх словах, у тое лета недахопу ўжо не было.

Нягледзячы на выказаную зьездам ухвалу дзейнасьці кіраўніцтва ТБМ і на гарачую падтрымку яго курсу, калі дайшло да выбараў старшыні — экстрэмісты на чале з «мясамордым» зрабілі спробу зваліць з пасады кіраўніка ТБМ Н.Гілевіча. Гэта была ня толькі не рэальная задума, але і вельмі не разумная — з гле­дзішча інтарэсаў справы. Я быў старшынёй пастаяннай Камісіі ВС па адукацыі і культуры і членам Прэзідыуму ВС. З такімі дзяржаўнымі паўнамоцтвамі старшыня Таварыства — гэта проста рэдкі для нацыянальна-патрыятычнай грамадскай арганізацыі шанц. Вылучаная альтэрнатыўная кандыдатура (В. Вячорка) не праваліцца не магла, гэта было ясна. Не зусім ясна, чаму адбылося вылучэньне другой кандыдатуры. Дзеля чаго? Зрэшты, гэта тады мне было не зусім ясна. Крыху пазьней усё праясьнілася зусім-зусім. Карані «мясамордай» стратэгіі ляжалі ня так і глыбока.

***

Жнівень рэвалюцыйнага (ці контррэвалюцыйнага? — паколькі: назад, да капіталізму!) 1991 году ўвагу ўсяго сьвету прыкаваў да падзеяў у Маскве. Да змагарнай постаці Барыса Ельцына на танку — сярод мора ўзбунтаванага, узрушанага, пераважна маладога народу. да панікла ашляхлых за сталом прэзідыуму ініцыятараў асуджанага на паразу ГКЧП (на беларускай гэту абравіятуру ні разу ня бачыў). Праз два-тры дні значную долю сваёй увагі сьвет пераключыў на Кіеў і на Менск. 24-25 жніўня адбылася Нечарговая пятая сесія Вярхоўнага Савету БССР, з’ініцыяваная дэпутатамі дэмакратычнай апазіцыі, найперш — бээнэфаўцамі. Пад уражаньнем ад разгрому камуністычнага путчу ў Маскве, беларуская партыйная вярхушка «склала зброю» без супраціўленьня. Неверагодна лёгка ўступіла ўладу дэмакратам — як бы і не даражыла ёю, або як бы ўпотай чакала гэтага сама. Адрокся ад пасады Старшыні Прэзідыуму ВС М. Дземянцей. Сьпікерам быў абраны яго дагэтулішні намесьнік Станіслаў Шушкевіч (для недасьведчаных — мой аднакурсьнік па БДУ, толькі не філолаг, а фізік). Сьпікерам і — фактычным кіраўніком дзяржавы. Сесія прыняла Закон «Аб наданьні статусу канстытуцыйнага закону Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР» Гэта быў перадапошні крок да поўнай дзяржаўнай незалежнасьці Беларусі — апошні будзе зроблены ў сьнежні. Былі прынятыя на сесіі і надзвычайнай важнасьці пастановы. Першая: аб часовым спыненьні дзейнасьці КПБ-КПСС на тэрыторыі Беларусі, другая: аб дэпартызацыі органаў дзяржаўнай улады і кіраваньня, дзяржаўных прадпрыемстваў, установаў і арганізацыяў і аб уласнасьці КПБ і ЛКСМБ. Паводле гэтай другой пастановы ўся ўласнасьць партыі і камсамолу перадавалася органам дзяржаўнай улады (Саўміну, аблвыканкамам, райвыканкамам і г. д.). Бадай ці ня самым каштоўным у той рэквізаванай маёмасьці былі будынкі. Галоўны з іх — будынак ЦК КПБ (вуліца К. Маркса, 38) — дастаўся, натуральна, Вярхоўнаму Савету. Гэта мяне, сказаць па-шчырасьці, абыходзіла мала. Моцна ўсхвалявала іншае: магчымасьць не ўпусьціць шанцу і адваяваць грандыёзны будынак Рэспубліканскай партыйнай школы для філфаку БДУ. І гэта нам удалося. Галоўным довадам-аргументам было: філфак — нацыянальная візітная картка Беларусі. Мае перамовы з прэм’ерам В. Кебічам былі нялёгкія — у яго меліся свае віды на будынак Партшколы. Але сварыцца і псаваць адносіны з такой аўтарытэтнай Камісіяй ВС, як наша, ён ня стаў. Мне заставалася толькі крыкнуць: ура! Лепшага падарунку для роднага філфаку я і ў сьне ўявіць ня мог. Праз нейкі час дэкан факультэта прафесар А. Лойка арганізаваў перасяленьне ўсіх службаў і студэнтаў філфаку ў новы корпус.

***

Праца Шостай сесіі ВС (верасень-кастрычнік 1991 году) пачалася з абмеркаваньня і прыняцьця законаў аб назьве дзяржавы, аб назьве сталіцы і аб дзяржаўных сімвалах Беларусі — Гербе, Сьцягу і Гімне. Хачу зазначыць, што ў падрыхтоўцы гэтых законапраектаў выключная заслуга належыць дэпутатам апазі­цыі БНФ — яны папрацавалі здорава! Нагадаю, што ў нашай Камісіі іх была цэлая група, начале... са старшынёй. Так, так, — сьпяшаюся сказаць тым, хто зьдзівіўся. Я толькі фармальна не лічыўся ў апазіцыі — і гэта была разумная тактыка. Бо калі б я і фармальна належаў да апазіцыі — многае на сесіях круцілася б іначай, і некаторыя законы, — як аб Гербу, аб Сьцягу і іншыя, — проста не прайшлі б, — упэўнены ў гэтым.

Сітуацыя з разглядам пытаньня аб сімволіцы склалася такая. Законапраект аб назьве сталіцы нават не ўдалося ўключыць у парадак дня сесіі. «Менск» не прайшоў. Сьцяной паўстала супраць пагалоўная бальшыня Прэзідыуму ВС. А думалася, што нашая аргументацыя відочна пераканаўчая і сур’ёзных пярэчаньняў не павінна быць. Ад свайго заснаваньня Менск (Менеск) на працягу многіх стагоддзяў быў Менскам, «Мінск» нам навязалі палякі, а царысты аўтаматычна перанесьлі гэтую назву на расейскія мапы. На жаль, перамаглі, мякка кажучы, недасьведчанасьць і эстэтычная глухата. Што датычыць Закону аб Гімне — агульнай згодай рашылі так. Новы гімн з ходу ня створыш, а калі і выбіраць з наяўных гімнічных песень, дык на гэта таксама патрэбен час. Таму даручылі нашай Камісіі заняцца падрыхтоўкай гэтага пытаньня да адной з наступных сесіяў.

Такім чынам, на разгляд Сесіі 19 верасня былі вынесеныя тры законапраекты: аб назьве дзяржавы, аб Гербе і аб Сьцягу. Даклад па ўсіх гэтых законапраек­тах зрабіў старшыня Камісіі Н. Гілевіч. На жаль, ва ўсе наступныя гады «летапісцы» найноўшай гісторыі Беларусі аб гэтым факце спрэс забываюць — як быццам роля старшыні Камісіі нічога ня значыла. А яна, мушу сказаць пра гэта сам, значыла зусім-зусім ня мала. Пра гэта і ворагі сімволікі мне гаварылі, а ня толькі прыхільнікі-сябры. Але — што зробіш? Ну такой бяды. Як пісаў Маякоўскі: «Сочтемся славою, ведь мы свои же люди...»

Калі Закон аб назьве дзяржавы (Рэспубліка Беларусь) прайшоў лёгка, бяз спрэчак, то за два другія іх ініцыятарам прыйшлося пазмагацца. Зноў жа хачу адзначыць стойкасьць у гэтым змаганьні дэпутатаў ад апазіцыі. А яшчэ павінен асобна вылучыць выступленьне прэзідэнта Акадэміі Навук У. П. Платонава і выступленьне Г. С. Таразевіча. Прамова У. Платонава, з пераканаўчымі гістарычнымі даведкамі, падрыхтаванымі ў Інстытуце гісторыі, несумненна паўплывала на пазіцыю і настрой дэпутатаў. Гэтаксама і нечакана «нацыянальна-дэмакратычнае» выступленьне Г. Таразевіча, якога хлопцы з апазіцыі ўпрасілі падтрымаць нас. Ну а галоўнае — памагла агульная палітычная сітуацыя ў Саюзе ССР: месяц назад адбыліся жнівеньскія падзеі ў Маскве, путч праваліўся, і хоць бадай ніхто яшчэ тады ў нашай зале не прадбачыў, што так недалёка засталося да «Віскулёў», — сама агульная атмасфера гаварыла, што ўсё ідзе да гэтага, што з ідэяй выратавальнай Нова-Агароўскай сустрэчы М. С. Гарбачоў, напэўна, спазьніўся.

З вялікімі цяжкасьцямі, з перавагай у некалькі галасоў, прайшлі і Закон аб Сьцягу (бел-чырвона-белым), і Закон аб гербе (Пагоня). Колькі было радаснага, пераможнага пачуцьця ў авацыях і вокліках, што доўга не змаўкалі ў зале! Тут жа на подыуме, за сьцяной прэзідыуму, быў устаноўлены новы, бел-чырвона-белы сьцяг. Яго ўнесьлі, пад воплескі ўсіх прысутных, дэпутаты У. Кавалёнак (сьцяганосец), І. Драбышэўская і А. Лукашэнка (асістэнты). Праз чатыры гады абодва гэтыя Законы будуць, пры падтрымцы нашага слаўнага электарата, скасаваныя, а Сьцяг і Герб — замененыя іншымі, навукова неабгрунтаванымі і эстэтычна безгустоўнымі.

Але гэта праз чатыры гады. А тады, у той дзень і ў той вечар — цяжка пераказаць, што было, што рабілася на плошчы Незалежнасьці. Яна віравала наўсьцяж людзьмі, сям-там імправізаваліся кароткія мітынгі, гучалі патрыятычныя лозунгі. Журналісты збольшага засьведчылі настрой, што панаваў на плошчы. «Бачу, як некалькі чалавек кідаюцца абдымаць вышаўшага з будынку Вярхоўнага Савету Ніла Сымонавіча Гілевіча: «Дзякуем за работу, вы вярнулі нам нашую гісторыю!» Каб жа толькі абдымаць, удакладню журналіста «Вячэрняга Мінска». А падхапілі на рукі, вынесьлі на пляцоўку перад помнікам Леніну і пачалі падкідваць угору. Здаровыя хлопцы, не ўпусьцілі, долу ня бразнуўся. Па­дзякаваў дзецюкам і ўсьміхнуўся ад думкі: з перамогай бел-чырвона-белага сьцягу і з Пагоняй беларусы віншуюцца — на вачах у Леніна: якая іронія гісторыі!

Эйфарыя, ды і вялікая, не спадала і ў наступныя дні ў думках і настроях патрыётаў Беларусі і беларушчыны. Але хачу сказаць, што мяне гэтае пачуцьцё пакінула, калі ня ў той жа вечар, дык назаўтра напэўна. Рэч у тым, што для доўгай і трывалай радасьці я, беларус з загнанай і вымучанай душой, ня бачыў падставаў. Усякая чарговая перамога-заваёва, нават такая, як Сьцяг і Герб, мяне глыбока ўнутры не супакойвала. «Гэта ўсё добра, добра, вядома, але ж таго, самага галоўнага — няма! Але ж я не магу сказаць, усклікнуць: «Госпадзе! Нарэшце! Нарэшце я жыву ў Беларусі! Куды ні павяду вокам ці вухам — усюды бачу і чую Беларусь.» Дзе ж яна, гэта мая Беларусь? Ня бачу. Ня чую. Не ўдыхаю з паветрам. Не пазнаю навобмацак. Няма яшчэ маёй Беларусі, няма. Той, якая і сьніцца, і мроіцца з далёкіх маладых гадоў.

Ды калі б гэта толькі я так пачуваўся, так разрываўся на кавалкі ад горкіх дум, ад балючых і гнеўных перажываньняў. Тысячы і тысячы іншых беларусаў яшчэ зусім і ніяк не супакоеныя, што, маўляў, «лёд крануўся» і ажыцьцяўленьне нашай адвечнай беларускай мары не за гарамі. Вось ці ня ў той жа вечар 19-га верасьня разгарнуў газету «Рэспубліка» (даў хтосьці з дэпутатаў, здаецца, Вярцінскі). На 11-й старонцы — артыкул выдатнага беларускага паэта з дыяспары Масея Сяднёва «Грэшныя думкі на тэму беларускай мовы». Чытаю: «Мы ж — што ні гавары — усё-ткі нацыя. Што — мы чакаем, пакуль нехта дырэктыўна падніміць нам тыражы? Увядзе ў школу беларускую мову? Мы прывыклі, каб намі кіравалі, нам загадвалі. Сваёй волі мы ня маем, ці што? У час перабудовы і галоснасьці яе можна было б ужо і выказаць. Дык не — маўчым. Адных толькі гілевічаў і «тутэйшых» замала — трэба паказаць свой характар усім, узьняцца мусіць увесь народ за сваю родную мову, за сваю школу, за сваё, за беларускае. Пытаньне беларускай мовы стаіць пагрозьліва: або мы будзем карыстацца ёю — і яна выжыве, або занядбаем яе — і яна зьнікне. Мова, на якой не гаворыць народ — ня мова. Народ, які зракаецца сваёй мовы — не народ». Тысячы, без перабольшаньня, разоў гэткія думкі праходзілі праз мяне, палілі мазгі, кроілі сэрца. Сотні разоў выказваў іх у друку — у артыкулах, у інтэр’ю, у вершах. І што? І ШТО?..

Я працытаваў паэта-інтэлігента высокага класу (дарэчы, вязьня ГУЛАГу, цудам ацалелага, — вайна выратавала). А вось што напісаў мне ў тыя ж дні, на зыходзе верасьня, звычайны вясковы ўрач, чалавек просты і сьціплы, але Беларус з вялікай літары, — з тых, што і ведаюць, і разумеюць, і вераць. «Я ў той вечар быў на пляцы Незалежнасьці, у многіх беларусаў былі сьлёзы на вачах ад радасьці, многія потым скакалі і пелі песьні да ночы. Але нас там было некалькі сот чалавек — на 1,7 мільёна мінчанаў і 10,2 мільёна жыхароў Беларусі. На наступны дзень у 8-30 я прыйшоў, каб пабачыць урачысты спуск бальшавіцкага сьцягу і пад’ём нацыянальнага, але наш сьцяг ужо лунаў над Домам Ураду. Яго паціху паднялі ноччу. Ніл Сямёнавіч! Я працую лекарам у вёсцы пад Менскам, праз мае рукі праходзяць сотні людзей. З вялікім жалем канстатую, што мо 90% вясковых беларусаў нічога ня ведаюць пра гісторыю Беларусі і ня вельмі хочуць яе ведаць. Размаўляюць на дрэннай рускай мове, беларускую ня ведаюць і ня хочуць ведаць, кніжак на беларускай мове я амаль ні ў кога з іх ня бачыў; газеты чытаюць цэнтральныя з Масквы, з нашых — «Советскую Белоруссию», «Знамя юности», «Беларусскую ниву» і інш. толькі на рускай мове. Ніл Сямёнавіч! Многія дэпутаты і пісьменьнікі недаацэньваюць ступень русіфікацыі і дэнацыяналізацыі беларусаў. Наступ русіфікацыі яшчэ ня спынены! Саюзнае радыё і ТБ яўна праводзяць палітыку рускага шавінізму, заклікаюць да зьліцьця з Расіяй. <...> Я прапаную зрабіць пры ВС Беларусі і мясцовых саветах камісіі па беларусізацыі, я гатоў на грамадскіх пачатках працаваць у такой камісіі. Ніл Сямёнавіч! Расійскі шавінізм наступае на Беларусь, кола беларусаў вельмі малое, каб супраціўляцца гэтаму. Нешта трэба рабіць! <...> Трэба ўзяць у беларускія рукі Друк, Радыё, ТБ, выдавецтва, школу, ВНУ, царкву. Толькі тады мы зможам спыніць русіфікацыю і змагацца далей за беларусізацыю. З павагай. Мікола Рыгоравіч Васільчанка. 44 гады, лекар. 5.X.91».

Вось такі ліст. Адзін з соцень. Вось такі крык болю, трывогі, роспачы. «Нешта трэба рабіць!» Што — нешта? Адказ — тут жа, у лісьце гэтага мужнага, сумленнага чалавека. «Трэба ўзяць у беларускія рукі...» Так, толькі так, толькі такім чынам: уладу — і ў цэнтры, у Менску, і па ўсёй рэспубліцы — трэба ўзяць у «беларускія рукі». Калі самі станем у сваім доме гаспадарамі — тады і скінем з сябе шматвекавое пракляцьце. Спынім і русіфікацыю, і ўсякі іншы гвалт, і ўсякае іншае дурноцьце.

А пакуль — ніякай эйфарыі, сябры!..

***

24 кастрычніка я выступіў на сесіі з дакладам па яшчэ адным вельмі важным законапраекце — аб сьвяточных (нерабочых) днях у Рэспубліцы Беларусь. Як вядома, у СССР гэтае пытаньне, скажам шчыра, было вырашанае ганебна — з поўнай непавагай да духоўных і культурных традыцыяў народу, да элементарных правоў чалавека. Спаконвечныя вялікія народныя сьвяты — Каляды, Вялік­дзень, Купальле афіцыйна былі пад забаронай, паколькі лічыліся рэлігійнымі. Радаўніца і Дзяды — галоўныя дні памінаньня продкаў, родных і блізкіх, забароненыя не былі, але прыпадалі не на выхадныя, і чалавек быў вымушаны ісьці на ўсякія прыніжэньні, каб ухітрыцца і зьезьдзіць праведаць родныя магілы. Ад імя Камісіі я ўнёс абгрунтаваную прапанову зрабіць у Беларусі сьвяточнымі (нерабочымі) наступныя дні: Каляды (і праваслаўныя, і каталіцкія), Вялікдзень (і праваслаўны, і каталіцкі), Радаўніцу і Дзяды, а таксама: 1-га студзеня — першы дзень Новага году, 8-га сакавіка — Дзень жанчын, 25-га сакавіка — Сьвята Рэспублікі, 1-га траўня — Сьвята працы, 9-га траўня — Дзень Перамогі, 27-га ліпеня — Дзень Незалежнасьці. А два дні сьвята Кастрычніцкай рэвалюцыі, 7-га і 8-га лістапада, нават не былі ўнесеныя ў законапраект. Абмеркаваньне прапановаў было бурным і доўгім — у цэлым цягнулася каля двух месяцаў, бо рашэньне ўсё не прымалася і не прымалася. Асабліва настойліва патрабавалі многія дэпутаты ўзаконіць «любімае ўсенароднае сьвята» Чырвонага Кастрычніка.

І аднак жа, як ні дзіўна, узаконенае яно не было: відаць, многія з народных абраньнікаў яшчэ пабойваліся — пад сьвежым уражаньнем ад страшнай для іх дамовы ў Віскулях — адкрыта падтрымліваць апантаных партакратаў. Хто ведае, як яно будзе? А калі тое, што здарылася — гэта «усур’ёз і надоўга», калі павароту назад чакаць марна? Праз год, а тым больш праз два, гэтай боязі ў іх ужо не было. О, як рэзка памянялася атмасфера ў авальнай зале Дома ўраду, як паднялі галаву пацярпелыя паразу ў жніўні і затым у сьнежні 1991-га! Зусім адкрыта ўзялі курс на аднаўленьне «Саюзу непарушнага» — няхай сабе і пад новай назвай — і на вяртаньне ранейшых атрыбутаў дзяржаўнай сімволікі. Пом­ню, дэпутат Качан, на адной з сесіяў, у траўні 1993-га, пачаў са мною даверлі­вую размову: «Вы, напэўна, ведаеце, што мы, камуністы ў Вярхоўным Савеце, рыхтуемся ўнесьці на разгляд сесіі пытаньне аб тым, каб вярнуць у лік сьвяточных дзён у Беларусі 7-е лістапада — Дзень Кастрычніцкай рэвалюцыі. У нас да вас вялікая просьба. Мы тады пагадзіліся апусьціць гэта сьвята ў сьпіску толькі таму, што даверыліся вам як дакладчыку, з павагі да вашага аўтарытэту. Мы вас падтрымалі — цяпер падтрымайце вы нас. У крайнім выпадку — не выступайце супроць нашае прапановы, не бярыце слова». — «Прабачце, — адказаў я, — але вы не ва ўсім мяне падтрымалі: вы не далі ўзаконіць Сьвята Рэспублікі — дзень 25-га сакавіка». — «Ну, гэта немагчыма было, каб мы, камуністы, галасавалі за сьвята БНР — гэта немагчыма...»

Так, на той сесіі на зазімку 91-га не прайшло ня толькі сьвята ў гонар Кастрычніцкай рэвалюцыі, але і сьвята ў гонар абвяшчэньня незалежнасьці Беларускай Народнай Рэспублікі. І калі першае — не тады, як ладзіліся дэпутат Качан і яго сябры, а пазьней, ужо з дапамогай начальніка дзяржавы — было ўсё ж адноўлена, і на пасьмешышча ўсяму былому Саюзу ССР, у тым ліку — на пасьмешышча Расіі, радзіме Кастрычніка, зноў сьвяткуецца ў нашай суверэннай краіне, — то другое — сьвята ў гонар 25-га сакавіка — нават не ўпамінаецца ў гэты дзень у афіцыйных сродках масавай інфармацыі.

***

8-га сьнежня 1991 году, апераджаючы жаданьні і прадчуваньні многіх па­асобных грамадзянаў і цэлых народаў, адбылася вялікая гістарычная падзея: на ўрадавай дачы Віскулі ў Белавежскай пушчы кіраўнікі трох усходнеславянскіх рэспублік — Расіі (Б. Ельцын), Украіны (Л. Краўчук) і Беларусі (С. Шушкевіч) — падпісалі пагадненьне аб утварэньні СНД — Садружнасьці Незалежных Дзяржаў. З гэтага дня Дагавор 1922 году «Аб утварэньні Саюзу Савецкіх Сацыяліс­тычных Рэспублік» перастаў дзейнічаць. СССР распаўся. Спыніла існаваньне вялікая савецкая імперыя, пераемніца імперыі Расейскай. Пачаўся новы адлік часу ў гісторыі пятнаццаці краінаў, «аб’яднаных сьвятлом Крамля», у тым ліку — у гісторыі Беларусі. О, як ускалыхнула гэта сэрцы і душы мільёнаў людзей, да якой грамадскай актыўнасьці пабудзіла іх, на якія творчыя жыцьцяразьбежныя памкненьні і пачынаньні натхніла! І якую палярызацыю поглядаў, настрояў і пазіцыяў парадзіла ў грамадстве, у тым ліку — у асяроддзі інтэлігенцыі! Адметнасьць гэтага працэсу палярызацыі ў Беларусі азначаецца двума момантамі. Першы: ні ў адной іншай рэспубліцы (аб Расіі размова не ідзе, зразумела) непрыняцьце Віскулёўскага Пагадненьня не было такім масавым і катэгарычным, як у Беларусі. Чаму? А таму, што Беларусь аказалася самай савецкай, самай бальшавіцкай, самай камуністычнай у СССР рэспублікай, — нават у параўнаньні з Расіяй. Другі момант: паглыбленьне расколу па нацыянальным пытаньні, па адносінах да беларускай мовы, культуры, гісторыі, сімволікі і інш. У выніку асабліва апантанага культываваньня нацыянальнага нігілізму ў Беларусі і ажыцьцяўленьня палітыкі лінгвацыду, вельмі многія абарыгены рэспублікі ўжо звыкліся з непазьбежнай асіміляцыяй, з растварэньнем у расейскім катле ці — «у новай гістарычнай супольнасьці — адзіным савецкім народзе», і цяпер, пасьля Віскулёў, іх нават ахапіў страх: дык а як жа будзе? Без Масквы? Без Крамля? Самі сабой будзем жыць і ладзіць сваю гаспадарку? Будзем суверэннай незалежнай дзяржавай? І ў грамадскім жыцьці пачне панаваць свая беларуская мова — як польская ў Польшчы?.. І сталі прыслухоўвацца і вычэкваць: ці не гучаць дзе галасы нязгоды, ці не падымаецца супраціў? А тады і самі заварушыліся і падаліся на ўспамогу зацятым ворагам нашай незалежнасьці. На шчасьце, беларусы маладога і зусім маладога ўзросту, якіх не магла зачапіць сталіншчына і толькі ледзь-ледзь захапіла брэжнеўшчына, якія за гады Перабудовы пасьпелі сёе-тое вельмі істотнае зразумець, хутка, каб не сказаць «імгненна», адгукнуліся душой і сэрцам на тое, што адбылося, чаго сьвядома ці падсьвядома чакалі. І менавіта яны асабліва горача пайшлі на абарону падоранай лёсам свабоды, пачалі гуртаваць сілы, каб не дапусьціць рэстаўрацыі мінулага. Вядома, у маладых былі аўтарытэтныя настаўнікі, дасьведчаныя ідэолагі, выпрабаваныя ў бяскроўных паядынках з нялюдскім рэжымам старэйшыя таварышы. Шмат-шмат разоў бачыў я і тых, і другіх разам у рашучых вулічных калонах, у шэсьцях пад бел-чырвона-белымі сьцягамі, чуў іх на людных мітынгах на плошчах, дзе і сам не аднойчы браў слова, і кожны раз радасна-трывожна заходзілася сэрца: радасна — бо ніколі раней такога ня бачыў і ня чуў, трывожна — бо не-не і працінала думка: няўжо ня выстаім і не пераможам злыдняў канчаткова, няўжо гэтыя тысячы натхнёных прамяністых вачэй прыцьмеюць і пацягнуцца холадам зьняверу?

Які тады, напярэдадні і ў першыя тыдні па абвяшчэньні незалежнасьці, панаваў энтузіястычны настрой у душах патрыётаў Беларусі! У Менску амаль кожны дзень перад Домам ураду, дзе працаваў Вярхоўны Савет, зьбіраўся вялізны натоўп — са сьцягамі і транспарантамі, выбухова ўспыхвалі раз за разам мітынгі, гучалі заклікі і пракламацыі. А якія лісты пайшлі ў Вярхоўны Савет, у тым ліку і ў нашую Камісію! «Няхай жыве Беларусь! Гэтак хораша зрабілася ў мяне на сэрцы, аж я заплакаў, калі пачуў з трыбуны Вярхоўнага Савету: «Няхай жыве Беларусь!»

Гэта — з аднаго боку. А якія з другога боку лісты пасыпаліся — чытаць было невыносна. Ня толькі на душы, а і ў вачах рабілася чорна. Прычым, спрэс ад людзей адукаваных, дасьведчаных і ў гісторыі Старажытнай Русі, і ў пытаньнях славянскага мовазнаўства, і ў прычынах адсутнасьці попыту на беларускую кнігу... А лісты! — па восем-дзесяць-дванаццаць старонак густога, праз адзін інтэрвал, машынапісу! Д’ябалькая энергія і сіла волі! Якую ж трэба мець нянавісьць да мовы нашай зямлі, нашага народу, каб натхніцца на такое «мерзопакостное» шрайбаваньне! Прыкладам могуць служыць лісты (іх было некалькі) пенсіянеркі з Віцебску Музы Тарасевіч. У беларусаў адвеку сваёй роднай нацыянальнай была руская мова, — аж скрыгоча ўстаўленымі зубамі гэта «внучка крестьян полотчины», — бо і самі мы, беларусы — людзі рускія, а вы, «сьвядомыя», не беларусы, а гуды, вас тут часьцінка, маленькая прымесь. «Ваши «каштоўныя старыя кнігі», «помнікі» и т. п.— это к русской культуре на этих землях не имеет никакого отношения. То есть, это памятники культуры части населения этой земли. Он равноценен подобному памятнику, например, еврейской части населения и т. п. (...) Если вам не нравится наш национальный, русский, язык, можете организовать (и правительство пойдет вам навстречу) для себя нужное количество экземпляров тех же газет на вашей «роднай», поймите, всего лишь гудской мове. Ибо, если нет нации, то, естественно, нет и ее национального языка. О том, что белорусской нации нет и не было, я готовлю обширную статью...»

Яшчэ адзін прыклад — ліст «Депутатам Верховного Совета БССР, а ныне Республики Беларусь» ветэрана ВАВ з Берасьця А. Зорына (12.3.1992): «В Брестской области и в городе проживают компактно русские, а местное малочисленное белорусское население так же говорит на русском языке. (...) В настоящее время Брестский педагогический институт превратили в центр-рассадник махрового, воинствующего, наглого национализма. (...) Если так пойдет дело и дальше, то что же делать русским и другим национальностям? Брать в руки автоматы и защищать свои квартиры?»

Вось такія лісты дэпутатам — каб распаліць іх жарсьці, падбіць іх на пера­гляд Закону аб мовах, на змаганьне ў парламенце супроць «беларускага нацыя­налізму». Лісты, датычныя мовы, адукацыі, культуры, натуральна перадаваліся ў нашую Камісію, і нярэдка мой працоўны дзень пачынаўся з іх чытаньня — г. зн. з прыняцьця вялізнай дозы атруты, што, пры маім характары, надоўга выбівала мяне з рабочага настрою, не давала засяродзіцца на бягучых пытаньнях. Іншы раз я зачытваў падобныя подлыя пісаньні каму-небудзь з супрацоўнікаў Камісіі і грымеў, як з трыбуны: «Гэтая набрыдзь, гэтая навалач ніколі нічога не зразумее і ніколі не пагодзіцца, каб мы самі вырашалі свой лёс, калі мы не падпарадкуем іх закону. Гэта трэба ўсім ведаць! Усім беларусам, якія хочуць быць гаспадарамі ў сваім доме. Толькі рашучае процістаяньне іх нахабству і хамству! Толькі бескампрамісная публічная водпаведзь іх хлусьні і цынізму!..»

І начамі пісаў гэтыя водпаведзі — новыя артыкулы для «Народнай газеты», для «ЛіМа», для «Звязды», якая была тады сапраўднай беларускай газетай, — бадай што не ўступала па грамадзянскай мужнасьці ні «Народнай», ні «ЛіМу». І прасіў баявітых хлопцаў з Камісіі не зважаць на гадзючае сыканьне з канвертаў і за трыбунай у галоўнай зале рэспублікі — і дзейнічаць, дзейнічаць, дзейні­чаць! Зрэшты, іх і прасіць асабліва ня трэба было — яны выдатна разумелі сітуа­цыю і былі поўныя жаданьня і імпэту працаваць. І шчыравалі — і як дэпутаты, члены Камісіі, і як актывісты ТБМ. Удзельнічалі непасрэдна ў апрацоўцы законапраектаў — ня толькі «нашых», але і ўсіх тых, у якіх так ці іначай закраналіся пытаньні мовы, адукацыі, культуры, друку, радыё і тэлебачаньня, гісторыі і гістарычнай спадчыны, духоўнасьці і веравызнаньня. Арганізоўвалі (самастойна ці сумесна з міністэрствамі, установамі, арганізацыямі) канферэнцыі, «круглыя сталы», нарады па актуальных праблемах беларусізацыі грамадскага, культурнага, навуковага жыцьця ў рэспубліцы, дапамагалі наладзіць працу гурткоў беларускай мовы ў дзяржаўных установах і на прадпрыемствах. Правяралі і ў Менску, і па ўсёй краіне, як выконваецца Закон аб мовах і Дзяржаўная праграма разьвіцьця беларускай і іншых моў у Беларусі. ТБМ пры падтрымцы нашай Камісіі наладзіла выданьне рэдкіх забытых беларускіх кніг і слоўнікаў («Геа­графія Беларусі» А. Смоліча, «Западно-русизм» А. Цьвікевіча, знакаміты слоўнік В. Ластоўскага і інш.) Рэч у тым, што Камісія дабілася ад урада прыярытэтнага фінансавага забесьпячэньня некаторых каштоўных беларускіх выданьняў навуковага характару і прадстаўляла Мінфіну канкрэтны сьпіс назваў. Так удалося падтрымаць і выданьне ўнікальнага 5-томнага «Лексічнага атласу беларускіх народных гаворак» (выд-ва «Навука і тэхніка»).

Беларусізацыя несла выдатныя плёны, асабліва відочныя ў сферы школьнай адукацыі. Імкліва нарастала з кожным годам колькасьць першых класаў з беларускай мовай навучаньня і выхаваньня. У многіх гарадах гэта лічба к 1994 году паднялася да 60-ці, 70-ці і нават да 73 працэнтаў (г. Гомель). Колькі выявілася выдатных педагогаў-патрыётаў, у тым ліку і сярод загадчыкаў РАНА ці ГарАНА, апантаных жаданьнем распаліць у бацькоўскім кутку агмень роднага слова — ды па ўсім раёне, ды па ўсёй вобласьці! Якая ж гэта магутная сіла — матчын дар, калі ён свабодна, на ўсё дыханьне прагаворыць у чалавеку! Як ён прыцягвае блізкіх табе крэўна і па духу людзей, як гуртуе і аб’ядноўвае!

Такі настрой апаноўваў мною ў тыя першыя гады дзяржаўнага станаўленьня суверэннай Беларусі часта. Але ня менш часта, а чым далей — то ўсё часьцей, пранікаў у душу і цяжкі атрутны подых непрыязьні, варожасьці, далакопства. Я сачыў за падзеямі ў Расіі і ў суседніх, ужо незалежных, краінах, прыглядаўся і прыслухоўваўся да таго, што адбываеццпа і што гаворыцца ў авальнай зале Дома Ураду. І трывога ў душы ўсё больш нарастала. Адчуваў, усім нутром адчуваў: у грамадстве, перш за ўсё ў незьлічонай масе чыноўніцтва, амаль спрэс у асяроддзі вайсковых пенсіянераў, ды і сярод інтэлігенцыі, асабліва негумані­тарнай, шырацца і мацнеюць антыбеларускія настроі. Варожыя нашаму нацыя­нальна-дзяржаўнаму адраджэньню сілы яўна ўзялі курс на рэстаўрацыю Саюзу ССР, на аднаўленьне імпершчыны з усімі непазьбежнымі пасьледкамі: загнаньнем у рэзервацыю беларускай мовы, канчатковай расправаю з беларускай школай, поўным абезаблічваньнем беларускай нацыянальнай культуры, заглушэньнем і забіцьцём гістарычнай памяці народу.

На сесіях, пры абмеркаваньні законапраектаў аб адукацыі, аб культуры, аб СМІ, аб бюджэце і іншых, многія слугі народу адкрыта патрабуюць перагле­дзець і ператрэсьці Закон аб мовах: «Трэба неадкладна надаць статус дзяржаўнай таксама і рускай мове!» У гэтым хоры цьвёрдасьцю голасу вылучаюцца генерал Сарокін і генерал Гетц, не ўступаюць ім і арапістыя, гарластыя партакраты, — і прыезджыя, аселыя, прырослыя, і «тутэйшыя», сваёй гадоўлі. Колькі хапае сілаў вяду з гэтым гвалтам змаганьне. Змагаюся ў зале — з трыбуны і ад мікрафону, змагаюся ў друку — ня менш двух артыкулаў за месяц публікую ў газетах, — спрачаюся, абвяргаю, тлумачу, даказваю, заклікаю ня верыць фальшыўцам і запраданцам. Змагаюся з гэтым антыбеларускім курсам на сустрэчах з чытачамі, у Дамах культуры, у студэнцкіх і школьных аўдыторыях. Добрыя людзі бачаць і падтрымліваюць. Лісты ўдзячнасьці ідуць і ідуць, а неяк па радыё (7.XII.1992) у выступленьні настаўніцы адной менскай школы прагучаў такі кароценькі вершык:

Думкі аб роднай мове.

Чаму ніхто ў нас не разумее,

Што родная мова, напэўна, памрэ,

Што ўжо ён апошні — праўдзівы Гілевіч

Дзёрн нашых сэрцаў дарэмна арэ.

Крык роспачы. І апошні... «...дарэмна арэ!» Гэта ўжо не падтрымка, канешне, гэта — голас тых, даведзеных да зьнявер’я, якія самі маюць пільную патрэбу ў падтрымцы, якім я ўвесь час, амаль нязмоўчна, адрасую свой кліч, сваю просьбу: «Не падайце духам! Не складайце ў бясьсільлі рук! Што хочаце — толькі не песімізм! Ніхто з нас ня мае права — апускаць бездапаможна крылы!.. Змагацца трэба, дарагія сябры! Трэба выстаяць і перамагчы!...»

***

Нечакана-неспадзявана ў падмогу імпершавіністычным антыбеларускім сілам выступіла група асобаў з грамадскага культурнага аб’яднаньня «Полісьсе». Ня ўсё аб’яднаньне, падкрэсьліваю, а група асобаў. Яшчэ ў канцы 80-х у друку пачала мусіравана праводзіцца ідэя, што насельніцтва паўднёва-заходняга (Пінска-Брэсцкага) Палесься ёсьць асобны этнас, асобны народ — яцьвягі, і ён павінен дабівацца як мінімум нацыянальнай аўтаноміі ў складзе Беларусі, а яшчэ лепш — дзяржаўнай незалежнасьці. Страшная, скажам шчыра, ідэя! Вельмі страшная! Мне гэта стала зразумела адразу ж, з першага ж азнаямленьня з заявамі сепаратыстаў. Ды і што тут было не зразумець! Цытую артыкул аднаго з самых зацятых і ваяўнічых праваднікоў ідэі «яцьвяжскай» адасобленасьці М. Шаляговіча: «Если же белорусы окажутся не готовыми к разделу политической власти, то БССР сегодняшняя может быть расчленена на три части: Полесье отойдёт к Украине, а Западная Белоруссия к Польше... Шанс «шчырых» белорусов — только в конфедерации или федерации с полешуками.» Вось так! Такі прагноз, такая ультыматыўная пагроза. Падзяліся, Беларусь, дзяржаўнай уладай! Іначай — раскол, расчляненьне краіны. Відочная палітычная правакацыя. А пачалося ня з гэтага, а з патрабаваньня прызнаць паўднёва-заходні палескі дыялект асобнай мовай — яцьвяжскай, з правам узаконенай літаратурнай нормы (школа, выданьне газетаў, кніг і г. д.). Ад недасьведчаных, між іншым, хавалася, што даўно адмерлае племя яцьвягаў было не славянскае, а належала да балтыйскай групы этнасаў, і мова яго, вядома, уваходзіла ў сям’ю моў балтыйскіх. Небясьпечная правакацыйная задума, падтрыманая некаторымі навукоўцамі і журналістамі, выклікала ў маёй душы абурэньне. Ужо ў лютым 1992-га я апублікаваў у «Народнай газеце» адкрыты ліст дэпутатам Пінскага гарсавету пад назвай «Спыніць замах на адзінства і цэласнасьць Беларусі!» Пасьля, на працягу ўсяго году, быў вымушаны яшчэ неаднойчы даваць публічную — праз друк — водпаведзь правакатарам-сепаратыстам, якія паставілі мэтай «разбурыць гістарычна замацаванае — за доўгія стагоддзі — адзінства беларускага народу і Беларусі». У канцы году і Рада ТБМ апублікавала з гэтай нагоды вельмі сур’ёзную заяву — зварот да грамадзянаў Беларусі «Ня трэба хітрыць і разьлічваць на наіўных!», у якім вы­крывала глыбока замаскаваную палітыку крамлёўскіх імпершавіністаў («разделяй и властвуй»): расколем з дапамогай запраданцаў-янычараў Беларусь — лягчэй у нестабільнай сітуацыі, разарваную па кавалках, праглынем яе. Праз год з гакам «яцьвяжскія» воі супакоіліся і замоўклі. Гэта не азначала, вядома, што супакоіліся іх ваяводы, іх натхняльнікі і стратэгі.

Цешуся актыўнай беларуска-патрыятычнай пазіцыяй дзяржаўных рэспублі­канскіх газет — «Звязды», «Настаўніцкай газеты», «Чырвонай змены», ня кажучы пра «ЛіМ», пра «Народную газету». Якія малайцы іх рэдактары, калектывы супрацоўнікаў! З нумара ў нумар, бесперапынна, даюць мінімум адзін матэ-

рыял у падтрымку беларусізацыі, выкананьня Закону аб мовах, нацыянальнага адраджэньня Беларусі ўвогуле. Нашая Камісія і сама імкнулася як мага шырэй выкарыстаць органы друку ў гэтых жа мэтах. У жніўні мы арганізавалі ў ВС адмысловую прэс-канферэнцыю на тэму, як ідзе ажыцьцяўленьне Закону аб мовах і ў якім становішчы сёньня нашая мова знаходзіцца. Мае адказы на пытаньні журналістаў былі гранічна шчырымі, і рэпартаж аб прэс-канферэнцыі быў у газетах такім жа. «Звязда» дала яго пад загалоўкам: «Становішча з беларускай мовай крытычнае. Неабходна ратаваць родную мову». У гэтых маіх словах не было перабольшаньня. Сапраўды — крытычнае. Сапраўды — трэба ратаваць. «Настаўніцкая газета» цытуе: «Вывад ня новы: прыклад ва ўжываньні дзяржаўнай мовы не падаюць тыя, хто па дзяржаўнасьці сваёй службы навінен яго падаваць: Вярхоўны Савет — заканадаўца ды выканаўцы — міністэрствы, іх «вярхушка». І яшчэ — ужо больш маштабнае абагульненьне: «Пакуль у нас будзе падобнае стаўленьне да адукацыі і культуры, марна спадзявацца на зрухі ў іншых сферах.»

Ва ўсю шчыруюць і навукоўцы. У жніўні ў Маладэчні праводзяць міжнародную канферэнцыю «Фарміраваньне і разьвіцьцё нацыянальнай самасьвядомасьці беларусаў». Ад Вярхоўнага Савета прывітальнае слова сказаў старшыня Камісіі па адукацыі і культуры. У лістападзе ў Акадэміі Навук прайшла рэспубліканская навуковая канферэнцыя «Праблемы беларускага правапісу», ініцыятарам якое выступіла акадэмічная суполка ТБМ. Гарачыя спрэчкі пэўных вынікаў не далі — гэта была хутчэй выява-зьверка пазіцыяў. Некаторыя лінгвісты (напры­клад, І. Крамко) выказаліся рэзка адмоўна наконт пераходу на г. зв. «тарашкевіцу». Дзеля чаго, задавалі пытаньне, трэба пераходзіць на -ля, -лё? Кажаце, так лепш? Для каго лепш? Для мовы? На якіх аб’ектыўных навуковых падставах грунтуецеся? Што — хіба жывая мова пацьвярджае гэтыя -ля, -лё? Вы можаце гэта даказаць? Ці проста — у вас манапольнае права на патрыятызм у галіне мовы? Дык не хітруйце! Ужо развалілі шмат чаго — наважылі разваліць і мову. Лагічна: няма мовы — няма і народу.

Мне так эмацыянальна выказаныя засьцярогі здаваліся зусім ня марнымі. Мая пазіцыя палягала ў тым, што ўвогуле займацца зараз рэформай правапісу — не да часу. Сваё выступленьне я падагуліў такою высновай: «Больш чым наіўна думаць, што пры такім разнабоі ў правапісе, які сёньня назіраецца ў беларускай прэсе, наша мова служыць станаўленьню дзяржавы, умацаваньню яе аўтарытэту ў вачах грамадскасьці. На фоне небывалага развалу ў эканоміцы, у гаспадарцы, у сацыяльнай сферы — развал у літаратурнай мове, можа быць, найбольш небясьпечны».

Раней, чым сказаць «З Богам!» гэтаму неймаверна напружанаму 92-му году, мне пашчасьціла зрабіць дзьве добрыя канкрэтныя справы — ня Бог ведае якой важнасьці, і аднак жа. Першае: «выбіць» кватэру ў Менску нашаму слаўнаму гісторыку Міколу Іванавічу Ермаловічу. Рашалася на ўзроўні Прэзідыуму ВС і Старшыні СМ РБ — і вырашылася, на маю вялікую радасьць, станоўча: і С.Шушкевіч, і В. Кебіч мяне зразумелі і падтрымалі. Цяжэй вырашалася другая «добрая справа» — аб прысуджэньні дзяржаўных прэміяў Беларусі за 1992 год. Рэч у тым, што ў чэрвені пастановай Прэзідыуму ВС РБ і Савета міністраў РБ быў зацьверджаны новы склад Камітэту па Дзяржаўных прэміях у галіне літаратуры, мастацтва і архітэктуры, і старшынёй Камітэту прызначылі мяне. Здарылася так, што на дзьве прэміі імя Якуба Коласа выйшлі тры прэтэндэнты: С. Грахоўскі, А. Жук, В. Сёмуха. І Грахоўскі не прайшоў. Відаць, сябры Камітэту яго прозу недаацэньвалі. А стары — на парозе 80-годдзя, а ў чалавека — страшны пакутніцкі лёс, — куды ж адкладваць? Гаварыў са мной гэты мужны чалавек амаль плачучы. Выйсьце бачылася мне толькі адно: прасіць Урад аб выдзяленьні на гэты год дадатковай прэміі. Пайшоў да В. Кебіча. Пагадзіўся ад слова. «Для Грахоўскага зробім». Пайшоў да С. Шушкевіча. Тут я не сумняваўся. Яго бацька, паэт, прайшоў гэткі ж цярністы шлях вязьня. Затое ў Шушкевіча стрэла мяне іншая нечаканка: рэзка запярэчыў супроць прэміі за мастацкі пераклад раману Т. Мана «Доктар Фаўстус» Васілю Сёмуху. Ледзь уламаў упартага, як чорт, Станіслава. «Як гэта за пераклад прозы даваць Дзяржаўную прэмію?! Ты тут, прабач мяне, памыляешся!..» Давялося нагадаць, што В. Сёмуха пераклаў ня толькі празаічнага «Доктара Фаўстуса» Т. Мана, але і паэтычнага «Фаўста» І. В. Гётэ, і многія творы іншых паэтаў і пісьменьнікаў, і што ён выдатны майс­тар мастацкага слова.

ТЕЛЕГРАМ

Канал с обзорами, анонсами новинок и книжными подборками

Книжный Вестник

Бот для удобного поиска книг (если не нашлось на сайте)

Поиск книг

Свежие любовные романы в удобных форматах

Любовные романы

О психологии, саморазвитии и личностном росте

Саморазвитие

Детективы и триллеры, все новинки

Детективы

Фантастика и фэнтези, все новинки

Фантастика

Отборные классические книги

Классика
ВКОНТАКТЕ

Цитаты, афоризмы, стихи, книжные подборки, обсуждения и многое другое

Книжный Вестник
БИБЛИОТЕКИ

Библиотека с любовными романами, которая наверняка придётся по вкусу женской части аудитории

Любовные романы

Библиотека с фантастикой и фэнтези, а также смежных жанров

Фантастика

Самые популярные книги в формате фб2

Топ фб2 книги