Інфанта і аднарог

пад цёплым дажджом.

Вучань настаўніцы вялікарускай мовы выводзіў:

Поле, русское поле,

Светит луна

Или падает снег,

Счастьем и болью

Связан с тобою,

Нет, не забыть тебя

Сердцу вовек.

Я стаяў за кулісамі, прытуліўшыся галавой да сцяны і адстаронена сачыў за ўсёй гэтай прыгажосцю. Раз-пораз мне даводзілася маскіраваць сваю адчужанасць, выходзячы з усмешкай да мікрафону. Давалася мне гэта лёгка. Асабліва пасля таго, як Алеся злёгку шлёпала мяне далонькай па азадку. Я не мог на яе злавацца і адпрацоўваў кожны чарговы выхад віртуозна.

Праўда, заўважыўшы сярод прысутных у зале гледачоў Зінаіду Львоўну, я трохі засмуціўся. Хаця выглядам гэтага не паказаў. Мала таго, што яна даймала мяне на працы, дык яшчэ прыйшла і на «Настаўнік года». За кулісамі я сказаў пра гэта Алесі. Яна адно паціснула плячыма і параіла не пераймацца. Ёй лёгка было казаць. На сцэне мне ўдавалася ззяць усмешкай і чытаць свае словы з максімальным пафасам. Але ўнутры мяне пачынала віраваць незадаволенасць. Неўпрыцям я ўсё ж уносіў сваю лепту ў наэлектрызаванасць атмасферы.

Калі выступала выхавацелька дзіцячага садка з міні-спектаклем ці то пра калабка, ці то пра ктулху, на сцэну выцягнулі самаробныя дэкарацыі. Сімуляцыі хаткі і парканчыку з кардону, фанеры і каляровай паперы. На хатцы скотчам былі прымацаваныя выразаныя папяровыя літары, якія складалі назву дзіцячага садка – «МАРУСЯ». Выхавацелька самазабыўна скакала полечку на пару са сваёй каляжанкай, пераапранутай у вусатага мужычка. Ад палкасці іх танцаў літары «А» і «Р» адклеіліся і мерна, як восеньскае лісце, упалі долу. Убачыўшы надпіс, які пасля гэтага ўтварыўся, я схапіўся за галаву. Рыбанька не прамінула ўдакладніць пра маё самапачуванне. Але я не мог ёй сказаць чагосьці пэўнага. Я не мог асягнуць розумам таго збегу чортавых абставін, які стаў напаўняць вакольны мне свет мусямі.

Карыстаючыся момантам я дастаў мабільнік і набраў колькі зусім неабавязковых словаў для Алісы. Яна не адказвала. Пакуль на сцэне ктулху збіраўся з’есці калабка (ці нешта такога кшталту), я стаяў ў сваёй ранейшай позе з абсалютна каменным тварам. Мне, як наркотык, была патрэбнай sms’ка ад Селязнёвай. Хоць самы маленькі смайлік, хоць найдрабнюткае «хм» здолелі б вярнуць мне энергію, якая раптоўна стала чэзнуць. Але мабільнік маўчаў. І чым даўжэйшым рабілася яго маўчанне, а мой наступны выхад да мікрафону – бліжэйшым, тым болей панурасці назапашвалася ўва мне.

– Ну, што твая дзяўчына не адказвае? – спагадліва без намёку на зларадства спытала каляжанка.

– Маўчыць, – неахвотна пацвердзіў я.

– Ты не хвалюйся. Мо’ яна занятая зараз. Не можа карыстацца тэлефонам. Ці проста не чуе яго, – намагалася суцешыць мяне Алеся.

– Занятая. Ага. Займаецца. Лыжным спортам. З горкі і на горку, – сцішана прамаўляў я, уяўляючы, чым у той канкрэтны момант магла займацца Аліса са сваім Дзімам.

– Калі ты такі раўнівы, то навошта яе кудысьці ад сябе адпусціў? – выказала недаўменне напарніца, якая не магла нічога ведаць пра сапраўдны стан рэчаў з маім каханнем.

– Табе лёгка казаць. А ўсё не так проста, як табе здаецца, – не спяшаўся перапыніць дыялог я.

– Здаецца, ты ўсё ускладняеш, – выказала здагадку яна. – Трэба было браць адгулы ці адпачынак за свой рахунак і ехаць катацца на лыжах разам з ёй. А то ты вечна, як піянер, гатовы да працы і абароны. Сказаў бы Альгердавічу, што будучы шлюб зрываецца, ён бы цябе і не адпраўляў сюды. Хітрэйшым трэба быць, Эрнесцік…

– Не той выпадак, – апатычна прашаптаў я. – Чула прымаўку? Як хочаш, вышэй сракі не скочыш.

– Ты ўгару і яна з табой, – працягнула Рыбанька. – Ведаю. Але думаю, што ўсё ж ты перабольшваеш драматычнасць твайго становішча. Патрэбна толькі сіла волі. Іншая рэч, што ў дзяўчыны могуць быць вельмі строгія бацькі і яны яе трымаюць пад замком, нікуды не адпускаючы. Але на сёння гэта рэдкасць. Дый тваёй абранніцы яўна не дзевятнаццаць гадоў.

На гэтую тыраду я ніяк рэагаваць не стаў, бо ніякага сэнсу ў працягу сеансу майго душавыратавання не бачыў. Я і так здуркаваў, калі не згарнуў гутарку ад самага першага яе пытання. А кожная новая, хай сабе невялічкая і абстрактная, падрабязнасць пра маё каханне магла быць пазней выкарыстана супраць мяне. На імгненне я ўявіў, якія чуткі будуць хадзіць па школе пасля гэтых маіх некалькіх зусім няпэўных рэплік.

Наспеў час нашага чароднага выхаду. Воляю сцэнарыста я быў вымушаны абвясціць пачатак прэзентацыі конкурснага праекту Клары Карлаўны. Яна ўжо грозна вызірала з-за кулісаў і трымала ў руках ментальную пугу, каб шчоўкнуўшы ёю, выправіць на сцэну сваіх вучняў розных узростаў. Калі яны ўсе насамрэч выбеглі, мне цяжка было адмахнуцца ад уражання, што вось-вось яны завядуць тонкімі знясіленымі галасамі:

Да здравствует наш Карабас удалой,

Уютно нам жить под его бородой.

И он никакой не мучитель,

А просто наш добрый учитель.

На дзіва, дзеці сталі вадзіць карагоды і спяваць пра чытанне, арыфметыку ды кібернетыку на матывы песень часоў маскоўскай алімпіяды 1980 года.

Я вярнуўся ў свой утульны куточак, спрабуючы зноў адхінуцца ад марнасцяў людскіх. Але знянацку адключыліся мікрафоны. Дзеткі працягвалі спеў, але ясна, што ніхто з іх не мог накрыць сваім голасам усю актавую залу. Тэхнічны казус ураз узвар’яваў Карлаўну. «Гэта мае таленавітыя дзеці!» – гучна з пафасам добра вымуштраванага парторга крычала яна ў залу, мяркуючы так злагодзіць сітуацыю. І ў тыя самыя хвілі яна павярнула галаву ў мой бок і злосна, быццам ва ўсім вінаваты я, шыкнула: «А гэта ваша сраная тэхніка!». Ад збянтэжанасці я зморшчыўся і скрывіў вусны. Праз секунду паміж намі прабегла сапраўдная маланка. Мяне адкінула да сцяны. Клару Карлаўну – на мікрафонныя стойкі. Да таго ж яе белы карункавы каўнерык задыміўся і пачаў гарэць. Хлопец, што сядзеў на тэхніцы, перастаў вырашаць праблему маўчання мікрафонаў, а схапіў вогнегаснік, ускочыў на сцэну і хутка ліквідаваў ачаг узгарання. За гэта ён атрымаў ад настаўніцы пару добрых кухталёў. Яна мітусілася па сцэне, крычала і ледзьве не білася ў істэрыцы, пужаючы дзяцей, журы і гасцей у зале.

Журы тэрмінова вырашыла спыніць першы дзень конкурсу, адправіўшы канкурсантаў і гледачоў дадому. У актавую залу прыбегла медсястра, спрабуючы напаіць Кларнет-Караленка валяр’янкай. Аднак тая дэманстратыўна адмовілася.

– Я сюды не лякарствы піць прыйшла, – напышліва вымавіла яна.

– Супакойцеся, калі ласка. Ну, усё ж добра, – звярнуўся да яе старшыня журы.

– Скажыце мне на міласць, як я магу быць спакойнай, калі гэты тып, – яна паказала пальцам у мой бок, – хацеў мяне забіць.

Дзівячыся вышыням палёту яе фантазіі, я цяжка выдыхнуў, але нічога на закід не сказаў. Удзельнікі журы здзівіліся не менш за мяне.

– І якім жа чынам наш шаноўны вядучы хацеў вас забіць? – вырашыў ўдакладніць старшыня?

– Здаецца, усе ў гэтай зале бачылі іскру, якая сыходзіла ад яго, – з непрыхаванай злосцю гаварыла яна, ледзьве стрымліваючыся ад пераходу на крык. – У гэтага тыпа электрашокер. І ён яго выкарыстаў супраць мяне.

Мне дужа карцела параіць ёй лячыцца электрычнасцю, але я здолеў стрымацца і коратка запярэчыў:

– У мяне няма электрашокера.

– Ну, канечне ж, няма! – гыркнула Клара Карлаўна. – У гэтай мітусні ты даўно яго прыхаваў ці ўвогуле выкінуў.

Яна казала так пераканаўча, што журы нечакана для мяне завагалася. Здавалася, што яшчэ крыху, і яго ўдзельнікі цалкам павераць гэтай скандалістцы.

– Скажыце, – старшыня звярнуўся да мяне. – У вас дакладна не было шокеру?

Я адмоўна паматляў галавой.

– Ды не верце вы яму! – усклікнула Кларнет-Караленка. – Вы толькі паглядзіце на яго твар. Гэта ж самы сапраўдны правакатар! Ён наўмысна сарваў мой выступ. Магчыма, і мікрафоны спасаваў ён!

– Пачакайце, шаноўная, – пачуў я голас Зінаіды Львоўны, якая перад гэтым моўчкі сачыла за ўсёй дзеяй. – Вы абвінавачваеце чалавека на роўным месцы, нічым не абгрунтоўваючы свае словы. У вас ёсць якія-небудзь доказы?

Клара Карлаўна сцялася. Яе вочы хутка забегалі.

– Напрыклад, я ніякага электрашокера не бачыла, – скарыстаўшыся маўчаннем настаўніцы, працягнула Данцова. – Думаю, што ніхто з прысутных у зале яго таксама не бачыў. Зрэшты, каб спыніць усе спрэчкі, давайце перагледзім відэазапіс. Камера ж увесь час працавала. Так?

Удзельнікі журы нечувана ўзрадаваліся такой падказцы. Я напружыўся. З аднаго боку мне было прыемна, што Зіна заступілася за мяне. З іншага – я не чакаў ад прагляду нічога добрага. Але мае насцярогі выявіліся дарэмнымі. Запіс таго моманту захаваўся і ён засведчыў, што электрашокера ў мяне сапраўды не было. Інцыдэнт абвясцілі вычарпаным.

Я падзякаваў Данцовай.

– Мы сваіх на вайне не кідаем, – усміхнулася яна і адразу ж дадала: – Але ж і ты мог не стаяць маўчуном беспрасветным, а абараняцца. Як са мной спрачацца, дык ты вунь які красамоўны. А тут што?

– Не задалося, – ціха прамовіў я, выглядаючы вінаватым пабітым катом.

Мне пашчасціла неўзабаве выслізнуць і ад яе, і ад Рыбанькі, якая спадзявалася пазагойваць мае душэўныя траўмы. Я вярнуўся дадому, каб пераначаваць пустую ноч і зранку вярнуцца ў школу на Старым Котлішчы.

Пра ўчорашняе здарэнне ніхто не нагадваў. Я стараўся не глядзець на Клару Карлаўну. Яна, здавалася, не зважала на мяне. Пачалася звычайная для вядоўцаў руціна з заўсёдным абавязкам быць напагатове, каб не прапусціць свой выхад. Гэты абавязак я адразу пакінуў за Рыбанькай, а сам марынаваўся падалей ад усіхных вачэй. Мною авалодаў такі дзіўны настрой, што мне добраахвотна захацелася апынуцца ў якім-небудзь чарговым сусвеце. Але, як я ні пракручваў у галаве варыянты выклікання міжсусветнае віхуры, усё заставалася на сваіх месцах. І я, і сцэна, і людзі на ёй.

Са сцэны гучалі новыя ўзоры крэатыўнасці. Выхавацельцы дзіцячага садка «Маруся» дасталася выдатная тэма інфармацыйна-выхаваўчай гульні «Айчынныя брэнды». Яна паспела пераапрануцца ў зубраня і скакала між сцэнай і гледачамі, выгукваючы квяцістыя рыфмоўкі:

Здароў, марозны звонкі вечар!

Здароў, айчынны добры брэнд!

Мы не кідаем слоў на вецер –

Айчынным брэндам шлём прывет!

Але проста рыфмовак было мала. Трэба было паказаць, што гульня яшчэ і актывізуе мысленчую дзейнасць дзетак. І хоць у ролі дзетак выступалі гледачы, яны з неверагодным азартам і нават пэўнага кшталту асалодаю адгадвалі загадкі.

Ён у горадзе й калгасе,

Дзе ён ёсць – заўсёды плюс,

Ён на полі і на трасе,

Добры трактар…

«Беларус!» – у экстатычным трансе крычала зала. Маё сэрца знібела ад гэтага экстазу. Але помнячы, як жорстка яно ў мяне ўмее млець, я вырашыў не даваць яму зазнібець канчаткова. Не даваць насуперак эмацыйным хвалям, што бурлілі ў той момант побач.

Іншай удзельніцы з тэмай хатняга задання пашанцавала больш. Пазакласнае мерапрыемства «Па старонках любімых казак» уяўлялася бяспройгрышным нумарам. Я нават адарваў свой погляд ад падлогі, каб зірнуць на дзейства. Каму-каму, а мне ўжо добра давялося прайсці па старонках казак у рэжыме поўнае прысутнасці. Канкурсантка ж яўна была разбэшчаная думкай пра легкатню задання, што вырашыла скарыстацца не проста нейкай гатовай школьнай распрацоўкай, сцягнутай з інтэрнэту, а ўзяла за аснову сцэнар спаборніцтва з арсеналу вясельнага тамады. Можа, яна і была тамадою. Прынамсі, у лічаныя секунды ёй удалося загнаць на сцэну ўвесь склад журы і прымусіць кожнага яго ўдзельніка паказваць з сябе то зайку-пабягайку, то Васілісу Мікулічну. Гледачы віталі ўсё, што адбывалася на сцэне, гучнымі авацыямі. А настаўніца працягвала іх запальваць вокрыкамі: «Я не вижу ваших рук, мои мальчики-с-пальчики и девочки-дюймовочки!». Калі б паблізу была магіла Яна Амоса Каменскага, яна б і яго здолела падняць гэтым сваім тамадоўскім запалам. Мне стала млосна. Верагодна ад таго, што я ніколі на вяселлях у конкурсах не ўдзельнічаў…

З насцярожанасцю я чакаў выхаду Кларнет-Караленка. Мне не хацелася сваім голасам абвяшчаць яе з’яўленне. Давялося паабяцаць Рыбаньцы шакаладку, каб яна зрабіла гэта замест мяне. Клара Карлаўна, апранутая ў ваенную форму, выйшла шыхтавым крокам, ведучы за сабой сваіх выхаванцаў, на якіх таксама былі розныя варыяцыі адзежы колеру хакі. Акурат у такім ключы ёй бачылася ўвасабленне тэмы героіка-патрыятычнай вечарыны. І паляцела! Паляцела з былинниками речистыми, комиссарами в пыльных шлемах і іншымі артиллеристами, якім Сталин дал приказ. «Глядзі і вучыся! – здзекаваўся я сам з сябе. – Табе яшчэ адкрыты ўрок па Сталінградскай бітве даваць».

Зала сачыла за дзеяй з заміраннем. Алеся, якая насмелілася падглядаць з-за кулісаў, шапнула мне, што многія гледачы сядзяць з мокрымі ад слёз вачыма. Я не прамовіў ні слова ў адказ, не жадаючы правакаваць чарговы гнеў канкурсанткі. Я ўвогуле стараўся захоўваць абсалютна нейтральны выраз твару, ніяк не выяўляць сваіх эмоцый. Аднак неўзабаве я не змог вытрываць.

На сцэне зрабілася ціха. Усе дзеці сталі паўкругам у яе тыльнай частцы. На аванпост жа – да цэнтральнага мікрафону – Кларнет-Караленка адправіла хударлявага светлавалосага хлопчыка, відаць, першакласніка. У крыштальнай цішыні, якая апанавала залай ён запеў звонкім галаском:

Черный ворон, черный ворон,

Что ты вьешься надо мной?

Ты добычи не дождешься,

Черный ворон, я не твой!

Я здрыгануўся. Мне было дзіка чуць гэтую песню ад маленькага чалавечка. Мае вочы ледзь не павывальваліся з арбіт. Я здагадваўся, што пры патрэбе Клара Карлаўна змусіла б малечу спяваць нават «Боже, царя храни». Міжволі, амаль не рухаючы вуснамі, я прашаптаў:

Калі ноч і бездарожжа, калі, быццам дух варожы,

Уваходзіць крук варожы і сядае насупор

На скульптурны ўзгруд Палады, над дзвярыма, насупор,

Крук з мянушкай Nevermore.

Мой шэпт быў зусім бязгучным. Але амбітная канкурсантка адразу ж шыкнула на мяне і скрывіла незадаволеную міну. У тое самае імгненне праз адчыненае для праветрывання вакно імкліва заляцела цэлая чарада варонаў. Большасць гледачоў успрыняла гэта за частку нумару. Таму на крыкі дзяцей, акрамя выразу захаплення, не рэагавалі ніяк. Птушкі наравілі ўдарыць дзяцей дзюбамі і падрапаць кіпцюрамі. Першакласнік працягваў спяваць і не зрушваўся з месца, баючыся не столькі птушак, колькі сваёй настаўніцы. Тая стала ў здранцвенні, зрабіўшыся зусім непадобнай на сябе. Ад прылёту варонаў мінула не больш за тры секунды. Я зразумеў, што трэба дзейнічаць і дзейнічаць як мага хутчэй.

Я зняў з сябе пінжак і накінуў яго спеваку на галаву, захінаючы ад вароны, якая пікіравала проста на яго. Тэчкай са сцэнарам я з усёй моцы стукнуў птушку, як тэнісіст адбівае падачу праціўніка. Не марнуючы часу, я рэзка торгнуў кулісу, сарваў яе са сталёвага дроту і, нібыта сеткай, накрыў варон і дзетак, папярэдне папрасіўшы бедакоў заплюшчыць вочы і скласці рукі так, каб твар быў закрытым. Малыя зразумелі маю просьбу па-рознаму, але інстынкт самазахавання напару з надзеяй на ратунак дапамог ім зрабіць усё слушна, хаця і не аднастайна. Я падбег да іх і стаў асцярожна вызваляць кожнага з-пад куліснага покрыва, пільнуючы, каб птушкі вызвалення знайсці не змаглі. Калі апошняе дзіцё апынулася на волі, мне заставалася толькі злаўчыцца і завязаць паланёнае птаства ў вузел, што і было зроблена пад зычныя апладысменты гледачоў, якія нарэшце ачомаліся ад няўцямнага каматозу.

Клара Карлаўна кінулася мяне абдымаць, дзякаваць і прасіць прабачэння. А мне думалася, што яна на такое не магла быць здольнай у прынцыпе. Дзеці мала не вадзілі вакол мяне карагоды. Алеся пад шумок узычыла мне свой някепскі пацалунак. Члены журы і высокія госці імкнуліся паціснуць маю мужную руку. Дырэктарка школы запрашала мяне пераходзіць працаваць да іх завучам па выхаваўчай працы прама з учорашняга чысла. І толькі нейкая мадам, чый пранізлівы позірк адчуў я на сабе, не вытрымала і ў мітынговым стылі заявіла: «Я буду скардзіцца ў Грынпіс і іншыя прыродаахоўныя арганізацыі». Яе заява ні ў каго не выклікала падтрымкі. Зала зладзіла ёй абструкцыю і яна спешна выбегла на калідор.

«Якімі дзіўнымі ўсё ж бываюць людзі, – разважаў я, калі конкурсная праграма скончылася. – Іншых людзей ім не шкада, а птичку жалко». Думка для мяне была не новай. Але ў чарговы раз мне давялося пераканацца ў яе слушнасці на практыцы.

38.

Увечары пасля сканчэння конкурсу мне патэлефанаваў Руслан Альгердавіч і падзякаваў за зладжаныя дзеянні ў час надзвычайнага здарэння. Яму ўжо не толькі паведамілі пра тое, як я лавіў варон, але і рэкамендавалі прэміраваць мяне ў памеры трох акладаў. «Так што будзе табе за што тую тваю рэч набыць», – абнадзеіў дырэктар. Гэта было прыемна, але без моніка, а значыць і без інтэрнэту, трэба было сядзець яшчэ дзён дваццаць. Я думаў пра сеціва, як алкаголік пра новую пляшку гарэлкі. Я нават збіраўся ў інтэрнэт-кавярню, але разважыў, што не наеўшыся, не наліжашся і ад сваіх збіранняў адмаўляўся.

Зняўшы з карткі ўвесь налічаны аванс, трохі менш за яго палову я канвертаваў у еўра. Сума была смешная для любога немца ці француза. «Ад нашых заробкаў плачуць камяні», – згадаў я народнае настаўніцкае выслоўе з нашых краёў. Але камяні не плакалі. Не плакаў і я, хаця студзеньскі вецер і дым з комінаў кандытарскае фабрыкі «Барсум» спакушалі мае слёзныя залозы. На рэшту авансу былі аплочаныя камунальныя паслугі і набытая пляшка гарэлкі «Потешный московитъ» на бярозавых бруньках. Я не мог ісці да Белікава з пустымі рукамі.

– Выбачай, дружа, грошай зараз з жабіны прыгаршчы, – адразу папярэдзіў я Яна.

– Ну, нічога. Калісьці і наш бог праспіцца, – супакоіў ён мяне.– Бульба ё, сала з прорасцю ё, гуркі салёныя знойдуцца. Табе такі набор пасуе?

– Тое, што трэба, дзядзька, – ухваліў я прапанову, ужыўшы стары вытокаўскі зварот.

Пакуль бульба лупілася і варылася мы абмяняліся беглымі свецкімі навінамі пра жыццё-быццё: ён пра дысертацыю і студэнтак, я пра класнае кіраўніцтва і вучаніц. Пачынаць гаворку пра Апалінара Ідэльфонса Селезня, дарма што мне дужа карцела, не сталі пакуль не спражыліся добрыя скваркі з яешняй і не была выпіта першая чарка. Толькі пасля таго, як мы кульнулі і нетаропка закусілі, Ян сам без нагадвання пачаў апавядаць.

Паводле яго словаў звестак пра Апалінара Селезня захавалася вельмі мала. Паходзіў ён са шляхецкай сям’і сярэдняга дастатку, апалячанай, але не настолькі, каб цалкам выракчыся разнастайных праяў тутэйшасці. Многія лічылі яго дзіваком. Не толькі за тое, што ў побыце і часцяком у грамадскім жыцці выкарыстоўваў беларускую мову (да таго ж не простанародную, а літаратурную часоў Вялікага княства Літоўскага!). Лічылі яго дзіваком за тое, што сялян сваіх вызваліў яшчэ да маніфеста яго імператарскай вялікасці Аляксандра ІІ, выкарыстоўваў наёмную працу і жыў з таго, што здаваў зямлю ў арэнду. У дадатак да гэтага суседзяў і некаторых гараджан неверагодна бянтэжылі і выклікалі нядобрую пагалоску псеўданавуковыя погляды Селезня.

– Псеўданавуковыя з гледзішча тагачасных абываталяў з ускраіны Расійскай імперыі? – парупіўся ўдакладніць я.

– Не, не толькі з іх гледзішча, – вырашыў захаваць інтрыгу мой суразмоўца.

– Матэматыка тут наўрад ці каго б збянтэжыла, – разважаў я. – Хіба толькі ў тым выпадку, калі матэматычныя веды выкарыстоўваліся для гульні ў карты.

– Так, картыжнікам Селезень быў, але абыходзіўся без матэматыкі.

– Ой, толькі не кажы, што ён быў паслядоўнікам тэорыі Чарльза Дарвіна, – зноў выказаў здагадку я.

– Ускосна гэта версія пацвярджаецца, але не з-за дарвінізму яго сталі лічыць чарнакніжнікам, – даў маленькую падказку Белікаў.

–Хімія?

– Хімія, фізіка, трошкі геалогія, трошкі астраномія, – не гаварыў, а смакаваў кожнае слова Ян.

– І што тут магло быць заганнага? Нібыта ў ХІХ стагоддзі ніхто з ураджэнцаў Беларусі не займаўся гэтымі навукамі, – абурыўся я. – А Юзаф Міцкевіч? А Міхал Ачапоўскі? А Ігнацы Рэшка і Пётр Славінскі? Іх жа ніхто ў чарнакніжніцтве не вінаваціў!

– Так, Эрнесце, я ўсё гэта ведаю, – усміхнуўся Белікаў. – Але ніхто з іх не меркаваў, што наш свет – гэта муся.

– Што?! – кавалак скваркі ледзь не захрас у маім горле.

– Муся. Або мусія. Або мусея. Розныя варыянты напісання аднаго і таго ж старабеларускага слова, – не зважаючы на маё плюсканне вачыма, спакойна працягваў таварыш. – Сустракаецца ў старабеларускім перакладзе хронікі Мацея Стрыйкоўскага і ў лексіконе Памвы Бярынды. Згодна з «Гістарычным слоўнікам беларускай мовы» гэтае слова азначае кавалачкі шкла, мармуру і падобнае, якія выкарыстоўваюцца для выкладання рознакаляровых узораў.

– Мазаіка?! – узрушыўся я. – Апалінар Ідэльфонс Селезень лічыў, што свет гэта мазаіка?!

– Так. Але для яго гэта быў не проста вобраз, метафара ці яшчэ там нешта, чым упрыгожваюць мову. Ён меркаваў, што сам бог пастаянна перакладвае гэтыя каменьчыкі, ад таго свет і змяняецца. Больш таго, ён быў перакананы, што ўзяўшы пэўны набор геалагічных пародаў, апрацаваўшы іх рознымі хімічнымі рэчывамі, склаўшы іх на адмыслова сканструяванай аснове і, нарэшце, правільна зарыентаваўшы гатовую канструкцыю па зорках, магчыма самому стварыць маленькі сусвет.

– Нічога сабе! – не пераставаў здзіўляцца я. – А яго не цягалі па дактарах? Душэўнахворым не лічылі?

– Дакументальных звестак няма. А калі верыць паданню, то нехта з суседзяў спрабаваў яго сілком завезці ў лячэбніцу. Але па дарозе павозку спынілі ўзброеныя сыны Апалінара, адбілі бацьку і завезлі назад у іх сядзібу.

– Проста вестэрн нейкі, – мяне не пакідала лёгкае трымценне ад цікаўнасці. – А дзе іх сядзіба была?

– У іх было дзве сядзібы. Адна размяшчалася недалёка ад упадзення Старыцы ў Сівую. Другая – тут, у Галацічаску. Між іншым, прыблізна ў тым раёне, дзе зараз стаіць школа, у якой ты зараз працуеш.

– Халера, – агаломшана прашаптаў я. – І чаму ты раней мне пра гэта не сказаў?

– Хацеў зрабіць табе сюрпрыз, – расплыўся ва ўсмешцы краязнавец. – Што праўда, я не зусім разумею, навошта табе ўсё гэта ведаць. Проста дзеля цікавасці? Ці ёсць нейкі таемны стымул? Га?

Пытанне было для мяне троху нечаканым і мне давялося трохі выкручвацца, гаворачы ў манеры не зусім мне ўласцівай:

– Ну, ты ж ведаеш творчых людзей. Бывае, заманецца нешта ў галаву і ніяк не выдраць адтуль. Вось і мне захацелася даведацца больш пра чалавека, чый надмагільны помнік я рызыкнуў падняць на мінулыя Дзяды. Гісторыя цікавая атрымліваецца. Можа, параю камусь са сваіх шкаляроў заняцца больш падрабязным вывучэннем. Ад нас жа патрабуюць зараз навукова-даследчыцкія работы навучэнцаў. Думаю, што жыццё Селезня ім будзе цікава вывучаць, – я зрабіў секундную паўзу, стараючыся не зважаць на недаверлівы позірк Белікава, і каб паўза не зацягнулася, удакладніў: – Дык што з сядзібамі Селезняў сталася?

– Гарадская сядзіба была разбураная ў часы бальшавіцкай рэвалюцыі. Старажылы кажуць, што гараджане яе называлі не інакш, як «Дом чарнакніжніка», і лічылі праклятым месцам. Бальшавікі змагаліся з гэтымі прымхамі і пасялілі ў той сядзібе найбольш адданых барацьбітоў з сусветнай буржуазіяй, спрабуючы навязаць новую назву будынка – «Дом камунараў». А калі ў 1919 годзе ў Галацічаску ўспыхнуў антысавецкі мяцеж, мяцежнікі адным з першых атачылі акурат гэты дом. Камунары трымалі супраціўленне да апошняга патрона і апошняга жывога чалавека. Толькі апошні камунар паміраў ужо на руінах, што засталіся ад сядзібы пасля мінамётнага абстрэлу, які некалькі гадзін запар вялі мяцежнікі. Пра лёс сядзібы ў прадмесці дакладнай інфармацыі няма. У адных крыніцах сцвярджаецца, што яе спалілі сяляне ці то падчас рэвалюцыі 1905-1907 гадоў, ці то ў час Першай сусветнай вайны. У іншых крыніцах гаворацца, што Старыца ў пачатку ХХ стагоддзя раптоўна пашырыла сваё рэчышча, і частка берага з сядзібай Селезняў проста правалілася ў ваду. Этнографы запісалі ад аднаго селяніна расказ яго бацькі, які ў маленстве нібыта бачыў, як пласт зямлі з сядзібнымі пабудовамі плыў па Старыцы ў бок Сівой. Але ўсё гэта не пацвярджаецца архіўнымі звесткамі, а ў гарадскім фальклоры не знайшло ніякага адлюстравання. Інакш бы мы ведалі больш-менш дакладнае месцазнаходжанне рэшткаў сядзібы на дне Старыцы ці Сівой. Асабіста я мяркую, што яна не правалілася ў раку, а ўсё ж была знішчаная людзьмі. Верагодна, што зараз на тым месцы знаходзіцца адзін з участкаў кветкаводчай гаспадаркі «Чырвоная архідэя».

– Не перастаю здзіўляцца тваім ведам і проста здымаю капялюх, – выказаў сваё захапленне я, абнаўляючы змест кілішкаў. – За тваю кампетэнцыю!

Мы выпілі. Я захрупасцеў гурком, але не жадаў перапыняць размову:

– Дык ты скажы, пан Апалінар ставіў якія-небудзь эксперыменты. Ці ўся гэта гамана пра мусю была толькі балбатнёй?

– Калі б не ставіў, яго б не назвалі чарнакніжнікам. Найбольшыя нараканні выклікалі яго доследы з маланкай. Так, ён сабраў канструкцыю для мусі. Мусю сякую-такую таксама склаў. Па зорках гэтую сваю інсталяцыю ўсё круціў ды круціў, але безвынікова. Дык дадумаўся, што ўдар маланкі па спецыяльным металічным вывадзе дапаможа мусю ажывіць. Колькі разоў ён спрабаваў злавіць маланку, я не ведаю. Адпаведныя эксперыменты ладзіліся, як у гарадской сядзібе, так і ў прадмесці. Магчыма, што пажар ліпеня 1875 года ў цэнтры Галацічаска, які з вялікімі цяжкасцямі ўдалося затушыць, быў справакаваны акурат Апалінарам Селезнем. Дакладна вядома, што ў часе паўстання 1863 года ён жыў у загараднай сядзібе пад паліцэйскім наглядам.

– Няўжо яшчэ і паўстанцам спачуваў? – з захапленнем выгукнуў я.

– Наўрад ці. Проста паліцыя перастрахоўвалася. Калі яго западозрылі ў аўтарстве некалькіх вершаваных пракламацый на беларускай мове, ён заявіў, што ніколі не апусціцца да пісьма ў такім нізкім стылі. А паліцыі што? Паліцыі абое рабое – што народная гаворка, што мова Статутаў ВКЛ. Дый падозранні ў стварэнні пракламацый былі толькі адным з пунктаў неблагонадежности Апалінара Ідэльфонса Селезня. Галоўныя прэтэнзіі прад’яўляліся да яго эксперыментаў. Цемрашалаў хапае ў любыя часы. Вось і тады нехта з цёмных суседзяў напісалі данос, што Селезень дапамагае паўстанцам, што яго доследы скіраваныя акурат на гэтую дапамогу. Даносчыкі сцвярджалі, што ён, выкарыстоўваючы ўласнаручна зробленае прыстасаванне (у даносе яно названа нават на беларускі манер – аснада) і сілу маланкі, вырабляе ў сваёй сядзібе золата для паноў інсургентаў, а для простых касінераў нейкія адмысловыя вогненныя косы. І паліцыя ўсёй гэтай дурасці верыла. Калі б у той час існаваў у нейкім выглядзе паветраны флот, і паветраныя караблі меліся б і ў паўстанцаў, то знайшоўся б які-кольвек разумнік, каб абвінаваціць нашага Апалінара ў тым, што ён сваёй аснадай паўстанцам сігналы адпраўляе.

– Так, той час ува ўсёй сваёй красе, – пагадзіўся я. – Дык ён ад сваіх эксперыментаў пасля 1875 года адмовіўся? Ён жа павінен быў зразумець, што яго праца цалкам бясплённая, што ніякага падуладнага сабе маленькага свету ён стварыць не зможа.

– Напэўна, не кінуў. Сцвярджаў, што ніяк не можа падабраць належнае спалучэнне кампанентаў мусі. А пад канец жыцця вельмі бедаваў, што не мае ў сваім распараджэнні крэмнію. Прынамсі, у лісце да Альгерда Абуховіча ён паведамляў пра гэта з немалым шкадаваннем і падкрэсліваў сваю ўпэўненасць у тым, што з дапамогай менавіта крэмнію ў яго атрымалася б канчаткова вырашыць праблему стварэння «іншай спакменнасці». Спакменнасцю Селезень на прапанову Абуховіча называў рэальнасць, рэчаіснасць.

– Ты хочаш сказаць, што за ўсімі сваімі паранавуковымі доследамі, ён здолеў прадказаць з’яўленне інтэгральнай мікрасхемы – крэмніевага чыпу, які выкарыстоўваецца зараз ва ўсіх кампутарах? – з цяжкасцю даваў я веры сказанаму.

– Так, менавіта гэта я і хацеў сказаць. Мне самаму дзіўна было прыйсці да такой жа высновы, але паралелі напрошваюцца самі сабой. Аднак яшчэ больш мяне здзівілі пэўныя фамільныя легенды Селезняў. Іх занатаваў перад першай сусветнай адзін тутэйшы журналіст, які супрацоўнічаў з сур’ёзным пецярбургскім выданнем «Русскій инвалидъ». Згодна з легендамі Апалінар Ідэльфонс неаднойчы распавядаў, што па маладосці не раз патрапляў у альтэрнатыўныя рэчаіснасці і зазнаваў там незвычайныя прыгоды. Сямейнікі ставіліся да гэтых апавяданняў, як да плёну фантазіі чалавека, каторы проста чакануты на навуковых доследах.

Мы размаўлялі яшчэ нейкі час. Усё болей а болей я пераконваўся ў наяўнасці шэрагу фантастычных супадзенняў, якія звязвалі мяне з далёкім продкам Алісы, пра якога яна ці сапраўды нічога не ведала, ці проста не хацела казаць. Карціна атрымлівалася яшчэ тая! Я працаваў на месцы былой сядзібы Селезня, і нейкім цудам там апынулася яго прапраўнучка. Селезень складаў з кавалачкаў розных матэрыялаў мазаіку, а я ўлетку драбіў цэглу, каб ёй выкласці на клумбах узоры. Яго зацягвала ў іншыя сусветы, і мне, прынамсі, двойчы даводзілася здзяйсняць падобныя вандроўкі. Яго біяграфія давала мне веру ў тое, што я не з’ехаў з глузду, што ў гісторыі меліся прэцэдэнты здарэнняў, якія нагадваюць маю злыбеду. Разам з тым біяграфія Апалінара не давала падказкі наконт далейшых маіх дзеянняў. Мне не хацелася, каб уся гэтая ліхая кругаверць суправаджала мяне да самай старасці. Зрэшты, успамінаючы словы паджылага барадача, што з’явіўся перада мной на новы год, шанцаў дажыць да старасці ў мяне магло папросту не быць.

39.

Зімовыя вакацыі скончыліся. Раненька я прыехаў у школу, каб начапіць сабе на грудзі бэйдж і стаць на дзяжурства па вестыбюлю. Ніхто асабліва не спяшаўся. Ні з вучняў, ні з настаўнікаў. На маё здзіўленне не было ў звычайны час і Алісы. Я глядзеў на лёгкі снег, што падаў за вакном, і пачынаў непакоіцца. З’яўляліся дзеці з малодшых класаў. Мітусіліся бацькі першакласнікаў. Паціху сталі падыходзіць і старшакласнікі, наракаючы на непрацягласць канікул і гэты чортавы дзень, калі трэба зноў перціся ў школу.

Хвілін праз дваццаць пасля майго заступлення на дзяжурства нарэшце з’явілася Селязнёва. Як заўсёды у такіх выпадках, яна няпэўна ўсміхнулася і бязмоўна пайшла здаваць рэчы ў гардэроб. Гэтая няпэўная ўсмешка адначасова азначала і прывітанне, і выбачэнне, і не трэба задаваць лішніх пытанняў. Я стаяў каля вакна, разважаючы, падыдзе яна да мяне ці адразу пабяжыць на сваю любімую фізіку. Яна падышла.

– Ну, як дагулялі канікулы, Эрнест Скіргайлавіч? – задала яна самае звычайнае вучнёўскае пытанне, якое толькі можна задаць у першы паслявакацыйны дзень.

– Жахліва, – прамовіў я, не зводзячы з яе вачэй. – У мяне згарэў манітор, да мяне заляцалася нялюбая мне каляжанка, мяне білі маланкай і спрабавалі зацкаваць шалёнымі варонамі.

– Ого! Гэта ўсё праўда ці ты проста іранізуеш, бо крыўдуеш на мяне? – перайшла на шэпт Аліса.

– Святая праўда, якая сёння абрасце грахамі хлусні, – я не надта паказваў суразмоўніцы тое, што не крыўдую на яе. Гэта ёй не спадабалася. Яна паціснула плечукамі, працадзіла скрозь зубы: «Ну, як сабе знаеш» і хацела сыходзіць.

– Пачакай, – спыніў яе я. – Раскажы лепш, як твой адпачынак у Раўбічах. Ці дзе ты там была.

– Нідзе я не была, – з сумам у голасе прызналася Аліса. – Усё адмянілася ў самы апошні момант.

– Гэта з-за Дзімы? – мне ніяк не ўдалося ўстрымацца ад пытання наўпрост.

Селязнёва збіралася нешта выдаць у адказ, але ў той самы момант з’явіўся Андрэй Дастаеўскі, які павітаўся і адразу ж з’едліва спытаў у сваёй аднакласніцы:

– Дабралася з камфортам? Класныя тачкі ў тваіх чувакоў. Дзе ты толькі з імі ўсімі знаёмішся?

– Дэбіл, – шыкнула на яго Аліска і шпаркім крокам пайшла прэч.

– Што за лухта, Андрэй? – не змаўчаў на яго рэплікі я.

– А што? Усё чэсна, – уключыў той барацьбіта за справядлівасць. – А то вочкі адным строіць, а на тачках з іншымі катаецца. Гэта па-вашаму правільна?

– Мне здаецца, што ты нешта блытаеш, – стрымліваючы роспач, спрабаваў я адкінуць абвінавачванні ў адрас Селязнёвай.

– Ну, чаму заўсёды, калі пачынае сведчыць Дастаеўскі, усім трэба абвінаваціць яго ў блытаніне ці ў хлусні! – прыняў ён абарончую позу «Журавель непадсяваны». – Але ж я невінаваты, што некаторыя вучаніцы ў школе цацанькі і любіміцы настаўнікаў, а па-за школай мяняюць жаніхоў, як пальчаткі.

Я зноў хацеў яму запярэчыць, бо адчуваў у яго словах жорсткі падкоп, якім ён меўся спляжыць у маіх вачах добрае імя Алісы. Аднак мяне шчыльна атачыла зборная дзявочая каманда паралелі дзявятых і дзясятых класаў. Дзяўчаты ледзьве не хорам павіталіся са мной і какетліва пацікавіліся, ці не тужыў я за імі. Давялося сказаць, што тужыў і скрывіць губы ва ўсмешцы. Вучаніцы шчасліва заўсміхаліся ў адказ. Я ведаў, што гэта адно гульня, што зараз яны рушаць на свае ўрокі і будуць казаць адна адной: «Варта мне яму ўсміхнуцца, і ўсе праблемы з адзнакамі вырашацца на маю карысць». Каб не пачуць падобных фразаў, я не пайшоў следам за імі, не зважаючы на другі званок, які заклікаў усіх разысціся па кабінетах.

Як і меркавалася, падзеі на конкурсе «Настаўнік года» паспелі стаць грунтам для чутак у родным педкалектыве. Дзякуючы ўсяведнаму і ўсюдыіснаму Дзянісу Давыдавічу, без асаблівых цяжкасцяў я змог даведацца, што калегі жаночага полу балакаюць пра мяне. Балакалі рознае. Казалі, што адна з удзельніц конкурсу са злосці на тое, што я няправільна прачытаў яе прозвішча, засунула мне за каўнер запаленыя бенгальскія агні. Іншыя ўдакладнялі, што канкурсантка гэта зрабіла таму, што пазнала ўва мне свайго збеглага несумленнага каханка. Яшчэ хтось замяняў бенгальскія агні петардамі, якія хоць выбухнулі, але не прычынілі мне шкоды, закрануўшы злёгку шыю. Мяне душыў смех, калі стала зразумела, чаму каляжанкі незаўважна пазіралі на маю шыю. Пра маю барацьбу з птушкамі пакуль нічога не прыдумалі. Але пачалі плявузгаць пра маю дзяўчыну. Зерне плётак пра яе пасеяла яўна Алеся, не зважаючы на сваё, нібыта каханне да мяне. Дзе б я ні з’явіўся, каляжанкі, якія толькі што шушукаліся пра яна яго кінула, а сама кудысь з’ехала, замаўкалі, убачыўшы мяне, і толькі загадкава плюскалі вачыма.

Адвёўшы колькі ўрокаў у дзявятых класах, на «фортцы» я прыйшоў у настаўніцкую і сеў на канапу. Нікога з калегаў не было, і можна было пабыць трохі ў спакоі без лішніх роспытаў. Але спакой, ясна, быў рэччу вельмі ўзгляднай. Мяне не задавальняў пытальнік, які заставаўся ад ранішняй гутаркі з Алісай. Я дастаў мабільны тэлефон і sms’кай паспяшаўся ўдакладніць, чаму сарвалася яе паездка. Мой розум маляваў вычварнымі фарбамі імаверную прычыну гэтага: Аліса і Дзіма пасварыліся яшчэ да Новага году, яна чакала ад яго званка («Так і будзем маўчаць? Муся, гэта ты?»), але не дачакалася. «Што ж іх магло пасварыць? – разважаў я, яшчэ не маючы ніякай рэакцыі Селязнёвай на мае мабільнае пасланне. – А што калі ён нешта там ад яе хацеў, а яна яго паслала? Прабач я не гатовая і ўсё такое. Дзімка на гэта раззлаваўся і даў адбой паездцы ў Сілічы».

«Прабачце, але гэта вас не тычыцца», – напісала мне ўрэшце Аліска. «У вас разлад з Дзімам?» – не супакойваўся я. «У нас няма разладу. Перастаньце лезці ў наша жыццё», – занервавалася яна. «Я павінен ведаць, што адбываецца з маімі падапечнымі», – паляцела хлусня з майго мабільніка. «Пацікаўцеся, з кім сустракаецца Вядзёркіна», – адрэзала мая любімка. Я гучна засмяяўся. У настаўніцкую акурат зайшоў Ярык.

– Чаго рагочаш? Сена хочаш? – спытаў ён, працягваючы руку для прывітання.

– А, з дзеўкамі лістуюся. Дык смешнае здараецца, – патлумачыў я.

– Зарыцкая? Шчодрык? Цыпіна? – здавалася, што зараз ён назаве спіс усіх леташніх выпускніц. – Мне таксама некаторыя з іх выпуску іншым разам папісваюць. Сумна гаротніцам на парах сядзець. Чаму б не ўспомніць вучыцеля-мучыцеля? А раз мяне ўспамінаюць, дык і цябе подаўна. Ты ж у нас такі станоўчы.

– Ай, не пачынай ты зноў гэтую кружэлку, – махнуў я. – Перапісваюся не з імі.

– Можа, з цяперашнімі адзінаццацікласніцамі?

– Так, – нешта тузанула мяне за язык.

– Ну, ты і нахабнік, бадай цябе кот убрыкнуў, – непрыхавана радасна заявіў Майсюк. – Цыпіна бартанула, дык пераключыўся на іншых? Хм, я здаецца ведаю, што гэта за дзяўчынка. Калі я ў іх быў на замене, ты падыходзіў прасіць за адну, каб без жорсткіх катаванняў. Ніштаватая паненка. Думаеш, замуж за цябе пойдзе? Ці проста лёгкі флірт?

– Нічога я не думаю, – мне зрабілася трохі мулка ад напрамку, які набыла наша размова.

– Ой, брэшаш жа і да таго ж брэшаш самым нахабным чынам, – зноў заўсміхаўся Яраслаў Леанідавіч. – Але дапытваць і плявузгаць на гэтую тэму больш не буду. Чэснае мусульманскае.

– Скажы, ты дапускаеш, што мы ўсе з’яўляемся часткай віртуальнай рэальнасці? – не зважаючы на апошнія словы суразмоўцы, я вырашыў змяніць тэму.

– О, безумоўна, дапускаю! – жвава адгукнуўся ён. – Асабліва ў панядзелак зранку, калі галава трашчыць з бадунішча.

– А сур’ёзна?

– А сур’ёзна: ты перагледзіўся «Матрыцы», перачытаўся «Х-схронаў» і перасядзеўся ў інтэрнэце, – выказаў здагадку Ярык. – Я застаюся зацятым матэрыялістам, і ўсе гэтыя казкі ўспрымаю як наўмысную фальсіфікацыю з мэтай дыскрэдытацыі сапраўднай навукі, а таксама з мэтай нарубіць бабла па-бэраму, быццам лахоў, разводзячы ідэалістаў і падобных на іх.

– А як жа тады выказванні вялікіх навукоўцаў, у тым ліку фізікаў, што чым болей яны займаліся доследамі ў сваёй галіне, тым выразней усведамлялі, што чысты матэрыялізм ёсць тупіковым шляхам? – не ўстрымаўся я.

– Мяркую, гэта ўсё прыгожыя выдумкі, якія штампуюць карпарацыі, што і ўзнялі хвалю моды на ідэалізм, – казаў Майсюк. – Я магу пагадзіцца, што наш свет з’яўляецца віртуальнай рэальнасцю, толькі ў сэнсе асаблівасці цыркуляцыі інфармацыі. Мы жывем у свеце, які для нас ствараюць сродкі масавай інфармацыі. Калі нешта не патрапіла пад іх увагу, то мы пра гэта можам і не даведацца ніколі. А калі мы пра нешта не даведаліся, то гэтае нешта для нас па-сутнасці не існуе. Таму можна сказаць, што ў кожнага з нас свая асабістая віртуальная рэальнасць, якая перасякаецца з віртуальнымі рэальнасцямі іншых людзей.

У настаўніцкую зайшоў Іскаліеў і з хітрай усмешкай звярнуўся да мяне:

– Эрнесцік, ану, прызнавайся, ці ўціснуў ты свайго карасіка Рыбаньцы пад луску?

Майсюк выбухнуў грымотным рогатам. Я пачырванеў і адказаў ухіліста. Міроненка, які незаўважана пратачыўся следам за Давыдавічам і цудоўна чуў яго пытанне, не прамінуў упліснуць французскую прыказку: «Ускіпела б мора – паеў бы варанай рыбкі». Смех памножыўся. Нават я дазволіў сабе засмяяцца. На паўплаўнічка.

40.

Наступным днём Дзяніс Давыдавіч пераняў мяне ў вестыбюлі і разам з прывітаннем прамовіў:

– Віншую.

Ведаючы якія навіны і жарты можа прыносіць ён, я трохі зніякавеў і замаўчаў у чаканні малапрыемнага працягу. Іскаліеў заўважыў маю здранцвеласць і па-бацькоўску пахлопаў мяне па плячы:

– Ды супакойся ты, Эрнесцік, усё добра. Пра твой подзвіг сёння «Галацічаскія ведамасці» напісалі. Вось так. Быў ты папулярным у нашай школе і на раёне, а цяпер выходзіш на гарадскі ўзровень. Дзяўчаты будуць на вуліцы пазнаваць, аўтографы прасіць будуць, на шыю кідацца. І не толькі на шыю…

– Ай, Давыдавіч, ніхто мяне пазнаваць не будзе. Дзяўчаты чытаюць «Cosmopolitan» ці якую «Лизу», калі яна яшчэ ёсць. Але там пра мяне ніколі не напішуць, – скептычна азваўся я.

– Вось чаму ты не можаш проста радавацца сваім жа ўласным поспехам? Заўсёды прыдумваеш нейкія адгаворкі. Во ўжо ж сапраўдны беларускі менталітэт! Як пра аднаго прафесара-беларуса расказвалі. Атрымаў ён прэстыжную міжнародную прэмію за свае навуковыя распрацоўкі. Здавалася б, – радуйся, скачы да столі, прачніся і спявай. Дык не ж! У яго пытаюць на радзіме: «Як вашы справы?», а ён у адказ: «Ну, вы ведаеце, магло быць і лепей». Так і ты. Дык жа кідай дурату і святкуй. Маладзіцу якую прытулі. А то вечна толькі чырванееш ад правільных дзядулевых пытанняў.

Я не стаў уступаць з ім у дыскусію, наперад уяўляючы яе бясплённасць. Мая бязраднасць, калі і была нейкім чынам звязаная з беларускім менталітэтам, то толькі часткова. Гэта я ведаў даўно. Ветліва кіўнуўшы старэйшаму калегу, я пабег на ўрок да свайго 11 «А» класа.

Як стракаты цыганскі табар, мае вучні гуртаваліся каля замкнутага кабінета і пры калідорных падваконнях. Бальшыня з іх гультаявата віталася са мною. Хтось рабіў выгляд, што мяне зусім няма. Але я нічуць не пачуваўся Валянцінам Акудовічам і нагадваў пра сваю прысутнасць шаблонным гумарам чырвонаармейца часоў савецка-польскай вайны. Кагосьці з адзінаццацікласнікаў гэта весяліла, кагосьці злавала, што можна было заўважыць па зморшчаных, нібы старыя тульскія гармонікі, насах і адмысловым змяіным шыпенні. Мяне гэта і цвяліла, і натхняла на рэпрэсіўныя захады накшталт класічнай калонкі нулёў у журнал.

Пад камплімент Касі Вядзёркінай «Які ў вас добры парфум» я нарэшце адамкнуў дзверы і запрасіў усіх заходзіць. Першымі ў кабінет увайшлі дзяўчаты, і праз лічаныя імгненні пачуўся перапуджаны крык адной з іх. Крычала, вылятаючы з класа, ціхоня Карына Кляшторная. Мне падумалася, што нехта з аднакласніц мог неяк недарэчна з ёю пажартаваць. Але раней такога ніколі не прыкмячалася. Значыць, прычына была ў іншым. Астатнія дзяўчаты не крычалі, але па іх галасах і зместу рэплік можна было зрабіць выснову, што ўнутры нас чакае нешта нядужа прыемнае.

Я прыпыніў плынь маіх вучняў і сам ступіў у аўдыторыю. Аліса, Лера, Кася, Алёна і яшчэ колькі вучаніц, схіліўшы ў напружанай задуменнасці галовы, стаялі каля настаўніцкага стала.

– Што здарылася, дзяўчынкі? – спытаўся я, чуючы за спінай маланкавую бурклівую рэпліку Пеці Андропава: «Дзе вы былі, калі яны былі дзяўчынкамі?».

– Зірніце сюды, Эрнест Скіргайлавіч, – наважылася адказаць за ўсіх Алёна Караблёва і кіўнула спачатку ў бок лямпы над партай Карыны, а потым на стол. З лямпы цягнулася вяроўка, заканчваючыся пятлёй зацягнутай на шыі голай лялькі. Мяне аж перасмыкнула ад нечаканасці. З насцярогаю я глянуў на свой стол. Да яго чатырма цвікамі была прыбіта яшчэ адна лялька. З разбітай галавой.

– Што за трасца? – вырвалася ў мяне.

– Фіг яго ведае, – задуменна прашаптала Лера.

– Можа нехта вырашыў тупа пажартаваць? – выказала здагадку Алёна.

– Так жартуюць толькі поўныя прыдуркі, – заявіла Булатнікава.

– А можа гэта маньяк? – прамовіла Аліса і адарыла мяне выпрабавальным поглядам, быццам мела на ўвазе мяне.

– Я б такіх маньякаў, як мішэні на пятым крузе, страляла, – заўважыла Каленвалава, міжвольна згадваючы свой закінуты біятлон.

Не зважаючы на вусціш, якая разлівалася па маіх жылах, мне не хацелася зрываць урок, і я заклікаў усіх заняць свае месцы. Хлопцы, убачыўшы ляляк здзіўлена прысвіснулі. Але ў іх подзіве больш заўважалася нейкая вычварная захопленасць відовішчам. Сёй-той паспрабаваў дастаць мабільныя, каб сфатаграфаваць лялек. Пад пагрозай адзінак за чвэрць і за год я перапыніў гэтыя спробы. Потым папрасіў Грышу Стахіевіча ўзяць нажніцы, падняцца на парту і зрэзаць вяроўку.

– А следства праводзіць не будзеце? – спытаў ён.

– Давай хуценька, лейтэнант Каломба, – прыспяшыў яго я, выцягваючы са сценнай панелі-шафы цвікадзёр, каб прыбраць ляльку, укрыжаваную на маім стале.

Усе моўчкі расселіся. Знутры мяне калаціла, але я намагаўся паводзіць сябе, як звычайна. Узяў крэйду і вывеў на дошцы тэму: «Рэлігія і яе функцыі».

– Цікавая тэма. Своечасовая, – з’едліва заўважыў Андропаў. – Можа, гэтыя лялькі частка якога-небудзь рэлігійнага рытуалу?

– Досыць плявузгаць, – раззлаваўся я. – Скажы мне лепш, што такое рэлігія?

– А што вы ў мяне пытаеце? Давайце самі тлумачце. Гэта ж новая тэма, – стаў аднеквацца ён.

– Тэма, можа, і новая, але паняцце зусім не новае, – я не збіраўся прымаць пустых аднекванняў. – Вы яшчэ ў пятым класе засвоілі паняцце рэлігіі. Так што прашу ўсё-ткі адказаць. Сваімі словамі.

– Рэлігія – гэта опіум для народу, – выпаліў з месца Дастаеўскі.

– Андрэй, ходкімі фразачкамі будзеш блішчэць на перапынку. Я зараз слухаю азначэнне рэлігіі, якое дае твой таварыш Пеця.

Дастаеўскі, на дзіва, замоўк. Яго таварыш зразумеў, што не пазбегне змушанасці адказваць.

– Ну, рэлігія – гэта вера людзей у разнастайныя звышнатуральныя… – ён прыкметна напяўся. – Я не магу адказваць, калі на мяне лупяцца шкляныя вочы.

– Што? У якім сэнсе? Чые вочы? – не зразумеў я.

Лёгкі шумок неўразумення прабегся па ўсім класе.

Андропаў паказаў рукой у трох розных напрамках.

– Папаліўся пацан, – расчаравана канстатаваў Грыша.

Спачатку мне здалося, што пачынаецца чарговая клаўнада. Але колькімі секундамі апасля я ўгледзеў яшчэ адну ляльку, галава якой вытыркалася з зямлі ў гаршчку для кветак. З вядра з вадой для анучак вызірала іншая лялечная галава. На партрэт Францішка Скарыны былі налепленыя вочы яшчэ адной лялькі, цельца якой пакуль нідзе не заўважалася.

У лялькі ў гаршчку рукі і ногі былі абматаныя дротам, а рот – заклеены скотчам. Лялька ў вядры была працятая знізу ўказкай. Бязвокая лялька знайшлася ў ніжняй шуфлядзе настаўніцкага стала. У яе была расплюшчана грудзіна. Маё трыванне лопнула:

– Растлумачце мне, хто і навошта гэта зрабіў?! Калі вы думаеце, што гэта смешна, дык вы памыляецеся. Гэта ні кроплі не смешна.

– Мастацтва не павінна толькі смяшыць, – зацеміў Пеця.

– Ты лічыш усё гэта мастацтвам? – кіпеў я. – Па-мойму гэта здзек, а не мастацтва. Хуліганства дзеля хуліганства, і не больш за тое. Вы сябе ўроілі вялікімі авангардыстамі і перформерамі, але па сутнасці вы шкадліўцы-пераросткі. Свярбяць рукі? Дык ідзіце працуйце грузчыкамі. Дзясятак вагонаў за змену разгрузіце, і ўраз ваш авангардызм схлыне. Ляляк яны накатавалі. Смарката бяспутная! Я прашу вінаватых прызнацца зараз жа, калі не жадаеце выкліку бацькоў у школу і размовы з дырэктарам. Што скажаш, Андропаў?

Той трохі здзівіўся, але вельмі хутка пераадолеў свой подзіў і заявіў:

– Я скажу, што ёсць прэзумпцыя невінаватасці. Вы нас самі гэтаму вучылі. Таму не трэба нам тут 1937 год ладзіць і выбіваць прызнанні ў тым, чаго мы не рабілі.

– Сапраўды, Эрнест Скіргайлавіч, – стала заступацца Інгебора Каленвалава. – Трэба харашэнька ва ўсім разабрацца. А раптам вы не таго падазраяце.

– Ды, здаецца, наш класны кіраўнік, ужо гатовы прызначыць вінаватага без следства і суда, – глумліва кінуў на яе клопат Пеця.

– Дык я і спрабую разабрацца ва ўсім па-добраму. Я не выбіваю з вас прызнанні. І не збіраюся прызначаць вінаватых. Але ж вы, як я бачу, не хочаце, каб па-добраму, – мая рука пацягнулася да мабільніка. – Зараз жа званю бацькам усёй мужчынскай паловы класа.

– А чаго адразу мужчынская палова? – абурыўся Дастаеўскі. – Можа, гэта нашы дзяўчаткі ўсё натварылі. А зараз сядзяць і радуюцца, што ўсю віну на нас спіхваюць.

– Што ты ўсё яўкаеш, як усё адно не мужык? – выказала яму сваё фэ Аксана Багуслаўская.

– А ты правярала, мужык я ці не мужык? Не? Ну, дык і закрыйся. Дастала ўжо.

– Ты сам ужо ўсіх дастаў. А наяўнасць першасных полавых прыкмет мужчыны, яшчэ не значыць, што іх носьбіт сапраўды мужчына, – адцяла яна.

У мяне пачалося дэжавю. Мяне злёгку павяло ў бок, але я ўхапіўся за стол і вырашыў прысесці.

Грыша Стахіевіч падняў руку.

– Што такое? – стомлена спытаў я.

– Хачу прызнацца. Ва ўсім вінаваты я. Гэта я ўчора, калі прыходзіў на факультатыў, падмануў тэхнічку. Сказаў, што забыў у кабінеце беларускай мовы пакунак са спартыўнай формай. Яна дазволіла ўзяць ключ, а я сцягнуў і ад кабінета гісторыі. І зрабіў усё сам.

– Але дзеля чаго? – я быў поўнасцю збіты з панталыку яго прызнаннем.

– Чыста са шкадлівасці. Вы ж усё правільна зараз сказалі. Як сапраўдны псіхолаг, – было цяжка зразумець, ці няма ў яго рэпліцы прытоеных кпінаў.

– Грыша, гэта праўда? Ці ты намагаешся зараз пакрыць таго, хто насамрэч вінаваты? – змагаючыся з сумневамі, удакладніў я.

– Праўда, – пацвердзіў ён.

Клас зноў загуў лёгкім шумам. Пеця і Андрэй сядзелі з абсалютна абыякавымі тварамі. Калі нешта і адбывалася ў іх нутрынах, то гэта было настолькі глыбока замаскіравана, што ўбачыць няўзброеным зрокам выяўлялася немагчымым.

Я не тое, каб даў веры Грышаву прызнанню, але ўсё ж ацаніў яго мужнасць. Скардзіцца завучам ці дырэктару не стаў, узяўшы з вучня абяцанне падобнага больш не рабіць. Такое абяцанне лёгка ўмелі даваць ўсе вучні, бо навучаліся гэтаму з першых класаў. Колькі даводзілася чуць: «Прабачце, больш не паўторыцца!», што прамаўлялася на аўтамаце і зусім нічога не азначала! Бо тое, што не павінна было больш паўтарыцца, пачынала паўтарацца ўжо цераз сямнаццаць імгненняў.

41.

Прыняўшы ўмоўна прызнанне Стахіевіча, я баяўся думаць, што насамрэч стаяла за здарэннем з лялькамі. Мне прасцей было ўсё спісаць на свавольныя хлапечыя дурыкі, чымся чавіць сябе гнётам подумаў пра тое, што стваральнікі нашай рэчаіснасці трымаюць сваё слова і выжыльваюцца, каб запалохаць мяне. І сапраўды страх разгрызаў мне нутро, заліваючы сэрца кракадзілавымі слязьмі сцюдзёнай вусцішы. Гэта яму ўдавалася толькі таму, што лялькі ў класе выглядалі містычным працягам лялькі з майго дзіўнага глуздадрабільнага сну. Як я ні адганяў ад сябе думкі пра гэта, як ні надрываў сабе жывот ад смеху на ўроках у восьмых класах, у галаве ўсё адно паўставалі абрысы тых чортавых лялек. Не зважаючы на спакусу запіць усе турботныя развагі ладнай мерай алкаголю, я мужна трымаўся. Але зусім не піць на карпаратыўнай вечарынцы было проста немагчыма.

Ужо збіраючыся на вечарынку, я ледзьве паходаў у сабе жаданне крукнуць на дарожку для смеласці. Паехаў цвярозым. У аўтобусе ўбачыў Кіру Краўзэ і Ніну Дарошку з невядомымі мне хлапцамі. Змагаючы ў сабе няўцямнае пачуццё падобнае на рэўнасць, я адвярнуўся ад іх. Дзяўчаты былі так захопленыя чыкіліканнем са сваімі кавалерамі, што папросту мяне не заўважылі. Па вялікім рахунку, нават, калі б я стаў перад імі вытанцоўваць, то, хутчэй за ўсё, так і застаўся б для іх няўгледкаю. У тыя хвіліны я ненавідзеў сябе чорнай нянавісцю самых лютых цароў-каралёў. Ненавідзеў за змяшаныя пачуцці і няўменне ўспрымаць рэчаіснасць як належнае. Я таропіўся на руханне «гармоніка», які злучаў абедзве часткі аўтобуса, і ўяўляў, што ён – «гармонік» – вось-вось заіграе калядку, а пасажыры дружна падхопяць знаёмы матыў:

Я каза-дзераза.

Я з Масквы прыехала.

Дайце талер, дайце два,

Каб назад паехала.

Але і заіграў, і заспяваў толькі мой мабільнік.

Дзіва дзіўнае, што ў аўтобуснай гамарні я здолеў пачуць сіплагалосага пана Самсунка. Прыйшла sms’ка. «Няўжо ад Алісы?» – бліснула ў галаве здагадка. Але пасланне было не ад яе, а ад Ліі Навумаўны. Яна даслала мне зайчыка, які некуды спяшаецца, паведаміла, што трохі спазняецца і папрасіла заняць ёй месца за святочным сталом. Неахвотна я адпісаў ёй, што сам яшчэ ў дарозе. «Больш ні ў каго папрасіць яна не магла, – думалася мне. – Значыць, трэба рыхтавацца да чарговай аблогі. Як мне гэта годна вытрымаць? Як не паддацца на правакацыю? Як не пачуваць сябе вінаватым у чужых любоўных пакутах?». Адказам на ўсе гэтыя пытанні было адно: «Напіцца!».

Да рэстарацыі «Арэса» я падышоў не адзін. Мяне нагналі каляжанкі, радасна вітаючыся, быццам ад мяне залежаў іх далейшы настрой на вечар. Я ўсміхнуўся – яны, прынамсі, не збіраліся чапляцца да мяне з рознымі бздурамі. Гардэробшчык з абліччам прасмаленага генерал-маёра падводна-касмічных войскаў Расійскай імперыі прыняў нашу верхнюю вопратку, пільна разглядаючы кожную маю каляжанку. Прысутнасць у іх шэрагах мужчынаў ён успрымаў як своеасаблівы феномен, спрабуючы выклікаць у мяне, Ярыка, Давыдавіча прыступ шчырасці: «Дык што ж? Раскажыце, як здаровы мужык можа працаваць у школе?». Я і Майсюк адно паціскалі плячыма і тупа ўсміхаліся. Іскаліеў параіў гардэробшчыку звярнуцца да нашага дырэктара і папярэдзіў, што будзе бяда, калі загадчык тутэйшых вешалак, пачне клеіцца да нашых каляжанак. «Стары воўк пазначыў сваю тэрыторыю», – заўважыў мне Яраслаў. У такіх выбітных здольнасцях Дзяніса Давыдавіча я ніколі не сумняваўся.

У зале нас чакалі не толькі выстаўленыя ў выглядзе літары «Г» сталы, але і невялікая палоска сталоў, што месціліся крыху збоку.

– Што гэта такое? – удакладніў Руслан Альгердавіч у адміністратаркі.

– Гэта столікі для працаўнікоў «Чырвонай архідэі». Бачыце, мы іх паставілі асобна ад вашых. Так што вам будзе зручна, – тлумачыла жанчына, разумеючы, што зараз на яе можа абрынуцца хваля гневу.

– Зручна? – з недаўменнем перапытаў наш дырэктар і зрабіў паўзу, максімальна напаўняючы яе трывогаю. – Мы ж з вамі дамаўляліся, што ў гэтай зале святкаваць будзе толькі наш педкалектыў. Пра суседзяў ніякай гаворкі не вялося…

– Але ж вы неаднойчы карэктавалі колькасць людзей, якія будуць тут з вамі. І кожны раз у бок змяншэння. А мы не можам несці страты з-за гэтага, – паспрабавала апраўдацца адміністратарка.

Руслан Альгердавіч пільна зірнуў на яе бэйдж, а потым сваім спраўным басам сказаў:

– Паслухайце, я знаёмы са школьным дырэктаратам усяго горада, на розных прадпрыемствах і фірмах таксама знаёмых дырэктараў хапае. І я абавязкова ўсім паведамляю, як вы спраўляецеся са сваёй работай. Пабачым, якія страты вы панесяце тады. Я так разумею, што зараз мы з гэтай «Чырвонай архідэяй» нічога зрабіць не зможам. Але ў якасці кампенсацыі за сённяшнюю недарэчнасць я патрабую, каб караоке для маіх настаўнікаў сёння было бясплатным. Інакш…

– Добра, добра. Я папярэджу адказных. Выбачайце, калі ласка, што так атрымалася, – замітусілася жанчына і праз хвілю знікла.

Іскаліеў пераглянуўся са мной і з Ярыкам і, як настаўленне прамовіў:

– Глядзіце, сынкі, як справы трэба рабіць. Нахрапіста, з адчуваннем сваёй перавагі, калі перавага мінімальная або ўвогуле адсутнічае.

– Ды ўжо ж глядзім і зважаем, – бадзёра адгукнуўся Майсюк. – Вось толькі Эрнесцік кіславаты нейкі.

– Нічога страшнага, – як дэльфійскі аракул вяшчаў Давыдавіч. – Зараз гарэлачкі лясне, бабенцыю за срачэнцыю ўшчыкне і адразу павесялее. І памятай, Эрнесце, я цябе сёння кантралюю. Ты абавязаны ператанчыць з усімі жанчынамі, што табе падабаюцца. Але выбраць павінен адну, з якой працягнеш святкаванне дома.

– У каго дома? – скептычна чмыхнуў я.

Іскаліеў пачаў быў нешта тлумачыць у адказ на маё чмыханне, але дырэктар заклікаў усіх займаць месцы за сталамі. Калегі ажывіліся і з жартачкамі-смешачкамі рушылі да сталоў. «У царкве лічаць святых, а ў карчме – гулякаў», – даволі голасна прамовіў Міроненка, тлумачачы дамам, што так гавораць італьянцы. Дамы хіхікалі і баламутліва запэўнівалі, быццам думалі, што італьянцы гавораць толькі пра піцу і футбол. Я сачыў за агульным рушаннем, вырашыўшы наўмысна памарудзіць, каб заняць тое месца, якое мне застанецца. Келдышавай усё яшчэ не было, а выконваць яе просьбу мне не хацелася. Зрэшты, проста счакаць усеагульнай рассадкі мне не дазволілі. Андрамедава рашуча ўзяла мяне пад руку і павяла з сабою. У кожным іншым разе я проста вырваўся б з гэтых ланцугоў. Але позірк дырэктара мяне стрымліваў. Давялося сесці побач з той, што пацягнула мяне за сабою. Насупраць нас села Рыбанька. Можна было не гадаць, ува што гэта пагражала ператварыцца.

Келдышава ўвайшла ў залу, калі педкалектыў толькі-толькі напоўніў першы раз келіхі і чакаў тоста ад дырэктара. Яна вінавата ўсміхнулася і кіўнула ўсім на знак прывітання. Праходзячы міма мяне, Лія Навумаўна зусім па-сяброўску пахлопала мяне па плячы і нахілілася, каб вельмі злосна сказаць на вуха: «Дзякуй, што трымаеш мне месца».

– Хопіць інтрыгаваць публіку, – голасна заўважыў на гэтае дзейства Дзяніс Давыдавіч. – Дайце ж нарэшце кіраўніку сказаць тое, што ён хоча.

– Выбачайце, калі ласачка, я не хацела перашкодзіць. Проста тэрмінова нагадала таварышу Баластоўскаму пра міжпрадметныя сувязі, – Лія лёгка ўдавала з сябе дурніцу.

– Ведаем мы вашы сувязі, – не змаўчаў Іскаліеў, і ўсе дружна засмяяліся.

Руслан Альгердавіч гэтыя слоўныя кульбіты пакінуў без каментараў, урачыста павіншаваўшы прысутных з усімі зімовымі святамі, асабліва са старым новым годам. Грамада з задавальненнем узняла ўгору келіхі і, пачокаўшыся, імкліва спаражніла іх. Над сталамі на пэўны час павісла феерычная гамана ў супольнасці з гукамі ад смакавання салаты і халодных закусак.

– Ты ўжо ж паслугуй мне. Пакладзі, калі ласка, каўбаскі, – даволі гучна шчабятала Андрамедава проста ў маю вушную ракавіну.

– І мне, і мне. Я вельмі люблю, як Эрнест Скіргайлавіч арудуе каўбаскай, – не стрымалася Алеся ад распачынання лакальнай інфармацыйнай вайны – вайны намёкаў з эківокамі.

Абедзве каляжанкі пагардліва паглядзелі адна на адну. Яшчэ крыху, і нехта з іх абавязкова плёснуў бы другой у твар алейнаю юшкай ад салаты «Вялікі Сырт». Становішча выратаваў дырэктар. Ён нагадаў, што паміж першай і другой – як сігнуць адной нагой, і перадаў слова для тоста Данцовай. Тая між віншаванняў і зычанняў раптоўна згадала мяне як добрага работніка, таленавітага артыста і мужнага чалавека. Калегі запляскалі ў ладкі. Усім увадначас захацелася чокнуцца са мною. Андрамедава ішла на розныя хітрыкі, абы толькі Рыбанька не змагла дакрануцца сваім келіхам з маім. Мяне гэта наравістасць пакідала зусім абыякавым. Як і агнястрэлы вачэй Келдышавай з дальняга ад мяне краю нашай застольнай літары.

Пасля трэцяга тоста Любартава абвясціла мой выхад да мікрафона. Усцешаны магчымасцю нарэшце вырвацца з-за стала, я пайшоў на зусім маленечкую сцэну. Давялося перакінуцца колькімі слоўцамі з хлапцом, што сядзеў на тэхніцы. Той зрэагаваў станоўча, і неўзабаве мне можна было абхапіць абедзвюма рукамі мікрафон, каб без прадмоваў заспяваць:

Mйlodie d’amour chante le coeur d’Emmanuelle.

Qui bat coeur а corps perdu.

Mйlodie d’amour chante le corps d’Emmanuelle.

Qui vit corps а coeur dessus.

Усе калегі ўважліва слухалі кожнае французскае слова, якое злятала з маіх безнадзейна беларускіх вуснаў. Не менш уважліва слухалі нашы міжвольныя суседзі – працаўнікі кветкаводчай фірмы «Чырвоная архідэя». Калі спеў скончыўся, мне зладзілі авацыю. Ружавеючы ад сораму і задавальнення, я пакланіўся і спусціўся са сцэны на грэшную зямлю. На зямлі паспелі абвясціць танцы. Мае калегі затрэсліся ў харэаграфічных канвульсіях. Я рухаўся праз іх і іхныя харавыя падпеўкі жаночаму голасу, дакладней, галасу, што імкліва вырываўся з дынамікаў:

Ориентация Север,

Я хочу, чтоб ты верил,

Я хочу, чтоб ты плакал,

А я не буду бояться,

Что нам нужно расстаться,

Что мне нужно остаться.

Рагнеда Іванаўна рабіла неверагодныя піруэты і па, праводзячы мяне памаўзлівым позіркам. Але не за яе позірк зачапіўся мой зрок. Сярод «архідэяў» я раптоўна ўбачыў маладую жанчыну вельмі падобную на Настассю Цыпіну. У мяне нават галава пайшла кругам перш, чым стала зразумела, што перада мною ўсяго толькі падабенства, а не арыгінал.

Незнаёмка мне ветліва ўсміхнулася і падзякавала за песню. «Keine Ursache!» – неўпрыцям адказаў я па-нямецку, на што малодка заўсміхалася яшчэ больш і пацягнула за сабой у вір павольнага танцу, мелодыя для якога акурат загучала. Я пагадзіўся на гэтую авантуру з незвычайнай для сябе лёгкасцю. На нейкія пяць хвілінаў для мяне перастала існаваць усё, што было навокал. Я не адчуваў пакрыўджанасці пэўных каляжанак. Я не чуў найноўшых жарцікаў Дзяніса Давыдавіча. Я забыў – о, божачкі мае праведныя! – Алісу Селязнёву і каханне да яе. Ці не ўпершыню ад самага свайго нараджэння я здолеў цалкам скінуць з сябе чорны пыл турбот і адчуць сябе шчаслівым. Я мусіў бы здзівіцца таму, што са мной адбывалася, але і ўменне здзіўляцца апынулася па-за бортам маёй свядомасці. Я нешта шаптаў на вушка сваёй партнёрцы па танцу. Яна таксама шаптала мне нешта наўзаем.

З невялікімі перапынкамі мы так і пратанчылі амаль да канца нашых вечарынак. Я быў у нейкім тумане. Мяне цягнула і цягнула да Веранікі, як назвалася мая незнаёмка. Каляжанкі спрабавалі мяне торгаць і тузаць, але сіла прыцягнення да іншай не давала ім ні найменшага шанцу.

– Не любіце іх? – спытала Вераніка.

– Як сказаць, – пахмыльнуўся я.

– Ну, мо’ тады паехалі адсюль, пакуль не пачаўся ўсеагульны сыход, – нечакана прапанавала яна.

– Паехаў бы, ды мышка ў кішэні дзірку выгрызла, – хістаўся між туманам і яваю я.

– Спадзяюся, што сваім хвастом мышка нічога не разбіла? – падміргнуўшы, пацікавілася яна.

– Неа, – паспрабаваў падміргнуць у адказ я.

– Тады паехалі, – амаль што загадала ўпадабанка і за руку вывела мяне з залы.

Генерал-маёр з рэстараннага гардэробу аддаў нашы рэчы і змоўніцкім голасам склаў прапазіцыю прадаць нам лёгкіх наркотыкаў ці хаця б надзейных кантрацэптываў.

– Omnia mea mecum porto, – выдала яму ў адказ Вераніка.

Той глянуў на мяне запытальна і адначасова з чаканнем праявы мужчынскае салідарнасці. Але я адно развёў рукамі і языком, які заплятаўся, рэзюмаваў, скарыстаўшыся ўзорам позняе студэнцкае лаціны:

– Fortuna non penis, in manus non recipe.

Мая спадарожніца выбухнула задорыстым смехам. Праз колькі секундаў мы пакінулі рэстарацыю. Адразу пад’ехала таксі. Вераніка назвала таксісту адрас, які я не здолеў толкам расчуць. Таксіст запрашальна кіўнуў галавой.

Таксоўка імчала па начным зімовым горадзе. Я нават не спрабаваў звярнуць увагу, у якім напрамку мы едзем. Я і мая ўпадабанка сядзелі на заднім седзіве і амаль бесперапынна цалаваліся ўзасос. Гэта так мяне збаламуціла, што слова «наўзацмачкі», якое мне было вядомым са слоўніка Вацлава Ластоўскага, я забыўся так жа лёгка, як кагадзе забыў Алісу Селязнёву.

Праз пятнаццаць хвілін, а можа праз гадзіну ці дзве, мы некуды прыехалі. Ад захаплення Веранікай я па-ранейшаму быў сляпым. Я не разумеў, куды мы прыехалі і куды заходзім. Мне праглася адно – дабрацца да больш-менш зацішнага месцейка, каб урэшце напоўніцу ўпіцца любошчамі з гэтай неверагодна юравабнай малодкай. Урэшце гэта адбылося. Ці то на канапе, ці то ў ванне, ці то і там, і сям, і яшчэ недзе. Мой розум не ўспрымаў ніякіх асаблівасцяў інтэр’еру. Мой розум быў цалкам падпарадкаваны жарсці, якая дзікім зверам таілася ўва мне. Я бачыў толькі Вераніку. Чуў толькі Вераніку. Адчуваў толькі Вераніку. Вераніка была перада мной і навокал мяне. Акрамя Веранікі не было нічога за выключэннем цьмяных жоўтых агнёў, пра паходжанне якіх мне нават на імгненне не закарцела задумацца. Я ўвесь аддаўся шчасцю, як шчасце аддавалася мне.

Раптоўна ад гэтага шчасця мне стала бракаваць паветра. Я хутка падскочыў, нібыта вынырнуў з ракі, і зразумеў, што няздатны дыхаць ротам. Рот быў нечым заклеены. Спробы рухацца далей асаблівага плёну не далі. Звязаны па руках і нагах я сядзеў голы на нейкім старызным смярдзючым тапчане, які стаяў у паўцемрыве невядомага мне халоднага памяшкання. Кволая лямпачка, што гарэла на процілеглай сцяне, ледзьве пазначала сваім святлом абрысы дзвярэй. Зрок ніяк не мог асвойтацца і разабраць, чым яшчэ напоўнена памяшканне. Акром выцця ветру за нябачным вакном, я не чуў ніякіх гукаў. Аднак мне здавалася, што нехта пільнуе мяне з-за покрыва цемры.

З кожнай секундай мне станавілася ўсё халадней і халадней. Мне было цяжка ўсведамляць, што чароўныя часіны з прыгажуняй Веранікай ператварыліся ў чорт ведама што. Яшчэ цяжэй мне было думаць пра тое, да чаго гэтае чорт ведама што ў выніку прывядзе. Я паспрабаваў падаць голас. Атрымаўся глухі стогн. Але не зважаючы на гэта, я працягваў спробы.

Нечакана пачуўся моцны гук, сінхронна з якім вылецелі дзверы, і ў памяшканне забеглі людзі з аўтаматамі ў руках. Нехта вырынуў з сябе загадны крык: «Усім заставацца на сваіх месцах! Гэта спецназ!». У вочы мне ўдарылі промні некалькіх яркіх ліхтароў, і я міжволі прымружыўся.

– Не сляпіце яму вочы, – загадаў нехта.

Ён наблізіўся да мяне, рэзка сарваў скотч з маіх вуснаў і спытаў:

– Як жа вас собіла, Эрнест Скіргайлавіч, апынуцца ў сцюдзёным паўзакінутым памяшканні фабрыкі цацак?

– Мы знаёмыя? – наіўна спытаў я, дрыжучы ад холаду.

– Я вас ведаю. Я тата вашай былой вучаніцы Арыны – маёр спецназу Нічыпар Зарыцкі, – агаломшыў той мяне і накінуў на плечы свой бушлат.

Я падзякаваў і ўдакладніў:

– Гэта Арынка вас сюды накіравала?

– Ну, з чаго вы ўзялі? Яна тут не пры чым. У нас была арыенціроўка, паводле якой у гэтым вось пакоі павінна была адбыцца сустрэча некалькіх наркадылераў. Але тут апынуліся толькі вы, дый яшчэ ў такім непрыглядным становішчы.

– Вы не збіраецеся мяне развязаць і даць магчымасць апрануцца?

– Прабачце, але нейкі час вам давядзецца пабыць так, як зараз. У хуткім часе павінны падыйсці эксперты і старанна праверыць усё памяшканне, у тым ліку і вяроўкі на вашых руках і нагах, – патлумачыў Зарыцкі.

Я цяжка ўздыхнуў і зірнуў вакол сябе. У святле ліхтароў выразна бачыліся шматлікія паліцы, на якіх сядзелі лялькі. Самая вялікая з іх сядзела на стале з прылепленай да рукі банкнотай. Побач з ёю ляжалі мае рэчы.

42.

Экспертыза не знайшла ў паўзакінутым памяшканні фабрыкі цацак ніводнага следу, які б сведчыў пра тое, што ў тую ноч там быў хтосьці яшчэ, апроч мяне. Ніводнага свежага адбітка пальцаў, акрамя маіх. На вяроўках, што апярэзвалі мае рукі і ногі, адбіткаў не было ўвогуле. З іншага боку эксперты адназначна заключылі, што сам сябе я звязаць не змог бы. З маіх рэчаў нічога не прапала. У маім гаманцы знайшоўся квіточак аб набыцці сотні еўра ў абменніку на Сухакаменскім рынку. Банкноту адпаведнай вартасці следчыя адклеілі з рукі лялькі і вярнулі мне. Адмаўляцца ад грошай я не стаў. Мяне праверылі на ўжыванне наркотыкаў. Але нічога крамольнага, апрача конскай дозы алкаголю, ува мне не знайшлі.

Агульная карціна вымалёўвалася вельмі цьмянай. Міліцыя скарысталася маімі паказаннямі пра працаўніцу фірмы «Чырвоная архідэя» Вераніку і пачала яе тэрміновы росшук. Вельмі хутка высветлілася, што работніцы з такім імем там ніколі не было. З маіх словаў быў складзены яе фотаробат. На дзень планавалі прызначыць апытанні маіх калег і іншых людзей, якія былі надоечы ў рэстарацыі «Арэса». Аднак міліцэйскі імпэт быў неўзабаве астуджаны – неспадзявана прыбылі людзі з КНАКС і заявілі, што справа пераходзіць пад іх юрысдыкцыю.

З пахмурным скептыцызмам я глядзеў на Сяргея Аляксандравіча Відава-Вошчанку, які на дасвецці прыбыў на фабрыку, каб апытаць мяне. Нічога новага ён ад мяне не даведаўся, хаця ўвесь час напіраў на тое, каб я ўспамінаў самыя дробныя дэталі мінулых вечара і ночы.

– Вы думаеце, што гэтая жанчына належыць да хеўры чорных капачоў ці тых чортавых кангрэгатаў? – з дзіўнай разняволенасцю вырашыў пацікавіцца я.

– Мы маем гэта выясніць, – сувора прамовіў ён, ледзь хаваючы сваю збянтэжанасць. – Вы сапраўды расказалі міліцыі ўсё?

– Так. Адзінае, што мне не зразумела… – я замяўся.

– Што? Кажыце. Гэта можа быць вельмі важна, – схапіўся суразмоўца за маю рэпліку.

– Мне не зразумела, як я мог з ёй займацца сэксам, і не пакінуць па гэтым ні знаку. Эксперты мусілі б знайсці хоць найменшае сведчанне таму.

Сяргей Аляксандравіч напяўся, колькі секунд пасвідраваў мяне сваім панурым позіркам і нарэшце задаў пытанне:

– Скажыце, ці здаралася з вамі нешта незвычайнае ад моманту нашай восеньскай сустрэчы?

– Гледзячы што лічыць незвычайным, – вырашыў не прызнавацца я. – Вунь нядаўна дзяцей ад чарады варонаў выратаваў. Такога кшталту?

– Пра варонаў мы ведаем. Вось згадайце, ці не было ў вас своеасаблівых правалаў у рэчаіснасці? Не здаралася адчуваць сябе ў іншых вымярэннях?

– Не, – рашуча вымавіў я.

– Калі так, то надысь у вас быў дэбют. Віншую, – з абсалютна каменным абліччам гаварыў Відаў-Вошчанка. – Вас засмактала ў іншую рэчаіснасць. Там вашы сэксуальныя прыгоды з Веранікай і адбыліся. А потым тая рэчаіснасць вас выплюнула.

– Вы гэта сур’ёзна? – я зрабіў выгляд недавярка. – Другі раз мне даводзіцца вас бачыць, і другі раз вы кажаце мне проста фантастычныя рэчы, якім проста немагчыма даць веры. Навошта ўсё гэта? Навошта развагі пра вялікую кампутарную сімуляцыю і дзіркі ў ёй? Навошта размовы пра іншую рэчаіснасць, якая ўмее смактаць? Скажыце, што насамрэч вы ад мяне хочаце?

– Dziwny jest ten њwiat! – з роспаччу выгукнуў той. – Мы проста намагаемся высветліць, наколькі верагодна кіраваць працэсамі, пра якія вы гаворыце. На жаль, як і раней, у нас няма спецыяльнай групы, якая б займалася толькі гэтым напрамкам. Мы адсочваем інфармацыю і па меры магчымасці рэагуем на яе. Але гэтага мала. Таму мы разлічваем на вашу добрую волю, спадзяемся, што вы будзеце паведамляць пра любыя анамаліі, якія з вамі здарацца.

– Акурат зараз у мяне анамальна трашчыць макітра. Можа, гэта іншая рэчаіснасць ліжа мне мазгі? – не ўдалося мне ўтаймаваць з’едлівасць.

– Вы дарма іранізуеце, – з ушчуваннем паматляў галавой супрацоўнік КНАКС. – Мы хочам вам дапамагчы. Але дзеля гэтага вы павінны дапамагаць нам. Бо ў адзін не вельмі цудоўны дзень справа можа прыняць цалкам катастрафічны абарот, і нам трэба быць да яго гатовымі, каб уратаваць вас. Таму прашу вас аб адным: не саромейцеся і званіце на мой нумар, калі нешта пойдзе не так. І яшчэ. Пра сённяшні інцыдэнт пастарайцеся нікому не казаць. Міліцыя вас не патурбуе. А калі раптам у нас будзе нешта новае на гэты конт, то я абавязкова вам паведамлю.

Я ўсміхнуўся і моўчкі кіўнуў, быццам бы пагаджаўся з усім, што ён сказаў.

На двары трываў марозны ранак. Пакінуўшы прахадную фабрыкі цацак, я падняў каўнер свайго палітона і паспешліва пакрочыў у бок аўтобуснага прыпынку. Пахмелле пахмеллем, анамаліі анамаліямі, але ад факультатыўных заняткаў па гісторыі Беларусі мяне ніхто не вызваляў. Праўда, у аўтобусе я стаў гартаць іншую гісторыю – гісторыю паведамленняў на маім мабільным тэлефоне. Прадказальным было знайсці там узоры новай шчырасці ад Келдышавай, Андрамедавай і Рыбанькі. Хоць і спявалі яны свае праклёны паасобку, але ў цэлым іх галасы гучалі, як гарманічная песня для трыа «Зачотныя пілоткі».

«Я, безумоўна, падазравала, што ты такая сволач, але сёння ў сваёй свалаце ты перасягнуў самога сябе. Я ўсё разумею, але навошта было кідацца у абдымкі першай сустрэчнай дзявахі? Брыдотнік», – зачынала першая. «Эрнесцік! Я пабачыла, што ты не гей і не підар. Ты значна горшы! Ты пачвара, якая жарэ сэрцы няшчасных закаханых жанчын! Хай дзеўка, з якой ты сышоў, засне ў першую ж секунду пад табой! Мярзотнік», – працягвала другая. «І чым гэта дзявуля лепшая за мяне? Стыдотнік», – дадавала каларыту трэцяя.

Мяне ні каліўца не краналі іх лаянка і енкі. Адзіная карысць, дый тое прывідная, якую я пачэрпнуў з іх меседжаў, заключалася ў тым, што яны засведчылі існаванне Веранікі. Я задумаўся, ці будзе КНАКС, расследуючы справу, шукаць гэтую малодку: «Ёсць жа плойма сведак, што бачылі яе. Здаецца, нехта з калегаў нават фатаграфаваў, як мы з ёй танцавалі. Калі гэта не зацікавіць КНАКС, то мяне гэта цікавіць у кожным разе. Калі Вераніка ўсяго толькі згенераваная копія Насты Цыпінай, то з гумарам у трымальнікаў глабальнай сімуляцыі не так і дрэнна. Так, яны жорсткія ў сваіх дзеяннях. Але не могучы ўправіцца са мною, не губляюць умення жартаваць і цаніць мае жарты. Можа, не варта сумаваць і быць панылым? Можа, трэба старацца быць яшчэ большым блазнам, чым я ёсць на гэты момант? Можа быць, акурат маё пачуццё гумару і ратуе мяне, ускладняючы тым самым сувязі з рэчаіснасцю, з-за чаго мяне не могуць проста ўзяць і сцерці?».

Я збіраўся схаваць тэлефон у кішэню, але ў той самы момант ён ажывіўся. «Я кепска сябе адчуваю. Сёння ў школе не буду. Якая гісторыя ў панядзелак?» – папярэджвала і пыталася sms’кай Аліса. «Папраўляйся! Сусветная. Вызваленчыя рухі Азіі і Афрыкі», – адказаў я, адчуваючы, што хацеў бы паведаміць ёй нешта больш важнае. «Дзякуй! Вы такі добры і клапатлівы. Хачу вывучыць параграф і расказаць. А то тут некаторыя вярзуць глупствы пра мяне і вас», – і ўсцешыла, і азадачыла мяне Селязнёва, што мне давялося прасіць удакладненняў: «Хто і што вярзе? Вядзёркіна?». «Не, Вядзёркіна як раз кажа, што вы сталі ранейшым, як у мінулым годзе. А вось пэўныя дзяўчынкі і хлопчыкі кажуць, што я ваша любімка, і вы мне проста нізашто ставіце добрыя адзнакі. Намёкі брудныя робяць», – агаломшвала мяне вучаніца тым, пра што мне даўно можна было здагадацца самому. «Давай я табе пастаўлю кол ці некалькі калоў. Падумаюць, што мы пасварыліся, і адстануць», – прапанаваў я. «Вам лёгка казаць! Мяне мама за дрэнную адзнаку заб’е. Мне і самой не хочацца мець кепскі атэстат», – спужалася і захвалявалася дзяўчына. «Я не буду потым гэты кол улічваць. Так што падумай да панядзелка. Як надумаеш, то папярэдзь», – не стаў адмаўляцца ад прапановы я. «Можа, і надумаю. Галоўнае, каб гэта не нашкодзіла. Праўда, я хлусіць праўдападобна не ўмею. Баюся, што стану смяяцца пры адказе», – і карцела, і муляла Алісе. Я адправіў ёй смайлік з падміргваннем, і наш дыялог спыніўся.

За sms-ліставаннем я не заўважыў, што прапусціў патрэбны прыпынак. Аўтобус прыехаў на вакзал. Я зірнуў на вакзальны гадзіннік. Да пачатку факультатыву ў мяне яшчэ быў запас часу. Я завітаў у дарагую кулінарыю «Кратар Гусева», дзе ўзяў сабе паўлітра «Аліварыі» і пару блінцоў з курыным, як я спадзяваўся, мясам, карэйскай морквай і сырам. Заліваючы півам рэшту пахмелля і жуючы блінцы, я дакараў сябе за тое, што змушаў Алісу ўдзельнічаць у непрыемным і для яе, і для мяне спектаклі. Разам з тым камарыным роем у галаве таўкліся думкі пра каханне, працу і незвычайныя з’явы ў маім жыцці.

Маіх камароў разагнала прадавачка. Яна спытала, ці не я Эрнест Скіргайлавіч, і пачуўшы дадатны адказ, узычыла мне тэлефонную слухаўку. Сэрца маё шалёна загрукатала. Я ўзяў слухаўку і з вялікай насцярожанасцю прыклаў яе да вуха:

– Алё.

– Вешайся, сука! – рэзануў мне слых металічны голас і адразу ж растварыўся ў гудках.

Я састроіў раўнадушную міну, аддаў слухаўку жанчыне і вярнуўся да свайго сняданку. Але ні апошнія кроплі піва, ні астатнія кавалачкі блінцоў не лезлі мне ў горла. «Што гэта за пагроза? – разважаў я. – Хто і дзеля чаго яе паўтарае? Няўжо гэта не проста кепскі жарт, а сапраўдная спроба запалохаць мяне? А калі гэта пачатак замбавання? Даюць мне зараз устаноўку на суіцыд, а потым у належны час пададуць сігнал, каб хвіць, і няма больш Эрнеста Скіргайлавіча… Зрэшты, скулу ніцую ім у сраку, а не суіцыд! Я ў пятлю не палезу! Не на таго натрапілі! Мне яшчэ жыць ды жыць. І кахаць, і любіць. Адзіную маю».

Я выйшаў з кулінарыі і рушыў у напрамку школы. Падаў калючы снег. Вароты ардэнаноснага горада пільнавалі таксісты, гандляркі цёплымі паласатымі шкарпэткамі і цыганкі з спаконвечным пытаннем: «Што-небудзь здаеш?». Я пайшоў праз самую гушчу цыганак, рызыкуючы быць аблеплены імі ад пятак да галавы. Але на маё здзіўленне яны маланкава адступалі ад мяне, не вымаўляючы ні фразы, быццам нейкая невядомая сіла прымушала іх адступаць і маўчаць у прыступе нязвыклага ступару. Гэта мяне трохі ўзрушыла і нават развесяліла (ну, не маглі ж мяне ўзрушыць і развесяліць недапітыя паўлітра «Аліварыі!»), што далей я крочыў, нібы шасцігадовы дзіцёнак, якога цікавілі кожны сумёт і кожнае дрэва ў шэрані. Дзіцёнак, які выглядвае скарбы ў шчыліны дошак на закансерваваным да вясны фантане, і ўяўляе, што бібліятэка – гэта палац, куды збіраюцца на баль самыя прыгожыя прынцэсы. Дзіцёнак, які перакананы, што снег у калодзежы карпусоў унівелсітэта ператвараецца ў найлепшае марозіва, якому зайздросцяць сіндбады з вучылішча рачнога флоту. Я ішоў і штокрок да згубы адчування часу радаваўся жыццю. Я чакаў, што аднекуль са старых дворыкаў з’явіцца Шцірліц або Джэймс Бонд, а над дахамі загудзе прапелер Карласана.

Мой дзяцінны настрой знік каля школы. На бетонным плоце, што прымыкаў да школьнага будынку вялікімі чырвонымі літарамі быў выведзены надпіс: «Вешайся, сука!». Праўда, яго пачыналі ўжо зафарбоўваць Алесь Альхімовіч і яшчэ адзін дзядзька з тэхперсаналу. Я павітаўся і пацікавіўся паходжаннем графіці.

– Ды задралі гэтыя малалеткі! – незадаволена буркнуў Хімыч. – Панамалёўваюць чухні ўсякай, а нам потым прыбірай за імі ды яшчэ ў такую халадрыгу.

– А адкуль ты ведаеш, што малалеткі? – удакладніў я.

– Ну, а хто ж яшчэ! – быў неўтаймоўным у сваёй упэненасці ўчорашні выпускнік. – Нафіг даросламу чалавеку такой батвой займацца? Калі ты сапраўды графітыст, то знойдзеш сабе іншае месца і спосаб для самавыражэння. А тут у нас какі-малякі для невядомых пантоў. І чаго яны пантуюцца? Клоўны-підарасы, адным словам.

– Дык ты, можа, здагадваешся, чыё гэта майстэрства? – у мяне не атрымлівалася ўтаймаваць сваю цікаўнасць.

– Чыё? – перапытаў ён і на хвілю задумаўся. – Ды каго-небудзь з вашых вучанічкоў. Стопудова. Сядзіць сабе такі пацучок на ўроку, сама ціхмянасць, слухае, піша і ўсё такое, а дома фарбу схопіць і давай сцены псаваць.

– А як ты лічыш, каму гэта фраза адрасаваная? – як пачаў, то ўжо вырашыў не супыняцца з роспытамі я.

– Я думаю, што нікому канкрэтна. Фразачка без адрасу. Эпатаж падшыванцаў. Пацучок напісаў на плоце гэту хрэнь. Яго не спаймалі. Ён адчувае сябе героем і зараз думае, што ўсе, хто прачытае яго шэдэўр, успрымуць тыя словы як зварот менавіта да іх. Разумееце? Вось ад чаго ён кайфуе, падла. Патрапіўся б ён мне ўначы, дык я б яму пэндзлік надламаў.

Падзякаваўшы, я пайшоў у будынак. Развагі Альхімовіча мяне злёгку суцяшалі, але не маглі цалкам суняць змрочных падозранняў. Бо ў адрозненні ад Алеся мне было вядома, каму фраза адрасавалася. Думка пра тое, што яна сыходзіла ад кагосьці з вучняў цвяліла мяне болей, чым насцярога імавернасці помсты наўпрост з боку творцаў вялікай кампутарнай сімуляцыі.

– Чаго такі невясёлы? – спалохаў мяне сваім пытаннем Майсюк. – Няўжо табе ад той дзевачкі з «Чырвонай архідэі» нічога цікавага не абламілася?

– Я не хачу пра гэта казаць, – прадэманстраваў максімальную стому я. – Ты фатаграфаваў учора ў рэстарацыі?

– Так. Але кадры атрымаліся не вельмі ўдалыя. Асабліва тыя, дзе ты з гэтай паненкай вальсуеш. Размытыя нейкія атрымаліся. Яна ўвогуле, як прывід. Ты ў каляжанак папытай. Шмат, хто вас вырашыў пафоткаць. Толькі глядзі будзь асцярожны з некаторымі кручанымі дамачкамі. Твой учорашні сыход з чужаніцай пэўнымі асобамі жаночага полу быў успрыняты вельмі хваравіта, – асыпаў мяне інфармацыяй настаўнік фізікі і чыста па-сяброўску прапанаваў пахмяліцца.

Ад яго прапановы я адхрысціўся і спытаў, ці можа ён тэрмінова замовіць для мяне новы манітор. Ярык займаўся такімі рэчамі і з задавальненнем узяўся дапамагчы, абяцаючы, што «монік» я атрымаю ў панядзелак пад вечар. Я палез у гаманец, каб аддаць грошы, але Майсюк мяне перапыніў, сказаўшы, што аплата толькі па факту. Я адно развёў рукамі і выправіўся ў свой кабінет.

На дзвярах кабінета вісеў стандартны аркуш А4 з надрукаванымі на англійскай мове радкамі: «Forgive me please. Hold me for a while». Я надта не вагаўся і зрабіў выснову, што раздрукоўку павесіла Лія, якая акурат тады ў адным з суседніх кабінетаў вяла факультатыў.

– О, вам такія прыгожыя рэчы пішуць, Эрнест Скіргайлавіч. Вы шчаслівец! – з усмешкай заўважыла Кіра Краўзэ, якая няўгледкай з’явілася за маёю спіной.

– Ай, Кірачка, гэта ўсё чыёсь свавольства і не болей, – схлусіў я, зрываючы паперку.

– Так я вам паверыла! – бліснула зубамі дзяўчына і хуценька пайшла па сваіх справах.

«Няўжо гэтая дзяўчынка і сапраўды думае, што я шчаслівец? – зацягваў мяне вір чарговых пытанняў. – Няўжо яна не адчувае сваёй душой, што са мною нешта не так? Яна ж заўсёды адрознівалася пранікнёнасцю. І дзе яе пранікнёнасць цяпер? Ці не знікла ў нястрымным наступе жаноцкасці, які яна сустрэла з багавейлівым трымценнем? Ці можа, яна наўмысна падыгрывае майму добраму настрою, які так часта хаваецца ад мяне? Можа, яна не хоча лішні раз правакаваць ланцуговых сучак маёй адзіноты – тугу ды нуду? Але ж, як ні круці, і той, і другі варыянт не дае добрага плёну. Не ратуе мяне ад вострага адчування адзіноты, а заганяе ў кут балючых разваг, ад якіх хочацца роспачна скуголіць і выварочваць навыварат абалонку ўласнае душы. Зрэшты, за прыязлівасцю Кіры можа таіцца звычайная ветлівасць ці простая хітрасць, якая ўласцівая многім яе равесніцам. Котку лашчыш, а яна кіпці выпускае. А што будзе з яе ласкавасцю, калі хаця б злёгку наступіць ёй на хвост? Яна ўкусіць цябе, як самага лютага ворага. Не будзе ні уцю-цю, ні уля-ля. Будзе крывавая рваная рана. Вось пабачыш».

Я зайшоў у кабінет, выцер з дошкі напісанае бруднай анучай слова «лох» і вывеў назву тэмы факультатыву: «Культура беларускіх зямель XIV-XV стст.». Потым палез у шафу, каб дастаць альбом з выявамі твораў мастацтва таго часу. З яго выпаў цэлы пачак фатаграфій. На кожным здымку была адлюстравана Наста Цыпіна ў сваёй лёгкай квяцістай летняй сукенцы. Твар яе быў з абсалютна рознай мімікай. На фота, што мне трапіла ў рукі апошнім, Настачка была ў масцы сярэднявечнага чумнага доктара – масцы з доўгай птушынай дзюбай. Я хацеў перагледзіць увесь стос яшчэ раз, але ў клас зайшлі вучні, якія наведвалі факультатыў. Сціснуўшы здымкі ў руцэ, я вярнуўся на сваё месца і паклаў стос на стол дагары тыльным бокам.

Мужна змагаючыся з уласнымі пазяханнямі, я распачаў факультатыў з акрэслення асаблівасцяў і праблемаў развіцця культуры на беларускіх землях у азначаны перыяд. Я казаў пра летапісанне старабеларускаю мовай, а вучні пыталіся, ці карысталіся нашы продкі LiveJournal’ам. Я казаў пра фрэскі аўтарства нашых майстроў у польскім Кракаве, а вучні пыталіся, ці захапляліся нашы продкі коміксамі манга. Я казаў пра скамарохаў, а вучні пыталі, ці былі сярод нашых продкаў фокуснікі ўзроўню Дэвіда Коперфільда. Калі на першыя два пытанні я адно ўшчувальна матляў галавой, то на трэцяе ніяк адрэагаваць не паспеў. Здымкі, які ляжалі на стале пачалі імкліва тлець і ўрэшце шуганулі сінім полымем. Скалануўшыся ад неспадзяванкі, я здолеў захаваць раўнавагу, схапіў мокрую анучу і згасіў агонь. «Ваў! Не Коперфільд, канечне, але таксама клёва!», – узрадаваліся дзеці.

43.

У перайманні з таго, ці не загарыцца, як раптоўныя фатаграфіі, і мая раптоўная сотка еўрыкаў, я дажыў да панядзелка. Надзеі на тое, што ўсё будзе добра давалі выбачальныя sms’кі ад Андрамедавай і Рыбанькі, на якія яны зноў жа не атрымалі ад мяне ніякага адказу. Панядзелкавым ранкам сігнал баявой гатоўнасці наважылася падаць Аліса. Я паціраў далоні ў прадчуванні неверагоднага для большасці вучняў 11 «А» спектакля.

У пачатку ўрока валадарыла поўная цішыня, за якой стаяла звычайнае нежаданне вучняў трапіць на прыцэл падчас маёй гульні ў марскі бой з класным журналам.

– Калі ласка, ахарактарызуйце ідэалогію нацыянальна-вызваленчай барацьбы адной з краін Азіі міжваеннага часу, – цалкам безэмацыйным голасам абвясціў я першае пытанне. – Ёсць ахвочыя? – вучні паапускалі галовы яшчэ ніжэй. – Ахвочых няма. А дарма. Такі шанец добры. Краіну для характарыстыкі самі выбіраеце. Не? Ну, тады да дошкі пойдзе Аліса Селязнёва.

– Я дрэнна падрыхтавалася, – адказала з месца яна, захоўваючы ў вачах змоўніцкі аганёк.

– Па-першае, устань, калі размаўляеш з настаўнікам, – узяў я вельмі строгі тон. – А па-другое, мы зараз разам разбярэмся, наколькі дрэнна ці добра ты насамрэч падрыхтавалася. Ідзі да дошкі.

Вучні неўразумела пераглядаліся. «Пасварыліся», – чыталася на вуснах Леры Булатнікавай. Аліса паднялася. Змоўніцкі аганёк у яе вачах зрабіўся больш цьмяным. Цяпер у іх адчуваўся недавер напалам з дакорам.

– Пра якую ідэалогію якой краіны ты хочаш расказаць? – удакладніў я, калі Селязнёва ўжо стаяла побач з настаўніцкім сталом.

– Яна толькі пра Індыю можа, бо абажае індыйскае кіно, – пасмялеў Дастаеўскі і нават паспрабаваў запець голасам тыповай кінематаграфічнай індыянкі.

– Андрэйка, не дурэй-ка, а вазьмі аркуш паперы і зрабі параўнаўчы аналіз пяці прынцыпаў Сунь Ятсена з ідэалогіяй кемалізму, – вырашыў пакараць яго пісьмовым заданнем я. – А калі будзеш пярэчыць, пастаўлю два нулі.

Той забурчаў, але за працу ўзяўся.

– Ну, што Аліса? Як называецца ідэалогія нацыянальна-вызваленчай барацьбы Індыі міжваеннага часу? – спытаў я і зірнуў на яе.

У тое імгненне мне было цяжка пазбыцца дзіўнага наслання і працягваць спектакль, столькі прыгажосці і звабы выпраменьвала Селязнёва. Але праз неверагодны высілак волі я хлопнуў сябе далонню па шчацэ, нібы адганяў камара ці муху.

– Эрнест Скіргайлавіч, я не памятаю гэтага, – з першымі прыкметамі вільгаці ўваччу прамовіла яна.

– Зусім? І ты не ведаеш, што такое сацьяграха? А сварадж? А хартал? Ну, ахімсу ты дакладна ніяк не магла забыць. Ты ж пра гэты прынцып яшчэ ў дзявятым класе вельмі добра разважала.

– Калі тое было! – па-майстэрску падыграла мне Аліса. – Можна я сяду на месца?

– Але я тады пастаўлю табе адзін бал, – удаваў няўмольнасць я.

– Не стаўце, я потым… – пачала казаць яна, але больш гучнай рэплікай, якая суправаджалася брыдкай усмешкай, уклініўся Пеця Андропаў:

– Яна потым адпрацуе. На дзве дзясяткі.

Не стрываўшы гэтай на- і пахабнасці, я загадаў Пецю параўнаць пісьмова прынцыпы гандызму з праграмай-мінімум РСДРП(б). Селязнёва ж у яго адрас проста працэдзіла скрозь зубы: «Казёл» і з чаканнем адзінкі утаропілася на мяне. Аднак я не спяшаўся яе адпускаць і, задзёршы ўгару ўказальны палец, патэтычна абвясціў:

– Даю табе апошняю спробу не атрымаць кол. Абстрагуемся ад тэмы вашага хатняга задання. Паспрабуем даць заданне на логіку, якое паходзіць з адной краіны, што некалі існавала ў Азіі. Вось жа, уявім сабе два войска. Кожным з іх кіруе ўласны генерал. І адно, і другое войска рыхтуюцца да штурму горада. Лагеры гэтых войскаў размяшчаюцца на двух узгорках, якія адасобленыя адзін ад аднаго далінаю. Адзіным спосабам сувязі між генераламі – адпраўка пасыльных з паведамленнямі цераз даліну. Але даліна занятая праціўнікам, і кожны з пасыльных можа быць перахоплены па дарозе. Праблема палягае ў тым, што, не зважаючы на прынятае рашэнне штурмаваць горад, генералы не ўзгаднілі між сабой час пачатку штурму. А для паспяховага штурму войскі павінны атакаваць горад адначасова. Штурм, распачаты адным войскам спрычыніцца да катастрафічных наступстваў для атакуючых. Патрабуецца знайсці алгарытм абмену паведамленнямі, які дазволіў бы кожнаму з генералаў сказаць: «Так, мы абодва атакуем у пазначаны час». Агуч, калі ласка, гэты алгарытм, Аліса.

«Вельмі моцна пасварыліся», – паварушыла вуснамі Лерка.

Селязнёва аблілася слязьмі і без дазволу пабегла на сваё месца.

– Не трэба ўсчынаць істэрык, – шпульнуў наўздагон я і вывеў у журнале насупраць яе прозвішча адзінку.

Мне было не зусім зразумела, заплакала дзяўчына насамрэч або штучна выклікала ў сабе слёзы. Пасля ўрока я адправіў ёй sms’ку, каб даведацца пра яе ўласныя ўражанні і ўражанні ўсяго класа. «Я ў шоку. Клас у падвойным шоку. Ты такі добры актор, што мне было страшна. Кася сказала, што я павінна з табой памірыцца, інакш усяму класу да канца года будзе кепска жыць», – адказала неўзабаве яна. Я напісаў, што індыкатару Касі Вядзёркінай нельга ніяк дагадзіць, і запэўніў Алісу, што ўсё будзе добра.

Дадому я ехаў з нечакана станоўчым эмацыйным уздымам. Майсюк па тэлефоне паведаміў, што затрымкі з маніторам не будзе. Ад прадчування хуткага вяртання ў сеціва мне зрабілася яшчэ больш весела.

«Мне тут звоняць аднакласнікі і пытаюць, як мой настрой», – прыляцела паведамленне ад Алісы. «Спектакль атрымаўся добры. Дакладней, ён усё яшчэ працягваецца, – адказваў я. – Але ведаеш, мне цяжка адмахнуцца ад думкі, што нешта ў нашым спектаклі не так. Мы працуем на публіку, ахвяруючы нечым важным. Хочацца размаўляць з табой. Размаўляць цэлымі гадзінамі, слухаць цябе, бачыць твае вочы і ўсмешку. Ведаю, ты скажаш, што я задужа нахрапісты. Прабач і зразумей». Колькі хвілінаў мне давялося чакаць яе рэакцыі. Ад невыцерпнасці чакання я ўзяўся паліваць кактус, які не прасіў піць. Урэшце яна даслала паведамленне: «І сапраўды нахрапісты!!! І што ты збіраешся рабіць?! Мяне ўсё ў нашых адносінах задавальняе і мне ўсяго хапае». Я заскочыў на фатэль і хутка, наколькі дазвалялі магчымасці майго мабільніка набраў слоўца ў адказ: «Я ведаў, што ты скажаш акурат так. Што я буду рабіць? Сыду, мабыць. Надакучыла адзінота і немагчымасць пазбыцца яе. Жыццё поўнае несупадзенняў. А калі нешта і супадае, то толькі на бяду. Дзеля чаго ўсё гэта? Бо ёсць маленькае спадзяванне на цуд. І вір пачуццяў, якіх дагэтуль збольшага намагаўся пазбягаць. Ты не разумееш. Ты думаеш, што я адно тлумлю табе галаву. А я проста КАХАЮ ЦЯБЕ!». Апошні радок даўся мне найбольш цяжка. Я вагаўся, і ваганні схілілі мяне да таго, што лепш унікнуць эўфемізмаў і прызнацца ў сваіх пачуццях адкрытым тэкстам. Здавалася, што іншага выпадку і спосабу зрабіць гэта папросту не будзе. Што нехта з нас дваіх вось-вось знікне. Альбо я, як шчэпка ў Стыксе, альбо Аліса, як яснае сонца ў пашчы кракадзіла.

«Ад каго сыдзеш? Куды сыдзеш? Не хачу, каб табе было дрэнна, але і дапамагчы табе таксама не магу. Я заблыталася і не ведаю, што мне рабіць», – пісала ўшчэнт збянтэжаная Селязнёва. «Сысці ад усяго. Ведаць бы толькі дарогу! І дзякуй, Аліса, за сумленнасць! Іншая хлусіла б і рабіла выгляд. Ты малайчына. Што табе рабіць? Жыць і помніць», – добра падсеў я на пафаснага скакуна. «Перастань мяне пужаць! Няхай усё будзе так, як было раней. Так будзе зручна і табе, і мне. Прашу цябе, Эрнесце!» – узмалілася вучаніца. «Паспрабую, але не гарантую», – паабяцаў я.

Нашая sms-размова прыпынілася. Я адчуваў сябе спустошаным і брыдкім, быццам дзіцёнак, што вымагаў у мамы падарунак, які яна ніколі не змагла б яму набыць. Пра пачуванне Алісы я мог толькі здагадвацца і, напэўна, стаў бы пра гэта думаць, свідруючы мозг самымі пракуднымі гіпотэзамі. Аднак, на шчасце, мне затэлефанаваў Ярык і наказаў чакаць каштоўны груз бліжэйшымі хвілінамі. І сапраўды праз чвэрць гадзіны за вакном засігналіла машына. Уступіўшы ў боты і накінуўшы на плечы драную куртку, я выйшаў на двор. Са старога «жыгулёнка» вызіралі Майсюк і Альхімовіч. Убачыўшы мяне, яны выйшлі з машыны і выцягнулі з багажніка каробку з маніторам. Я працягнуў Яраславу падрыхтаваную сотню і прапанаваў абодвум зайсці ў дом. Але яны адмовіліся, спаслаўшыся на неадкладныя справы.

Праз гадзіну я сядзеў за кампутарам і атрымліваў асалоду ад запуску браўзера. На маёй паштовай скрыні назбіралася ладная колькасць пасланняў. Фрэнды па «Жывым журнале» затурбаваліся маім знікненнем з сеціва і ветліва цікавіліся прычынамі гэтага. «Вы ўсё яшчэ замочваеце сваю кнігу?» – пытаўся нехта. «Ваша знікненне – гэта піяр-ход?» – цікавіўся хтосьці. «На цябе абрынуліся гесперыды ці толькі дулі?» – не знаходзілася адказу ў кагось. Я не стаў нічога тлумачыць, а зрабіў новы допіс, дзе абвяшчаў пра сваё вяртанне. Пасля перайшоў на старонку Алісы. Новых здымкаў на яе сайце амаль не дадалося. Акрамя аднаго. На ім Селязнёва была адлюстраваная ў абдымку з хлапцом, на твары якога заўважаліся прыкметы моднай лёгкай няголенасці. «А вось і ён. Ворага трэба ведаць у твар», – падумаў я і захаваў фатаграфію на кампутар. У гасцёўні ўсё яшчэ панавала навагодняя святочнасць. Ніводнай рэплікі адрасаванай мне там не было. Гаспадыня па-ранейшаму захоўвала маўчанне.

Я вярнуўся ў паштовую скрыню, каб прагледзець колькі лістоў, якія я спачатку палічыў за спам, але потым зразумеў, што гэта сведчанні ад тых, хто ўсё ж спакусіўся і патрапіў у навагоднюю гульню-пастку. Загаданыя жаданні спачатку весялілі. King Stakh хацеў атрымаць шакаладную бландзінку. AlonKa жадала, каб яе хлопец нарэшце зразумеў, што яна не любіць ружаў. St.Sestra замаўляла, каб Дзед Мароз станчыў ёй стрыптыз. Наступнае паведамленне было падпісана шматкроп’ем і ўтрымлівала шматкроп’е ў якасці жадання. А вось самае апошняе забіла мяне напавал. Яно было падпісана Аліска.tk і крычала, нібы выскоквала з майткоў: «Хачу дабіцца кахання Андрэя Д.!!!!!!!».

Я адхінуў галаву ад манітора, як ад асляпляльнай успышкі. «Што гэта за чартаўня? – замуляла мне. – Няўжо гэта Аліса так напісала? Не. Я не веру ў гэта. Яна не можа прагнуць кахання Дастаеўскага! Ці гэта іншы Андрэй? Не, не можа быць. Гэта нечы злы жарт. А што, калі сам Андрэйка гэта накрэмзаў? Мог жа гад. Вельмі проста мог. А калі гэта ён, то ёсць верагоднасць, што яму вядома, хто ў гасцёўні Алісінага сайта хаваецца за нікам Знаёмы Табе. Цікава, ці гэта адзіны выклік, які ён кінуў мне? Можа, за лялькамі ў класе і пагрозамі стаіць ён? Трэба разабрацца. Ці не разбірацца, а проста ціскануць для прафілактыкі?».

На допіс пра маё вяртанне ў «Жывы Журнал» з’явіліся першыя вітальныя каментары: «Ура! Мы вас зачакаліся!», «Мне цябе не ставала, дзядзька!», «На хер ты вяртаўся, мудак?». Я пазнаваў родную беларускую блогасферу і пусціў скупую слязу замілавання, з трывожным подзівам разумеючы, што гэта сляза і за блогасферу, і за жаданне Аліскі.tk.

44.

Я паспрабаваў высветліць у Алісы, ці не пісала яна свайго жадання для Дзеда Мароза. Дзяўчына аднеквалася і казала, што ведала пра гэтую гульню-пастку, таму нічога не пісала. На маё пытанне пра магчымую прычыннасць Андрэя Дастаеўскага да выхадкі з лялькамі яна таксама нічога пэўнага не сказала. Мне станавілася кепска ад думак пра ўсё гэта. Ад граху далей я вырашыў занурыцца ў працу. Калі ўжо з’явіўся зранку ў школе, то дадому цягнуўся не раней за восьмую гадзіну вечара. Каб быць пастаянна нечым занятым. Урокамі. Дадатковымі заняткамі. Праверкаю самастойных работ і сшыткаў. Падрыхтоўкай да адкрытага ўрока…

Почасту мне здавалася, што вытрымаць гэты рэжым будзе немагчыма. Алесь Альхімовіч, бачачы маю татальна знясіленую фізіяномію, прапаноўваў прайсціся ў актавую залу і выплюхнуць усе свае эмоцыі спевам. І я спяваў. Спяваў, як апошні рамантык зямлі беларускай. Спяваў, як чалавек, для якога музыка і песні былі адзінай праўдзівай рэчаіснасцю, дзе можна было схавацца ад болю, клопатаў і згрызот. Як і раней, дзверы залі раз-пораз адчыняліся. Зазіралі і азараліся ўсмешкамі і калегі, і вучні. Некаторых вучаніц Хімыч з цяжкасцю праганяў, каб не перашкаджалі маэстра Баластоўскаму распявацца.

Дастаеўскі паводзіўся, як і звычайна. Ніякіх слядоў яго канспірацыйнай дзейнасці я не здолеў адшукаць. Ён па-ранейшаму змагаўся за справядлівасць, тлуміў мазгі ўсім настаўнікам і па-дурному жартаваў з аднакласнікамі. Апошняе, калі я рабіўся гэтаму сведкам, вызвервала мяне найбольш. Вырас да неба, а дурань, як трэба – прымаўка, што цалкам адпавядала яго выбрыкам. Аднойчы ў сталоўцы, замест таго, каб мірна спажываць калорыі, Андрэйка ўспомніў, што такое катапульта, і стаў у якасці яе выкарыстоўваць відэлец, раскідваючы ім рыс. Пеця Андропаў і іншыя хлапцы ўраз пачалі паўтараць за сваім сябручком. Гэта пры тым, што я знаходзіўся не ў марсіянскай Кідоніі, а літаральна ў іх за спінамі. Мне каштавала не малых высілкаў, каб стрымацца і не адмераць Андрэю добрага плескача. Але ўключыць сірэну мне нічога не перашкодзіла: «Ды вы што, падшпаркі жаўтадзюбыя, зусім страх пагублялі?! Што вы сябе, як свінні тыя паводзіце?! Давайце ежце хутчэй, а то так зараз накармлю, што мамкі па рэштках зубоў не апазнаюць!!!». Натуральна, я не меў права выказваць пагрозы такога кшталту. Але мяне несла і гнала ў чорную далеч, дзе іншых словаў для ўшчування не знаходзілася. Хлапцы суцішыліся, зласліва скасавурыліся на мяне і моўчкі працягнулі абедаць. Андрэй нешта прашаптаў Пецю на вуха. Той сцвярджальна кіўнуў галавой у адказ. Нічога добрага ад гэтых крыўлянняў чакаць не выпадала.

Аліса перастала адказваць на мае sms’кі. Мала таго, што я практычна не меў магчымасці размаўляць з ёй у школе, дык яшчэ і гэтая мабільная радасць зрабілася для мяне недасяжнай. Яна тлумачыла проста: няма грошай на рахунку. Я быў гатовы вырашыць гэтую праблему за яе, але дзяўчына дужа запярэчыла, заявіўшы, што ў такім разе не будзе са мной камунікаваць наагул. Даводзілася ўтаймоўваць свой імпэт, назіраючы, як на перапынках, Селязнёвай нехта тэлефанаваў, і яна станавілася ў куточку ды ціха гутарыла з тым ненавідным для мяне незнаёмцам. Калі ён званіў, Алісін мабільнік пачынаў спяваць дзявочым голасам:

Ah ah ah ah

Ah ah ah ah

I’m giving up on everything

Because you messed me up

Don’t know how much you

Screwed it up

You never listened

That’s just too bad

Because I’m moving on

I won’t forget

You were the one that was wrong

I know I need to step up and be strong

Don’t patronize me

Yeah yeah yeah yeah yeah

З пэўнай цяжкасцю я разумеў сэнс тэксту і знаходзіў у ім прывіднае пацверджанне сваёй здагадкі наконт таго, што Аліса і яе раскаханы Дзіма пасварыліся. Спытаць у яе пра гэта я не наважыўся. Толькі ўдакладніў, што гэта ўвогуле за песня.

– Гэта песня «Forgotten» Аўрыл Лавін. Вы такое не слухаеце, – адказала замест Селязнёвай Вядзёркіна і напяла сваю дзяжурную ўсмешку дзетачкі-какетачкі.

– Так, сапраўды, – не ўзяўся пярэчыць я.

Аліса так нічога і не сказала, моўчкі адседзеўшыся да званка на ўрок. Яе маўклівасць ці нешматслоўнасць без склюду цялі мяне. Я сам рабіўся маўклівым, а часам сумным і раздражнёным. Гэта заўважалі многія, бо выпраменьваць жыццярадаснасць і весялосць лічылася маёй абавязковай асаблівасцю. Адна са старэйшых каляжанак пытала, чаго я зажурыўся. Мне не было, чаго адказваць. Дакладней было, але я не мог пра гэта казаць. Але дасведчаная жанчына, нібыта бачыла ўсё, як на далоні: «Можа цябе твае вучаніцы з глузду зводзяць? Такія красуні!». Дзесяцікласніцы на мой сум рэагавалі эпіграмамі:

Наш Скіргайлыч зажурыўся.

Мо’ яму іспыт прысніўся,

Што ён сам сабе здаваў

І адзінку атрымаў.

Кіра Краўзэ і Ніна Дарошка намагаліся мяне развесяліць фатаграфіямі чатырохгадовай даўніны, дзе мы былі адлюстраваныя разам на адным з дзён здароўя. Здымкі і сапраўды былі смешнымі. Я выглядаў на іх, як малады амбітны суслік-ідэаліст у кампаніі наіўных юных лісічак, якія яшчэ не паспелі збегаць у вёску, каб сцягнуць сваіх першых курачак. Можна было ўсміхнуцца і працягваць сумаваць, выклікаючы ў восьмых і дзявятых класах перакананне, што гэта яны мяне так ухайдохалі сваімі паводзінамі і стаўленнем да навучання. «Хай сабе думаюць», – уздыхаў я, выводзячы асіметрычным адказам калонкі чацвёрак. З невядомай мне прычыны менавіта чацвёрак дзеці баяліся болей за адзінкі. Зрэшты, нельга сказаць, што ў гэткім рэваншы для мяне знаходзілася асалода ці спатоля. Многія з вучняў гэта адчувалі і не мелі да мяне ні кроплі варожасці. Тыя ж, чыя варожасць адчувалася, былі варожа настроеныя ад самога пачатку. Каб змяніць іх патрэбен быў чароўны рыштунак, якога я ў сваім арсенале не меў.

Я закідваў свой сум шакаладнымі батончыкамі з арахісам. У адзін цудоўны момант давялося са здзіўленнем канстатаваць: без аднаго-двух батончыкаў штодня жыццё ўяўлялася не жыццём. 11 «А» збянтэжана глядзеў на тое, як у сталоўцы я набываю не звыклую для сябе мінералку, а шакаладкі, і спрабаваў убачыць у гэтым нейкі таемны сэнс. Але сэнс быў адзін – шакалад уздымаў мой настрой і адхіляў ад дурных подумаў. Што праўда, не надоўга. Сум усё адно вяртаўся і бязлітасна пляжыў мяне. Біў пад дых і трохі на поўдзень ад яго.

Калі іншым разам у другую змену ў школу завітвала Аліса, каб наведаць факультатыў па вялікарускай мове, мае пакуты дасягалі выключных маштабаў. Яна ніколі не шукала мяне, хаця ведала, што я ўсё яшчэ ў школе. Яна імкліва ляцела ў патрэбны кабінет і не выходзіла з яго ні на секунду, хаця факультатыў мог яшчэ і не пачацца. Яна сядала з Алёнай Караблёвай за парту ля вакна і дарэшты аддавала сваю ўвагу великому и могучему. Звычайна я аціраўся каля кабінета, стараючыся хаця б праз прачыненыя дзверы убачыць прычыну майго смутку. Часцей за ўсе гэтага не атрымлівалася. У роспачы я не мог спакойна перасядзець сваю «фортку». У настаўніцкай усё мне муляла: і крэслы, і канапа, і мусовасць забаўляць сіх-тых каляжанак.

Я знікаў у паўцемрыве калідора і прыкіпаў да аднаго з падваконняў. Дзякуючы планіроўцы школьнага будынку, адтуль пры жаданні можна было ўбачыць кабінет, дзе сядзела Аліса. Я так і рабіў – углядаўся, спадзеючыся, што яна адчуе мой погляд і павернецца. Аднак гэтага ніколі не здаралася. Хутчэй мне самому даводзілася сканчаць свой сумнеўны занятак пад акорды крокаў прыбіральшчыцы, кагось з калегаў ці дзяцей.

Аднойчы за вахтай ля падваконня мяне заспеў пяцікласнік, які выйшаў з урока ці то ў прыбіральню, ці то проста праветрыць мазгі. Так ці інакш, але ў яго кішэні ляжаў вялікі цацачны пісталет, які страляў маленькімі пластыкавымі шарыкамі. Потым ён сцвярджаў, што палічыў мяне за монстра ці тэрарыста-смяротніка. Але ў той момант, калі ён пачаў па мне пуляць, мне менш за ўсё хацелася ведаць яго матыў. Пластыкавыя шарыкі ўдараліся ў сцяну, у шыбку, у батарэю. Я неяк адразу сцяміў, што адбываецца, захінуў вочы далонню, павярнуўся да хлопчыка і загадаў яму спыніць дурны занятак. Але ён, як зачараваны, працягваў пуляць, быццам збіраўся спаражніць увесь запас «патронаў». Зрэшты, вельмі хутка я заўважыў, што ніводны шарык па мяне не трапіў. Нават тыя, што ляцелі проста ў мой бок, рэзка змянялі свой маршрут. Дзея скончылася тым, што руля пісталета скрывілася і стала крапаць на падлогу, як воск расплаўленае свечкі. Я забраў тое, што ад яго засталося, і награзіў малому паскардзіцца яго класнай кіраўніцы. Малец спужаўся. Толькі невядома чаго: маёй пагрозы ці падвойна нечаканай страты сваёй любімай забаўкі.

Выпадак з цацачным абстрэлам абвастрыў маю цікаўнасць. Забыўшыся на пакуты і Алісу, я рушыў у спартовую залу. Там акурат займаўся адзін з восьмых класаў. У кожнага другога ў руках быў мячык. Я пашаптаўся з настаўнікам фізкультуры. Успомніўшы восеньскі інцыдэнт, той пакруціў пальцам каля скроні, але сказаў: «Як сабе знаеш» і папрасіў вучняў паслухаць мяне.

– Рабяты. Я хачу зрабіць адзін эксперымент. Вы дапаможаце мне? – спытаў я.

– Так!!! – гучна зараўлі васьмікласнікі.

– А што рабіць трэба? – удакладніў найбольш кемны з іх.

– Я буду стаяць каля сцяны, а вы спачатку па чарзе, а потым усе разам будзеце кідаць па мне мячыкамі.

– Цікавы эксперымент! – узрадаваліся дзеці, асабліва тыя, хто яшчэ крыўдаваў за атрыманую карную чацвёрку.

Я стаў пры сцяне збоку ад гандбольных варотаў і папрасіў пачынаць. Адзін за другім вучні шпурлялі ў мой бок мячыкі, але ніводны мяч да мяне не дакрануўся. Васьмікласнікі расчаравана загулі. Я загадаў пачынаць другую частку эксперыменту. Блізу пятнаццаці чалавек сталі ў адзін шэраг і па маёй камандзе запусцілі ў мяне мячыкамі. Вынік быў той самы.

– Во, мазілы! Чаму я вас толькі вучу! – не стрываў фізрук. – А ну-тка, Салагуб, ты ж на баскетбол ходзіш. Шпурні ў дзядзьку гісторыка так, як умееш.

Даўгі хлапец збянтэжана паглядзеў на мяне. Я ўхвальна яму кіўнуў. Той трохі паняньчыў мяч у руках, а потым адной рукой кінуў па мне. Мяч, як старасвецкае гарматнае ядро, ляцеў мне проста ў твар. А дакладней – у пераноссе. Здавалася, што мне не будзе часу ні падумаць пра гэта, ні ўявіць Мюнхгаўзэна верхам на ядры. Але час неймаверна замарудзіўся. Я змог і падумаць, і ўявіць, і з’есці прыхаваны шакаладны батончык. Калі ж мяч нарэшце наблізіўся да майго твару, невядомая сіла развярнула яго ўправа, і ён бухнуўся пад ногі настаўніку фізкультуры. Ён заскокаў ад нечаканасці. Вучні ахнулі ў чарговым здзіўленні. Адна з васьмікласніц не стрымалася:

– Як вы гэта робіце, Эрнест Скіргайлавіч?

– Прыблізна такім жа чынам, як вы не вучыце хатняе заданне, – даў я адчэпнага слоўца і злёгку ўсцешаны выйшаў са спартзалы.

На калідоры пашчасціла сутыкнуцца з Алісай. Яна моўчкі зірнула на мяне і пабегла далей. На маю просьбу перакінуцца параю словаў сказала без віхлянняў: «Некалі». Я стаяў колькі імгненняў, па звычцы слухаючы музыку яе крокаў, што згасала ад адлегласці і нарастання тлуму школьнага перапынку.

45.

Марына Нарымунтаўна, занятая творча-папяровым вэрхалам выхаваўчае работы, мой сум амаль не заўважыла. Адно спытала: «Чаго такі кіслы?» і паабяцала, што неўзабаве ўзбадзёруся на вечары сустрэч выпускнікоў. Я быў перакананы, што мяне чакае гаротная доля шчаслівага вядоўцы гэтага штогадовага мерапрыемства. Аднак Любартава таропка супакоіла, сказаўшы, што весці будуць дзеці, а мне трэба будзе толькі праспяваць. «І ад дзяжурства на першым паверсе аўтаматычна вызваляешся, – паведаміла яна. – Бачыш, як выгодна? Вельмі нават». Адмаўляцца было няёмка, нават у тым разе, калі б пасля выступу мне давялося дзяжурыць у школьных сутарэннях ці на гарышчы. Мы ўдакладнілі рэпертуар, і я пайшоў рыхтавацца маральна і натуральна.

Вечары сустрэч выпускнікоў для мяне заўсёды былі нечым загадкавым. Зазвычай іх наведвалі дзве катэгорыі былых вучняў: тыя, хто толькі-толькі пакінуў школьнае гняздо, і тыя, хто з гэтага гнязда зляцеў даўным-даўно. Не абыходзілася без асобных заўсёднікаў, якіх гналі ў школы не згадкі дзяцінства і прыступы настальгіі, а гарэлачныя градусы. Сустракаць такую стракатую аўдыторыю і ладзіць для яе канцэрт – задача не з самых лёгкіх. Але Марына Нарымунтаўна па-майстэрску спраўлялася з ёй, чым выклікала агульную павагу і захапленне. Я пры ўсіх маіх творчых цнотах ніколі б не здолеў стачыць праграму, якая б глядзелася гарманічнай і для выпускнікоў рознай шэрсці, і для простага абываталя, які б выпадкова стаў сведкам гэтага відовішча. Я мог быць толькі адной са шматлікіх шрубак, што разам давалі праграме магчымасць працаваць.

Зрэшты, мяне турбавала іншае. А менавіта тое, як на мяне адрэагуе зусім канкрэтны чалавек. Настасся Цыпіна. Мяне не цікавіла рэакцыя паснатварых шчыглоў, якія і праз пяць гадоў працягвалі крыўдаваць на свае нізкія адзнакі. Мяне не пераймала фанабэрыя маменькіных сынкоў і дачок, якія ўраблялі насамі школьную столь, не жадаючы бачыць ува мне чалавека. Мяне пакідала абыякавым цэлая плойма народу. Але толькі не Цыпіна. Ужо ж перад ёю я абсалютна не жадаў выглядаць ні сумным, ні душэўна прыгнобленым. Давялося рыхтавацца. Састрыг свае зімовыя патлы. Стараўся класціся раней спаць, каб пазбыцца ад легендарных падвочных мяшэчкаў. У дзень «Х» ахайна выпрасаваў свае чорныя ў ледзь прыкметную палосачку порткі і цёмна-сінюю кашулю. Und so weiter, und so fort, абы толькі добра глядзецца.

У школе сабралася нямала людзей. Гэта была акурат такая кампанія, як я і прадказваў. Плынь з былых вучняў імкнулася ў актавую залу. Найбольш старэйшыя не пазнавалі школьных інтэр’ераў і па-дзіцячы радаваліся, калі заўважалі віньетку ці фрагмент ляпніны са свайго школьнага юнацтва. Маладзейшыя паводзіліся па-рознаму, але збольшага яны цешыліся толькі ад таго, што ўбачылі сваіх аднакласнікаў.

Калі я падымаўся ў актавую залю, мяне перанялі некалькі маіх нядаўніх вучаніц, пачаўшы пералівістае шчабятанне бесклапотных птушачак. Я мусіў адказваць цёхканнем жыццярадаснага салоўкі. Дзяўчаты іскрыліся ад шчасця, асабліва, калі мне не складала цяжкасці назваць іх пайменна, успомніць кур’ёзы з іх школьнай біяграфіі і паведаміць наколькі павялічыўся памер іх грудзей з моманту атрымання атэстата сталасці. «А вы гарэза», – трэслі наманікюранымі пальчыкамі яны. Мне ад гэтага шчасця не прыбаўлялася.

У час канцэрта я стаяў за кулісамі разам з вучнямі, якія яшчэ толькі планавалі ў агляднай перспектыве стаць былымі. Дзевяцікласнік у дзвярах грымёркі вазёкаўся з гітарай. Васьмікласніцы згадвалі рухі сваіх «Диких танців» і прозвішчы сваіх жаніхоў. Дзесяцікласніцы ніяк не маглі змірыцца з усталяванай чарговасцю іх спеўных выступаў. «Хто ж вінаваты, ясачкі, што ў вас столькі талентаў», – суцяшаў іх я, быццам прыкладаў да язваў іх самалюбства цудадзейныя зёлкі. Яны раптоўна пакідалі свае закулісныя розбрыкі і, уключаючы штучную сарамяжнасць, адказвалі мне той жа манетай: «Але ж і вы вельмі таленавіты чэл». Закуліссе патанала ва ўзаемных смайліках, ажно вучаніцы восьмых класаў пачалі шаптацца пра мяне. Мне б і цікава было стаць тады Вялікім Вухам, але медныя трубы школьнага настальгічнага Іерыхона паклікалі ў паход. Вядоўцы абвясцілі мой выхад, назваўшы залатым голасам школы.

Зала вітала маё з’яўленне на сцэне з няпэўным імпэтам. Для кагось я быў незнаёмай темной лошадкой, а для некага тым яшчэ канём. Але і адны, і другія пазіралі з ладнай доляй скепсісу. Я падміргнуў адной з даўніх двоечніц. Альхімовіч, што сядзеў за апаратурай хітнуў галавой і запусціў мінусоўку. З першымі акордамі я выгукнуў у залю: «Reach out and touch faith!» і артыстычна заторгаўся ў рытм мелодыі. Старэйшыя гледачы прыкметна ажывіліся: «О, Depeche Mode! Крута!». Маладзейшыя напружыліся, нібы чулі нешта знаёмае, але не маглі дакладна вызначыць, што менавіта, аж пакуль адзін не сказаў: «Мэрылін Мэнсан». І тады па іх шэрагах пракацілася хваля палёгкі. «Мэрылін Мэнсан», – лічыў сваім абавязкам паўтарыць кожны другі глядач з ліку нядаўніх вучняў. Я прасціраў вольную ад мікрафона руку то да адной, то да другой часткі залы, і спяваў:

Your own personal Jesus

Someone to hear your prayers

Someone who cares

Your own personal Jesus

Someone to hear your prayers

Someone who’s there…

Выступ выявіўся неспадзявана ўдалым. Я не чакаў, што зала будзе мне падпяваць, а пасля доўга пляскаць у ладкі, не адпускаючы са сцэны. Падчас гэтай замінкі мне ўдалося нарэшце згледзіць Цыпіну. Яна сядзела між Зарыцкай і Шчодрык і ўносіла сваю цяжкатрывалую лепту ў агульныя авацыі. «Калі б жа ж ты летась у канцы траўня так мяне вітала. Цаны б табе не было», – знайшлося ў маёй галаве месца для з’едлівай думкі. На маім абліччы ніякіх прыкметаў з’едлівасці, пакеплівання ці якіх-небудзь шкелікаў не назіралася. Я чакаў распараджэння Марыны Нарымунтаўны. Яно не прымусіла дужа чакаць – завуч хутка прыняла рашэнне даць мне мажлівасць выканаць яшчэ адну песню. Яна сама выйшла да мікрафону і папрасіла гледачоў не судзіць мяне надта строга, бо да другога нумару я не рыхтаваўся. Для мяне гэта быў пэўны сюрпрыз. У нейкае імгненне я захваляваўся і быў гатовы збегчы са сцэны. Аднак Любартава адарыла мяне натхняльным позіркам і ўсе пытанні зніклі. Хімыч падбадзёрыў мяне жэстам OK. Зайграла знаёмая мінусоўка. «Странные танцы» гурта Технология – познесавецкай копіі Depeche Mode. Не зважаючы на сваю другаснасць, песня доўгія гады гучала ў маёй падсвядомасці. Дый усе падзеі таго навучальнага года, якія надарыліся са мной, можна было смела называць дзіўнымі танцамі.

Танцы вдвоем, странные танцы.

День переждем, не будем прощаться,

А ночью начнем странные танцы.

Танцуй под дождем

В переходах подземных станций.

Адзінае, што па начах мне выпадала танчыць толькі з уласнымі кашмарамі ці якой прывіднай малодкай, што бясследна знікала па-за дажджом і падземнымі станцыямі. Але ў час спеву я не думаў ні пра кашмары, ні пра спевы, ні пра пагрозы вешацца. Я думаў пра Алісу. Я спяваў гэтую песню для Алісы. Я жыў гэтай песняй дзеля Алісы. У зале яе не было. Яна сядзела дома за Сівой ракой і вучыла фізіку. Ці змяняла рынгтон. Ці мірылася з Дзімам…

Выступ зноў жа атрымаў бурлівыя авацыі. Я падзякаваў і папрасіў не клікаць мяне на біс, бо за кулісамі яшчэ і не такія майстрыцы чакаюць. Па зале пракаціўся смяшок. Кожная з трыа дзесяцікласніц, што выходзілі змяняць мяне, парупілася паціснуць мне руку, як самаму лепшаму сябру. Апошняя яшчэ і прыабняла ды бусьнула ў шчаку. Гэты пасаж шчодрыя гледачы ўзнагародзілі дадатковай порцыяй воплескаў. Я сыходзіў, адчуваючы палёгку маўра, які выканаў сваю справу. На дружныя пахвальбы васьмікласніц я стрымана раздаваў «дзякуй», спадарожна ўключаючы мабільны тэлефон. Прачыненыя дзверы чорнага ходу вабілі сваёй змрочнай прахалодай. Мой разняволены крок, не супадаючы рытмічна, супадаў настроем з песняй, якую выконвалі дзесяцікласніцы: