Між роспаччу і надзеяй

Я глянуў на ліпу, пасьля на камень —

Мой позірк імгненна да іх прыліп,

Як прыліпалі пагляды вякамі

Да гэтых каменьняў, да гэтых ліп.

Хіба гэта ня вартая ўвагі тэма? Ды гэта ж Радзіма, гісторыя, пераклічка і еднасьць з далёкімі прашчурамі.

I раптам убачыў я на кары

Надпіс загадкавы «Аня».

I сумна мне стала чамусьці, сябры,

Ад гэтага знаку каханьня.

Добра сёньня маладым і зусім маладым, так бы мовіць, «з вышыні заваяванага» глядзець на жыцьцё, на літаратуру, на прызваньне паэта і паэзіі. Добра бачыць і разумець. Калі ня ўсё, дык многае галоўнае. Добра! Ніхто табе не дыктуе. А калі дыктуе — дык плюнь! Гэта — сёньня. А тады? Калі табе шаснаццаць, і ні з якой вышыні ты глянуць на жыцьцё ня можаш, ня маеш права. Вышыня ёсьць толькі адна: Крэмль у сталіцы Радзімы.

Нас прывучалі і прымушалі жыць казённым аптымізмам, жыць сацыяльна-палі­тычнымі лозунгамі і пісаць паводле лозунгаў. Гэта станавілася тваёй «пуцяводнай зоркай» — і ў жыцьці, і ў творчасьці. Ад «пуцяводнага» дакладу т. Жданава. Ад пуцяводных дакладаў і артыкулаў ідэалагічных лідэраў літаратуры. Дурная сацыяльна-класавая дыдактыка павінна была выцясьніць у літаратуры жывое шчырае слова пісьменьніка. У сэрца паэзіі патачыўся фальш. Галоўнае — прызнаньне ў савецкім патрыятызме, у вернасьці камуністычным ідэям. Што пустата і рыторыка — не бя­да, ня важна.

Так партыя, вуснамі і пёрамі літаратурных «вучыцялёў» моладзі, зьбівала з тропу, з дарогі натуральнага самавыяўленьня яшчэ зусім зялёных пачаткоўцаў. Ды хіба толькі пачаткоўцаў? Хіба менш выматвалі, круцілі-выкручвалі душу паэтам франтавога пакаленьня? Ды і жывым класікам?..

У ліпені 1947-га году мяне запрасілі на першую рэспубліканскую нараду маладых пісьменьнікаў. Было мне няпоўных шаснаццаць, я толькі закончыў сямігодку і сабраўся везьці сваё «чырвонае» пасьведчаньне ў Менскае педвучылішча, якое выбраў не таму, што надта хацеў стаць настаўнікам, а таму, што лічыў яго, можна сказаць, беларускім аналагам расейскага Царскасельскага ліцэю. З хрэстаматыйных біяграфіяў і іншых публікацыяў я ўжо ведаў, што ў Менскім педвучылішчы (у 1920-я гады — Белпедтэхнікум) выкладчыкам методыкі роднай мовы і літаратуры працаваў сам Якуб Колас, што студэнтамі гэтага «ліцэю» былі Паўлюк Трус (адзін з самых любімых тады маіх паэтаў), Пятро Глебка, Максім Лужанін, той жа Алесь Якімовіч. Паехаў у Менск на нараду і заадно павёз пасьведчаньне, пахвальны ліст і заяву-просьбу залічыць мяне студэнтам педвучылішча (дзе, вядома ж, збудзецца мая патаемная мара!).

Тады мне і ў галаву не магло прыйсьці, што ў 1921-1931 гадах, апрача названых чатырох, у Белпедтэхнікуме вучыліся яшчэ дваццаць, а можа, і больш паэтаў і пісьменьнікаў, у тым ліку Лукаш Калюга, Валеры Маракоў, Андрэй Александровіч, Сяргей Дарожны, Сяргей Астрэйка, Сьцяпан Ліхадзіеўскі, Віктар Казлоўскі, Міхась Багун, Зінаіда Бандарына, Станіслаў Шушкевіч, Антон Адамовіч, Міхась Кавыль, Уладзімір Стэльмах, Уладзімір Ляўданскі, Уладзімір Сядура, Сымон Хурсік і інш. Гэта — на працягу аднаго дзесяцігоддзя! Амаль усе яны былі ў 30-я гады арыштаваныя як удзельнікі падпольнай нацдэмаўскай арганізацыі Саюз Вызваленьня Беларусі (неіснуючай, прыдуманай у НКВД), многія былі расстраляныя, або загінулі ў канцэнтрацыйных лагерах, памерлі ў ссылцы. Сёньня ўжо можна гаварыць пра Белпедтэхнікум як пра зьяву унікальную ў гісторыі беларускай літаратуры, і, можа, калі-небудзь хто з гісторыкаў напіша працу аб гэтым. Цікава ўсё ж, чаму не універсітэту, а сярэдняй педагагічнай установе выпала такая гістарычная місія стаць агменем беларускага нацыянальнага духу, рассаднікам «нацыяналізму»... Ну, а мне ў 1947 было дастаткова ведаць, што там вучыліся і там сталі паэтамі Паўлюк Трус, Пятро Глебка, Максім Лужанін, Алесь Якімовіч.

Першая пасьля вайны рэспубліканская нарада маладых аўтараў была арганізавана праўленьнем Саюзу пісьменьнікаў Беларусі і Цэнтральным Камітэтам камсамолу рэспублікі. Сярод усіх удзельнікаў нарады — амаль без вынятку былых франтавікоў і партызанаў — я аказаўся самы маладзейшы. З ліку тых, чыю творчасьць абмяркоўвалі на нарадзе і што сталі пасьля вядомымі паэтамі і пісьменьнікамі, запомніліся мне Іван Шамякін, Мікола Аўрамчык, Андрэй Макаёнак, Алена Васілевіч, Дзьмітрый Кавалёў, Аляксей Русецкі (тады Бурдзель), Паўлюк Прануза, Нічыпар Пашкевіч, Алесь Астапенка, Мікалай Гарулёў і іншыя. Шчась­лівага хваляваньня мне ў тыя дні хапіла — як досыць. Дзіва што: столькі адразу пабачыць творцаў роднай літаратуры, у тым ліку і жывога класіка — вялікага народнага паэта Якуба Коласа. Ня толькі пабачыць, але і пачуць, паслухаць — і на пасяджэньнях секцыяў, і на рэспубліканскім сходзе пісьменьнікаў, прыўрочаным да нарады, і на пасяджэньні Праўленьня, дзе найбольш выяўленых і здольных маладых прымалі ў члены Саюза, і ў кулуарах, вядома, дзе таксама было цікава і паназіраць, і паслухаць. Менавіта тады я ўпершыню пабачыў Міхася Лынькова, Пімена Панчанку, Янку Маўра, Піліпа Пестрака, Петруся Броўку, Пятра Глебку, Васіля Вітку, Максіма Лужаніна, Івана Мележа, Янку Брыля, Аляксея Кулакоўскага, Паўла Кавалёва і многіх іншых. Усе пяць дзён нарады жыў, прыглядаючыся і прыслухоўваючыся да прызнаных і нават славутых працаўнікоў на ніве роднай літаратуры, а таксама і да тых, хто на гэту ніву толькі ўзыходзіў, — аж у грудзях тая радасьць ня месьцілася, і было мне страшнавата і трывожна-боязна ад думкі: а ці не выпадковы я таварыш тут, а ці ёсьць у мяне права быць сярод гэтых людзей, і што мяне чакае наперадзе — якая будучыня? Мары, вядома, мроіліся самыя сьвятлістыя, вясёлкавыя...

На нарадзе, аднак жа, мне двойчы не пашанцавала. Па-першае, мяне запісалі ў секцыю дзіцячай літаратуры — з тых, увогуле справядлівых, меркаваньняў, што я — аўтар часопісу «Бярозка». Але ж надрукаваныя ў «Бярозцы» вершы, такія, як «Выйду», «Зімовы вечар», «Вясновыя вятры», — гэта звычайная лірыка, яны маглі б спакойна месьціцца і ў «дарослых» выданьнях. (Пад рубрыкай «Творы пачаткоўцаў», вядома). Зусім не «дзіцячыя» былі і новыя вершы, якія я прывёз з сабою. Ва ўсякім разе, я не сумняваўся, што буду праходзіць па секцыі паэзіі, — як паэт. І ў рабоце гэтай секцыі першыя дзьве гадзіны ўдзельнічаў, сядзеў і слухаў, і мне было вельмі цікава. Але на перапынку падышоў да мяне сакратар аргкамітэту нарады крытык Уладзімір Агіевіч (дарэчы, вельмі сімпатычны чалавек) і, пажурыўшы, што я ня там, дзе трэба, перагнаў мяне ў дзіцячую секцыю, чым я быў нямала засмучаны. Там было ўсяго чалавек пяць пачаткоўцаў, ніводзін з якіх у пісьменьнікі ня выйшаў, і столькі ж кіраўнікоў секцыі: Янка Маўр, Алесь Якімовіч, Павел Кавалёў, Хаім Мальцінскі, зайшоў быў і з паўгадзіны пасядзеў Пятро Глебка.

У тую рату, калі абмяркоўваліся мае вершы, на дзіцячай секцыі прысутнічаў, нямаведама чаго, сумнавядомы далакоп беларускай літаратуры Лукаш Бэндэ, — і гэта было маё другое нешанцаваньне. Пасьля таго, як, паслухаўшы мае вершы, літасьціва, са скідкай на зусім зялёны ўзрост аўтара, выказаліся Якімовіч, Янка Маўр, Мальцінскі, з удзельнікаў нарады — Аляксей Каўко, журналіст з Піншчыны, — слова ўзяў Бэндэ. І не пакінуў на бедным пачаткоўцы жывога месца — зьбіў, зьмяздрычыў, стоўк мае «творчыя плёны» ўшчэнт. Ды яшчэ і прысарамаціў тых, хто выказаўся спагадліва. Я слухаў яго сьмяротны прысуд, не падымаючы вачэй, і адно машынальна круціў у трубачку лісткі з няшчаснымі вершамі. Ад сораму мне хацелася праваліцца скрозь зямлю. Як бы я злоўлены на нечым страшна брыдкім. Але слова ўзяў П. Н. Кавалёў, ён быў тады аргсакратаром Саюза пісьмень­нікаў, і даў майму крытыку рэзкую водпаведзь, і пачаў цытаваць і хваліць асобныя строфы вершаў. Кавалёва падтрымалі Янка Маўр і Якімовіч. Помню, як я раптам аджыў, як адчуў, што да мяне вяртаецца вера ў сябе, у свой заўтрашні дзень, і нават дзесь у глыбіні душы загаварыла штось накшталт творчай злосьці: маўляў, пачакай, таварыш Бэндэ, яшчэ пабачыш, ці такі я безнадзейна нямоглы!.. На тым праца секцыі і скончылася.

Не належу да тых, хто верыць у дзейнасьць нейкіх таямнічых сілаў, у нейкія прадназначэньні і наканаваньні, але не магу ня думаць сёньня аб тым, што менавіта на маю долю выпала зьведаць, амаль у дзіцячым узросьце, сатанінскую лютасьць Лукаша Бэнды — галоўнага пагромшчыка Купалы і Коласа. Няйначай, як глядзеў сатана далёка наперад, ведаў, што тое, чаго ён быў далакопам, стане зьместам і сэнсам усяго майго жыцьця, маім лёсам, той ідэяй-мэтай, якой буду служыць праўдай і верай да апошняга дыханьня.

За час нарады я на працягу трох дзён бачыў Якуба Коласа. Самога Якуба Коласа! Для вясковага падлетка-вершатворцы гэта было проста неверагоднае шчасьце. У першы дзень, на адкрыцьці нарады, Колас сядзеў за сталом прэзідыуму, подыуму там, у вялікім пакоі, не было, мне дасталося месца ад прэзідыуму зусім блізка, і я ня зводзіў з вялікага паэта вачэй. Назаўтра Канстанцін Міхайлавіч удзельнічаў у Рэспубліканскім сходзе пісьменьнікаў; я сустрэўся з ім перад уваходам у Дом Мастацтваў, дзе сход адбываўся, і, ледзь праглынуўшы ад страху пераселы ў горле камяк, павітаў яго «добрым днём» што называецца персанальна — бо побач больш нікога не было. У першы дзень Якуб Колас слова ня браў, на агульным пісьменьніцкім сходзе таксама. А выступіў у апошні, пяты дзень, на пасяджэньні Праўленьня СП, дзе падводзіліся вынікі працы ў секцыях. Ён зьвярнуўся да ўдзельнікаў нарады з нядоўгай прамовай, у якой падзяліўся вопытам працы над сваімі творамі, пад­крэсьліў важнасьць вывучэньня маладымі пісьменьнікамі жыцьця і ўзбагачэньня сваёй мовы. Гаварыў проста, шчыра, зразумела. Я слухаў з прыціхлым сэрцам, амаль ня дыхаючы. Я быў шчасьлівы. Якуб Колас зьвяртаўся да ўсіх прысутных маладых, а значыць — і да мяне. Так, яго запаветнае слова адрасавана і мне! I я павінен яго помніць! I жыць ад гэтага часу ўжо неяк іначай. Бо я ўжо ня той, што быў дагэтуль.

Чарговы нумар газеты «Літаратура і мастацтва» зьмясьціў матэрыялы аб выні­ках нарады маладых пісьменьнікаў. У інфармацыі пра работу секцыі дзіцячай літаратуры зафіксавана: «Н. Гілевіч надрукаваў некалькі сваіх вершаў у часопісе «Бярозка». На секцыі ён прачытаў новыя вершы. Усе выступаўшыя адзначылі, што маладому паэту неабходна дамагацца дасканаласьці ў апрацоўцы твораў.» Ацэнка не пакрыўдзіла. Дамагацца дасканаласьці? Ну, вядома, неабходна. I ня толькі зялёнаму пачаткоўцу.

***

З нарады я вярнуўся акрылены, у сьвятлістым і ўзьнёслым настроі, але... Але яна стала і момантам адліку новага этапу ў маім грамадскім і творчым самапачуваньні, у фарміраваньні і станаўленьні ідэйна-эстэтычнага стрыжня маладога літаратара. На нарадзе і на агульным сходзе пісьменьнікаў, у дакладах і выступленьнях увесь час гучала імя Жданава, спасылкі на яго даклад і на пастанову ЦК ВКП(б) аб часопісах «Звезда» і «Ленинград» ад 9-га жніўня 1946 году. Усе пытаньні і праблемы разьвіцьця літаратуры падаваліся абавязкова ў сьвятле гэтых «гістарычных дакументаў», уся творчая праца паэтаў і пісьменьнікаў арыентавалася на «праў­дзівае адлюстраваньне ратнага подзьвігу і працоўнага гераізму савецкага народу пад кіраўніцтвам Камуністычнай партыі і яе вялікага правадыра І. В. Сталіна», на паглыбленьне і ўмацаваньне ідэйных асноваў савецкай літаратуры, на вернасьць прынцыпам сацыялістычнага рэалізму. Да гэтага ідэалагічнага шквалу, жывучы ў вёсцы, я пісаў пра тое і так, як Бог на душу пакладзе, хаця, зразумела, — як малады савецкі чалавек, камсамолец, дастаткова ўзброены азамі камуністычнай ідэалогіі. Пісаў пераважна аб тым, што ішло ад асабістых жыцьцёвых уражаньняў, што абу­джалася ў душы зьявамі прыроды, сваім непасрэдным удзелам у сялянскай працы. Пасьля нарады пачаў глядзець на сябе як на хай сабе і зусім маладога, але ідэйна цалкам заангажаванага паэта, глыбока прасякнутага пачуцьцём адказнасьці за «па­трыятычнае выхаваньне чытача». Пастаўленыя на пісьменьніцкім сходзе ў Менску задачы былі ўспрынятыя мною з камсамольска-юнацкім максімалізмам.

30 жніўня 1947-га году я паехаў у Менск на вучобу, стаў студэнтам педвучылішча імя Н. К. Крупскай (нас тады называлі іменна студэнтамі, а не навучэнцамі). Радыкальныя перамены жыцьцёвых абставінаў на доўгі час адарвалі ад любімага занятку — карпеньня над вершамі. У педвучылішчы справе ідэйнага выхаваньня будучых настаўнікаў пачатковай школы надавалася тады выключная ўвага, работа ў гэтым кірунку вялася, можна сказаць, узорна. Асаблівай актыўнасьці дамагаліся ад камсамольскай арганізацыі вучылішча. Тагачасная звышпільнасьць да нашых студэнцкіх настрояў была прадыктаваная ня толькі агульнымі ідэалагічнымі ўстаноўкамі, але і пэўнымі канкрэтнымі акалічнасьцямі: толькі што прашумелі трывожныя для высокага начальства падзеі ў Глыбоцкім і Пастаўскім педвучылішчах, прайшоў, усяго два месяцы назад, у чэрвені, судовы палітычны працэс над маладымі патрыётамі Беларусі, агентам КДБ паўсюдна мярэшчыліся новыя суполкі падобных «антысавецкіх арганізацыяў», асабліва — у педагагічных навучальных установах. Ня дай Бог, каб гэтая «зараза» пранікла ў асяроддзе студэнтаў, якія, адвучыўшыся, паедуць у школы працаваць з дзецьмі, выхоўваць маладых будаўні­коў камунізму. Акцэнт у клопатах КДБ палягаў на тым, што разгромленыя студэнцкія суполкі ў Глыбокім і Паставах былі «нацыяналістычныя», сваім заданьнем яны лічылі выхаваньне любові і пашаны да роднай мовы, да культуры і гісторыі Беларусі, а гэта — страшней за ўсё іншае.

Менавіта з такіх, напэўна, меркаваньняў першакурсьнікам Менскага педвучылішча належала грунтоўна засвоіць асноўныя палажэньні дакладу А. Жданава і Пастановы ЦК ВКП(б) аб часопісах «Звезда» і «Ленинград». Хаця пра мае паэтычныя захапленьні ніхто ня ведаў, мне доўгі час, бадай з паўгоду, удавалася трымаць іх у таямніцы, але выкладчыкі заўважылі маю незвычайную для вясковага хлопца дасьведчанасьць у пытаньнях літаратуры, і таму менавіта мне даручылі падрыхтаваць і зрабіць для студэнтаў даклад па матэрыялах названага пленуму ЦК. Так я ўцягваўся ў працэс паглыбленага вывучэньня ідэйна-эстэтычных асноваў савецкай літаратуры, праходзіў, так бы мовіць, пашыраны курс па гэтай дысцыпліне і набываў адпаведную загартоўку. Кіраўніком-кансультантам быў выкладчык беларускай літаратуры Абрам Эвадзьевіч Лорман (дарэчы, па жонцы сваяк Зьмітрака Бядулі). З алоўкам у руках я перачытаў зборнік артыкулаў «Об идейности в литературе» (толькі што выдадзены ў Маскве), шматлікія матэрыялы ў цэнтральных газетах і часопісах на азначаную тэму — і напісаў грунтоўны, першы ў сваім жыцьці, навуковы даклад. Галоўнае месца ў ім адвёў «антынароднай, безыдэйнай, рэакцыйнай» паэзіі Ганны Ахматавай, вершы якой цытаваў вельмі шчодра і — пераважна па памяці. Яны, пакуль пісаў даклад, запомніліся самі сабой, наўмысна я не завучваў іх. Пазьней я зразумеў чаму: гэта была выдатная, на мяжы геніяльнасьці паэзія. Асобныя з тых вершаў Ахматавай засталіся ў памяці на ўсё жыцьцё — настолькі яны, насуперак пастаўленай мэце, запалі ў душу.

Тым часам у савецкім друку нечувана распальваецца атмасфера барацьбы супраць безыдэйнасьці і непартыйнасьці ў літаратуры і мастацтве. У беларускім варыянце — гэта асуджэньне праяваў буржуазна-нацыяналістычнай ідэалогіі ў навуковых працах літаратуразнаўцаў і ў літаратурна-мастацкай крытыцы. Атакі на гэтыя праявы ідуць адна за адной, з нумару ў нумар — і ў «ЛіМе», і ў «Полымі», і ў «Беларусі». Я па-ранейшаму сачу за гэтымі выданьнямі — і ў Менску, і ў Слабадзе, прыязджаючы да бацькоў па сякі-такі харчовы падмацунак (хоць па торбачку па­скрылянай сушанай бульбы). Мяне ўжо не пакідае праўдзівы смак да чытаньня літаратурнай крытыкі, артыкулаў і рэцэнзіяў. Імкнуся глыбей пранікнуць у сэнс жорсткіх ідэйных абвінавачваньняў, адрасаваных ці канкрэтным аўтарам (найбольш даставалася М.Ларчанку) ці агулам пэўным выданьням (найбольш — часопісу «Беларусь» за артыкулы 1946-1947 гадоў). Што ж за такое страшыдла — гэты беларускі буржуазны нацыяналізм? Хто яны — гэтыя «заклятыя ворагі беларускага народу — беларускія нацыяналісты»? I ў чым «сур’ёзныя нацыяналістычныя памылкі», «грубыя нацыяналістычныя скажэньні» ў публікацыях па гісторыі беларускай літаратуры, пра што так апантана крычаць на пісьменьніцкіх сходах і ў друку змагары за ідэйна правільную лінію? Пачынае сёе-тое канкрэтызавацца. Так, М. Ларчанка бярэ пад абарону «кансерватыўна-дваранскага пісьменьніка Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча», называе «выдатным асьветнікам рэакцыянера Аляксандра Ельскага», занадта высока цэніць прыземлены рэалізм Ядвігіна Ш., залічае да паплечнікаў Купалы «ваяўнічага буржуазнага нацыяналіста Алеся Гаруна». Гэтак жа глядзіць на Гаруна і Ю. Пшыркоў. (Дарэчы, потым, як і Ларчанка, мой будучы настаўнік літаратуры на філфаку БДУ). У чым жа заганнасьць творчасьці гэтых беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў, пра якіх яшчэ год таму чытаў у часопісе «Беларусь» толькі станоўчае? На чыім баку праўда? У 1946 годзе ў Гайне купіў вялікі том В. Дуніна-Марцінкевіча «Выбраныя творы». (Тады вясковыя крамы былі «універмагамі», у якіх прадаваліся і соль, і камса, і газа, і кнігі). Дужа ўпадабаў паэму «Гапон», а ад «Пінскай шляхты» быў у захапленьні. Дзе ж там тыя ідэйныя заганы? Ён жа так бязьлітасна высьмейвае невукаў і скуралупаў царскіх чыноў­нікаў і дурную фанабэрыю цёмнай шляхты! У верасьні 1947-га ў кіёску на станцыі Рудзенск (вярталіся з калгасу, з «бульбы») купіў «Апавяданьні» Ядвігіна Ш. і таксама чытаў і перачытваў з захапленьнем — страшэнна таленавіты празаік! I як праўдзіва піша! I з якіх дэмакратычных, народных пазіцыяў!

Хоць і засмуціла мяне разыходжаньне маіх уражаньняў аб творах з іх партыйнай ацэнкай у друку, але пытаньне «каму верыць?», канешне ж, вырашылася на карысьць партыйнай лініі ў літаратуры. Так, трэба верыць партыі і яе ўстаноўкам. Партыя — гэта сам вялікі правадыр народаў І. В. Сталін і яго паплечнік таварыш Жданаў. I А. Фадзееў — партыя, і А. Твардоўскі, і М. Шолахаў. I Якуб Колас, і М. Лынькоў, і К. Крапіва, і А. Куляшоў — партыя... I ўсе тыя, каго бачыў і слухаў на нарадзе маладых, і на сходзе пісьменьнікаў 22-га ліпеня, і на праўленьні СП БССР. Якія ж могуць быць сумненьні? Калі нешта падобнае на нязгоду і прамаўлялася ў душы — дык забудзь аб гэтым! Проста — ты яшчэ мала ведаеш, яшчэ шмат чаго не разумееш, яшчэ ня здольны разабрацца і ацаніць творчасьць таго ці іншага пісьменьніка. Партыі трэба верыць! Бо гэта ж партыя камуністаў, змагароў за грамадства, у якім будуць зьняты сацыяльныя і іншыя супярэчнасьці, стануць улагодненымі, гарманічнымі адносіны паміж людзьмі, у якім, кажучы словамі Максіма Горкага, «чалавек перад чалавекам будзе як зорка перад зоркаю». О, як хораша пра гэта марыць, як радасна да гэтага імкнуцца!..

***

У такой грамадска-палітычнай атмасферы, пры такіх ідэйна-эстэтычных засьцярогах праходзілі мае педвучылішчныя будні. Аб беларускай мове і культуры, аб адметнасьці нашай нацыянальнай гісторыі размоваў у студэнцкім асяроддзі не было — не ўзьнікалі. Насьценная газета «Савецкі настаўнік» выходзіла на беларускай мове, а бальшыня прадметаў выкладаліся на рускай. Пратэстаў не было, лічылася, што так і трэба, усё «ў норме». Сяброў, якія б па-сапраўднаму любілі літаратуру, глыбока цікавіліся ёю, побач не аказалася. Яшчэ больш дзіўна, што ні на адным з трох курсаў не аказалася хлопцаў і дзяўчат, якія б хварэлі шляхетнай хва­робай вершаскладаньня. Ніякае маладое творчае жыцьцё ня толькі не палымнела, але і ня тлела, — яго проста не было. У гэтым плане Менскае педвучылішча імя Н. Крупскай зусім не напамінала Белпедтэхнікум імя Ус. Ігнатоўскага. Дарэчы, ужо атайбаваўшыся ў Менску, можа, у тым жа 1947-м, я ішоў аднойчы па галоўнай Савецкай вуліцы ад Сьвіслачы ўгору і ўбачыў на франтоне паважнага трохпавярховага будынка выкладзены каменем надпіс: БЕЛПЕДТЭХНІКУМ. Быў моцна зьдзіўлены: дык вось дзе ён месьціўся — славуты беларускі «царскасельскі ліцэй»! Вось дзе дваццаць гадоў таму віравала-кіпела літаратурнае жыцьцё, высьпявалі і крышталізаваліся беларускія патрыятычныя ідэі! Які сімпатычны будынак і якая прыгожая, паэтычная мясьціна — на схіле гары, трохі ўглыб ад вуліцы. Чаму ж яго адабралі ў вучэльні? Для каго? Хіба можна з ім параўнаць гэную нецікавую стандартную каробку, у якой жывем і вучымся мы?

Паводле ўспамінаў Антона Адамовіча, студэнта Белпедтэхнікума канца 20-х гадоў, досыць было самога факту, што ты вучыўся ў педтэхнікуме, каб цябе залічылі ў нацыяналісты, у нацдэмы, ва ўсякім разе — узялі на падазрэньне. Апошні з беларускіх паэтаў даваеннай пары, хто вучыўся ў БПТ і пасьля апынуўся ў незьлічонай кагорце «нацдэмаў», быў Алесь Салавей (Альфрэд Радзюк, скончыў жыцьцё ў эміг­рацыі, аж у Аўстраліі). Яго прынялі на вучобу ў верасьні 1938-га. Праз дзевяць гадоў, у верасьні 1947-га, студэнтам гэтай навучальнай установы залічылі мяне. Аддаленае ў часе, з разрыўкай у дзевяць гадоў, завяршэньне вялікай патрыятычнай традыцыі. Больш з былога БПТ паэтаў з нацдэмаўскай будучыняй не выходзіла. Вядома, тады, у канцы саракавых, я пра сваю будучыню ў такім плане ня думаў. Хоць дзесь у глыбіні душы сваё роднае жыло і пастаянна азывалася то сьветлым сумам, а то і шчымлівым болем — да ўсьведамленьня праўдзівага лёсу Беларусі і беларускага народу, да засваеньня першых асноваў-пачаткаў нацыянальна-дэмакратычнай ідэалогіі было яшчэ далёка: усё глушыў і забіваў артадаксальны камсамалізм.

Не аказалася ў педвучэльні сяброў-паэтаў, з якімі б зблізіўся і сышоўся ў сваіх духоўных шуканьнях, не праявіў увагі і ня ўзяў пад разумную апеку студэнта-пііта і ніхто з выкладчыкаў. Нават тады, ужо на другім курсе, калі мае вершы, пераважна сатырычныя, пачалі рэгулярна зьмяшчацца ў курсавой і вучылішчнай насьценгазетах. Сказаць па шчырасьці, дык і сам я не адчуваў патрэбы ў нейкай літаратурнай апецы, хаця, напэўна, яна была б для мяне зусім ня лішняй. Але тут — зноў трэба гаварыць пра тую рысу характару, аб якой ужо была размова раней. Адчуваў, што ўсе мае творчыя клопаты — гэта толькі мае клопаты і ні чые больш. Я жыву імі толькі сам — і не хачу нічыйго ўмяшаньня; калі я сам сабою — мне лепш.

Між тым, у мяне ўжо не было сумненьня, што жыцьцёвы шлях абраны канчаткова — ад паэзіі, ад літаратуры ўжо ніякая сіла мяне не адверне. I хоць за першы год у педвучылішчы напісаў зусім мала — усяго тры-чатыры вершы, надзея на пісьменьніцкую будучыню пускала карані ў душы ўсё глыбей, думка пра гэта суправаджала мяне неадступна. Ні з кім з новых знаёмых, аднакурсьнікаў і наогул навучэнцаў, я не дзяліўся ёю, — з боязі, што буду не зразуметы, больш таго — пойдуць падкалупкі і кпіны. Не пасылаў напісанае і ў рэдакцыі газетаў. Пра што і якога кшталту былі тыя нямногія вершы зімы 1947-1948 году? Напрыклад, пра свабодную шчасьлівую рэспубліку Беларусь, пра яе гераічны шлях да сёньняшніх зіхатлівых вышыняў.

Ты рабыняй звалася,

Старана забытая,

Старана забітая —

Беларускі край.

Тут жыцьцё сукалася

Горам апавітае.

Люты цар пражэрлівы

Твае скарбы краў.

Мушу сказаць, што менавіта тады, у канцы 1940-х, дух патрыятычнай рыторыкі ў значнай меры падпарадкаваў сабе маю эстэтыку. Гэта была трагедыя маладых беларускіх паэтаў і пісьменьнікаў эпохі сталінізму, яе апошняй, перадмагільнай і таму асабліва людажэрнай стадыі. Тады, тады — у нас выпрацоўваўся, так бы мовіць, сьвяточна-урачысты падыход да рэчаіснасьці, аблегчаны пагляд на жыцьцё, на долю звычайнага працоўнага чалавека, на шлях-дарогу, якім ідзе гераічны савецкі народ у будучыню. Сёньня можа падацца дзіўным, што перажыўшы такую вайну, зьведаўшы столькі страхаў-жахаў, голаду і холаду, бачачы ўласнымі вачыма такую галечу, недаяд і змардаванасьць вясковага люду, яго цалкам бяспраўнае прыгоннае становішча, ты пераносішся ў нерэальны сьвет ілюзіяў, ты ня тым жывеш у сваіх вершах — ня тым, што зусім нядаўна спазнаў і што бачыш сёньня. Цябе як бы і не хвалюе, не засмучае, не кранае тое, што бачыш. Што перажываеш-церпіш сам.

Зразумець гэты адрыў паэта-студэнта ад праўды жыцьця, гэты перакос у ідэйна вытрыманую пафасную рыторыку зусім няцяжка, калі кінуць вокам на тое, што пісалі і друкавалі тады старэйшыя паэты, нават самыя таленавітыя з іх, як Куляшоў, Танк, Панчанка, ня кажучы пра Броўку, Глебку, Машару і пра ўсё пакаленьне «франтавікоў» — тых, што вершы для сваіх першых зборнікаў пісалі ў акопах, у бліндажах, у партызанскіх зямлянках. Дзесь на самым пачатку 1953 году я купіў цэлы ахапак аднатомнікаў беларускай паэзіі, выдадзеных да Дэкады беларускай літаратуры і мастацтва ў Маскве (адбылася ў сьнежні 1952-га, яшчэ пры Сталіне). Як па тым часе — дык досыць раскошныя выданьні: у цьвёрдых каленкоравых вокладках і на белай паперы (вядома — для выставы ў сталіцы Радзімы!). Гадоў праз дзесяць, калі ўжо прайшлі і XX і XXII зьезды КПСС і ў сьвядомасьці творчай інтэлігенцыі, у тым ліку маладой, адбыліся істотныя зрухі і перамены, я перачытаў аднойчы, з вялікай цікавасьцю, тыя аднатомнікі выбраных твораў Машары, Астрэйкі, Бялевіча, Кірэенкі, Вялюгіна, Калачынскага, Аўрамчыка, Няхая і іншых. Божа, якое цяжкае было ўражаньне, як было сумна і горка на душы! І крыўдна. Страшна крыўдна за лёс таленавітых паэтаў. Што з імі рабіла і зрабіла гвалтоўна ўзьведзеная ў ранг эстэтыкі «жданаўшчына»! Тады, на мяжы 1940-1950-х — «жданаўшчына», пазьней гэта будзе «суслаўшчына». А ўвогуле, калі зьвязваць гэту «эстэтыку» з імёнамі, дык трэба пачынаць з «леніншчыны», «бухарыншчыны», «сталіншчыны».

Культ асобы Сталіна быў у гэты час раздзьмуты да маштабаў сусьветна-планетарных, і ва ўсіх аднатомніках пералічаных вышэй паэтаў (як і многіх не названых) густа стракацела імя правадыра і генералісімуса, абавязкова ў суседстве з сонцам, зорамі і іншымі сьвяціламі. Усіх пераўзышоў М. Машара. Так хацеў бедны Міхась Антонавіч дагадзіць і запэўніць у сваёй вернасьці «вялікаму з вялікіх», што відочна перастараўся. У ягоным аднатомніку «Урачыстасьць» Сталін фігуруе больш як у 60-ці вершах — амаль у кожным трэцім. Ды хоць бы і ў іх былі якія адзнакі паэтычнай мовы (як, успомнім, у Купалы ў вершах «Табе, правадыр» ці «Аб Сталіне-сейбіту...»). І гэта — у Міхася Машары, прыроднага, чуйнага лірыка!.. Дык хіба дзіва, што і паэт-пачатковец адзін са сваіх вершаў 1951-га года закончыў заклікам: «Вучыцеся ў Сталіна мудрага, дзеці, змагацца за шчасьце і мір на зямлі!»? Ніякага дзіва, бо гэта лічылася агульнапрынятым правілам і нормай грамадзянскага самавыяўленьня ў творчасьці.

Калі мы, васемнаццаці-дваццацігадовыя вершатворцы, выкукарэквалі, як маладыя пеўнікі, сваё кукарэку ў гонар вялікага правадыра народаў — нашыя равесьнікі на Захадзе чыталі ў друку пра Сталіна і яго рэжым наступнае: «Трэба славіць уладу нават тады, калі яе ненавідзіш. Але Сталін пайшоў далей. Ён вынайшаў сістэму, якой ня ведала чалавецтва. Ён паставіў сваёй мэтай прымусіць кожнага грамадзяніна ўчыніць якую-небудзь подласьць, каб раздавіць яго пачуцьцё годнасьці, каб зрабіць яго здольным на ўсё... Зламаць раз назаўсёды волю чалавека, апаганіць яго сумленьне, зрабіць яго здраднікам, паклёпнікам — вось мэта. Такі ўжо ніколі ня зможа глядзець людзям у вочы. Ён зробіць усё, што мы ад яго запатрабуем... Ад абылганых і сьмяртэльна замучаных людзей патрабуецца акт самабічаваньня і адрачэньня ад сваіх ідэяў. І тут тая ж мэта: раздавіць маральна пісьменьніка або вучонага. Ён занадта горда носіць галаву. Ён думае, што служыць навуцы або мастацтву. Ён служыць нам, ён аплачваемая дзяржавай прастытутка, і хай не забывае гэтага». (Часопіс рускіх эмігрантаў «Новый журнал», Нью-Ёрк, 1949, XXI, ст. 249-250). Гэтая страшная праўда пра час, калі ў літаратуру ўваходзіла маё пакаленьне, мне пачала адкрывацца толькі пасьля 1956 году. Ды і то — хіба ва ўсім аб’ёме, ва ўсіх галоўных праявах? Хіба агольвалася сутнасьць самой сістэмы? Сістэма — выдатная, Сталін — кепскі. Сталін — сам сабою, сістэма — сама сабой. Колькі яшчэ пройдзе часу, пакуль я паступова, крок за крокам, выйду з палону сістэмнай хлусьні і крывадушша, вызвалюся ад дыктату ідэалогіі, варожай праўдзе і Беларусі.

***

За чатыры гады вучобы ў педвучылішчы я ўсяго адзін раз — і то ўжо на апошнім курсе — схадзіў са сваімі вершамі ў рэдакцыю (у «Мінскую праўду», якая тады толькі пачала выходзіць). А то ўсё пасылаў вершы поштай. Жывучы ў Менску! Прычынай была ня толькі тая хваравітая сарамлівасьць, якую я вельмі цяжка пераадольваў. Рэч яшчэ ў тым, што перажыўшы глумлівае бэшчаньне маіх вершаў Бэндам, я пранікся боязьзю паўтарэньня чагось падобнага, ува мне разьвілося моцнае пачуцьцё недаверу да чытачоў-крытыкаў, якія могуць цябе ў тваёй жа прысутнасьці прынізіць. Пачне там нейкі кансультант чытаць-разьбіраць твой верш па радках, пачне павучаць, тлумачыць, чаму гэта дрэнна... Ну не! Хай крытыкуюць і хаяць завочна. Але і гэта не ўсё — мелася яшчэ адна прычына: не было ў чым заявіцца ў рэдакцыю — вопраткі людскай не было. Ісьці ў латанай куфайцы саромеўся. У тую ж «Мінскую праўду» хадзіў у чорным чыгуначным шынялі студэнта Броніся Шыркоўскага (між іншым, брата будучага старшыні КДБ Беларусі), а ў Маскву на экскурсію (узнагарода за выдатную вучобу) езьдзіў у паліто студэнта Антона Юркевіча. Усе чатыры гады быў ці ня самым бедным студэнтам педвучылішча.

З-за сарамлівасьці ў лютым 1948 году ледзьве ня ляснуў мой удзел у рэспублі­канскай нарадзе маладых пісьменьнікаў, якія пішуць для дзяцей. Раніцой, ідучы на заняткі ў аўдыторыю (а жылі і вучыліся мы ў адным корпусе), забраў на «паштовым» стале канверт, падпісаны размашыстым бацькавым почыркам. А ў канверце — запрашэньне на нараду, яго паслалі з Саюзу пісьменьнікаў на мой вясковы адрас, які ў іх быў ад нарады леташняй. Што я з восені мінулага года жыву ў Менску — адкуль ім ведаць? Бацька ў лісьце нават выгаварыў мне: чаму гэта ты ня сходзіш і ні скажаш ім свой менскі адрас!.. На шчасьце, нарада пачыналася ў гэты ж дзень, і я пасьпеў на яе патрапіць. Адбывалася нарада ў будынку ЦК ЛКСМБ, у досыць прасторнай зале. Зноў даклады, зноў выступленьні. Але запомнілася мне гэтая падзея тым, што я асабіста пазнаёміўся з Міколам Лупсяковым і Іванам Грамовічам. Апошняму не прызнаўся, што бачыў яго раней у нашай Слабадзе, у вясельным застольлі як госьця «маладога» — майго суседа Івана Маўчана.

Быў і яшчэ выпадак — сам прыйшоў у рукі — калі я мог бы пазнаёміцца з адным вядомым паэтам і займець у яго асобе добрага старэйшага сябра, але зноў жа перашкодзіла тая самая бяда мая — сарамлівасьць. У жніўні 1949-га, па просьбе вясковай суседкі, у якой памёрла дзяўчынка, а другая старэйшая, лячылася ў Харкаве, я паехаў у гэты ўкраінскі горад, каб пабачыцца з хворай. У адным купе са мной больш за палавіну сутак ехаў паэт Дзьмітрый Кавалёў — у будучым перакладчык майго першага маскоўскага зборніка вершаў «Песню берите с собою». Ехаў ён з жонкай у горад Льгоў Курскай вобласьці да цешчы ў госьці. Я пазнаў яго адразу ж, зайшоўшы ў купэ, бо добра запомніў выразны адметны твар гэтага былога марака Паўночнага флоту з той першай нарады маладых пісьменьнікаў Беларусі. Да таго ж, якраз перад ад’ездам прачытаў дома ягоную першую кнігу паэзіі «Далекие берега», выдадзеную ў Менску ў 1947 годзе. Просты ў манерах, шчыры, гаваркі, у дарозе ён пра многае ў мяне пытаўся — пра вучобу, пра вёску маю, куды і чаго еду, частаваў вялікімі жоўтымі грушамі... Але што я ведаю яго і што я сам пішу і друкую вершы — сказаць яму пра гэта мне так і не хапіла сьмеласьці. Аб чым пасьля ўспамінаў неаднойчы з вялікім шкадаваньнем.

Праз тую ж сваю бяду вясной 1950-га я ўпусьціў магчымасьць асабіста пазнаё­міцца з Аркадзем Куляшовым. Прапанову такую мне зрабіў наш новы дырэктар, былы бясстрашны партызан, герой Савецкага Саюзу Уладзімір Аляксеевіч Парах­невіч. Пасьля вайны ў складзе нейкай беларускай дэлегацыі ён езьдзіў са знакамі­тым паэтам у Англію, у Лондан, быў, такім чынам, добра з ім знаёмы і, ведаючы пра мае першыя крокі ў паэзіі, хацеў мне дапамагчы, у маіх інтарэсах, скантактавацца з Куляшовым. Аднойчы вечарам нам выпала разам ісьці праз парк Горкага, і Уладзімір Аляксеевіч, пацікавіўшыся маімі творчымі справамі, сказаў: «Давай я пазваню Куляшову, папрашу, каб ён даў табе аудыенцыю, пачытаў твае вершы...» Але я адчуў, што не гатовы да такой сустрэчы, не насьмелюся; ды і новых вершаў, такіх, каб аж самому Куляшову паказаць, ня бачыў у сваім набытку. І далікатна адмовіўся: «Можа, калі-небудзь пасьля, як напішу што лепшае...»

А лепшае не пісалася. Не выпадкова ва ўсіх выданьнях маіх «Выбраных твораў» зусім мала вершаў (тры-чатыры, ня болей), датаваных гадамі вучобы ў педвучылі­шчы. Усё, што напісана мною за той час, выразьліва падзяляецца на чатыры катэгорыі: вершы на пэўныя рэвалюцыйна-гістарычныя тэмы (усе — рытарычна-дэкламацыйнага характару), вершы з вёскі — аб працоўных буднях калгасу (іх зусім ня шмат), байкі (іх таксама ўсяго некалькі), нарэшце, вершы і паэмы, так бы мовіць, «для ўнутранага карыстаньня», для сяброў і таварышаў па вучобе,— з жыцьця і побыту ў педвучылішчы. Найбольш вартасным з усяго гэтага «творчага плёну» лічу паэмы «Пабоішча» (студэнцкая кулакіяда) і «Фрагменты». Адметнасьць іх у тым, што яны былі своеасаблівай процівагай усяму запанаванаму тады ў нашай паэзіі гімнічна-урачыстаму, узвышана-сьвяточнаму настрою і стылю. Няйначай як збрыдзела мне ўся гэтая одапісь, у тым ліку і свая ўласная, — і пацягнула на травесьці, на пародыю, на бытавую сатыру.

Восеньню сорак восьмага мяне выбралі ў камітэт камсамолу вучылішча і даручылі адказваць за насьценны друк. Што да нашай курсавой газеты, дык я сам быў і яе рэдактарам. А праз год стаў рэдактарам і вучылішчнай газеты «Савецкі настаўнік». Усё, што запомніў з таго горкага рэдактарскага клопату, — ніхто ня хоча ў газету пісаць. Хоць плач, хоць на калені станавіся — аніякага спачуваньня рэдактару! Вымаліш тры-чатыры нягеглыя радкі — астатняе дапісваеш сам. Зьдзіўляла ня толькі нежаданьне пісаць, але і элементарнае няўменьне бачыць, адчуваць тэму і пісьменна выкладаць свае думкі. У насьценных газетах рэгулярна, з нумару ў нумар, паяўляліся мае вершы, часьцей за ўсё — сатырычныя, і студэнты па гэтай прычыне любілі іх чытаць, а паколькі радком валодаў досыць упэўнена, то хутка набыў і пэўны творчы аўтарытэт. Пра што пісаў? Ды пра ўсякія «вытворчыя» і бытавыя дробязі. Напрыклад, пра тое, як студэнты ня хочуць хадзіць пасьля абеду на палітзаняткі, як выкладчыку даводзіцца іх літаральна лавіць і сілком заганяць у аўдыторыю.

Як у нас палітвучоба —

Не знайсьці нідзе:

Пяцьдзясят асоб «хвароба»

У пасьцель кладзе.

А здаровы і вясёлы

Малады народ

Уцякае, згрэбшы полы,

Цераз чорны ход.

Або, напрыклад, аб тым, як дзяўчаты, не пасьпеўшы падсілкавацца дома (дзяўчаты-мінчанкі), робяць гэта ўпотайкі на ўроку, што, на думку аўтара, перашкаджае ім засвоіць належным чынам матэрыял. Ну чым не прадмет для зьедлівай сатыры. Або — пра нявыхаванага, некультурнага студэнта, які ў інтэрнаце кладзецца на ложак, на чыстую прасьціну, ня толькі ў верхняй вопратцы, але і ў брудных чаравіках.

Хлопцы! Выслухайце і згадзіцеся.

Вось прыйшоў я, скажам, са двара.

Ногі просяць: «Гаспадар, кладзіцеся!

Па абедзе адпачыць пара!»

Прасьціна ж ляжыць бялей паперыны.

А навошта мне тут гэта бель?

Я, браткі, адроду не намераны

Без бацінак класьціся ў пасьцель».

Дробязнае, прыватнае, у поўным сэнсе слова — насьценгазетнае, і калі я ўсё ж не лічу гэту працу цалкам марнатраўствам, дык толькі таму, што гэтакім чынам набывалася літаратурнае майстэрства, авалоданьне паэтычным радком, сатырычна-гумарыстычнай фарбай, іранічнай інтанацыяй, жывым народным словам. Сказанае яшчэ больш прыкладаецца да іроі-камічнай паэмы «Пабоішча» (пра бойку студэнтаў педвучылішча з «інтэрвентамі» — маладымі рабочымі інструментальнага завода) і да жартоўна-гумарыстычнай, гратэскавай паэмы «Фрагменты».

І раптам... раптам: буралом!

Знадворку зал штурмуюць нібы:

Зьвіняць і лопаюцца шыбы,

Далёка пырскаючы шклом.

Каменьне сыплецца, як град,

За рамай рама раздаецца,

І сьцены рушацца, здаецца,

Як бы ад залпаў кананад.

А тут — дагібелі дзяўчат:

Наташа, Паша, Маша, Даша,

А разам — жудасная каша,

А разам — гром, і дым, і чад!

Цярпі, чытач! Цярпеў і я.

Яшчэ галоўнае пачнецца,

Яшчэ ня раз уздрыганецца

Душа, зьлякаўшыся, твая!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Суровы наш дваццаты век,

Але павінен быў зьдзівіцца,

Як сталі рэзацца, давіцца

У зале дзьвесьце чалавек!..

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Вітайма Пецьку! Во — студэнт!

Сямнаццаць год, малы сабою —

Сягоньня першы прэтэндэнт

На першынство па мардабою!

У гэтакім стылі напісана ўся рэч. Звычайная, банальная бойка дурных маладых пеўняў бязбожна гераізуецца як вялікае лёсавырашальнае пабоішча патрыятычных і варожых сілаў. Паэма была прынята студэнтамі ня проста з захапленьнем, а выклікала, можна сказаць, фурор. Павышаная цікавасьць да яе тлумачылася тым, што ўсе «героі» твору, студэнты, названыя сваімі сапраўднымі імёнамі і што кожнаму з іх справядліва выдадзена па заслугах, роля кожнага паказана адэкватна, і ўвогуле ўся студэнцкая вечарына да баталіі і затым сама баталія абмаляваны, па словах відавочцаў, праўдзіва, хоць і з яўна гіпербалізаванымі асобнымі момантамі. Да сказанага застаецца дадаць, што самога аўтара паэмы ў той «гістарычны» дзень (9-га лістапада 1949 году) у педвучылішчы не было — быў на сваёй Лагойшчыне, нічога ён сам ня бачыў — ні танцаў у зале, ні бойкі, усё напісаў паводле сьвежых успамі­наў-аповедаў удзельнікаў падзеі: некалькі дзён толькі пра гэта і было гаворкі ў ін­тэрнаце, асабліва ў хлапечых пакоях.

Другая паэма, «Фрагменты», была зусім іншага зьместу, але па духу — вельмі блізкая да папярэдняй, бо — таго ж самага прызначэньня, — для сяброў-таварышаў, пра іх і ім жа на пацеху. Ну, скажам, аб тым, як студэнты галадаюць.

Узяць, напрыклад, Зудзіна:

Каторы дзень ня есьць!

А ўласная пасудзіна,

Напэўна ж, літраў шэсьць!

Бурчыць яна ад голаду.

А Зудзін у адказ:

«Не выдумляй! Ты змоладу

Цярпела колькі раз!

Успомні, як за Польшчаю

Душыла нас бяда,

Як радасьцю найбольшаю

Бывала лебяда...»

І Зудзін цяжка выдыхнуў,

А потым... Гэй, народ!

Пустыя кішкі выцягнуў

І выкінуў за плот!..

«Пабоішча» было напісанае за чатыры дні, у сярэдзіне студзеня 1950-га, на зімовых канікулах у Слабадзе. Было мне тады васемнаццаць з хвосьцікам. Думаю: калі б тую энергію і творчы імпэт — ды на нешта больш сур’ёзнае! Ну, напрыклад, на вершаваную распрацоўку якога-небудзь казачнага сюжэту. Зрабіў жа такую распрацоўку ў свае няпоўных дзевятнаццаць Пётр Яршоў — даў у падарунак малечы несьмяротнага «Канька-Гарбунка», на сотні гадоў наперад даў. А тут... Столькі сілаў і натх­неньня на пустое пакладзена, на сьмешыкі. Ды мала адну паэму адляскаў, дык у лістападзе — другую, «Фрагменты», а ў студзені 1951-га — трэцюю: «У дзіўным горадзе Маскве», яшчэ больш несур’ёзную і дробязную па зьмесьце, чым дзьве першыя.

Ці зусім марнаю была ўсё ж гэтая праца над гумарыстычнымі паэмамі з жыцьця і побыту студэнтаў? Не зусім, канешне. Па-першае, набываўся досьвед валоданьня радком, вершам, досьвед распараджэньня словам, інтанацыяй, сродкамі паэтыкі сьмеху. Па-другое, і гэта галоўнае, праца над імі была своеасаблівым прарывам душы да жыцьця, да рэальнасьці. Замест пісаньня па ўзорах казённай рыторыкі, па ўражаньнях ад прачытанага — пачалося вершаваньне ад свайго ўласнага душэўнага вопыту, ад сваіх жыцьцёвых абставінаў. А гэта быў, несумненна, крок наперад, няхай сабе і такога кшталту.

***

У красавіку 1949-га, звышнеспадзявана для мяне, я быў абраны, дакладней — сілком прызначаны сакратаром камітэту камсамолу педвучылішча. Рэч у тым, што папярэднік у гэтым годзе канчаў вучобу (дасюль, да нашага набору, тэрмін навучаньня быў тры гады), і яго трэба было, натуральна, вызваліць ад пасады. Парторг вучылішча, выкладчыца гісторыі ВКП(б), з увагі на маю палітычную дасьведчанасьць, на выдатную вучобу і паводзіны, прапанавала, прычым безагаворачна, маю кандыдатуру, аб чым досыць хутка і пашкадавала. Я дастаткова ведаў сябе, свой характар, сваю некантактнасьць з незнаёмымі людзьмі, тую ж сарамяжлівасьць, і галоўнае — поўную нялюбасьць камандаваць, даваць распараджэньні, — і колькі мог прасіў не выбіраць мяне сакратаром. Я ведаў, што ў начальнікі-камандзіры я зусім не гаджуся, такога начальніка, які патрэбен камсамолу, з мяне не атрымаецца. Мабыць, гэтую праўду я не сказаў, мабыць, матываваў самаадвод нейкімі іншымі прычынамі. Просьбу маю ня ўважылі і абралі. Мне нічога не заставалася, як быць самім сабой, гэта значыць паказаць сваю няздатнасьць, сваё няўменьне арганізоў­ваць, кіраваць, камандаваць — рабіць тое, што мне зусім не па натуры. Пачаў не выконваць распараджэньні парторга... Праз паўгода, у кастрычніку, на чарговай камсамольскай канферэнцыі вучылішча я быў жорстка раскрытыкаваны парторгам і ад пасады вызвалены. Узрадаваўся — неймаверна, бо тое было не маё і не для мяне. Маё было — пісаць вершы, радуючыся і пакутуючы, жыць паэзіяй, літаратурай, родным словам. Можа быць, сам я да канца ў гэтым сабе не прызнаваўся, але што дзесь у глыбіні душы адчуваў — несумненна.

У друку за тры першыя гады педвучылішча ніводнага з маіх вершаў не паявілася. Дый пасылаў мала: можа, разы тры ў «Калгасную праўду» (літкансультант М. Машара адпісваў адным і тым жа радком: «слабыя і недасканалыя, надрукаваныя ня будуць»), адзін раз — у «Настаўніцкую газету», разы два — у «Вожык»,— усюды безвынікова. Відочны зрух адбыўся на мяжы 1950-га — 1951-га гадоў: мае вершы пачалі паяўляцца ў «Чырвонай зьмене», у часопісах «Вожык» і «Работніца і сялянка», у «Піянеры Беларусі». У верасьні, калі ўжо стаў студэнтам Белдзяржуніверсітэту, газета «Літаратура і мастацтва» апублікавала мой верш «Па рэспублі­цы восень ідзе». Гэта было для мяне вялікай радасьцю, бо, па-першае, у пісьмень­ніцкай газеце, а па-другое, — верш блаславіў да друку намесьнік галоўнага рэдактара Пімен Панчанка — адзін з самых высокіх для мяне паэтычных аўтарытэтаў. Усе гэтыя публікацыі былі, так бы мовіць, «завочнымі» — ніхто ў рэдакцыях мяне ня бачыў: менскі студэнт, я па-ранейшаму вершы пасылаў у газеты і часопісы поштай.

Тым часам на старонках газетаў і часопісаў пачынаюць мільгаць новыя імёны маладых паэтаў: Сцяпан Гаўрусёў, Пятрусь Макаль, Уладзіслаў Нядзьведскі, Еўдакія Лось, Генадзь Кляўко, Алег Лойка, Алесь Ставер, Уладзімір Ляпёшкін і інш. Усе — падлеткі ваеннай пары, усе — вельмі падобнага лёсу, памочнікі-разьведчыкі і сувязныя партызанаў, ахвяры блакадных жахаў, голаду і холаду. «Я вырас пад гарматнымі стваламі», — скажа пазьней пра сябе і пра ўсіх нас Сьцяпан Гаўрусёў, скажа так вобразна-ёмка, афарыстычна і дакладна, як мог сказаць толькі ён.

***

Чырвоны дыплом за педвучылішча дазволіў мне без абітурыенцкіх турботаў падацца на вучобу ў БДУ. Ранейшыя мае меркаваньні-разьлікі — хутчэй пайсьці на працу, на самастойны хлеб — адпалі. Зразумеў, што змагу падзарабляць трохі і, значыць, абыходзіцца без матэрыяльнай падтрымкі з дому. Зрабіўшы выбар, асудзіў сябе яшчэ на пяць гадоў студэнцкага інтэрнацкага жыцьця. Пасадзейнічала гэтаму майму рашэньню і тое, што амаль усе з пералічаных вышэй паэтаў, як стала мне вядома, былі ў той час студэнтамі або БДУ або педагагічнага інстытуту.

Ва універсітэт разам са мной паступілі на вучобу будучыя вядомыя паэты і пісь­меньнікі: Анатоль Вярцінскі, Мікола Арочка, Адам Мальдзіс, Арсень Ліс. Была спроба стварыць нейкі літаратурны гурток, помню, нават адзін раз сабраліся (здаецца, наўмысна для таго, каб сфатаграфавацца з Кандратам Крапівой), і, здаецца, на гэтым яго існаваньне скончылася, ва ўсякім разе я ў яго пасяджэньнях больш ня ўдзельнічаў. Як і ў працы літаб’яднаньня пры «Чырвонай зьмене»: таксама схадзіў разы два-тры — і ўсё, далей ня стала ахвоты, здалося нецікавым абмяркоўваць «сьцішкі» людзей безнадзейна глухіх да мастацкага слова або надта ж яшчэ зялёных-бездапаможных.

Першае ўражаньне ад новага месца вучобы — у беларускім універсітэце амаль нічога беларускага. Усе курсы лекцыяў, за выняткам трох (фальклор, беларуская мова, беларуская літаратура), чытаюцца па-расейску. І ўся атмасфера — куды ні ступі, ні зайдзі — ці дэканат, ці які кабінет — усюды расейшчына. У студэнцкім асяроддзі на філфаку тон задаюць камсамолачкі-актывістачкі, мінчаначкі, наогул — гараджаначкі, усюдыісныя,— пырхаюць, бегаюць, носяцца па лесьвіцах, толькі і чуюцца банальныя фразачкі, слоўцы, нязвыклыя мне формы ўласных імёнаў (Вадзік! Вовік! Нэлка!), — суздром расейшчына, а ні знаку, ні подыху беларускага! І толькі дзе сыходзіліся ў купкі студэнты аддзяленьня беларускай мовы і літаратуры, асабліва малодшых курсаў, яшчэ не прычэсаныя пад агульны грэбень дзяржаўнай культуры, — там чулася і родная мова, «і звонкае “дзе” і густое “чаго”», і наогул пахла Беларусьсю. Аднак жа хочаш ня хочаш — уцягваюцца ў расейшчыну і ўчарашнія вяскоўцы, нават на бытавым узроўні, а тым больш у гэтак званым жыцьці грамадскім. Калі, напрыклад, цябе выклікалі па нейкай справе ў камітэт камсамолу, а там рабочая мова — расейская, і ўсе суровыя «суддзі» задаюць табе пытаньні толькі па-расейску,— дык як жа ты заікнешся там па-беларуску?

І не магу прыгадаць, каб у першыя гады вучобы, нават і хто-небудзь з «браціі пішучай» — пачынаючых паэтаў, празаікаў, журналістаў — закранаў нацыянальнае пытаньне дастасоўна да нашай беларускай рэчаіснасьці, і ў прыватнасьці гаварыў аб тым, у якім становішчы знаходзіцца ў Беларусі, на сваёй роднай зямлі, беларуская мова. Такога ня помню. Усьлед за выкладчыкамі грамадскіх навук і студэнты патрафлялі агульнай тэндэнцыі, і ведалі, што беларускі буржуазны нацыяналізм, «нацдэмаўшчына» — гэта нешта вельмі шкоднае для грамадства, для савецкага ладу і небясьпечнае для цябе самога: заразіцца ім — значыць стаць «ворагам народу». І кацілася наша вучоба і наша жыцьцё па накатанай каляіне.

Пішу і друкуюся, стаўшы студэнтам універсітэту, многа — амаль ва ўсіх беларускіх рэспубліканскіх газетах і часопісах. Незабыўнай падзеяй гэтай пары стала вечарына, прысьвечаная 70-годдзю Якуба Коласа з удзелам самога юбіляра (28 кастрычніка 1952 году). На вечарыне выступалі вядомыя паэты (Лужанін, Калачынскі, Агняцьвет), і мне таксама далі слова. Я прачытаў два, прысьвечаныя юбіляру, вершы, якія былі надзвычай прыхільна, з гарачымі воплескамі, сустрэтыя аўдыторыяй. Хацеў ужо зьбегчы са сцэны, але азірнуўся на прэзідыум і ўбачыў, што абодва нашы прафесары — І. В. Гутараў і М. Р. Ларчанка — паказваюць мне, каб я падышоў да юбіляра. І я падышоў. Праўда, вершы аддаць яму пасаромеўся. Канстанцін Міхайлавіч падняўся, сказаў «дзякую за добрыя вершы, зычу вам вялікіх посьпехаў» і сардэчна паціснуў мне руку. Гэта было няйначай як блаславеньне вялікага старца, патрыярха ўсяе беларускае літаратуры маладому паэту. Падзея гэтая ня толькі акрыліла мяне, дадала натхненьня і веры ў свае сілы, але, можна сказаць, прымусіла яшчэ мацней задумацца над сваім прызваньнем, сваім чалавечым лёсам, над тым, на якую жыцьцёвую дарогу я выходжу і якія грамадзянскія абавязкі на сябе бяру.

***

З першага курсу універсітэту пачалося маё сур’ёзнае зацікаўленьне беларускім фальклорам. Курс народна-паэтычнай творчасьці нам чытаў вядомы этнограф і фалькларыст М. Я. Грынблат. Для практычных заняткаў ён папрасіў тых, хто можа, запісаць фальклорныя творы сваёй мясцовасьці. Помню, як імжыстым лістападаўскім вечарам я хадзіў да старэнькага Якуба Бурбоўскага, а затым да маці майго сябра Анэты Давідовіч запісваць песьні. Тое маё «хаджэньне ў народ па песьні» я і лічу пачаткам сваёй навуковай фалькларыстычнай працы. Сабраныя песьні (некалькі старых салдацкіх і дзясяткі тры абрадавых, пераважна вясельных) паслужылі матэрыялам для майго дакладу ў студэнцкай аўдыторыі. Увогуле, з прыемнасьцю ўспамінаю, што вучыцца ва універсітэце мне было цікава, я стараўся не прапускаць лекцыі і акуратна кансьпектаваў іх, вядома, ня ўсе, а тых выкладчыкаў, якіх лічыў сур’ёзнымі знаўцамі свайго прадмета. Найперш гэта датычыла лекцыяў па курсах літаратуры — як беларускай, так і рускай, і замежнай. З ахвотай займаўся ў чытальнай зале бібліятэкі або ў якім-небудзь з кабінетаў. Напрыклад, у кабінеце беларускай мовы і літаратуры тыднямі карпеў над «Слоўнікам» І. І. Насовіча, выпісваючы з яго сабе — у сьпецыяльныя алфавітныя блакноты — яркія, каларытная слоўцы, фразеалагізмы, прыказкі і прымаўкі. На першым жа курсе зрабіў вялікі даклад на тэму «Метафара ў паэме Якуба Коласа “Новая зямля”».

Тады ж на першым курсе, пачалася і мая праца ў галіне мастацкага перакладу. Пачалася з паэзіі Маякоўскага. У красавіку 1952-га адзначалася 40-я гадавіна растрэлу рабочых на Ленскіх залатых прыісках. Да гэтай даты я пераклаў верш вялікага рэвалюцыйнага паэта «Лена», які быў зьмешчаны ў насьценнай газеце філфаку «Слова філолага». З Маякоўскім зьвязаны і працяг гэтай цікавай творчай працы: летам 1953-га, у сувязі з 60-мі ўгодкамі паэта, я апублікаваў у «Чырвонай зьмене» падборку перакладаў з ягонай паэзіі. У тым жа годзе сваю цікавасьць да праблемаў мастацкага перакладу засьведчыў яшчэ адным немалаважным фактам: у якасьці курсавой работы па літаратуры напісаў даклад на тэму «Якуб Колас — перакладчык паэзіі Т. Р. Шаўчэнкі». І зрабіў першы пераклад з украінскай — верш І. Ганчарэнкі для зборніка сучаснай украінскай паэзіі, выдадзенага годам пазьней у Дзяржаўным выдавецтве Беларусі.

У 1952 годзе курс лекцыяў па гісторыі беларускай літаратуры нам пачаў чытаць прафесар Міхась Рыгоравіч Ларчанка. Імя яго мне было вядома ўжо даўно па публікацыях у «Беларусі», «Полымі», «ЛіМе» і іншых перыядычных беларускіх выданьнях. І ня толькі па яго публікацыях, а яшчэ і па тым, як сурова бэсьцілі яго ў партыйным друку за станоўчую ацэнку «беларускага буржуазнага нацыяналіста і контррэвалюцыянера» Алеся Гаруна, за непартыйную ацэнку творчасьці Ядвігіна Ш. — таксама «нацыяналіста і ворага Кастрычніцкай рэвалюцыі». (Пра гэта мною ўжо гаварылася раней). Ва універсітэце, слухаючы лекцыі прафесара, у якіх так часта мільгалі фразы, накшталт «патрыятычныя настроі паэта», «клопат пра разьвіцьцё беларускай культуры, пра школу на роднай мове», «барацьба супраць нацыянальнага прыгнёту», я ўспамінаў тыя пасьляваенныя публікацыі Ларчанкі і тую крытыку яго «непартыйных падыходаў», і міжволі пачаў задумвацца над пытаньнямі, да якіх раней не даходзіў, не падымаўся. Ніхто ніколі, нават звышасьцярожна, на гэтыя тэмы са мной не гаварыў. А тут... Кажучы хрэстаматыйнымі радкамі Якуба Коласа: «Зноў яго разумок варушыцца пачаў». Так, у сьвядомасьці маладога паэта пачалі прарастаць першыя карэньчыкі сумневу наконт справядлівасьці ўсяго таго, што адбывалася ў дачыненьні да беларускай літаратуры, да жыцьцёвага лёсу яе творцаў. Вядома, гэта не закранала маёй агульнай ідэйнай пазіцыі, маёй веры ў палітычныя і сацыяльныя ідэалы Кастрычніка. Што не закранала — бачна і па тагачасных маіх вершах. Але хацеў бы тут падзяліцца некаторымі меркаваньнямі наконт гэтай самай паэтычнай даніны абавязковым тады вымогам партыйнасьці, у чым так зласьліва і насьмешліва папракаюць нас сёньняшнія «пракуроры» і «пракурорчыкі» ад літаратуры.

Так, пісаліся вершы і пра партыю, і пра Леніна, і пра Сталіна (у дачыненьні да гэтага апошняга маё пакаленьне, што праўда, награшыла зусім няшмат — не пасьпела, у адрозьненьне ад старэйшых паэтаў). Пісаліся, вядома, бо не пісаць такіх рэчаў зусім — практычна было немагчыма. Задумваюся, аднак, вось над чым: чаму ўсе мае вершы на гэтыя тэмы відочна ўступаюць у мастацкасьці, у вобразнасьці, у паэтычнасьці мовы — іншым, ну, скажам, вершам на гэтак званыя вечныя тэмы: аб каханьні, аб прыродзе, аб родным краі, пра маці. Чаму ў іх спрэс — рытарычнае сьлізганьне па паверхні? Чаму, урэшце, ніводзін з іх ня трапіў у мой першы зборнік вершаў «Песьня ў дарогу» і ў маё першае ў жыцьці выбранае «Лісьце трыпутніку»? Ды, відаць, таму, што я сам бачыў іх сапраўдную вартасьць і калі не зусім разумеў, то дзесь у падсьвядомасьці адчуваў першапрычыну іх паяўленьня на сьвет: даніна модзе. «Так трэба». Гэтага ад цябе чакаюць. Хто? А ўсе кругом! Ня толькі партыйнае начальства, якога ты ў глыбіні душы не паважаеш, але і гэтак званы масавы, адпаведна выхаваны чытач. Можна сказаць, сам народ. Сам яго вялікасьць «тру­дзяшчы» клас краіны. Паспрабуй забыцца або доўгі час ігнараваць гэту «вядучую тэматыку» мастацтва сацыялістычнага рэалізму! Убачыш, што будзе, што табе скажа галоўны ў краіне чытач, галоўны спажывец тваёй паэзіі. «Даў пад дых, як токар Твардоўскаму», — гэта я прыдумаю пазьней, у 1968-м, пасьля аднаго нашумелага «открытого письма» рэдактару «Нового мира», але штось падобнае іранічнае, горкае, пратэстоўнае ўзьбягала на думку ўжо і тады, у пяцідзясятыя.

Пры ўсёй самакрытычнасьці не магу, азіраючы пройдзенае, сказаць, што я «перастараўся» ў распрацоўцы трывала выгадных ці часова кан’юнктурных тэм, што мая даніна ім вялікая. Наадварот. Вершаў падобнага гучаньня зусім небагата, а з шасьці паэмаў, напісаных у савецкі час, няма ніводнай, якую можна было б далучыць да хваленых тады эпічных кампазіцыяў, скажам, пра беларускіх хадакоў у Леніна, або пра вецер з Волгі, або што-небудзь іншае ў гэтым родзе. А пра што яны, мае паэмы? Ды пра жыцьцё народу, пра драматычныя і трагічныя падзеі яго нядаўняй гісторыі («Сто вузлоў памяці», «Недзяленя», «Заручыны», «А раніцы ўжо не было»), пра экалагічную сьвядомасьць і несьвядомасьць сучаснага беларуса ў сваіх адносінах з прыродай і культурай («Пачатак», «А дзе ж тая крынічанька?»). Ня кажучы пра паэмы гратэскавыя і сатырычныя («Сказ пра Лысую гару», «Формула іржавіны»). Гэта цалкам дастасоўваецца і да рамана ў вершах «Родныя дзеці», які выйшаў у сьвет яшчэ да аб’яўленьня палітычнага курсу на «перабудову» (вясною 1985-га). І ў паэмах, і ў рамане нават і напамінку няма пра вернасьць прынцыпу партыйнасьці ў літаратуры, і ніякага «вобраза камуніста», і ніякай згадкі пра «кірую­чую ролю партыі ў грамадстве», а ўсё — пра звычайных, простых людзей, пра іх жыцьцё і клопаты, іх будні і сьвяты, а ўсё — пра самае набалелае, самае трывожнае, і пра самае дарагое, самае сьвятое для сумленнага чалавека. За гэта і ўдзячны лёсу.

***

Але вярнуся ў свае студэнцкія гады, і ў прыватнасьці — у сакавік 1953-га. «Памёр Сталін». На нейкі час гэтая вестка проста агаломшыла. Як гэта — Сталін і... памёр? Сталін — несьмяротны. Як і яго геніяльнае вучэньне. Сталін — Бог, Дэміург, Усявышні, а хіба Бог можа памерці? Ніколі ні разу і не падумалася такое — каб раптам застацца бяз Сталіна. І аднак жа ўсё навокал сьведчыць і пацьвярджае, што вялікі правадыр усіх працоўных сьвету — «помре». Асабліва — гэтая жалобна-урачыстая музыка, якая і з дынамікаў у інтэрнаце, і з рупараў на плошчах гучыць несьціхана ад шасьці раніцы да гадзіны ночы, прычым з рупараў — вельмі голасна, на ўвесь Менск. Многія студэнты, у тым ліку і дзяўчаты з нашага курса, рванулі цягніком у Маскву, на разьвітаньне з Вялікім і Мудрым (на шчасьце, у «хадынку» ня трапілі, іх ад Беларускага вакзалу ў цэнтр не пусьцілі). Мне такое ў галаву не прыйшло — ехаць разьвітвацца са Сталіным. Увогуле ніякага пачуцьця смутку, жалю, шкадаваньня ў душы я не адчуваў, усё гэта было выцесьнена куды больш моцным пачуцьцём устрывожанасьці: а як жа цяпер, без Яго, будзе? Хіба таварыш Малянкоў зможа яго замяніць? Замяніць... Сталіна? Уявіць такое немагчыма. Ой жа, відаць, і смуты пачнуцца!

Але пайшоў у педвучылішча праведаць сястру Ідзею, была там навучэнкай, а яна і кажа: «На жалобным мітынгу ў нас выступіў ад студэнтаў наш вучылішчны паэт М. Г. і прачытаў верш, які заканчваецца радкамі:

Да здравствует лучший из его учеников —

Георгий Максимиллианович Маленков!

Значыць, будзе правадыром Малянкоў?» — спытала ў мяне, таксама занепакое­ная, як і я, сястра. — «Ну, значыць, будзе, значыць, заменіць, кажу...» Занепакоенасьць і нават пэўная разгубленасьць у мяне, палітычна актыўнага студэнта, была, як у чалавека, які без перабольшаньня ад калыскі падрастаў з імем Сталіна на слыху, якому грунтоўна ўбілі ў галаву, што Сталін — адзіна дастойны працяг Леніна, што ўсе грандыёзныя, эпахальныя, гістарычныя перамогі і дасягненьні савецкага народу былі ажыцьцёўленыя толькі дзякуючы мудраму, геніяльнаму кіраўніцтву Іосіфа Вісарыёнавіча. Атмасфера жалобы і ўсенароднага смуткаваньня нагняталася ў тыя сакавіцкія дні паўсюдна і ўсемагчымымі спосабамі, асабліва шчыраваньнем газетаў і радыё. Касякамі пайшлі ў друку разьвітальныя словы вядомых і знакамітых лю­дзей, у тым ліку паэтаў і пісьменьнікаў — М. Шолахава, А. Фадзеева, вершы А. Пра­коф’ева, А. Куляшова, М. Танка, П. Панчанкі, П. Броўкі і многіх іншых. На вуліцах — бясконцыя плыні людзей, мінчанаў і прыезджых, з тварамі сумнымі і нават заплаканымі. Асабліва людна было на цэнтральнай плошчы гораду каля гіганцкага манумента Сталіну. Утварылася даўжэзная чарга пакланеньня яго бронзавым мошчам, устаноўленым там яшчэ пры жыцьці дыктатара. Да той чаргі далучыліся і мы з Нінай — маёй аднакурсьніцай і будучай жонкай. Тройчы, бязмоўна, як у маўзалеі, і гэткай жа павольнай, маруднай ступою абышлі мы ў той чарзе металёвага ідала. А паколькі на нагах у мяне былі дзіравыя чаравікі, а на асфальце, пад нагамі, страшэнная хлюпа, месіва расталага сьнегу, то гэты абрад ідалапаклонства мне сяго-таго каштаваў: назаўтра ад ангіны я ня мог ня толькі нічога праглынуць, але і нічога прагаварыць. Давялося карыстацца пяром і чарнілам. Што я і зрабіў — і пакарыстаўся. Напісаў верш «Разьвітаньне» і паслаў поштай у «Чырвоную зьмену». Там яму далі свой, больш мэтанакіраваны і аптымістычны загаловак, і надрукавалі. Праз сорак з гакам гадоў зласьлівыя-кусьлівыя абаронцы сталіншчыны будуць у друку смакаваць гэты факт маёй творчай біяграфіі, каб абвінаваціць аўтара ў зьдзейсьненым ім вераадступніцтве.

Са сьмерцю Сталіна зьвязаны і яшчэ адзін біяграфічны эпізод, аб якім доўгі час я ўспамінаў са шкадаваньнем і з «папрокам» правадыру, што ён выбраў нялепшы час для разьвітаньня з гэтым сьветам. Калі б ён зрабіў гэта хоць на месяц пазьней — тады б у першым нумары новага часопісу «Маладосьць», які пачаў выдавацца менавіта ў сакавіку 1953 году, быў бы зьмешчаны мой лірычны, з усьмешкай, верш. Адкрыцьцё (дзякуючы П. М. Машэраву) новага літаратурнага часопісу, прызначанага для моладзі, было тады ўспрынята намі, маладымі аўтарамі, як вялікая радасная падзея. Помню, як на філфаку мяне знайшоў Мікола Аўрамчык, прызначаны загадчыкам аддзелу паэзіі ў «Маладосьці», і сказаў: «Табе аказаны гонар: рэдкалегія рашыла цябе прадставіць у першым нумары часопісу, — так што прынось мне не пазьней як праз тыдзень верш — пажадана, каб з цёплым і сьветлым настроем, можа, нават са сьмяшынкаю». Што і казаць: узрадаваны я быў вельмі. І вось... Не пасьпелі аддрукаваць тыраж, як адбылася сумная падзея, і з карэктурных аркушаў было зьнята і перанесена ў наступны красавіцкі нумар усё гумарыстычнае і нават лірычнае «са сьмяшынкай», у тым ліку і мой «цёплы, сьветлы па настроі» верш. І цяпер, калі да юбілейных датаў часопісу гісторыкі беларускага перыядычнага друку перагортваюць яго першы нумар, — маё імя, натуральна, не ўпамінаецца.

Праз два з палавінай месяцы пасьля сьмерці Сталіна па ўсёй Беларусі, найперш па гарадах, па ўсіх катэгорыях насельніцтва, асабліва па чыноўніках і інтэлігенцыі прайшоў страшэнны палітычны «шорах», які ўздыбіў думкі і пачуцьці сотняў тысячаў людзей: адных ахапіў трывогай і амаль роспаччу, другіх — шчасьлівым хваляваньнем, радаснымі надзеямі. У Менску адбыўся Пленум ЦК КПБ. Ды які пленум! Ён прыняў пастанову з жорсткім асуджэньнем ненармальнага становішча беларускай мовы ў Беларусі і патрабаваў гэтае становішча рашуча перайначыць на карысьць беларушчыны. У чэрвені 1953-га! Чуткі пра гэта імгненна разышліся-разьляцеліся па ўсіх установах, у тым ліку і па нашым універсітэце. Ды і як не разьляцецца, калі зьверху прагучаў загад — неадкладна ва ўсіх канцылярыях усе друкарскія машынкі забясьпечыць беларускімі літарамі, паколькі ўсё справаводства тэрмінова пераводзіцца на беларускую мову.

Асабіста я пачуў ашаламляльную навіну ад Аляксея Мурнева — вельмі дэмакратычна настроенага і палітычна разьвітага студэнта БДУ (вучыўся на аддзяленьні філасофіі гістфаку; запомніўся мне жоўтымі томікамі Пляханава пад пахай). «Нашы універсітэцкія чыноўнікі ў паніцы, — сказаў Аляксей. — Пагналі машыністак з машынкамі ў майстэрні — дарабляць беларускія літары. На пленуме востра крытыкавалася нацыянальна-кадравая сітуацыя ў Беларусі. Патолічава, які не беларус, хацелі скінуць з пасады Першага і замяніць яго прысланым з Масквы беларусам Зімяніным, але ўперліся многія члены ЦК — і прапанова Крамля не прайшла, застаўся Першым сакратаром Патолічаў...» У рэдакцыі «Полымя», куды я хадзіў з вершамі досыць часта, пачуў пра пленум значна больш. Аказваецца, вельмі вострая размова ішла там ня толькі пра нацыянальныя кадры, але і пра беларускую мову. Гэта мяне ўсхвалявала надзвычайна. Бо памалу-патроху, хоць сам сабой, без сяброў-аднадумцаў, я даходзіў да ўсьведамленьня, што наша родная мова ў нас у вялікім занядбаньні, у загоне. І калі пленум ЦК прымае такую патрыятычную пастанову — значыць, сітуацыя мяняецца да лепшага, значыць, беларускай мове жыць і квітнець. Для чалавека, які ў 15 з паловай напісаў клятву на вернасьць роднаму слову («Не дазволю. Ня дам. Не прадам. Не зьмяняю. І да сьмерці за волю тваю пастаю!»), большай радасьці, чым гэта, быць не магло. Тады ж пачуў, што на пленуме нібыта вы­ступіў у абарону беларускай мовы і Якуб Колас. Але ўсё гэта было на ўзроўні чутак.

Толькі праз сорак гадоў я даведаюся, што «шорах» быў выкліканы пастановай Прэзідыума ЦК КПСС, у якой рэзка крытыкавалася нацыянальная палітыка ў Беларусі, і прачытаю ў друку матэрыялы таго пленума ЦК КПБ. Наконт кіраўні­чых партыйна-савецкіх кадраў Беларусі там, у прыватнасьці, гаварылася: «Из 1175 партийных работников насчитывается местных работников коренной национальности только 121 человек. В аппаратах Барановичского обкома и горкома партии, Бресткого и Гродненского горкома партии, Волковысского райкома партии нет ни одного работника из местного населения. Более половины секретарей колхозных и территориальных первичных парторганизаций — также люди приезжие». «В числе 173 начальников райотделов МВД белорусов насчитывалось только 33 человека. Из 150 руководящих работников органов милиции западных областей местным уроженцем являлся до последнего времени только один человек». (Цытаты — з даклада М. Зімяніна.) Вось такія лічбы, такія факты, такое становішча беларусаў у сваёй краіне Беларусі. Вось такі быў давер і такія адносіны «старэйшага брата» да беларускага народу,— між іншым, самага прасавецкага і пракамуністычнага з усіх народаў СССР, нават у параўнаньні з самім рускім народам. Такое было «братэрства», такое раўнапраўе, такімі мы, беларусы, былі гаспадарамі ў сваім доме. Наконт становішча беларускай мовы ў Беларусі удзельнікі пленуму гаварылі таксама і вельмі крытычна і з вялікай заклапочанасьцю, — наколькі шчыра — гэта мы ўбачым у наступныя гады і дзесяцігоддзі. У дакладзе таго ж пасланца Крамля М. Зі­мяніна былі сфармуляваныя — для партыйнай арганізацыі рэспублікі — такія задачы і патрабаваньні, што калі б яны пачалі ажыцьцяўляцца — лёс нашай мовы быў бы ў поўным сэнсе слова шчасьлівы. Услухаемся. «Пленуму ЦК КПБ необходимо принять решение о том, что работа ЦК КПБ, Совета Министров БССР, местных партийных, советских органов должна вестись на белорусском языке. На белорусский язык должно быть переведено делопроизводство партийных и советских органов. Мы должны говорить с народом на его родном языке». И далей: «Партийным организациям предстоит серьёзно заняться и тем, чтобы учреждения культуры, торговли и т. д. обслуживали трудящихся на белорусском языке. Особенная ответственность возлагается в этом деле на нашу печать, книготоргующие организации и органы Союзпечати. Распространение книг, журналов и газет на белорусском языке поставлено в республике крайне неудовлетворительно».

З болем і з горкім сумам гаварыў пра становішча беларускай мовы ў Беларусі, пра грэблівыя і глумлівыя да яе адносіны Якуб Колас, і таксама патрабаваў: «Гаварыць з народам, рабіць перад ім справаздачы трэба на яго мове». І будучы першы сакратар ЦК КПБ Ц. Кісялёў падтрымаў дакладчыка: «І калі мы пачнём практычна карыстацца беларускай мовай, будзем пісаць і гаварыць па-беларуску, і ў школах зьменяцца адносіны да беларускай мовы, і гэты недахоп, ці больш правільна — памылкі ў гэтых пытаньнях, будуць ліквідаваныя». Цяжка паверыць, што ўсё гэта гаварылася ў 1953 годзе, і не за сяброўскім сталом, у вузкім коле патрыётаў-інтэлігентаў, а на пленуме ЦК КПБ. Гаварылася, калі наша мова яшчэ не была канчаткова за­гнаная ў рэзервацыю — як у 1960-я, у 1970-я і ў пачатку 1980-х. Нагадваю, што тады яшчэ працавалі на беларускай мове чатыры міністэрствы (адукацыі, культуры, будаўніцтва і фінансаў). І амаль усе вясковыя школы, а яшчэ трохі і ў гарадах, былі беларускімі. Уражвае, як лёгка і з задавальненьнем высокія партыйна-савецкія чыноўнікі Беларусі прынялі тады патрабаваньні Крамля і наконт нацыянальных кадраў і наконт беларускай мовы. Значыць, былі да гэтага гатовыя. Значыць, сваё, роднае-прыроднае, дарэшты яшчэ не адмерла.

Але гэта я сёньня, ведаючы архіўныя матэрыялы, разважаю пра ўжо далёкі (пяцьдзясят гадоў мінула!) час. А тады... На маё вялікае шкадаваньне, нагнаны Масквой «шорах», як імгненна ўспыхнуў, так імгненна, праз некалькі дзён, і аціх, скончыўся. У Маскве, 26-га чэрвеня, калі яшчэ праходзіў пленум ЦК КПБ, быў арыштаваны як вораг партыі і народа ўсясільны член палітбюро ЦК КПСС Лаўрэнці Берыя. І стала вядома, што спроба ўмацаваць у рэспубліках нацыянальныя кадры і нацыянальную мову — гэта «правакацыйная акцыя» Берыі. Засмуціла гэта мяне страшэнна. Вось табе і на! Выдатная, у вышэйшай меры справядлівая ініцыятыва аказалася берыеўскай правакацыяй. Як жа так? Чаму такая высакародная справа зьвязаная з імем Берыі і асуджана як антыпартыйная? Нешта ня сходзяцца канцы з канцамі. І што будзе з мовай?

На тым ліпеньскім Пленуме ЦК КПСС, на якім была асуджаная антыпартыйная вылазка Л. Берыі, адзін з самых верных сталінцаў у Крамлі, член Палітбюро Л. Кагановіч сказаў: «Центральный Комитет уничтожил авантюриста Берия и безусловно поправит всё, что нужно по национальному вопросу, ...мы обеспечим дальнейшее укрепление национальной политики нашего государства...» Ну дык жа і забясьпечылі таварышы «цьвёрдакаменныя», забясьпечылі! Умацаваньне «нацыянальнай палітыкі» набыло «належную» сілу і размах. Як гэта звычайна і бывае пасьля дапушчанага грэхападзеньня (у нашым выпадку — «нацыяналістычнага»), партыйна-савецкія кіраўнікі Беларусі, усароміўшыся і пакаяўшыся, узяліся з яшчэ большым імпэтам пацьвярджаць сваю вернасьць генеральнай лініі партыі ў нацыя­нальным пытаньні. На ўсё тое, што дзень назад было імі ж абвешчана, наклалі строгае табу — забудзьце і не варушыце! Усё забудзьце! Ніякіх зьменаў-пераменаў. І нават больш: паколькі «нацыяналістычная» ініцыятыва зыходзіла ад ворага народу і партыі — трэба што называецца «паднаціснуць» на праблему інтэрнацыянальнага выхаваньня грамадзянаў рэспублікі, яшчэ актыўней запрацаваць на павелічэньне ролі і месца рускай мовы ў БССР. Помню, помню, як ажывіліся, як засьвяціліся тварамі, як радасна забегалі калідорамі універсітэту найбольш палымяныя «інтэрнацыяналісты». «Чулі? Гэта ж, аказваецца, нягоднік Берыя хацеў такім чынам, у разьліку на падтрымку нацыяналаў, захапіць уладу і зьдзейсьніць дзяржаўны пераварот! Хацеў пасеяць варажнечу паміж беларусамі і рускімі і наогул — паміж усімі народамі-братамі краіны!» «Ах ты, сволочь Берия! Нет тебе доверия!» — працытаваў мне пры сустрэчы новасьпечаную частушку прафесар Іван Гутараў.

І насунуліся на Беларусь яшчэ чарнейшыя, чым дасюль, хмары русіфікацыі. Асабліва, калі ў 1956-м першым сакратаром ЦК КПБ стаў аж на дзевяць гадоў свой, беларус — Кірыла Мазураў. (На пленуме ў 1953-м і ён выступіў у падтрымку беларусізацыі, ну а цяпер...). Хоць была «хрушчоўская адліга» — беларускія школы зачыняліся сотнямі, адна за адной, мову навучаньня дзяцей у школах аддалі на волю бацькоў, на іх выбар. А што ж выбіраць — калі для беларускай мовы персьпектывы ніякай. І наогул — калі Крэмль сказаў сваё слова.

***

Тым летам мяне чакала і адно засмучэньне прыватнага парадку. У ліпені праводзілася чарговая нарада маладых пісьменьнікаў, і, па ўсталяванай традыцыі, меркавалася, што некалькі яе ўдзельнікаў, найбольш выяўленых маладых аўтараў, будуць прынятыя на заключным пасяджэньні ў члены Саюза пісьменьнікаў. За ты­дзень да адкрыцьця нарады мне афіцыйна паведамілі, што ад секцыі паэзіі ў Саюз будуць рэкамендаваныя Пятрусь Макаль і Ніл Гілевіч. Вядома, якое значэньне заўсёды, і асабліва ў тыя часы, надавалі прыёму ў СП маладыя літаратары. Перш за ўсё, гэта ўспрымалася як афіцыйнае прызнаньне тваёй прафесійнай пісьменьніц­кай годнасьці; гэтым актам ты, можна сказаць, далучаўся да «касты» парнасцаў, што прыносіла душы маладога творцы вялікую маральную ўцеху. Па-другое, членства ў СП давала права юрыдычна прэтэндаваць на выданьне кнігі і значна аблягчала дасягненьне гэтае мэты: з сябрам Саюзу ў выдавецтве ўжо вымушаныя былі лічыцца і ставіліся да яго рукапісу больш зычліва. Рукапісы ня членаў СП тады залежваліся як правіла надоўга. Апрача таго, прафесійна «аформленыя» «парнасцы» далучаліся і да пэўных выгодаў матэрыяльнага парадку, з дапамогай Саюзу і Літаратурнага Фонду маглі хутчэй палепшыць свой дабрабыт — атрымаць кватэру (ці хоць пакой у камуналцы), пабываць па ільготнай пуцёўцы ў доме творчасьці, зьезьдзіць за кошт СП у творчую камандзіроўку, пакарыстацца паліклінікай літфонду, трапіць у склад пісьменьніцкай дэлегацыі для паездкі за межы рэспублікі. Для многіх з «пішучай браціі» матэрыяльныя выгады і былі галоўным пабуджальным матывам настойлівага імкненьня як мага хутчэй аформіцца ў члены Саюзу. Пазьней, калі працаваў сакратаром праўленьня СП, я неаднойчы быў сьведкам, як «неафіт» прыносіў заяўку на кватэру ці на пуцёўку ў Дом творчасьці літаральна на другі дзень пасьля прыняцьця ў Саюз і як голасна пры гэтым гучала ягонае «дай!». Не магу сказаць, каб хто-небудзь з паэтаў нашага набору (С. Гаўрусёў, П. Макаль, У. Нядзьведскі, Г. Кляўко і інш.) вызначаўся падобнай «хваткай». Сам я ўпершыню асьмеліўся папрасіць пуцёўку на бераг мора праз чатырнаццаць гадоў пасьля прыёму ў СП: усё лічыў, што гэтыя «курорты» для больш заслужаных, для старэйшых, а я, малады і здаровы, абыйдуся, пасяджу і на беразе Нарачы, у вясковай хаціне. Але што датычыць афіцыйнага прызнаньня пісьменьнікам-прафесіяналам і права на выданьне кнігі — гэтаму мы ўсе, і я ў тым ліку, надавалі вялікае значэньне, тут маладыя амбіцыі спрацоўвалі на поўную сілу. Ну як жа: быць у адным творчым саюзе з такімі славутасьцямі, як сам Якуб Колас (яшчэ жыў і працаваў, старэйшына), Міхась Лынькоў, Кандрат Крапіва, Аркадзь Куляшоў, Максім Танк, Пімен Панчанка, Пятро Глебка, Янка Маўр!.. Што ні кажыце, а гэта распальвала ў душы такое вогнішча запаветных мрояў, пагасіць якое было раўназначна жыцьцёвай катастрофе. (Трохі перабольшваю — і аднак жа!).

Дык вось у ліпені 1953-га гэтым неспакойным полымем быў ахоплены і я, цэлы тыдзень, да пачатку нарады, хадзіў з такім неадступным хваляваньнем у сэрцы, няйначай сапраўды вырашаўся мой жыцьцёвы лёс. Гэта — пазьней, пазьней, пазьней прыйдзе разуменьне, што галоўнае — не фармальны акт залічэньня ў СП, а радасьць творчасьці і яе рэальны плён, і ты будзеш успамінаць тыя перажываньні з іранічнай усьмешкай. А тады... а тады — удар я перанёс страшэнны. Насуперак папярэдняй дамоўленасьці кіраўнікоў СП і ўзгадненьню «там, дзе трэба» (а ў тыя часы — усё узгаднялася ў ЦК), у Саюз тым разам мяне не прынялі. Дакладчыкам па маёй творчасьці быў Аляксей Русецкі, сам тады яшчэ паэт малавядомы, аўтар аднаго зборніка вершаў. Сказаў Аляксей Сьцяпанавіч вельмі коратка, усяго некалькі фраз, і вельмі вяла, нават занудліва, як па прымусу. І хоць закончыў (гэтак жа раўнадушна-вяла) рэкамендацыяй прыняць маладога паэта ў члены Саюзу — уражаньня на прысутных не зрабіў. Думаю, сам ён і не хацеў, каб я быў прыняты, але працаваў літкансультантам у СП і рабіў тое, што яму загадала начальства. Калі ён скончыў сваё кароценькае адчэпнае слова, я зразумеў: надзея, якую ў мяне ўсялілі самі ж кіраўнікі Саюзу, церпіць крах. Пасьля такога «дакладу» ў творчы саюз не прымаюць. «Але ж і пашанцавала! — горка ўсьміхнуўся я сам сабе ў думках.— І нашто было брацца за даклад?». Абмеркаваньне маіх вершаў таксама ішло вяла, пакуль ня ўзяў слова Айзік Кучар: ён напнуўся і з уласьцівым яму пафасам (ціха, спакойна ён ніколі не гаварыў) зьбіў, стоўк Ніла Гілевіча на горкі яблык. Помню (сядзеў блізка, у другім радзе, і добра чуў), як Пятрусь Броўка нахіліўся да госьця з Расіі паэта Мікалая Рыленкава, уставіўся позіркам яму ў вочы і спытаў: «Как, Николай Иванович, поддержим?» Госьць скрывіў губу і адказаў: «По-моему, надо воздержаться». Броўка тут жа голасна паўтарыў тое, што Рыленкаў сказаў яму ціха. «Здольны паэт, але ад прыёму давайце ўстрымаемся. Хто тут у нас наступны?..»

Так выпадковы госьць з Расіі, які ніводнага майго радка ніколі не чытаў, пагасіў у той раз маё вялікае хваляваньне. Зноў апанавала яно мною, ужо бітым і таму не такім наіўным, толькі ў сакавіку наступнага году. Прыйшло запрашэньне на сумеснае пасяджэньне Камісіі па рабоце з маладымі і Камісіі па прыёму ў СП БССР — на прадмет абмеркаваньня маіх вершаў і рэкамендацыі іх аўтара ў Саюз. Ня ведаю, ніколі не высьвятляў, чыя гэта была ініцыятыва, хто так быў зацікаўлены ў маральнай падтрымцы паэта-студэнта, але гэтае абмеркаваньне заўсёды ўспамінаю, як адзін з самых сьвяточных момантаў на пачатку сваёй літаратурнай біяграфіі. Успамінаю з пачуцьцём удзячнасьці да старэйшых пісьменьнікаў, якія праявілі тады да мяне сардэчную зычлівасьць і давер. Калі я прачытаў вершы, першы азваўся белагаловы і амаль зусім сьляпы Янка Маўр. «Во, як бы ўсё роўна фортку адчынілі і сьвежым паветрам у пакой дыхнула!» Горача і пераканаўча гаварыў пра мае вершы Іван Мележ. «Ня ведаю, таварышы, як хто, а я ў гэтага маладога паэта веру». Па некалькі добрых словаў сказалі Янка Брыль, Піліп Пястрак, Міхась Клімковіч, Кас­тусь Кірэенка. Прагаласавалі аднадушна «за». Помню, Іван Мележ, усьміхаючыся, павярнуўся да Янкі Маўра: «Відаць, Іван Міхайлавіч, мядзьведзь у лесе здох: нават вы прагаласавалі «за». Здаецца, гэта першая за ўвесь час кандыдатура, якую вы блаславілі». — «А што, хіба тым, якіх я не блаславіў, гэта зашкодзіла?» — уедліва прагуў у адказ Маўр. Дарэчы, тады я і пазнаёміўся асабіста з Іванам Мележам і Янкам Брылём — пісьменьнікамі, якіх моцна паважаў, любіў і якія пазьней сталі маімі добрымі старэйшымі сябрамі. На ўсё жыцьцё. Калі пасяджэньне закончылася і пісьменьнікі пачалі разыходзіцца, да мяне накіраваўся Янка Маўр. «Дзе тут, Гілевіч, я ж нічога ня бачу, зусім асьлеп, дык дай я хоць рукамі абмацаю тваю галаву, каб уяўленьне мець, які ты». Я падумаў: жартуе стары фантаст, а ён сапраўды цупка, як скульптар, аблапаў пальцамі і лабэціну, і патыліцу, і нават твар. «О, дык у цябе і нос ёмкі! Не які там небудзь пупсік», — сказаў, хітравата-прыязна ўсьміхаючыся.

Улетку таго году цягам трох тыдняў, на пару з паэтам і аднакурсьнікам Міколам Арочкам, вандраваў па Мазырскім Палесьсі. Паехалі з афіцыйнымі камандзіровачнымі пасьведчаньнямі ў кішэнях як маладыя літаратары (нават трохі грошай у Саюзе выдалі на дарогу). Першы раз на Палесьсі! Першая спроба сьвядомага мэтанакіраванага азнаямленьня з аддаленым ад маёй Лагойшчыны кутком беларускай зямлі, з жыцьцём і побытам яго насельнікаў. Незабыўныя, на ўсё жыцьцё, уражаньні — і ад чароўнай прыроды Палесься, і ад сустрэчаў з людзьмі — з мясцовым начальствам і вяскоўцамі-палешукамі, і ад тутэйшай паляшуцкай гаворкі, жывое гучаньне якой слухаў, з замілаваньнем, упершыню. А песьні! Божа, якія песьні пашчасьціла пачуць аднойчы вечарам у вёсцы, дзе мы з Міколам заначавалі! А колькі было ўсякіх дарожных прыгодаў! — дробных, вядома, забаўных і нават сьмешных, аднак жа ўспрынятых з удзячнасьцю лёсу, бо ўспамінаюцца з пачуцьцём цёплым і радасным — як і ўсё іншае добрае і сьветлае, што ўпляталася ў тваё жыцьцё, уваходзіла ў душу і сэрца, каб і праз многія-многія гады шчасьліва прарасьці нечаканаю думкай, засьвяціцца ўжо нейкім новым сьвятлом, прабліснуць новым сэнсам — на ўзроўні і з улікам набытага жыцьцёвага досьведу. І як жа сёньня шкадую, што ў маладосьці так мала вандраваў па Беларусі, што не скарыстаў дадзенай лёсам магчымасьці абысьці і аб’ехаць родную краіну ўдоўж і ўпоперак — усю, што так і засталіся не адкрытымі, не пабачанымі мною цэлыя рэгіёны, куты і закуткі роднай зямелькі.

Па вяртаньні з вандроўкі астатак лета ў вёсцы ахвяраваў на вывучэньне Збору твораў І. В. Сталіна. Гэтую інтэлектуальную каштоўнасьць набыў у свой час бацька Сымон Пятровіч: дысцыплінаваны партыец не паслухацца строгіх «рэкамендацыяў» зьверху ня мог і падпісаўся на шматтомнае выданьне працаў правадыра. Хоць мінула больш году па яго сьмерці — ніякіх чутак ці хоць бы намёкаў, што адносіны да Сталіна будуць мяняцца, яшчэ не было, ва ўсякім разе да мяне яны не дайшлі, аўтарытэт яго ў маіх вачах заставаўся непахісным. І я лічыў, што яго творчую спадчыну мушу засвоіць паўней і глыбей, сорамна абмежавацца толькі тымі праграмнымі творамі, якія ў абавязковым парадку вывучаліся ва універсітэце. Бяз гэтага, быў перакананы я, нельга падняцца на высокі ўзровень марксісцка-ленінскага разуменьня гісторыі чалавечага грамадства, як і разуменьня тых працэсаў, што адбываюцца ў сучасным эканамічным, палітычным і духоўным жыцьці Саюзу ССР і краінаў сьвету. А маладому літаратару патрэбен толькі высокі ўзровень філасофска-тэарэтычнай і ідэйна-палі­тычнай падрыхтоўкі — так я разумеў і на іншае не пагаджаўся. Засвою працы Сталіна, затым гэтак жа грунтоўна праштудзірую поў­ны Збор твораў Леніна, а пасьля — і Збор твораў Маркса-Энгельса ў 30-ці тамах, падпіску на які я, студэнт-трэцякурсьнік, нядаўна аформіў. Што датычыць прачытаньня «усяго Леніна» і Збору твораў Маркса-Энгельса, то жыцьцё досыць скора разбурыла гэтыя мае амбіцыйныя планы, і я адмовіўся ад іх як ад нерэальных, зразумеў, што трэба чытаць выбарачна, і ў першую чаргу працы па пытаньнях літаратуры, мастацтва, культуралогіі, мовы, духоўнасьці, рэлігіі, гісторыі розных народаў, асабліва славянскіх. Ну, а Сталіна пасьпеў прачытаць усяго, усе дванаццаць тамоў, што былі ў хаце (дарэчы, на беларускай мове). І чытаў, прызнаюся, нязмушана, з жывой цікавасьцю, асабліва яго вострасюжэтную палеміку з палітычнымі апанентамі. Логіка і аргументацыя ягоных довадаў і высноваў мне здавалася жалезнай.

***

На пачатку верасьня Прэзідыум праўленьня ССП БССР зацьвердзіў рашэньне дзьвюх камісіяў аб прыёме Ніла Гілевіча ў Саюз пісьменьнікаў. На Прэзідыуме гаварылася аб вялікай творчай актыўнасьці маладога паэта: на працягу аднаго 1953 году галоўны літаратурны часопіс «Полымя» чатыры разы даў месца маім вершам, столькі ж і часопіс «Маладосць». А дзён праз дзесяць пачаўся Трэці зьезд пісьменьнікаў Беларусі, законным удзельнікам якога ўжо быў і я. Незабыўныя, сьвятлістыя, шчасьлівыя дні! І наступныя тыдні-месяцы. Сьмялей пачаў заходзіць у рэдакцыі часопісаў і газетаў, ахвотней сталі браць вершы да друку (часам аж занадта ахвотна, не на карысьць аўтару), пачалі запрашаць на розныя мерапрыемствы Саюзу пісьменьнікаў. Усё гэта падвышала творчы тонус, здаровіла самапачуваньне, дадавала акрыленасьці, натхненьня, ахвоты працаваць, працаваць, працаваць...

Праўда, ва універсітэце стала ў пэўным сэнсе трохі цяжэй. Пачалі прыдзірліва глядзець на мае паводзіны, дайшло да таго, што вынесьлі гэта пытаньне на курсавы камсамольскі сход: «Зрываецца з лекцыяў, з’ігнараваў калектыўны культпаход у тэатр, ня ўважыў просьбу аднакурсьніка, а аднойчы вечарам у сваім інтэрнацкім пакоі нагою выключыў радыёрэпрадуктар, які вісеў на сьцяне над ложкам». Ах жа ты, Госпадзе Божа мой! Якое злачынства ўчыніў! Удумацца толькі: задраў нагу, лежачы, і вялікім пальцам крутануў рычажок. Член камітэту камсамолу, якая праводзіла сход, усё дамагалася ўдакладніць:

— А што ў той момант па радыё перадавалася? Хто і што гаварыў? Вы ж былі тады ў пакоі, прыгадайце! Гэта вельмі важна!

— Ды я ўжо ня помню. Дзе ты ўсё будзеш помніць, — пахмыляліся сьведкі.

Было непрыемна, прыкра і сорамна за той камсамольскі «суд». Знайшлі што абмяркоўваць. На шчасьце, была на сходзе і Ніна, адносіны з якой у мяне былі ўжо больш чым проста сяброўскія, і яна, адразу ж па выхадзе з аўдыторыі, сказала мне: «Ня ўздумай перажываць за гэты выпад зайздросьнікаў і дуркеш, у якіх няма элементарнага пачуцьця гумару...» Так будзе пасьля ўсё жыцьцё — да астатку. Безьліч разоў я пачую ад яе гэта самае: «Не бяры да сэрца. Ня ўздумай перажываць. Гэта — твая доля. А што ты ад іх чакаў? Супакойся».

Ад Сьцяпана Гаўрусёва, з якім тады пасябраваў, даведаўся, што ў наступным, 1955 годзе, Дзяржаўнае выдавецтва БССР плануе выдаць дзьве першыя кнігі вершаў маладых паэтаў — яго і Петруся Макаля. «А ты свайго зборніка не занёс у выдавецтва?» — спытаў сябра. «Не, кажу, я нават яшчэ і рукапісу ня склаў».— «Складзі і занясі, аддай, — параіў Сьцяпан, — можа, хоць на 1956-ы пасьпееш». Пра тое, каб скласьці рукапіс кнігі і перадаць выдавецтву, я падумваў ужо неаднойчы. Што і казаць: мара была турботная. Каму з маладых не хацелася як хутчэй патрымаць у руках сваю першую кніжку. Хвалявала гэта і мяне. Але, прызнаюся, стрымлівала небясьпека зьведаць паразу: занясу выдавецкім дзядзькам сьціплы плён свайго баруканьня з радком і словам, а яны мне: асадзі назад, таварыш! Рана прэтэндуеш. Папрацуй яшчэ трохі, напішы што-небудзь такое-гэткае, а тады і прыходзь...

Гэтае тармажэньне (страх ганьбы) было настолькі моцным, што ў выдавецтва я не сьпяшаўся, нават ужо будучы дастаткова абагрэты ўвагай прэсы, пісьменьнікаў і крытыкаў. («Так, Ніл Гілевіч — студэнт, але яго вершы ў часопісе «Полымя» публікуюцца побач з вершамі, напрыклад, А. Зарыцкага і А. Астрэйкі не таму, што ён студэнт, і яму даруюцца пагрэшнасьці, а таму, што яго вершы заслугоўваюць быць надрукаванымі побач з вершамі гэтых паэтаў:» Б. Бур’ян, «Сталинская молодежь» за 25 чэрвеня 1953 г. «За паўгоду ў часопісе двойчы надрукаваў свае вершы Ніл Гілевіч. Трэба сказаць, што малады паэт адносіцца да работы ўдумліва і сур’ёзна. Мы ведаем Гілевіча і па другіх вершах, якія зьмяшчаюцца ў нашым перыядычным друку, але і тыя, што ён надрукаваў у «Работніцы і сялянцы», стаяць у шэрагу неблагіх твораў, твораў сьвежых, цікавых. Спынімся на вершы «Першая перамога». Ён далёкі ад літаратурных штампаў...» М. Гарулёў. «Літаратура і мастацтва» за 27 чэрвеня 1953 г.) Праз месяца паўтары пасьля размовы з Гаўрусёвым, я пераступіў, не бяз боязі, парог выдавецтва. А мне і кажуць: «Прымаем рукапісы толькі з рэкамендацыяй адпаведнай творчай секцыі Саюзу пісьменьнікаў. Папрасіце кіраўніцтва секцыі паэзіі абмеркаваць ваш рукапіс на пасяджэньні, і калі ён будзе ўхвалены — хай дадуць для нас, для выдавецтва, выпіску: рэкамендуем да выданьня...»

Ну, раз увялі такое правіла (датуль яго не было, я ня чуў пра такое), тут ужо нічога ня зробіш: трэба дзейнічаць паводле правіла. Абмеркаваньне рукапісу на секцыі паэзіі — гэта ня жартачкі. Старшынёй секцыі быў жывы класік Пятро Глебка, чыё імя я добра помніў яшчэ з даваеннай пары, чые вершы, асабліва ваеннага часу, любіў і многія ведаў на памяць. На пасяджэньне прыйдуць, канешне ж, і іншыя вядомыя, прызнаныя майстры паэтычнага слова, а можа, нават і славутыя, той жа Аркадзь Куляшоў, Пімен Панчанка, Максім Танк... О, Божа! Хто ж і калі ўвёў гэта правіла — каб абавязкова была рэкамендацыя секцыі? На секцыі — што паэт, то і думка, і выснова, і голас. І думкі могуць разьбегчыся ў розныя бакі і ў адно не сысьціся. Вырашыў яшчэ і яшчэ раз уважліва прагледзець зьмест рукапісу. Сёе-тое выкінуў зусім, сёе-тое дапрацаваў, перарабіў, падправіў. Рукапіс перадаў у СП толькі напрадвесьні наступнага, 1955-га году. Секцыю склікаць не сьпяшаліся, сабралася яна аж у траўні. Народу прыйшло багата, але — самых славутых не было. Размова аказалася вельмі актыўнай і зацікаўленай. Рэч у тым, што некаму прыйшло на думку (можа, старшыні секцыі Глебку?), з увагі на вечна актуальную праблему выхаваньня творчай моладзі, зрабіць на гэты раз абмеркаваньне што называецца узорна-паказальным,— каб быў шырокі грамадскі рэзананс, ну і, можа, дзе-небудзь нават і пахвалілі — за клопат пра маладых. Гэта можна было зразумець з уступнага слова П. Ф. Глебкі, які нацэліў і заклікаў да размовы сур’ёзнай і патрабавальнай.

Дык такі і прыслухаліся да яго просьбы-прапановы калегі! За выняткам дакладчыка М. Аўрамчыка, які больш гаварыў пра тое, што яму ў маіх вершах падабалася, усе астатнія прамоўцы далі мне добрага жару, пясочылі без паблажкі. У сваім рабочым нататніку я пастараўся запісаць выказаную на мой адрас крытыку, а нават і свае рэагаваньні на выпады, якія мне здаваліся несправядлівымі. Уражаньне такое, што старэйшыя сябры-калегі засумавалі па шчырай размове аб паэзіі і цяпер узрадаваліся гэтай магчымасьці. Повад — канкрэтны аб’ект, рукапіс першай кнігі маладога паэта. Значыць, хваробы творчага росту і аўтара, і ўсёй нашай маладой паэзіі несумненна тут маюць месца, і ўбачыць іх няцяжка, ну і прапанаваць адпаведныя лекі з вышыні ўласнага досьведу — рэч натуральная, у асяроддзі людзей творчых так было, ёсьць і будзе. I аднак жа чым далей ішло абмеркаваньне, тым больш мяне апаноўваў страх, што ў выніку рукапіс «зарэжуць», прызнаюць сырым і не рэкамендуюць да друку. К. Кірэенка надта налягаў на неабходнасьці павысіць грамадскі тонус вершаў, Дз. Кавалёў гаварыў пра драбнатэм’е і адсутнасьць уласнай біяграфіі ў творах, А. Вялюгін рэкамендаваў больш дбаць пра гушчыню вобразнай палітры, гаварылі і іншыя, усе — крытычна, але не праз меру, ну а пад корань секануў масьціты Максім Лужанін. Вычакаўшы, па звычцы, пакуль у зале наступіць поўная цішыня (гэтай павазе да сваёй асобы ў яго можна было павучыцца), тонам аракула і суддзі сказаў: «Я хачу зьвярнуць увагу прысутных на рэч больш сур’ё­з­ную і небясьпечную, чым тое, пра што тут гаварылася: на ўшчэрбнасьць настрою і ідэйна-эстэтычнай пазіцыі лірычнага героя. Вось верш «Пры дарозе пыльнай, шумнай». Пра што ў ім гаворыцца? У маладой грушы каля дарогі навальнічнай ноччу адвіх­нула сук. У прыродзе — рэч звычайная: і адвіхае, і ломіць, і вырывае з карэньнем. Але ж перад намі — мастацкі твор, паэтычны сімвал, і сімвал атрымаўся досыць змрочны. «І яшчэ ня ўсьпела груша Гора выплакаць сьлязьмі — па галіне хтось бяздушна Пераехаў калясьмі, Утаптаў у жвір вільготны Дробны ліст, пахучы цьвет...» Трэба помніць і дбаць пра вышыню ідэйна-эстэтычных крытэрыяў»,— закончыў сваё выступленьне масьціты.

Насуперак ягонаму прысуду, верш пра грушу, не перарабіўшы ў ім ні радка, я ўключыў у свой першы зборнік «Песьня ў дарогу» і пазьней устаўляў ува ўсе кнігі «выбранага». З разуменьнем, што драматычны ці нават трагічны матыў у лірычным творы сам па сабе ня ёсьць выявай ідэйна-эстэтычнай ушчэрбнасьці і філасофскага песімізму аўтара.

Падагуліў абмеркаваньне майго рукапісу Пятро Глебка. «Хай ні ў каго не скла­дзецца ўражаньне, — сказаў ён, — што мы занадта строга абышліся з маладым аўтарам. Строгасьць у гэтым разе ёсьць сьведчаньнем даверу да таленту і творчых магчымасьцяў паэта». Зборнік, па прапанове таго ж Пятра Фёдаравіча, быў рэкамендаваны выдавецтву да выданьня. Але ў план наступнага 1956 году ён ужо ня трапіў і выйшаў толькі на пачатку 1957-га.

***

Палавіна лета таго году прайшло на вайсковых зборах. Усякую вольную хвіліну («асабісты час» у нядзелю, любы «перакур» на занятках) ахвярую на чытаньне. Пасьпеў праштудзіраваць трохтомнік В. Р. Бялінскага. Асабліва ўразіў цыкл артыкулаў пра Пушкіна. Там жа на зборах прачытаў і толькі што набыты двухтомнік В. Брусава, у якім знайшоў вельмі цікавы артыкул пра калісьці шумна-знакамітага рускага паэта Ігара Севераніна. Аказваецца, ня ўсё так адназначна, ня ўсё ў яго эгафутурызм і дэкадэнцтва, ёсьць і выдатныя па шчырасьці чалавечага пачуцьця вершы. Адзін з іх і цытуе В. Брусаў: «Повидаться нельзя нам. Разве только случайно. Разве только в театре. Разве только в концерте. Да и то бессловесно. Да и то беспоклонно.» Такія артыкулы аб паэтах і паэзіі я ўспрымаў як «откровения», як урокі вялікай літаратурнай навукі, адчуваючы вострую — да трымценьня душы — у гэтай навуцы патрэбу.

У верасьні павінна была адбыцца ў Маскве Трэцяя Усесаюзная нарада маладых пісьменьнікаў, удзельнікам якой праўленьне СП БССР рэкамендавала, сярод іншых, і мяне. Іншыя — гэта паэты С. Гаўрусёў, П. Макаль, празаікі А. Карпюк і П. Васі­леўскі, драматург А. Махнач, дзіцячы паэт А. Вольскі. Па невядомых мне прычынах нарада перанеслася на пачатак студзеня наступнага, 1956 году. Паехаў з вялікімі, па маладой наіўнасьці, спадзяваньнямі — і ашукаўся. Абмеркаваньне «тройкі» беларускіх паэтаў прайшло, на жаль, куца і малацікава. Досыць сказаць, што кіраўніком нашага паэтычнага семінару быў паэт-песеньнік Л. Ашанін. Намі, Сьцяпанам, Петрусём і мной, гэта было ўспрынята як абраза. Мы ўжо нядрэнна разьбіраліся, хто чаго ў рускай паэзіі варты. Чаму можна навучыцца ў Ашаніна? Складаць крыклівыя песьні ў абарону міру? Кіраўнікамі іншых паэтычных семінараў былі творцы-асобы — М. Сьвятлоў, Л. Мартынаў, П. Антакольскі, І. Сельвінскі. Ну а нам, беларусам, і тут «пашанцавала».

У той дзень, калі абмяркоўвалі беларускую «тройку», на наш семінар прыйшлі, у якасьці настаўнікаў, Аркадзь Куляшоў і... Алесь Кучар. Як толькі ўбачыў апошняга — па ўсіх фібрах душы прайшло нядобрае прадчуваньне. Успомніў менскую нараду 1953-га году. Дык такі і не памыліўся. Ай-яй-яй, як ён мяне драпежыў, як бэсьціў і зьнішчаў даастатку! Я сядзеў, сагнуўшыся, уставіўшы пагляд у нейкую кропку на парце, і ў думках шаптаў: «Ну, давай, давай, Айзік, давай! Авось ды і захлынешся нарэшце гэтай сваёй чорнай злосьцю, гэтай сваёй нянавісьцю! Але ж і гад! Прыехаў у Маскву, каб і тут зьбіць-зьмяздрычыць мяне на горкі яблык!» Ён так перабіраў у сваім крытыканскім запале, што нават сёй-той з прысутных ня стрымліваўся і выгукаў пратэст. На вялікі жаль, расчаравала і засмуціла мяне і выступленьне Аркадзя Куляшова. Ён не адмежаваўся ад вантробнай лютасьці Кучара, ні словам не абараніў мяне ад таго пагрому, які ўчыніў яго сябар, а фактычна падтрымаў апошняга, бо гаварыў толькі пра тое, што ў маіх вершах яму не падабаецца, што ён лічыць заганным, няплённым, неперсьпектыўным. Ну, што ж, лекі ад хваробаў, як правіла, горкія, але таму і лечаць, і памагаюць. Вядома, хацелася пачуць ад сваіх і добрае слова — у гасьцях жа ўсё-такі, на людзях, а ня дома. Ну, не знай­шлося ў іх гэткага. Пачуў ад іншых — ад расіяніна В. Ганчарова, ад украінца С. Мушкеціка. Зрэшты, было мне не шаснаццаць, як на нарадзе ў 1947-м, калі мяне тоўк Лукаш Бэндэ, а 24 з гакам, непрыязнай крытыкі ўжо наслухаўся і начытаўся уга колькі, — так што нічога страшнага ня здарылася. Але ўрок для сябе на будучыню зрабіў: калі мне давядзецца выступаць у ролі настаўніка — скажу пра маладога перш за ўсё добрае слова, — калі, зразумела, буду бачыць, што перада мной чалавек з божай іскрай у душы.

На пленуме СП СССР, якім адкрывалася нарада маладых у Маскве, я быў моцна ўражаны двума выступленьнямі, у якіх пачуў той самы боль, што ўсё часьцей і ўсё мацней стаў у апошні час працінаць мне душу і сэрца. Татарскі пісьменьнік Хусаінаў (? так запісана ў маім нататніку) расказаў, як рэдактары прымушаюць татарскае імя ў рамане заменьваць рускім (Рашыда на Сяргея) і ў лік герояў твору, татараў па нацыянальнасьці, уводзіць рускіх — каб быў інтэрнацыяналізм. З якім шчырым болем і неўразуменьнем гаварыў пра гэта пісьменьнік! «У нас, у Беларусі, — раблю я свой каментар у нататніку, — да гэтага яшчэ не дайшло, здаецца». Каментар мой быў ад недасьведчанасьці, бо такога колькі хочаш было ў рэдакцыйна-выдавецкай практыцы і ў нас. Другое ўражаньне — ад залы, калі выступаў вядомы казахскі празаік Габіт Мусрэпаў (пазьней — народны пісьменьнік Казахстану, акадэмік, Герой сацыялістычнай працы). Вось што я запісаў у сваім нататніку: «Ох жа і хамская публіка ў зале: як не паважаюць, каб не сказаць мацней, «нацменаў». Ну хіба яму ня крыўдна гаварыць пры такім шуме? Не пустое ж гаворыць! І выдатны пісьменьнік! Я, напэўна, ня вытрымаў бы: плюнуў бы і пайшоў прэч — далей ад гэткіх сяброў і пабрацімцаў.»

А яшчэ быў уражаны прамовай Міхаіла Шолахава, якой вельмі чакаў і якою быў моцна расчараваны. Непаважліва сказаў пра К. Сіманава, збэсьціў В. Ажаева («дзярэ лыка з асфальту вуліцы Вароўскага»), і ўвесь тон выступленьня — нейкі «шчукарскі», несур’ёзны. Чакалася ад вялікага пісьменьніка зусім іншае. Пазьней нешта падобнае — неапраўдана гарэзьлівае — мела месца і ў яго прамовах на пісьменьніцкіх і партыйных зьездах. І таксама мяне бянтэжыла і засмучала.

Хоць крытыку на нарадзе я ўспрыняў досыць балюча, і асадак на душы застаўся горкі, але выснову зрабіў цьвярозую: працаваць трэба больш сур’ёзна. Радавацца посьпехам пакуль што няма падставаў. Праўда, мае маскоўскія засмучэньні былі неўзабаве кампенсаваныя вельмі радаснымі неспадзеўкамі. Самы аўтарытэтны часопіс «Новый мир» апублікаваў у сакавіцкім нумары мой верш «З гадоў дзяцінства» (у перакладзе Я. Хелемскага). А першы нумар «Дружбы народов» наступнага, 1957 году, зьмясьціў цэлую падборку (у перакладах Я. Хелемскага і К. Мурзідзі). І там, і там былі апублікаваныя менавіта тыя вершы, ад якіх не пакінуў нічога жывога А. Кучар, — перакладчыкі адабралі іх самі з матэрыялаў нарады. Гэта былі першыя публікацыі маіх вершаў ва ўсесаюзных выданьнях, прычым такога ўзроўню, як «Новый мир» і «Дружба народов».

***

Адразу ж па нарадзе вершы давялося адкласьці ўбок: мусіў заняцца дыпломнай працай. Да абароны заставаліся лічаныя тры-чатыры месяцы, а я па сутнасьці яшчэ і ня браўся. Тэма дыпломнай — «Паэтычнае майстэрства Максіма Багдановіча». Навуковы кіраўнік — сам дэкан факультэту, загадчык кафедры літаратуры прафесар М. Р. Ларчанка. Выбар тэмы быў не выпадковы. Багдановіч даўно, яшчэ са школьных гадоў, з сямігодкі, увайшоў мне ў душу так пранізьліва, як ніводзін іншы класік беларускай паэзіі. Вядома, глыбока і трывала апанавала мною і творчасьць Багушэвіча, і Купалы, і Коласа. Але тут была пэўная розьніца, у гэтым апанаваньні, пра якую я тады ня думаў і не спрабаваў сфармуляваць для сябе, проста адчуваў яе, адчуваў пэўна і моцна, і гэтым адчуваньнем падсьвядома кіраваўся. Тады на пытаньне аб выбары я, напэўна, адказаў бы зусім проста: «Больш падабаецца. Нечым бліжэй мне». Пазьней, праз шмат гадоў, калі мною былі напісаныя дасьледчыя артыкулы пра паэзію і Купалы, і Коласа, і аж некалькі пра яго — Багдановіча, я акрэсьліў для сябе, у чым тут была розьніца. У тых асаблівасьцях паэтыкі, якія рабілі маё ўспрыняцьце яго лірыкі ў большай меры інтымным, у большай меры закраналі самыя тонкія і патаемныя струны душы, — гэта значыць, у натуральнай рэалістычнасьці яго пісьма, створаных ім малюнкаў і вобразаў, у гранічнай асабістасьці, шчырасьці і псіхалагічнай дакладнасьці (выверанасьці, праўдзівасьці, даставернасьці) лірычнага пачуцьця, і, нарэшце, — у незвычайна багатым рытмічна-інтанацыйным і эўфанічным аснашчэньні верша, што зноў жа мне асабліва імпанавала. Верш з закладзенай у счапленьні яго словаў музыкай, з багатай інструментоўкай радка мяне заўсёды вабіў і вабіць мацней, чым верш «глухі» да ўсяго гэтага. Па тым часе мне здавалася, што, напрыклад, Купала ці Колас менш увагі надавалі майстэрству, форме, кампазіцыі і мілагучнасьці верша, рытмічнаму малюнку і гукапісу, а паколькі мяне асабліва хваляваў менавіта гэты бок творчасьці, — выбар выпаў, натуральна, на Багдановіча.

У самы разгар маёй працы над дыпломнай у жыцьці краіны і народа адбылася падзея, якая глыбока ўзрушыла ўсё грамадства. Вядома ж, і мяне грэшнага, і надоўга адарвала ад кніг і папер, ад дзяржаўнай бібліятэкі, у якой я амаль невылазна сядзеў.

Радкі з «Дзёньніка» (6.3.1956):

«Падзеі — незвычайныя. Адбыўся XX зьезд КПСС. Нізрынуты ідал, на якога маліліся каля 30 гадоў. Проста ня верыцца! Успамінаю, як роўна тры гады таму, 6-га сакавіка 1953-га, мы пралівалі шчырыя сьлёзы. А плакаць не было патрэбы; хіба ад радасьці, што найстрашнейшы за ўсю гісторыю Расіі людаед «помре». Страшна глядзець, да чаго даведзена наша вёска «пад мудрым кіраўніцтвам Іосіфа Вісарыёнавіча». Больш, чым страшна,— жахліва! Калгасьнікі пачалі выказваць думкі ўголас: «Ой, мой божа, божа! Як гэткае жыцьцё — дык лепей бы зноў вайна ці якое безга­лоўе». Хіба гэта не жахліва? Каб нашы людзі зайздросьцілі жыцьцю пад акупацыяй?

Між іншым, яшчэ задоўга да таго, як пачуць гэту навіну, я прадчуваў, што нешта павінна здарыцца, што нейкі новы этап у нашым жыцьці павінен вось-вось пачацца. Тысячы людзей прадчувалі гэта. Цяпер у мяне вялікая радасьць. Спадзяюся, што будзе што-небудзь зроблена і для выратаваньня беларускай мовы ад засільля дзяржымордаў і ідыётаў-мяшчан, якія самі з сябе глумяцца і пацяшаюцца гэтым.»

Радкі з «Дзёньніка» (1.4.1956).

«Чым далей — тым лягчэй і весялей на душы. Вось ужо дзе сапраўды — «Всё к лучшему в этом лучшем из миров»! Слухаў даклад Хрушчова аб кульце асобы і яго выніках. Больш страшных дакументаў я ня ведаю. Калі я чытаў пра жудасныя расправы і зьверствы фашыстаў над савецкімі людзьмі, я знаў, што гэта рабілі вылюдкі роду чалавечага, фашысты, і апрача гневу і нянавісьці, не абуджаліся пачуцьці ў сэрцы. Але калі я слухаў пісьмы Эйхе і Кедрава, калі я даведаўся, што Арджанікідзе пакончыў самагубствам, што 70 адсоткаў складу ЦК і больш паловы дэлегатаў (1093) Зьезду Пераможцаў былі замучаныя і расстраляныя па загадзе правадыра краіны, сэрца напоўнілася ня толькі гневам і нянавісьцю. У сэрцы перш за ўсё закіпела крыўда — невымерная неадольная крыўда, якая ня выкупіцца нічым, якой я не дарую ніколі і нізашто. Ён ашукаў мяне ў самых сьвятых пачуцьцях, ён растаптаў самае дарагое, чыстае і сьветлае ў душы. І я крычу сёньня: к чорту! К чортавай матары! Тысячу разоў к чорту такога класіка марксізма! Вон з вачэй! Вон з сэрца! Вон з памяці! Усе яго заслугі — нішто ў параўнанньні з тымі страшэннымі злачынствамі перад народам, якія ён учыніў. Што з таго, што ён быў перакананы ў правільнасьці сваёй лініі? Ад гэтага пакуты і гора людзей ня зьменшацца. Ён быў зьверам па натуры — без пачуцьця жалю, спачуваньня, літасьці, бяз кроплі чалавечнасьці.»

Радкі з «Дзёньніка» (2.4.1956).

«У СП быў сход, прысьвечаны вынікам XX Зьезду КПСС. Дакладчык — сакратар ЦК КПБ Ц. С. Гарбуноў. Ня помню такога цікавага сходу ў сваім жыцьці. Вось і яшчэ адно пацьвярджэньне, што — крануўся лёд маўчаньня. О, якія, аказваецца, выдатныя грамадзяне нашы пісьменьнікі! І пад якім страхам яны сядзелі, аказваецца! Як мышы пад памялом. А сёньня — гаварылі! Можа, першы раз да канца шчыра і на ўвесь голас. Куляшоў сказаў: «Няма страшнейшай мукі, як паміраць камуністу ад рукі ўлады, за якую змагаўся ўсё жыцьцё і ў якую, адзіную, верыў.» Гарбуноў крытыкнуў Куляшова, што той знаходзіцца ў апошні час не на перадавых пазіцыях, бо піша на гістарычныя тэмы. (Во разуменьне ў сакратара ЦК, што такое перадавая пазіцыя!). Ох жа і агрызнуўся Куляшоў у сваім выступленьні! Ц. С. аж назад падаўся ў крэсьле, аж угнуўся і скорчыўся. Куляшоў мае рацыю: ня трэба дыктаваць паэту, што пісаць. Бо выйдзе лухта, а не мастацкі твор. Макаёнка Гарбуноў абвінаваціў, што яго п’есы дапамагаюць... пладзіць жулікаў, прайдзісьветаў і г. д. Зала рагатала, як шалёная, пачуўшы такое з вуснаў сакратара ЦК. І стала ўсім не па сабе, калі ў яго рэпліках Макаёнку прагучала штось нядобрае, пагрозьлівае, накшталт «ладна, мы пагаворым аб гэтым потым і адзін на адзін». У мяне склалася ўражаньне, што Ц. Г. — не на сваім месцы. Не такога хацелася б бачыць сакратара ЦК па агітацыі і прапагандзе. Ён — і агітатар ніякі, і прамоўца дрэнны, а галоўнае — не адчуваецца маштабу асобы і не відаць... розуму. Пісьменьнікі яго падкалупваюць, а ён — як лапух. Аб выніках Зьезду, аб кульце асобы пісьменьнікі гаварылі куды сьмялей і больш лагічна, чым сакратар ЦК. Адчуваецца, яны ўсе задаволеныя, што «ідал» зрынуты, і гатовы выкінуць яго з гісторыі. А можа, ня ўсе? Калі Макаёнак пачаў гаварыць аб гэтым, Броўка з-за стала прэзідыума папрасіў: «Андрэй, ты не аб гэтым, ты лепш аб літаратуры гавары!» — «Пятрусь Усьцінавіч! — крыкнуў Андрэй. — І так мы занадта доўга маўчалі!..» Броўка — несумненнае параджэньне сталінскай эпохі, баязьлівы перастрахоўшчык, навучаны маўчаць.

Гарбуноў расказаў, як Ц. Гартны на пяты дзень у турме ў Менску звар’яцеў, і ў яго, звар’яцелага, сьледчы Глухоўскі ўзяў паказаньні. Гартны назваў сябе кіраўніком нацдэмаўскай арганізацыі і «выдаў» сорак чалавек — усіх, каго мог успомніць. І ўсе сорак апынуліся ў Сібіры. Цяпер усе справы пераглядаюцца і, напэўна, усе рэпрэсаваныя будуць рэабілітаваныя. Куляшоў вельмі адстойваў Чарота, назваў яго творчасьць камуністычнай ад пачатку да канца. Шмат пісьменьнікаў загнаў у турму і ў Сібір Бэндэ. Ох і ненавідзяць яго нашы!

А пытаньне аб беларускай мове цалкам правалілася. Гарбуноў даў зразумець, што ніякіх зьменаў ня будзе, хіба што зробяць пару школ беларускімі. Адным словам, ні на якія распараджэньні зьверху разьлічваць не прыходзіцца. Справы дрэнь.»

***

Менавіта ў гэты час — перад і пасьля XX зьезду КПСС — пачалі вяртацца з катаргі тыя нямногія беларускія паэты і пісьменьнікі, якім пашчасьціла выжыць і ацалець у воўчых мялах ГУЛАГу. У. Дубоўка, Я. Пушча, Я. Скрыган, Ю. Гаўрук, А. Звонак, С. Грахоўскі, А. Пальчэўскі, Н. Чарнушэвіч, А. Александровіч, С. Шушкевіч, М. Хведаровіч... Трагічны лёс многіх соцень, а можа, і тысячаў таленавітых творцаў беларускай нацыянальнай культуры стаў, натуральна, галоўнай тэмай гутарак у колах патрыятычна настроенай беларускай інтэлігенцыі, асабліва — у асяроддзі літаратурнай моладзі. Акцэнт рабіўся на адным пытаньні: як магло стацца, што верныя сацыяльным і нацыянальным ідэалам Кастрычніцкай рэвалюцыі, верныя савецкаму ладу і камуністычнай партыі дзеячы літаратуры і мастацтва былі аб’яўленыя «ворагамі народу» і рэпрэсаваныя? У друку (у маскоўскім, канешне) пачалі паяўляцца публікацыі з намёкам на тое, што Сталін і яго «апрычнікі» здрадзілі запаветам Леніна, адышлі ў сваёй практычнай дзейнасьці ад марксізму-ленінізму і тым самым нанесьлі страшэнны ўрон справе будаўніцтва сацыялізму і міжнароднаму камуністычнаму руху. Трохі пазьней пачнуць пісаць адкрыта, што ў 1929 годзе ў СССР адбыўся контррэвалюцыйны пераварот, задуманы і арганізаваны Сталіным, які далей, у 30-я і 40-я гады, будзе толькі прыкрывацца лозунгамі ленінізму і імем камуністычнай партыі. Такая трактоўка палітычнай гісторыі краіны пасьляленінскага перыяду мне асабіста здавалася слушнай і аргументаванай. Я знаходзіў у ёй вытлумачэньне, чаму ў Беларусі ў такім жахлівым становішчы апынулася беларуская мова, беларуская школа, беларускі друк. Сталін адступіў ад мудрай і жыцьцядайнай ленінскай нацыянальнай палітыкі — і ў гэтым уся нашая бяда, нашая беларуская трагедыя. Калі б быў жывы Ленін і пакіраваў краінай яшчэ гадоў дзесяць-пятнаццаць, — усё жыцьцё было б іншым і лёс беларускай нацыянальнай культуры — таксама. Вунь жа як хораша ў перыяд з 1920-га па 1929-ы год ішла ў рэспубліцы беларусізацыя, колькі пасьпелі нашы папярэднікі (тыя, рэпрасаваныя) зрабіць для нацыянальнага адраджэньня Беларусі! Сталін, Сталін, Сталін, ажыцьцявіўшы пераварот, спачатку запыніў працэс беларусізацыі, а затым надаў яму рэгрэсіўны характар, абярнуў у працэс русіфікацыі і асіміляцыі Беларусі. Я кажу пра Беларусь, але на гібельны шлях былі скіраваныя і ўсе іншыя рэспублікі Саюзу. Праўда, наша становішча, па вядомых прычынах, аказалася асабліва незайздросным. Ні ў адной з пятнаццаці саюзных рэспублік народ ня быў у такой небясьпечнай меры русіфікаваны і асіміляваны, як мы, беларусы. Нашую мову і культуру, у адрозьненьне ад іншых рэспублік, крамлёўскія і мясцовыя, тутэйшыя інтэрнацыяналісты ўзяліся на пачатку 30-х не выкарчоўваць, а давыкарчоўваць, ня біць, а дабіваць.

Чытаючы матэрыялы XX зьезду КПСС, разумныя, шчырыя, поўныя болю і гневу публіцыстычныя артыкулы сумленных пісьменьнікаў, навукоўцаў, дзеячаў мастацтва, раздумваючы — днямі і начамі — над лёсам Беларусі і яе шматпакутнага народу, я прыйшоў да цьвёрдай высновы, што наш паратунак — толькі і толькі ў выратаваньні роднай мовы і культуры. Усю моц душы і сэрца, усе намаганьні і высілкі трэба ахвяраваць гэтай вялікай сьвятой справе, гэтай адзінай, вартай таго, каб жыць і тварыць, мэце. Канешне ж, шляхі і спосабы дасягненьня гэтай мэты разумеліся і бачыліся мною ў пасьлядоўным ажыцьцяўленьні ленінскай нацыянальнай палітыкі. Трэба вярнуцца да ленінскіх прынцыпаў і падыходаў у вырашэньні нацыянальных пытаньняў. Трэба адкінуць прэч злачынныя сталінскія задумы і планы асіміляваць усе народы і народнасьці СССР. Трэба пакончыць у гэтай найважнай сферы ўнутрыдзяржаўнага жыцьця са сталінізмам!.. Аб тым, што ідэю беларусізацыі трэба ўвязаць з ідэяй дзяржаўнага суверэнітэту Беларусі — тады яшчэ я ня думаў. Сам да гэтага не дарос і ніхто са старэйшых-мудрэйшых такою думкай са мною не падзяліўся. Зрэшты, і ці лічыў хто з тагачасных знаёмых мне патрыётаў і абаронцаў беларушчыны, што для ўратаваньня нацыі трэба мець дзяржаўную незалежнасьць краіны? Сумняваюся. (Кажу пра знаёмых мне). Па-мойму, думкі ўсіх ішлі ў адным рэчышчы: Саюз рэспублік — не перашкода і не бяда, толькі трэба абавязкова аднавіць справядлівасьць і нацыянальную палітыку весьці па запаветах і наказах Леніна. Ах, каб у нас усё ішло і рабілася па-ленінску! Ці ж бы ў такім становішчы была ў Беларусі беларуская мова, беларуская школа, беларуская кніга, беларускі тэатр!

Увогуле, наконт мудрасьці і геніяльнасьці Леніна як філосафа, ідэолага і стратэга нацыянальнага будаўніцтва ў эпоху сацыялізма ў мяне асабіста сумненьняў не ўзьнікала — ня толькі тады, у час разьвянчаньня культу Сталіна, але і на працягу амаль трыццаці гадоў наступных — аж да пачатку г. зв. перабудовы, да наступу глабальнага крызісу ідэі абнаўленьня і перайначаньня сьвету на сацыялістычных асновах. Вера мая ў духоўныя ідэалы і маральныя прынцыпы камуністычнага грамадства заставалася непахіснай, — як у людзей набожных вера ў Хрыста.

Пад узьдзеяньнем кардынальных пераменаў у грамадска-палітычным клімаце краіны ўва мне пачало моцна абвастрацца пачуцьцё «беларускага нацыяналізму» (у еўрапейскім сэнсе гэтага слова), пачуцьцё крыўды за наш гістарычны лёс, за стан нашай мовы і культуры, пачуцьцё нецярплівасьці да ўсемагчымых, на ўсіх узроўнях, праяў вялікадзяржаўнага шавінізму і асімілятарства, — з аднаго боку, і нацыянальнага нігілізму, халуйства і запраданства — з другога. Я стаў пільней прыглядацца да гэтых праяў і балючэй іх успрымаць. Пачаў зьвяртаць увагу на канкрэтных носьбітаў і той, і другой шкоднай для беларускага нацыянальнага самастанаўленьня пошасьці. Тады ж, здаецца, і пачаў нажываць — на гэтай глебе — ворагаў. З-за поўнай адкрытасьці пазіцыі і з-за гарачнасьці характару, з-за няўменьня дыпламатнічаць і маскаваць думкі, настрой, адносіны. З-за таго, што ў кожным канкрэтным выпадку ўсё, што ўспыхвала і тварылася ў душы, імгненна і адназначна адбівалася на твары.

Радкі з «Дзёньніка» (2.4.1956).

«Быў па камандзіроўцы ў Магілёве — на Тыдні дзіцячай кнігі. Са Сьцяпанам Гаўрусёвым. Цікавая паездка. Выступалі ў педвучылішчы і ў культасьветвучылішчы. Трапілі і на абмеркаваньне сьпектаклю «Лёс таварыша» ў абласным тэатры. П’есу напісалі два супрацоўнікі кінастудыі «Беларусьфільм» — нехта Сплашноў і нехта Бярозка. Вельмі фанабэрыстыя, нахабныя тыпы! Дык вось хто, аказваецца, робіць беларускі тэатр і беларускае кіно! Нашай літаратуры і культуры яны, па ўсім відаць, чужыя, — і ня любяць, і не паважаюць. А начальнік абласнога ўпраўленьня па справах мастацтва нехта Бараноўскі заявіў: беларуская мова недасканалая, і таму ў ёй, маўляў, натуральнымі ёсьць усялякія вульгарызмы, якіх аўтары напіхалі ў п’есу. Ах, няшчасныя! Прэч ідзіце ад нашай мовы, прэч! Пакіньце ў спакоі «недасканалую»!..»

***

З XX зьездам КПСС і хрушчоўскай адлігай я зьвязаў, помню, і ўтварэньне ў Беластоку Беларускага Культурнага Таварыства і заснаваньне беларускай газеты «Ніва», інфармацыю аб чым прачытаў у нашым друку. Узрадавала мяне гэта незвычайна: ня столькі, можа быць, таму, што беларусы ў Польшчы цяпер, напэўна, акрыяюць, будуць мець беларускія школы і разбвіваць беларускую культуру, колькі таму, што гэты акт прымусіць задумацца кіраўнікоў БССР і зьмяніць адносіны да беларускай мовы тут, у нас. Маўляў, сорамна ж будзе, калі ў Польшчы беларушчыну на дзяржаўным узроўні падтрымліваюць, а ў Беларусі — заціскаюць і мардуюць. На радасьцях адразу ж напісаў невялікі прывітальны ліст у рэдакцыю «Нівы», да якога прыклаў і верш «На прадвесьні» — пра беларускага хлопца з Беласточчыны, які вучыцца ў Менску. Тыдні праз два і ліст, і верш былі надрукаваны, што яшчэ больш умацавала мае ілюзіі наконт спрыяньня ўладаў Польшчы адрэзаным ад Бацькаўшчыны беларусам. (Праз тры дзясяткі гадоў ад тых маладых наіўных спадзяваньняў маіх не засталося ні знаку. Давялося яшчэ раз пераканацца: ня тыя суседзі, каб паспрыялі, і ня тыя аўтэхтоны, каб маглі гэтага спрыяньня дабіцца. Поўную паланізацыю трохсоттысячнага беларускага насельніцтва ў пасьляваеннай Польшчы можна ўжо канстатаваць як факт, які адбыўся).

Нягледзячы на неідэальнае наведваньне лекцыяў, БДУ я закончыў з чырвоным дыпломам і быў рэкамендаваны ў асьпірантуру пры кафедры беларускай літаратуры. Прапанову Вучонага Савету прыняў, але ня без ваганьняў: з увагі на літаратурна-творчыя амбіцыі ня быў упэўнены, што мне трэба рабіць выбар на карысьць будучай навукова-педагагічнай працы. Але вельмі настойваў на гэтым дэкан факультэту, загадчык кафедры прафесар М. Р. Ларчанка. «Ды вы што? — шчыра зьдзівіўся ён, калі я выказаў яму свае сумненьні. — Абавязкова трэба паступаць! Возьмеце тэму цікавую, я буду вашым навуковым кіраўніком, абароніце дысертацыю — чым жа дрэнна? Думаеце, у рэдакцыі працаваць лепш, чым выкладчыкам універсітэту? Наадварот. А іншае што вам сьвеціць? Настаўнічаць у школу вы наўрад ці пойдзеце, жыць вольным мастаком ня зможаце, а што яшчэ? Таму адкіньце сумненьні і думайце над тэмай дысертацыі. Па паэзіі, канешне, гэта вам бліжэй...»

Паразважаўшы, папрыкідваўшы розныя варыянты «па-за аспірантурай», я зга­дзіўся. Дапамагла мне ў гэтым адна акалічнасьць. Неяк спаткаўся з І. П. Мележам і сказаў яму, што вось стаю перад выбарам. Ён горача выказаўся за асьпірантуру. «Ты ведаеш, што я быў асьпірантам БДУ? І ўзяўся дасьледаваць прозу Чорнага. А тады — захапіўся сваёй прозай і за асьпіранцкія гады напісаў першую кнігу раману «Мінскі напрамак». Ну, а хто цябе прымусіць пісаць дысертацыю? Пішы вершы! А пойдзе і навука — спалучыш.» Між іншым, праз колькі месяцаў, ужо асьпіранту, амаль дакладна гэта самае скажа мне прарэктар БДУ па навуцы Г. П. Павецьеў. «Не захочаце пісаць дысертацыю — не пішыце. Вы — паэт, пісьменьнік. Але скарыстайце гэтыя гады для больш грунтоўнага ўзбраеньня ведамі. Дадзім вам каман­дзіроўкі ў Маскву, у Ленінград. Вы ж ня думаеце, што паэту ўзбагачэньне ведамі зашкодзіць...» Канешне, ж, я так ня думаў. Думаў наадварот: як мала ўзяў іх, гэтых самых ведаў, за пяць гадоў на філфаку.