Інфанта і аднарог

Параллелепипеды.

В них параллельны я и ты.

Параллельны ты и я.

Также, как небо и земля.

Параллелепипеды.

Где отыскать твои следы?

Как твою линию сломать,

Чтобы тебя не потерять?

Я спусціўся на другі паверх. Пан Самсунак увабраўся ў сілу і здолеў прыняць sms’ку, якую Аліса адправіла акурат напачатку канцэрту: «Ну, як вечар? Усе дзяўчаты на шыях шэрых ваўкоў ці толькі 99%?». Я задаволена хмыкнуў і натайпаў адказ: «Ваўкі праспявалі, як змаглі. Зараз адціраюцца ад памады. А як пачуваюцца прынцэсы?». «Ууу, ваўчышчы часу не губляюць. А прынцэсам сумна. Усё з рук валіцца. А выпускны альбом яны хочуць увогуле ў фортачку выкінуць. Фатограф-парнограф ператварыў на здымках прынцэсаў у брыдкіх жабак», – не забавілася Селязнёва, уражваючы вобразнасцю. «Ваўкі тут параіліся і лічаць, што прыгажосць прынцэсаў ніводны фатограф не сапсуе», – адпісаў я так, як думаў. «Хай яны не пачынаюць старую песню, а то прынцэсы зноў сыдуць у глыбокае маўчанне», – прыгразіла дзяўчына. «Тады ваўкі пайшлі цалавацца з выпускніцамі 1990 года», – я паспрабаваў трохі зачапіць яе. «Спадзяюся, што 1990 года да н.э.», – падшпільнула яна мяне наўзаем. Нічога не заставалася, як адправіць ёй смалік.

Ногі самі прывялі мяне на першы паверх. Там дзяжурылі мае калегі і бадзялася парачка выпускнікоў. Я адарваўся ад тэлефона і хітнуў усім на знак прывітання. Новых паведамленняў не было, але я імітаваў набор і адпраўку sms’ак.

– Сто прапаноў на бліжэйшую ноч? – першай не стрывала Рыбанька.

– Пра якіх паноў? – адбрыкнуўся я.

– Пра паноў без штаноў і паненак без сукенак, – не разгубілася яна.

– Трымайце сябе ў руках, – падкрэслена перайшоў на «вы» я і пакрочыў далей ад гардэробу.

Загартоўваючы волю ў дзесяціхвілінным назіранні жаноцкіх перашэптаў і пераглядаў, я чакаў, калі з актавай залы спусціцца Цыпіна. У думках я даваў ёй на гэта не больш за чвэрць гадзіны. Калі б па сканчэнні гэтага часу яна так і не з’явілася перада мною, то я б папросту сышоў без найменшай сатысфакцыі. Поспех з песнямі ў разлік не браўся. Мне хацелася пачуць яе апраўданні і сказаць ёй нешта такое, што расчавіла б яе настрой, як умелыя ногі чавяць вінаград для прыгатавання высакароднага напою.

Настасся з’явілася на пятай хвіліне пасля сканчэння канцэрта. Арына і Міла па-ранейшаму суправаджалі яе, выглядаючы трохі вінаватымі. Мне здалося, што яны зноў наўмысна падштурхоўваюць Насту да мяне. Зрэшты, усмешлівы твар апошняй не выдаваў ніводнай намінкі на тое, што яе нехта прымушаў спускацца на першы паверх ці свяціцца шчасцем.

– Ну, як вы, Эрнест Скіргайлавіч? – спытала яна, як спытала б ці не кожная выпускніца, у якой няма хваробы дастоліносазадзірання.

– Лепш, чым падчас нашай апошняй сустрэчы, і значна лепш, чым пасля вашага апошняга званка, – холадна ўсміхнуўся я.

– А тады нешта здарылася? – ці то сапраўды не разумела, ці то строіла з сябе дурнічку Цыпіна.

Фразу ў адказ я хацеў быў пачаць са словаў «адна дзяўчына», але ў апошні момант падумаў, што сыпаць іншасказамі надта позна, бо яны нічога не выправяць, а толькі завостраць няпэўнасць сітуацыі. Таму я іранічна зморшчыў лоб і прамовіў:

– Проста ты з мілай прыветлівай ласкавай дзяўчынкі раптоўна ператварылася ў адчужаную халодную каменную глыбу.

Наставы сяброўкі заматлялі галовамі, намякаючы, што казаць такое нельга.

– Ах, вось як, – Цыпіна адлюстравала на сваім твары здзіўленне. – Тады нам з вамі няма пра што размаўляць.

– Так, ты маеш рацыю, – пагадзіўся я. – Аднак трэба прагаварыць яшчэ колькі важных нюансаў.

– Навошта? – паспрабавала дзяўчына дадаць у свой голас какецтва, але яно выглядала такім жа дарэчным, як водар шампуні Palmolive на целе цара Саламона.

– Каб ты ведала, што не перамагла, – не зважаў я на пярэчанні Зарыцкай і Шчодрык. – Ты паступіла подла. Ты – здрадніца. Я ненавіджу цябе так, як толькі можа ненавідзець жывы чалавек другога жывога чалавека. І вось хачу, каб ты гэта ведала. Але паколькі я кахаю, то мая нянавісць нівелюецца. Таму ўрэшце ты мусіш ведаць, што я ўдзячны табе за тое, што ты падманула мае надзеі. Тая, якую я зараз кахаю, у сотні тысяч мільярдаў разоў лепшая за цябе. Лепшая ва ўсіх сэнсах. Я шчаслівы, што ты сваімі бязглуздымі паводзінамі неспадзявана адчыніла мне дарогу да яе.

Усё, што я казаў, я казаў з той самай усмешкаю, што і напачатку, быццам гаварыў пра зусім дзяжурныя рэчы.

– Ну, добра, – толькі і патрапіла сказаць Настасся і паспяшала знікнуць з майго відавоку.

– Падвойны выбух рынуты ў паветра… Быў шанец вас прымірыць. – паўшчувала мяне Шчодрык і пабегла следам за Цыпінай.

– Я з ёй не сварыўся, каб мірыцца, – ганарліва прабухцеў я.

– Эх, Эрнест Скіргайлавіч, такі шанец змарнавалі, – пашкадавала Зарыцкая.

– Дзякуй, дарагая, але запозна, – канстатаваў я і дадаў пра іншае: – Бацьку прывітанне перадавай. Яны тады своечасова падаспелі. Замерз бы зусім.

– Любіце ж вы трапляць у сітуацыі, – заўважыла Арына.

– Каб ты толькі ведала, колькі прыгод на маю сраку вышукалася за апошнія шэсць месяцаў! – міжволі выгукнуў я.

– Ведайце, што я вельмі перажываю за вас, – прызналася яна і нечакана самкнула мяне ў абдымках.

Я трохі сумеўся, але таксама прыгарнуў яе да сябе і ці то пацалаваў, ці то толькі прамовіў на вушка:

– Дзякуй. Ідзі. Твае аднакласнікі чакаюць цябе.

Яе усмешка неўпрыцям напоўнілася прыкметамі вінаватасці. Я пагайдаў галавою, даючы зразумець, што чалавек, які стаіць перад ёй, не варты ні пачуцця віны, ні шкадавання. Зразумела, гэта была ўсяго толькі бравада.

Арына сышла. Каляжанкі, якія назіралі ўсю сцэну, застылі, нібы шкляныя горы Гіпербарэі. Спіна мая была спрэс мокрай, але заставацца ў школе хаця б на хвіліну ў мяне не было ні найменшага жадання. Я зайшоў у настаўніцкі гардэроб, напяў верхнюю вопратку і, не марудзячы, паспяшаўся пакінуць школьны будынак. Каля дзвярэй мяне перастрэў Вальдэмар Мікітавіч.

– Якая сёння? – апярэдзіў яго я.

– Сербская, – адказаў ён.

– Ну, давай.

– Лепш кахаць здалёк, чым сварыцца зблізку.

– Выдатна. Але часцяком ніякай розніцы няма, – прамовіў я і выйшаў на вуліцу.

На двары трывала халадэча. Вецер не збіраўся рабіць папустку для мокрых спін пэўных педагогаў Галацічаска. Я паскорыў хаду і вырашыў зрэзаць свой звычайны шлях да прыпынку праз двары сумежных дамоў. Каля школы бадзяліся тыпусы, якія здаваліся куды больш коўзкімі за вялікалітоўскага асілка Баластоўскага. Абмінуўшы іх, я перасек праезную частку і шмыгнуў у двары. У падваротні мяне нехта азваў:

– Эээ, мужычок, тармазні.

Такі зварот нічога добрага не абяцаў. Я вырашыў яго праігнараваць і прыпусціў наперад. Аднак выйсце з падваротні заблакаваў аўтамабіль. Там нехта сядзеў і паліў цыгарэту.

– Чаго ты мітусішся? – пачуўся за спінай той самы голас. – Мне трэба пабакланіць з табою.

– Аўтографа хочаш? – наважыўся на жарт я.

– Я табе зараз сам пару аўтографаў пастаўлю, – пагрозліва прамовіў незнаёмец.

Па голасу мне здалося, што яму гадоў дваццаць ці трошкі болей. Ён цалкам верагодна мог бы быць кімсьці з маіх колішніх вучняў. Але слыхавая памяць, якая амаль ніколі мне не здраджвала, гэтым разам спала беспрабудным сном.

– Дык што ты хочаш, пацан? – дазволіў я сабе нахабінку ў інтанацыі.

Пацан тым часам наблізіўся да мяне ўшчыльную. Аднак з-за цемры разглядзець яго твару было немагчыма. У ноздры мне ўдарыў пах моцнай мятнай жуйкі напалам з рэшткамі цыгарэтнага дыму.

– Паслухай, гісторык, – гаварыў ён проста мне ў твар. – Ты лезеш на чужую дзялянку. А гэта не ёсць добра. Ні для цябе, ні для мяне. Таму я мушу даць табе папярэджанне, каб ты залез у свой бярлог і не рыпаўся.

– З’ясняйся больш зразумела, а то пагражаеш напуста, і цяжка скеміць, што ты маеш на ўвазе, – выдаў я даволі працяглую тыраду, чакаючы раз’юшанае рэакцыі.

Хлапец і насамрэч зазлаваў. Ён вымавіў: «Чаго ты такі дзёрзкі?» і паспрабаваў ударыць мяне ў твар. Я адхінуўся, але мог бы гэтага і не рабіць, бо кулак незнаёмца з усяго размаху стукнуўся ў сцяну. Той закрычаў ад болю і накінуўся на мяне. З машыны з той жа мэтай выскачыў яго таварыш.

– Давай хутчэй! Гасі яго, каб месца жывога не засталося! – істэрычна загадаў першы.

– Не сцы, нікуды ён ад нас не дзенецца, – дэманстраваў нардычны спакой другі.

– Ну, паспрабуйце галубочкі, – здагадаўшыся, ува што ператворыцца бойка, злосна пакпіў я.

Нападнікі наляцелі на мяне з двух бакоў, жадаючы збіць з ног. Насуперак іх разлікам удары і аднаго, і другога ішлі міма мяне. Атрымлівалася, што тым самым яны збівалі адзін аднаго. Я толькі моўчкі стаяў і прыслухваўся да валтузні, якая адбывалася вакол мяне ў паўцемры. Ад недаўмення хлапцы гарлалі нешта зусім фантастычнае ў духу барочных апісанняў пекла. Не ведаю, колькі б яшчэ працягвалася гэта марнасць марнасцяў, калі б з боку вуліцы ў падваротню не заехала яшчэ адно аўто. Няўдалыя біткі сіганулі ў свой самаход і задалі маланкавай лататы. У машыне, якая толькі заехала ў падваротню і прыглушыла святло фараў, я пазнаў «жыгулёнак» Майсюка. І сапраўды, з салону выбег ён, Альхімовіч і пара іншых маіх нядаўніх вучняў. Яны былі поўныя рашучасці набіць пысу кожнаму, хто хацеў адмяцеліць Скіргайлыча. Але патрэба ў гэтым была нулявая. На ўсе пытанні я коратка сказаў, што рабяты хацелі даведацца дарогу на аўтарынак і былі здзіўленыя, што нехта ў Галацічаску гэтага не ведае.

– Яны вас білі? – спытаў Хімыч.

– Не, Алесь. Яны біліся самі. У экстазе, – пажартаваў я.

– Паехалі з намі на хату, – па-свойску прапанаваў Ярык. – З вучнямі былымі пагамоніш. І з вучаніцамі таксама.

Ён жэстам паказаў на дзецюкоў, якіх мне ўжо давялося пабачыць, і на машыну, у салоне якой сядзела знаёмая мне дзявочая тройка. Я адмоўна паматляў галавой і, павесіўшы нос, пабрыў далей дарогай сваёй адзіноты.

46.

Пра нападнікаў я стараўся не думаць. Усё адно мне было не пад сілу вызначыць, кім яны былі і ад чаго патрабавалі адмовіцца. Паведамляць пра інцыдэнт у міліцыю не меў жадання. Усё адно міліцыя мусіла б перадаць справу ў рукі КНАКС. А цягнуць КНАКС у заведамую, як мне здавалася, бытавуху было для мяне нерэальна смешным, як клубні бульбы на засохлай смакоўніцы. Трохі я думаў пра Цыпіну і яе магчымую рэакцыю на мае словы. Хацелася верыць, што рэзанне праўды-маткі тупой бензапілой па-баластоўску здолела яе хоць крышачку закрануць. Зрэшты, я не атрымаў асалоды ад вербальнай помсты. Думалася, калі Настасся і пракручвала ў памяці мае фразы, то толькі для таго, каб сказаць: які ж ён вырадак, гэты Скіргайлавіч. Калі з яе вачэй і пырснулі слёзкі, то ў кампаніі былых аднакласнікаў, настаўніка фізікі і наццаці літраў вогненнай вады, дзяўчына проста абавязана была кінуць дурное і цешыцца жыццю паводле ўсталяванай праграмы.

Пасля вечара сустрэч выпускнікоў колькі начэй запар мяне дратавалі кашмары. З ранейшых выпадкаў яны зазналі мадыфікацыю. Цяпер нябачная хімера дазваляла сабе сесці не толькі на мае грудзі, але і на твар. Адчуванне, што галава плюшчыцца пад невытлумачальным цяжарам, скаланала мой сон, але не давала прачнуцца. Каб прачнуцца, я павінен быў закрычаць, што мне абсалютна не давалася. На нейкім этапе супрацьстаяння з хімерай я рабіўся дужа гарачым і намагаўся скінуць з сябе коўдру. Коўдра не злятала. Але з’яўляўся неверагодны холад напару з ветрам, які абдзімаў мае цела і варушыў непадымнае для мяне покрыва, нібы сцяг ці ветразь.

Яшчэ колькі начэй я пакутаваў ад банальнае бессані. Гэтая банальнасць вяртала мне мае мяшкі, апухласць твару і ляноту галіцца зранку. Маім таленавітым вучням быў самы час маляваць шаржы з вожыкам прывязаным мне на падбароддзе ці помпай, якой я накачваў свой твар. Але за знешні выгляд я атрымліваў не толькі ўнікальныя ўзоры школьнага жывапісу, а яшчэ і ўшчуванні ад Данцовай. Яна імпэтна папікала мяне, заяўляючы, што сваім абліччам не толькі ганьбую высокае званне педагога, але і падаю вучням вельмі кепскі прыклад. Маіх тлумачэнняў Зінаіда Львоўна і блізка не хацела слухаць. «Трэба мець сілу волі і пераступаць праз уласнае гультайства», – рэкамендавала яна і наўздагон нагадвала, што чакае майго адкрытага ўрока. Я абяцаў ёй і сілу, і волю, і нават скачкі з шастом праз гультайства. Абяцаў адно для таго, каб хутчэй збегчы ў свой пусты кабінет, укласці цяжкую ад недасыпання галаву на стол і падрамаць хаця б якіх трыццаць-сорак хвілін збольшага без хімераў.

Праўда, аднойчы на сваім працоўным месцы я высніў Апалінара Ідэльфонса Селезня. Ён ветліва сустракаў мяне ў сваёй гарадской сядзібе, частаваў медавухай і ўсцешана паўтараў па-старабеларуску: «Як жа я рады, што мая дачушка Алюта будзе вучыць гісторыю сваёй краіны ў такога майстра, каторым ёсць вашаць». Я папіваў трунак і фанабэрліва ківаў галавою, пакуль гаспадар свяціўся шчасцем над маімі рэкамендацыйнымі лістамі ад паноў Ловелаў і Скіяпарэлі. Яго дачка павінна была вось-вось вярнуцца са шпацыру. Я ж глядзеў на яе партрэт з кветкамі і гароднінай аўтарства Івана Хруцкага. Глядзеў і не мог адбіцца ад уражання, што перада мной Аліса. У момант, калі я быў гатовы выказацца пра гэта, у сядзібе з’явілася жанчына з тварам Данцовай і безапеляцыйна сказала Селезню: «Pan nie moїe powierzyж wychowanie najdroїszej cуrki osobie, ktуra przegraіa w bitwie stalingradzkiej». Я віраваў ад абурэння, але не мог раскрыць рот, бо вусны зліпліся. Жанчына з тварам Данцовай смяялася мне ў твар і цвердзіла: «Любіш медавуху, любі і аплявуху». Мне давялося прачнуцца ад крыўды, злоcці і крыклівага званка з урока.

Перад днём святога Валянціна мяне зноў зацягнулі на сцэну. Школьны псіхолаг была больш пераканаўчай у паспалітаванні са мной, чым Данцова з тварам завуча. Сацыяльна-псіхалагічная служба праводзіла конкурс «Каханне з першага погляду» для старшакласнікаў. Я там спатрэбіўся ў якасці музычнага цэменту паміж асобнымі часткамі. Дзякуючы чараўніцтву дзяўчыны-псіхолага, мне зусім нескладана было стаць гэтым цэментам і нават змусіць сябе пабрыцца. У зале пераважалі вучні дзявятых-дзясятых класаў. Для адзінаццацікласнікаў каханне з першага погляду, мабыць, уяўлялася не зусім актуальным. Але раптоўная прысутнасць у зале Алёны, Леры і асабліва Алісы мяне вельмі ўзрушыла. З пэўным хваляваннем я паўтарыў песні, якія выконваў на вечары сустрэч выпускнікоў, а ў апошні выхад з яшчэ большым хваляваннем заспяваў:

Прабач, каханая, наўрад ці я

Змагу цябе здзівіць.

Мы маем цвёрдыя характары,

Даводзіцца плаціць.

Ўсё гэта стомаю тлумачыцца,

Змываецца вадой.

Глядзі, правайдары змагаюцца

За права быць з табой.

І зрэшты…

Знаёмся, гэта маё Сонца.

Знаёмся, гэта маё Сонца.

Звычайна ў часе выступу абліччы гледачоў для мяне зліваліся ў нешта адзінае. Але тады ў агульнай масе глядацкіх вачэй я выразна адрозніваў ясныя вочы Алісы Селязнёвай – майго Сонца.

Гэты выступ мяне нямала натхніў. У дзень святога Валянціна я ступаў натхнёным, як ніколі. Здавалася, што адным толькі словам мне ўдасца пераламіць хаду падзеяў на сваю карысць. Але ўначы мяне зноў мучыў кашмар. Зранку я мучыў сябе тупым лязом. У аўтобусе па дарозе на працу мяне мучылі шчадралюбныя суайчыннікі. Перад заняткамі я так і не пабачыў Алісы, і падрыхтаваная для яе валянцінка засталася ва ўнутранай кішэні майго пінжака. Засмуціўшыся, я набраў ёй sms-віншаванне. Яна не адказала. Засмучэнне ўзмацнілася. Спахмурнелы я распавядаў дзесяцікласнікам пра еўрапейскую каланіяльную экспансію, дарма што дзяўчаты глядзелі на мяне з чаканнем добрага слова ў іх адрас. Але адзіным добрым словам, якое шчыра вымаўлялася мною ўсім гэтым бясконцым Юлям, Лінам, Інэсам, было слова «капіталізм».

На наступных перапынках мяне тузалі па працоўных і забаўляльных пытаннях калегі. Я ніяк не мог дабрацца да свайго 11 «А» класа, каб прынамсі спраўдзіць, ці прыйшла Селязнёва ў школу. Калі нарэшце такая магчымасць з’явілася, я на ўсялякі выпадак выцяг валянцінку. За некалькі ўрокаў яна ператварылася ва ўвільготнены потам пашматаны абрывак паперы, што не было ніякай розніцы дарыць Селязнёвай яго, ці сэрцайка, выразанае з вучнёўскага сшытку. У роспачы я грукнуў кулаком па сталу. Іншай паштоўкі ў мяне было. А бегчы набываць новую не было часу. Я праклінаў сябе і людзей, якія прыдумалі і культывавалі дзень святога Валянціна.

Алісу я ўбачыў у сталоўцы. Там рамантычна пахла смажанай цыбуляй і гатаванай пячонкай. Селязнёва перахапіла мой заклапочаны погляд і бязгучна прашаптала: «Дзякуй». Я трохі павесялеў, але не больш за тое. Дастаеўскі з Андропавым, убачыўшы мяне перасталі гігітаць і разбурылі чэлес, які яны ў гонар свята ўсіх закаханых паспелі перад тым зляпіць з грэчневай кашы і тэфтэляў.

Мой мабільнік набрыняў некалькімі віншавальнымі sms’камі. Вучні елі грэчку і пазіралі на тое, з якім тварам я перачытваю кожнае пасланне. Я вельмі шкадаваў, што sms’ка – гэта не цыдулка. Тады б можна было камечыць іх адну за другой і шпурляць у сметніцу.

– Не забудзьце, што паслязаўтра ў нас адкрыты ўрок, – нагадаў я.

– А мы рэпетаваць не будзем? – удакладніла Лера.

– Ты ж цудоўна ведаеш, што мне гэта без патрэбы. Як пойдзе, так і пойдзе. Інакш увогуле не цікава адкрытыя ўрокі праводзіць, бо інтрыгі ніякай няма.

– Вы фаталіст? – не сунімалася Булатнікава.

– У сэнсе адкрытых урокаў? Не. Калі б я быў закончаным фаталістам, то прыходзіў бы на адкрыты ўрок увогуле без аніякай падрыхтоўкі.

Я зірнуў на Алісу. Яна маўчала і з цікаўнасцю глядзела на мяне сваімі чароўнымі вачыма. Я адчуў, што адкрыты ўрок будзе вельмі гарачым.

47.

Для адкрытага ўроку я загадзя аздобіў дошку раздрукоўкамі розных фатаграфій часоў Сталінградскае бітвы. Асобна на адмысловым драўляным штатыве, які мы з Мятлікавай жартаўліва называлі шыбеніцай, вісела адпаведная гістарычная карта. Разгорнуты план урока з дакументамі ляжаў на стале. Я хадзіў па яшчэ пустой аўдыторыі і цепліў спадзеў, што ўрок праляціць хутка і незаўважна, а яго далейшае абмеркаванне будзе зведзена да фармальнасцяў. Разам з тым мяне не пакідала думка, што на ўроку могуць пачацца некантраляваныя працэсы. Я нават дзівіўся, чаму так доўга мяне нікуды не завіхурвала.

«Калі я аднарог, то, паводле легенды, цуд можа выклікаць толькі цнатлівая дзяўчына, – даймалі мяне думкі. – Можа, ліміт цнатлівасці скончыўся? Можа, новая віхура немагчымая? Але чаму тады доўжыцца чарада нез’яснімшчыны? Чаму мне сніўся Селезень? Усё гэта не проста так. Я мушу быць гатовым не дацягнуць да канца гэтага ўрока».

Ненаўмысля я пакратаў у кішэні цацачны пісталет, расплаўленую рулю якога надоечы давялося падправіць спадручнымі сродкамі. У мяне не было ніякага канкрэтнага разліку, але пісцік на ўсялякі выпадак быў усё-ткі прыхоплены. «Калі не спатрэбіцца ў ролевай гульні, дык хоць Зінаіду Львоўну папужаю», – голасна рассмяяўся я, палічыўшы свой жарт удалым.

У класе збіраліся вучні майго 11 «А» і госці – Мятлікава, Келдышава, Данцова. Я ветліва ўсміхаўся ўсім і зычыў асалоды ад будучае дзеі. Пасля званка на ўрок я хутка справіўся з традыцыйным арганізацыйным момантам і агучыў назву новай тэмы.

– Пасля паражэння нямецкіх войскаў пад Масквой у выніку бітвы канца 1941 – пачатку 1942 года быў развенчаны міф аб непераможнасці гітлераўскіх войскаў, – пачаў я. – Чырвоная Армія адкінула праціўніка на 100-200 кіламетраў ад ранейшай лініі фронту. Аднак моц нямецка-фашысцкіх узброеных сілаў не была цалкам зламана. Адольф Гітлер і яго хеўра прагнулі рэваншу. Погляды нацысцкага кіраўніцтва былі скіраваныя ў паўднёвыя рэгіёны Савецкага Саюзу. Адным з важных стратэгічных аб’ектаў, які гітлераўцы планавалі захапіць, стаў горад Сталінград. Кантроль над гэтым горадам на Волзе азначаў адрэзку ад асноўнай часткі СССР яго жытніцы і багатых прыроднымі рэсурсамі раёнаў. Да таго ж, Гітлер надаваў вялікую ўвагу сімвалічнасці захопу геаграфічнага пункту, які меў назву ў гонар кіраўніка краіны, з якой Германія ваявала. 17 ліпеня 1942 года трынаццаць нямецкіх дывізій пры падтрымцы паветранай флатыліі пачалі наступленне. Планы праціўніка савецкаму камандаванню сталі вядомыя не адразу. Толькі ў другой палове жніўня 1942 года намеры фашыстаў высветліліся, і савецкае камандаванне ўзялося за паспешлівую распрацоўку плана абароны Сталінграда. 23 жніўня адбылося жорсткае нямецкае бамбардаванне горада, у выніку якога ён быў зруйнаваны. Следам у горад увайшлі нямецкія танкі. Вораг збіраўся святкаваць перамогу. Але савецкае камандаванне вырашыла любой цаной утрымаць Сталінград у сваіх руках. Яскравым доказам рашучасці ў гэтым пытанні сталася выданне знакамітага загаду №227, які атрымаў вобразную назву «Ні кроку назад!». Калі ласка, Аліса Селязнёва зачытае нам урывак з гэтага гістарычнага дакументу, а кожны з вас хай падумае і паспрабуе адказаць, чым сталінскае кіраўніцтва абгрунтоўвала прыняцце такіх жорсткіх захадаў, як загад №227.

Стараючыся не заўважаць Зінаіду Львоўну, я важна прадэфіляваў між шэрагамі партаў, спыніўся каля Алісы і ўручыў ёй ксеракопію дакумента. Мой бокавы зрок зафіксаваў, як Данцова нешта зачыркала ў нататніку. Але большая мая ўвага скіравалася на Селязнёву. Уручаючы ёй паперу, я не прамінуў дакрануцца да яе далоні. Яна падняла на мяне вочы і ўсміхнулася. Яе суседка па парце – Карына Кляшторная – не тое, каб здзіўлена, але з прыкметамі заклапочанасці на твары паматляла галавой. Мне хацелася адпусціць у яе адрас рэпліку з напамінам, што акурат яна ўвосень сваёй маленечкай заўвагай расплюшчыла мне вочы на Алісу. Але казаць гэта было лішнім, пагатоў пад прыцэлам завостранага данцоўскага алоўка.

Вучаніца пачала зачытваць дакумент. Я злавіў на сабе погляд Келдышавай. Пахмыляючыся, яна махала мне пальцам і дэманстравала церце далоні аб далонь. Мне заставалася быць шчаслівым ад таго, што на ўрок не з’явіліся Рыбанька з Андрамедавай. Калі ўжо я звярнуў увагу на Лію Навумаўну, то міжволі зірнуў і на Галіну Альгімонтаўну. Хто-хто, а яна іскрылася добразычлівасцю і паказвала жэст, якім у старажытным Рыме гледачы маглі ўратаваць няўдалага гладыятара, а ў нашых шыротах быў раўназначны ўхвале. На Данцову я нават і касавурыцца не паўзяўся.

– Насельніцтва нашай краіны, якое з любоўю і павагай адносіцца да Чырвонай Арміі, пачынае расчароўвацца ў ёй, губляе веру ў Чырвоную Армію, а многія з іх праклінаюць Чырвоную Армію за тое, што яна аддае наш народ пад ярмо нямецкіх прыгнятальнікаў, а сама ўцякае на ўсход, – чытала Селязнёва. – Некаторыя недасведчаныя людзі на фронце суцяшаюць сябе размовамі аб тым, што мы можам і далей адступаць на ўсход, бо ў нас шмат тэрыторыі, шмат зямлі, шмат насельніцтва і што хлеба ў нас заўсёды будзе ў дастатку. Гэтым яны хочуць апраўдаць свае ганебная паводзіны на франтах. Але такія размовы з’яўляюцца наскрозь фальшывымі і ілжывымі, выгоднымі толькі нашым ворагам.

Я павярнуў твар да дошкі і ўбачыў сцяну старога таварнага вагона.

– Хопіць ужо соўгацца! Сядзь ты ўжо на месца. Неўзабаве прыедзем, тады і набегаешся, – пачуўся грубы мужчынскі голас, які, аднак, не мог заглушыць сабою грукат вагонных колаў.

Вагон быў набіты салдатамі Чырвонай Арміі. На мне таксама была форма шараговага чырвонаармейца. Ніхто з нас не меў зброі, калі не лічыць цацачнага пісталета, які ляжаў у маёй кішэні. Павагаўшыся, я асеў на падлогу.

– Ты адкуль сам будзеш, хлопча? – спытаў у мяне сівавалосы мужчына з характэрным прымружваннем.

– З Галацічаску, – неахвотна адказаў я.

– О, дык ты ў нас беларусік! – нечакана ўзрадаваўся мой суразмоўца і прадэкламаваў класічныя радкі:

Стыдно робеть, закрываться перчаткою,

Ты уж не маленький!.. Волосом рус,

Видишь, стоит, изможден лихорадкою,

Высокорослый больной белорус…

– Мне не вельмі падабаецца гэты каланіяльны вобраз, – прызнаўся я, спрабуючы здагадацца, у якім кірунку паімчыцца гутарка.

– Цікавая тэрміналогія, – усміхнуўся ён. – Можа, тады вось гэта спадабаецца:

Червонное золото Белой Руси

Вонзается в глотку России.

Все странно молчат, о чем ни спроси.

То близится эра насилий.

Недаўменна я ўтаропіўся на сівавалосага.

– Падабаецца? – перапытаў той і, не чакаючы адказу, прадоўжыў: – Ты не хвалюйся. Нават, калі гэта здаецца крамолай, то ў нашым агульным выпадку яна мала што значыць. За яе не расстраляюць ні цябе, ні мяне, ні міжвольных сведак. Чаму? Таму, што мы і без таго кіруемся на верную смерць. У самае логава лоўчых сноў.

– Прафесар, ты калі-небудзь заткнешся?! Дастаў ужо, – выказаў незадаволенасць адзін з вайскоўцаў.

– Бляха, мне НКВД рот закрыць не здолеў. Думаеш, ты здолееш? Хрэнушкі, – было адказам на незадаволеную рэпліку.

– Вы сапраўды прафесар? – пытала мая цікавасць, якая раптоўна стала разгарацца.

– Гэта таксама не так істотна, – заявіў суразмоўца. – Скажу толькі, што быў знаёмы з вашымі Доўнарам-Запольскім, Пічэтам, Ластоўскім. Як помніцца, яны таксама не любілі каланіяльныя стэрэатыпы.

– Мы з Ластоўскім былі асабіста знаёмыя, – неспадзявана для самога сябе схлусіў я, ясна ўсведамляючы сваю хлусню. – Але яго больш няма.

– Калі яго няма недзе ў гэтай рэчаіснасці, то гэта яшчэ не азначае, што ён адсутнічае ў нейкай з іншых, – прамовіў прафесар. – Таму наша пагібель не павінна нас турбаваць.

– Вы хочаце сказаць, што мы мёртвыя?

– Жывыя. Але Іціль гэта хутка выправіць.

– Хто выправіць? – не дачуў я.

– Іціль. Горад, у які мы едзем, – патлумачыў ён.

– Чакайце. Але ж Іціль – гэта сталіца колішняга Хазарскага каганату. І месца яе размяшчэння археолагі дагэтуль не адшукалі, – бліснуў дасведчанасцю я.

– Сапраўды, так кажуць. Але насамрэч ёсць людзі, якія ведаюць, што на месцы старажытнага Іціля знаходзіцца горад Сталінград.

– Сталінград? – агаломшана выгукнуў я.

– Ён самы, – кіўнуў ён. – Ты думаеш, чаму немцы вырашылі наступаць менавіта туды?

– Каб адрэзаць паўночныя раёны Савецкае Расіі…

– Гэта ўсё лухта, – абарваў мяне сівавалосы. – Гітлеру патрэбен Сталінград, бо ў нетрах пад ім спачываюць нятленныя рэшткі хазарскіх лаўцоў сноў і іх лавецкія прылады. Ты чуў раней пра лаўцоў сноў?

– Так, Ластоўскі мне паказваў фотакопію з аднаго старога слоўніка, – часткова схлусіў я. – Калі мне не здраджвае памяць, лаўцы сноў – гэта хазарскія святары, якія ўмелі чытаць чужыя сны, жыць у іх як ва ўласным доме, перамяшчацца там у пошуках здабычы, якой магло быць практычна ўсё – рэч, жывёла, чалавек.

– Власт цябе някепска падкаваў, – пахваліў прафесар. – Усё сапраўды так і было. І вось цяпер Гітлер хоча раскапаць таямніцу гэтых ловаў, каб малымі рэсурсамі канчаткова разграміць Савецкі Саюз. Але ў яго нічога не атрымаецца. Лоўчыя сноў – мёртвыя яны ці толькі спачылыя – сцерагуць свае сакрэты. Менавіта таму па зруйнаваным нямецкімі бомбамі Сталінградзе паплывуць крывавыя рэкі. Гэта будзе кроў і немцаў, і нашых салдат – такіх, як ты і я. Лоўчыя сноў абавязкова возьмуць гэтую ахвяру, каб навек застацца ў недасяжных для людзей нетрах.

– Але ў мяне няма планаў гінуць у Сталінградзе, – запярэчыў я, дастаў з кішэні здымак з Алісай ды яе бойфрэндам і працягнуў сівавалосаму. – Мне трэба абавязкова адшукаць гэтую дзяўчыну.

– Прыгожая паненка. Я б і сам за такую ў агонь пайшоў, калі б дакладна ведаў, што яна гэтага хоча. А вось ты гэта ведаеш? Га? Ты ідзеш у пекла старажытнай хазарскай сталіцы дзеля дзяўчыны, якая на картцы абдымаецца не з табой? – ад суразмоўцы павеяла збянтэжанасцю.

– З кім бы яна ні абдымалася, яна ўсё адно будзе маёй, – рашуча заявіў я.

– Ну, калі ты такі ўпэўнены, то можа і трэба яе знайсці. Ва ўсялякім разе, у сваёй свядомасці ты ўжо склаў, нібыта мазаіку, такі свет, дзе ты і гэтая прыгажуня разам. Застаецца напоўніць твой уяўны свет жыццём, прайшоўшы праз полымя і кроў Сталінграду. Ты паходзіш з даўняга радзіміцкага гораду. А радзімічы нейкі час залежалі ад хазар. Летапісы пра гэта амаль нічога не паведамляюць. Але магчыма, што залежнасць азначала не толькі данніцкія адносіны, але і пэўнае пераняцце традыцый. Я не выключаю, што некаторыя радзімічы маглі стаць лаўцамі сноў. І мне падаецца, што нехта з іх быў тваім продкам. Інакш тваю смеласць цяжка патлумачыць. Разумееш, тут усе баяцца. Усе. Нават мне страшна, хаця я цудоўна ведаю, што смерць – гэта ўсяго толькі мост у іншыя рэчаіснасці.

– Але мне ніколі не выпадала прыкмячаць у сабе здольнасці, якія мелі хазарскія лаўцы сноў.

– Тое, што ты не прыкмячаў у сабе гэтых здольнасцяў, не азначае, што іх у цябе зусім няма. Адзін блізкаўсходні святы быў настолькі занураны ў аскезу і чытанне рэлігійных тэкстаў, што не прыкмячаў, як моцна прывабліваў большую частку гараджанак. А калі ён гэта зразумеў, то было надта позна. «Ачхнуўся манах, калі хер далавах», – як сказаў адзін з вашых даўніх беларускіх ерэтыкоў.

Па вагоне пракацілася хваля смеху тых чырвонаармейцаў, што ў паўвуха падслухвалі нашу з прафесарам размову. Ён ніяк не адрэагаваў на гэта, паглядзеў на мяне працяглым выпрабавальным позіркам і ўрэшце выдаў:

– Зрэшты, здольнасці здольнасцямі, але ці ваяваў ты раней?

– Так, пад Ржэвам, – я ўзвёў сваю хлусню ў найвышэйшы ранг.

– Ого! Тое, што ты выжыў у баях пад Ржэвам многае значыць. Не скажу, што ў Сталінградзе табе будзе прасцей. Але для салдата, які пасля Ржэву едзе ваяваць у Сталінград, лаўцы сноў хоцькі-няхоцькі мусяць зрабіць папустку. Аслабіць зацятую пятлю лёсу…

Эшалон рэзка затармазіў. Звонку чуліся камандныя галасы. Салдатам загадвалі пакідаць вагоны і кіравацца да Волгі. Прагучаў такі загад і для нашага вагону. Усе дружна падскочылі і па чарзе сталі выскокваць на чыгуначны насып. Я адчуў незвычайную мяккасць зямлі пад нагамі, быццам патрапіў у балота. Аднак гэтае адчуванне вельмі хутка мінула. Перад вачыма разгарнулася прыгожае і адначасова жудаснае відовішча. Наўпрост перада мной, метраў за сто ад чыгункі, несла свае воды Волга – велічная рака, якую ў вельмі далёкія часы называлі Ра, падобна старажытнаегіпецкаму богу Сонца. На процілеглым беразе ляжалі руіны Сталінграда, над якімі сям і там курэў дым, што сведчыў толькі пра адно – вулічныя баі ў горадзе працягваюцца, і спадзявацца трапіць туды ў поўнай бяспецы не атрымаецца.

48.

Сэрца маё моцна забілася. Не ад страху, а ад навізны, якую прагна ўспрымалі мае вочы. Ад навізны, якую я прагна ўдыхаў разам з паветрам. Стаяць і любавацца краявідамі ні мне, ні каму іншаму з чырвонаармейцаў не дазволілі малодшыя камандзіры і афіцэры, што сустракалі эшалон. Па спадзістым спуску нас пагналі да Волгі. Я ўжо заўважыў, што там было нешта накшталт прыстані, у якой стаялі баржы – убогія копіі карабля, на якім па нябесным зводзе плаваў Ра. Трушком мы дабраліся туды, і нас адразу скіравалі ў адну з памянёных вадаплаўных пасудзін.

Наша баржа павольна плыла ў кірунку Сталінграда. На ёй нас было, можа, сотня, а, можа, і болей. Мне заўсёды было цяжка вызначыць колькасць людзей на вока. Настрой у бальшыні салдат быў катастрафічна панурым. Нехта ўтрапёна маўчаў. Нехта цішком маліўся. Нехта нервова паўтараў словы пра хуткую смерць. І толькі некалькі чалавек улучна са мною захоплена сузіралі раку, нібыта з палубы параплава для водных прагулак. Міжволі з маіх вуснаў сарваліся радкі з паэмы сярэднявечнага нямецкага падарожніка:

На чоўне немаленькім плылі мы праз раку

Ліпеў спадзевам ценькім мой подум на круку

Той велічы, якою блішчэла ў Ра вада,

Нас клікала да бою дэльфінаў чарада.

Над намі пачуўся гуд авіяцыйных рухавікоў. Чырвонаармейцы адначасова паўздымалі галовы, быццам спадзяваліся, што над Волгай ляціць не цуг нямецкіх самалётаў, а вялікі пчаліны рой. Калі такія надзеі ў кагось і былі, то іх марнату цяжка ацаніць. Салдаты рэзка ўпалі долу. Некалькі «месершмітаў» абрынулі на нашу і на іншыя баржы кулямётны агонь. Я, як стаяў, так і застаўся на сваім месцы. Кулі раз’юшана свісталі побач са мной. «Дурніца! Кладзіся давай! Заб’юць жа!» – хтосьці закрычаў у мой бок. Але свінец па-ранейшаму абмінаў мяне – у той самы час, як у многіх маіх сутаварышаў забіраў жыццё.

Абстраляўшы баржы, самалёты скіраваліся ў напрамку прыстані, але не даляцеўшы датуль, развярнуліся. Было зразумела, што іх вяртанне проста так не пройдзе, і абстрэл паўторыцца. Не вагаючыся, я дастаў цацачны пісталет і прыцэліўся ў «месер», які набліжаўся да нас. Перш, чым нябачны мне нямецкі кулямётчык паспеў націснуць на гашэтку, я стаў бліскавічна ціскаць на цынгель дзіцячага пластмасавага пісціка, выпускаючы на волю дробныя шарыкі. Стройнымі чародкамі шарыкі паляцелі і ўдарыліся ў абшыўку нацысцкага сталёвага птаха, прабіваючы і разрываючы яе. Хапіла пяці секунд, каб варожы самалёт разваліўся на часткі, якія гучна плёхнуліся ў Волгу. Толькі тады на авіяцыйны налёт адказаў адзіны катэр аховы, што суправаджаў баржы. Але было позна – астатнія «месеры» зніклі ў смузе над Сталінградам.

Я адчуў цяпло ў далоні. Пісталет зусім расплавіўся, і мне давялося выцерці руку аб фальшборт. Тыя з чырвонаармейцаў, хто выжыў пасля налёту, замітусіліся вакол мяне. Чалавек у форме НКВД, які суправаджаў нас, выйшаў з-пад невялікай сталёвай павеці і загадаў мне здаць зброю. Салдаты адразу ж выбухнулі гневам і ўшчыльную падступілі да «сіняй фуражкі», патрабуючы не назаляць мне недарэчнымі прычэпкамі. Палкасць суправаджальніка прыкметна ачахла. Яго твар мне нагадаў твар гардэробшчыка з рэстарацыі «Арэса». Толькі гэты здаваўся значна маладзейшым.

– Лёгкіх наркотыкаў ці надзейных кантрацэптываў? – іранічна спытаўся я.

– Дык што ж, выходзіць, гэта ты ў Мінску восенню 1937 года паклаў канвой НКВД і пазбег расстрэлу? – задаў контрпытанне ён.

Пытанні павіслі ў паветры. Наша пасудзіна дабралася да правага берага Волгі. НКВДыст аддаў загад выбірацца. Ён заўважна пасмялеў. У яго голасе зноў з’явіліся выразныя ноткі нахабнасці. З насцярогаю я скочыў на зямную цвердзь і азірнуўся. Суправаджальнік чорнымі варонамі разляцеўся ў розныя бакі. Ніхто на гэта не звярнуў ніякай увагі. Салдацкая плынь бегла да пункту выдачы зброі. Афіцэр у масцы чумнага доктара тлумачыў праз «мацюкальнік» умовы ўзбраення: «Вінтоўка выдаецца адна на дваіх! Другі без вінтоўкі з ім! Калі першага з вінтоўкай забіваюць, другі падбірае яе і страляе!». Пачуўшы гэта, я згадаў словы прафесара пра крывавае ахвяраванне нятленным рэшткам лаўцоў сноў.

Я ўсведамляў, што пераважная большасць і тых, хто возьме зброю першымі, і тых, хто пойдзе ў зруйнаваны горад без вінтоўкі, чакае блізкая немінучая смерць. Аднак мне хацелася адцягнуць момант смерці хаця б аднаго з чырвонаармейцаў. Я наўмысна закешкаўся і на выдачы зброі мне нічога не дасталося. Ваяка, што ішоў паперад, азірнуўся і са шкадаваннем паглядзеў на мяне, быццам не яго, а маё жыццё мусіла скончыцца праз якую сотню крокаў. Убачыўшы маю бесклапотную ўсмешку, ён яшчэ болей сумеўся. Мне давялося махнуць яму рукой і кінуць яму пустое суцяшэнне: «Не бяры да галавы».

Подбегам мы набліжаліся да гарадскіх руінаў. Там адбывалася амаль бесперапынная страляніна, грымелі выбухі. Я хутка скеміў, што немцы білі з разяўленых вакон паўразбуранага чатырохпавярховіка, а іх гарматы і гранатамёты стаялі трохі далей – за крушнёю іншага прылеглага будынка. Каб зноў не выглядаць белай варонай, я прыгнуўся і перамяшчаўся ў гэтай паставе, быццам мне папраўдзе пагражалі варожыя кулі і снарады. Аднак нават тады, калі савецкіх салдат, што імчалі насустрач агню праціўніка, смерць касіла і ірвала на шматкі, я заставаўся жывым і здаровым. Запэцканы ў яшчэ гарачую кроў загіблых, я не губляў прытомнасці і рухаўся наперад, прыхапіўшы адну з асірацелых вінтовак.

У пэўныя моманты мне здавалася, што мой рух не мае ніякае мэты, што я бягу ў нікуды. Гэтае адчуванне дасягнула свайго апагею, калі пасля гадзіны набліжэння да чатырохпавярховіка, я застаўся практычна на тым самым месцы, з якога пачынаў. «Залюстроўе, ліха яго бяры», – прамовіла мая роспач. У тое самае імгненне страляніна і выбухі аціхлі. Я выразна пачуў гук рынгтона мабільніка Алісы. Мелодыя «Forgotten» Аўрыл Лавінь лунала сярод агню і руінаў Сталінграда. Для мяне яна стала і сігналам да дзеяння, і маяком. Я паімчаўся на гэты гук. Нямецкі снайпер узяў мяне ў прыцэл. Ён страляў і страляў мне ў галаву, аж пакуль яго гняздо не выкрыў, каб трапна расстраляць, адзін спрытны чырвонаармеец. На мне не было ні драпінкі. Рынгтон даўно змоўк, але я паспеў вызначыць каардынаты месца, адкуль ён далятаў. На ўласнае здзіўленне, я імчаў стрымгалоў, выбіраючы самую кароткую дарогу, нібыта добра ведаў сталінградскія вуліцы. Я сігаў між разбуранымі дамамі. Я саскокваў у сутарэнні і выскокваў з іх пад град нацысцкіх куляў, ад якога збочваў да чарговае руіны, дзе знікаў пад апалымі трохкутнікам плітамі перакрыццяў.

Урэшце я выбраўся да ацалелага фантана. Не, ён не струменіў. Яго цудоўная захаванасць палягала ў іншым: скульптурныя выявы хлопчыкаў і дзяўчынак, што вадзілі карагод вакол кракадзіла, насуперак бамбёжкам захаваліся амаль беззаганна. Я стаў на ўвесь рост і здранцвеў перад гэтым відовішчам. Не ведаю, што мяне паланіла ў скульптурах, але я стаяў, стаяў, стаяў і глядзеў, глядзеў, глядзеў. Я стараўся зразумець сэнс рытуальнага танцу дзяцей і значэнне, што надавалася кракадзілу ў ім. «Які пракаветны рытуал знайшоў пластычнае ўвасабленне ў самым цэнтры Сталінграду? А, можа, кракадзіл не толькі сімвалізуе хазарскіх лаўцоў сноў, але і служыць пасярэднікам між імі і недалучанымі да ісціны людзьмі?» – думаў, думаў і думаў я. Але ўсе мае роздумы былі марнымі, нібы кленічы закаханага перад дамай свайго сэрца, якая іх ні чуць, ні разумець не жадала. Здавалася, што кракадзіл вось-вось павернецца пашчаю да мяне, падыме лапу і пакруціць ля ўяўнае скроні або каменныя дзеці заспяваюць хорам:

Баласт гаўно пляскаў,

на ваду пускаў,

палонікам пераймаў,

сабе ў боршч затаўкаў.

Але кракадзіл заставаўся нерухомым, а дзеці маўклівымі. І толькі чарговы нямецкі снайпер скіраваў оптыку свайго прыцэлу на маю дурную патыліцу. Раптоўна зайграў знаёмы рынгтон, і я рэзка павярнуў галаву. Куля, якая не павінна была мяне нават зачапіць, балюча чырканула мне па шыі. «Нічога сабе непаражальнасць», – выраніў я і заскочыў за фантан. Цяпер мая ўласная кроў лілася па майму целу. Можна было ляжаць і ствараць меланхалічныя оды ў гонар болю і крывавай раны. Але я моцна сціснуў у руках вінтоўку і стрэліў ў вакно блізулеглае разваліны, дзе зіхцеў сонечны зайчык, які пускала варожая оптыка. Зайчык збег. Ці збег унівеч снайпер, мне было невядома. Я зняў з галавы пілотку, начапіў яе на кавалак арматурыны і падняў да ўзроўню бардзюра, каб падражніць верагодна жывога снайпера. Нулявая рэакцыя ў адказ дадала мне пэўнасці, што немец усё-ткі загінуў. Павагаўшыся, я стаў узнімацца. Снайпер ажыў і ўляпіў мне кулю ў перадплечча. Я застагнаў ад болю і бразнуўся на зямлю ўсланую кавалкамі цэглы, камення і целамі салдатаў абедзвюх варожых арміяў.

Я ўзрыхляў сваю свядомасць у надзеі адшукаць адказ на пытанне: чаму правілы гульні змяніліся без папярэджання, а я мушу пакутліва курчыцца пад дзіўным сталінградскім фантанам? Вуснамі і языком я дацягнуўся да раны, разлічваючы залізаць яе, як герой рамантычных паэмаў. Мяне чакала неймавернае адкрыццё – з раны тачылася не кроў, а ліпавы мёд. Я гучна засмяяўся, бо знемагаў ад козыту, які спараджаў мой шурпаты язык. Нямецкі снайпер пачаў страляць на мой смех. Але кожную з ягоных куляў перахоплівалі скульптурныя выявы дзяцей і закідвалі ў пашчу кракадзіла. Нехта яўна не жадаў, каб змена правілаў адбілася на маім здароўі.

Я падскочыў і пабег у той бок, адкуль кагадзе гучаў рынгтон. Снайпер анічуць не шкадаваў для мяне новых і новых куляў. Яны ўваходзілі ў маё цела, як нож у соты. Прадзіраўлены, я сцякаў мёдам, які адразу ж загойваў мне раны, што мне нават на імгненне не даводзілася адчуваць боль. Дзёрзкі смяшок раз-пораз вырынаўся з маіх вуснаў. Гэта не азначала поўнай адсутнасці страху. Я баяўся падумаць, што змагу спазнаць, калі чарговая куля лучыць мне ў галаву.

У недасяжным для снайперскага абстрэлу месцы я падабраў нямецкую каску і без найменшых хістанняў напяў яе сабе на галаву. Не ведаю, як я выглядаў звонку, але стаў пачувацца мішэнню і для нацыстаў, і для саветаў. Але наступная частка маёй дарогі выявілася збольшага спакойнай, калі, канечне, не мець на ўвазе маіх уласных насцярогаў. Я крочыў па доўгім вузкім праходзе між дзвюх абшарпаных сценаў без вокнаў. Напэўна, гэта былі руіны нейкіх прамысловых будынкаў. Але для мяне было важным толькі тое, што ні злева, ні справа ніхто не наравіў учыніць спробу зрабіць мне смерць. Удалечы на маім шляху стаяла нейкая драўляная канструкцыя падобная на браму.

«Брама? Як гэта сімвалічна», – пасміхнуўся я, працягваючы церабіць свой шлях. Аднак, чым меншай рабілася адлегласць, тым больш выразна вымалёўвалася сапраўдная карціна – я падступаў да шыбеніцы, якая была выкарыстаная па прызначэнні. Вяроўка з шыбенікам мерна гайдалася. Разгледзіць яго нейкі час не атрымлівалася з-за дыму, які валіў з боку будыніны, дзе ледзь расчытваўся надпіс «УНИВЕРМАГ». Дым змешваўся з туманам, якога не павінна было быць. Але ён быў і ў супольнасці з дымам рабіў сваю містычную справу.

З заміраннем сэрца я набліжаўся да шыбеніцы. Кожны новы крок мне даваўся складана з прычыны надакучлівых думак. Мне мярэсцілася, што на бэльцы гойдаецца Аліса. Калі б гэта было сапраўды так, то мне не засталося б нічога іншага, як разуцца, а потым прымудрыцца прытуліць рулю вінтоўкі сабе ў падбароддзе і вялікім пальцам правай нагі націснуць на цынгель. Зрэшты, меркаваны драматызм неверагодна скурчваўся, бо не было ніякай пэўнасці, што мой самастрэл здолеў бы выправіць сітуацыю на карысць паквітання з жыццём.

Падышоўшы да шыбеніцы, я нарэшце змог пераканацца, што мае самыя чорныя здагадкі не мелі пад сабой ніякага грунту. На вяроўцы боўтаўся жанчынападобны манекен. Да яго была прымацавана фанера з вельмі неахайным надпісам:

А я ўсё страляла,

А я так і знала,

Што для вызвалення

Гэта будзе мала.

Я нервова сплюнуў. Позірк слізгануў па адным са слупоў шыбеніцы. На ім быў выдрапаны надпіс: «Вераніка». Пакуль я змагаўся са збянтэжанасцю, згары мне на каску ўпала нешта зусім лёгкае. Я задраў галаву і ўбачыў, што на зверху на шыбеніцы сядзела сарока-варона. На маленькай газніцы ў маленькім чопе яна варыла грэцкую кашу і напявала песню:

Mit jedem Tag und jeder Nacht

Der liebe Nam’ gewinnt an Pracht.

– Ich bitte um Entschuldigung, – выбачаючыся, звярнуўся я да сарокі па-нямецку. – Ці не бачылі вы тут маладзенькай беларускай дзяўчыны Алісы Селязнёвай?

– Мы – сарокі-вароны – шмат каго бачым, – з гонарам прамаўляла яна. – Але ніхто з нас не абавязаны расказваць пра гэта ўсякаму ніякаму.

Птушка з важным выглядам размяшала змесціва чопа, зачэрпнула лыжкай кашы і пакаштавала яе.

– А хто тут усякі ніякі? – манерна абурыўся я. – Між іншым, з Веранікай, над якой вы зараз кулінарыце, мы добра сябравалі.

– Ты сябраваў з манекенам? – ухмыльнулася сарока-варона. – Дэбіл – ён і ў Сталінградзе дэбіл. З табой нават размаўляць няма пра што.

Я ўскінуў вінтоўку і стрэліў у газніцу. Сарочына размазня разляцелася на ўсе бакі. Сама ж кухарка страпянулася і з абурэннем закрычала:

– Пустадомак! Што ж ты нарабіў? Чым жа я дзетак буду карміць?

Падзьмуў неверагодна моцны вецер. Міжволі я схапіўся за слуп. А манекен на вяроўцы, тым часам, крутнуўся праз бэльку і ўдарыў сароку-варону. Яна ўпала да маіх ног і ціхенька крумкнула:

– Аліса ніколі не будзе тваёй.

Я не паспеў адчуць ні злабы, ні роспачы, як грымнуў яшчэ адзін стрэл. Снайперская куля разрэзала вяроўку, і манекен бухнуўся долу, падмінаючы пад сябе крылатую кухарку. Зрэагаваўшы на стрэл, я скочыў за бліжэйшую цагляную кладку і бачыў толькі тое, як балбатлівая, але незгаворлівая пташэнцыя пад цяжарам распалася на нулі і адзінкі. Мая рука пацягнулася туды і ўхапіла колькі нулікаў, каб шпурнуць іх у шырокую апусцелую вітрыну універмага. Думалася, што так можна будзе пераключыць увагу снайпера ад мяне і прымусіць яго выкрыцца. Аднак у выніку майго кідка пачуўся не банальны грукат, а сапраўдны выбух, накшталт гранатнага. Разам з ім пачулася руская лаянка, і ў адказ на мой кідок усчалася неўтаймоўная страляніна. Цяпер і чырвонаармейцы намагаліся накрыпаць мяне кулямі. Не жадаючы лішні раз выпрабоўваць лёс, я літаральна закапаўся ў зямлю проста за цаглянай кладкай. Агонь не спыняўся некалькі хвілін. Пулялі не толькі з дэфіцытных вінтовак, але і з трафейных аўтаматаў. Пулялі так, быццам сіліліся тым самым зніштожыць увасабленне сусветнага зла. Я ляжаў і амаль не рыпаўся ў сваёй схованцы, вычэкваючы спынення сяброўскага агню.

Страляніна не магла застацца па-за ўвагай немцаў. На вялікай хуткасці, зносячы сваёй магутнасцю шыбеніцу прымчаў нямецкі танк. Здавалася, што яго экіпаж меў дакладны план дзеянняў, а не проста імправізаваў дзеля красы ваеннага мастацтва. Рух танка суправаджаўся безупыннай кулямётнай стральбой па каробцы універмага. Баявая машына ледзь прыкметна скінула хуткасць. Гарматная вежа з элегантнасцю немаладой балерыны павярнулася ў кірунку вітрын. Гармата стрэліла, абваліўшы вялікую частку вонкавай і ўнутранай сценаў магазіна. Рускія перасталі страляць. Я быў перакананы, што іх група палегла пад цэглай і бетонам. Аднак, калі танк стаў манеўраваць, каб вярнуцца назад, з іншага крыла ўнівермага выбег хлапчыска. Ён без маруды сігануў да танка і трапна кінуў звязку гранатаў. Машына выбухнула і загарэлася. Танкісты спрабавалі ўратавацца, вылазячы з танкавага чэрава, але немінуча траплялі пад аўтаматныя чэргі таго самага хлапца і мёртвымі падалі на зямлю. На даху жылога дома ачомаўся нямецкі снайпер. Ён стрэліў у юнака. Той грымнуўся проста пад тракі.

Я цікаваў за ўсім, што адбывалася праз невялічкую адтуліну паміж дзвюма цаглінамі. Мне ўдалося засекчы месца перабывання снайпера і ўгаманіць яго. Падалося, што юны салдат паварушыўся. Стараючыся быць максімальна абачлівым, я рушыў да яго. Абачлівасць не застрахавала мяне ад статусу мішэні для новых снайперскіх гнёздаў. Фашысцкае снайпяр’ё зноў намагалася нарабіць ува мне дзірак. Ды гэтым разам іх намаганні не мелі ніякага плёну. Не, кулі не абляталі мяне. Але і не дзіравілі. Яны праходзілі скрозь мяне і ляцелі далей. Ні болю, ні іншых непрыемных адчуванняў ува мне гэта не спараджала. Галава закружылася ад нейкага падабенства эйфарыі.

Хлапец быў жывым. Убачыўшы на мне нямецкую каску, ён без развагаў падняў аўтамат і выпусціў чаргу проста мне ў твар.

– Цішэй ты. Гэта свае, – сказаў я яму, адчуваючы, што мой твар пакрываецца рабаціннем.

– Хіба ты не немец? – недаверліва папытаў той знаёмым мне голасам.

Я больш уважліва разгледзеў яго чорны ад сонца і бруду твар. Памылкі быць не магло. Перада мной ляжаў паранены ў плячо Грыша Стахіевіч.

– Не, Грыша, я не немец. Але і не рускі. Я тут з-за дзяўчыны, – нахлынула на мяне хваля празмернае шчырасці.

– Добра, што не немец, – гаварыў Стахіевіч, нібыта не заўважыў, што я назваў яго па імені. – Мы зразумелі: немцы не людзі. Слова «немец» для нас самы страшны праклён. Слова «немец» б’е з ружжа. Не будзем гаварыць. Не будзем абурацца. Будзем забіваць. Калі ты не забіў за дзень хаця б аднаго немца, твой дзень змарнаваны. Калі ты думаеш, што за цябе немца заб’е твой сусед, ты не зразумеў пагрозы. Калі ты не заб’еш немца, немец заб’е цябе. Ён возьме тваіх і будзе катаваць іх у сваёй шалёнай Нямеччыне. Калі ты не можаш забіць немца куляй, забі немца штыхом. Калі на тваім участку зацішша, калі ты чакаеш бою, забі немца да бою. Калі ты пакінеш немца жыць, немец павесіць рускага чалавека і зняславіць рускую жанчыну. Калі ты забіў аднаго немца, забі іншага – няма для нас нічога весялей нямецкіх трупаў. Не лічы дзён. Не лічы вёрстаў. Лічы адно: забітых табою немцаў. Забі немца! Гэта просіць старая маці. Забі немца! Гэта моліць цябе дзіця. Забі немца! Гэта крычыць родная зямля. Не прамахніся. Не прапусці. Забі!

Я моўчкі слухаў яго і перавязваў рану.

– Колькі немцаў ты сёння паклаў? – пацікавіўся ў мяне Грыша.

– Сто піццот, – машынальна ляпнуў я бязглуздзіцу на сеціўным слэнгу.

Мой адказ выклікаў у параненага нечакана бурлівую рэакцыю. Ён спрытна ўскочыў, заламаў мне руку, выхапіў з халявы свайго бота агромністы нож і, прыставіўшы яго лязом да маёй шыі, пагрозліва зашыпеў:

– На каго працуеш, сука?

– Тружданія моі зело велікі і неісповедімы, яко будь-якая бузіна ў гародзе істых памкненняў бязэцных разбойнікаў рэчаістасці, – быццам мантру калыханкавага кшталту, забубнеў я нешта самому незразумелае.

Слова ўзяў савецкі снайпер, які адправіў кулю проста ў нож. Верагодна, яго таксама, як і юнака збіў з панталыку мой галаўны ўбор, а ў склюд ён пацэліў з тым разлікам, каб падштурхнуць лязо і падарыць маёй шыі падвойную асалоду. Аднак склюд ад трапнага стрэлу разламаўся, а куля адспружыніла ў цела нямецкага танкіста, які толькі-толькі стаў падаваць прыкметы жыцця.

Грыша моцна збянтэжыўся, чым скарыстаўся я, ухапіўшы яго за руку і пацягнуўшы за танк, каб схавацца ад рускага снайпера. Ідэя была не самая лепшая, бо на тым баку нас мог сустрэць чарговы снайпер немцаў. Спадзевы на нябачнага апекуна-печалоўніка былі па-ранейшаму хісткімі, бо правілы гульні пастаянна змяняліся, і іх логіка не паддавалася ніякім прагнозам. Замест снайпера нас чакаў моцны кулямётны шквал. Мы паваліліся на зямлю. «Паміж молатам і кавадлам», – толькі і падумаў я. У тое самае імгненне ўсчаўся больш магутны вецер, чым зусім нядаўна. Гэтым разам ён падняў з зямлі клубы пылу. Пыл закруціўся ў віхуры і ўтварыў дзве сцяны па абодва бакі ад танка. Чамусь я адразу скеміў, што кулі не маглі прабіць пылавую браню. Своеасаблівы калідор раскінуўся на дзесяткі метраў наперад аж да разбуранае шыбеніцы. Я таргануў асалавелага Грышу, і мы шпарка пабеглі па гэтым калідоры.

49.

Пачалася моцная залева. Ад яе не было ніякага ратунку. У лічаныя секунды і я, і Стахіевіч вымаклі да самай апошняй ніткі. А дождж нават не збіраўся сканчацца.

– Вось было б добра, каб залева доўжылася да самага канца вайны, – пратрызніў юнак.

– Вайна так хутка не скончыцца, – запярэчыў я. – Неўзабаве позняя восень, а значыць – пачатак зімовай халадэчы. Як ты сабе ўяўляеш: снег, лёд, мароз пад мінус сорак і бясконцыя водныя плыні з продухаў нябесных?

– Вельмі лёгка ўяўляю, – спакойна адказаў мой спадарожнік.

– Зрэшты, і мне гэта лёгка ўявіць, – пачухаў патыліцу я. – Пасля ўсяго перажытага грэх дзівіцца нейкім прыродным анамаліям. А ўвогуле будзе да чорцікаў крыўдна, калі ўратаваўшыся ад куляў, мы падхопім прастуду.

– Не падхопім. Тут ёсць адзін схоў, дзе можна да часу стаіцца, каб абагрэцца і паесці.

Грыша падаўся да руінаў жылога будынка, дзе яшчэ віднеліся аплаўленыя часткі каркасаў жалезных ложкаў. «Стой! Хто ідзе?!» – выкрыкнуў нябачны вартавы. Хлапец у адказ прамовіў словы старажытнага кітайскага мудраца: «Цемра рэчаў выходзіць з драбнюткага насення і ў яго вяртаецца», і нас прапусцілі ў сутарэнні, якія служылі і казармай, і шпіталем, і клубам. Маладая санітарка вельмі падобная на Касю Вядзёркіну паспяшалася раскрытыкваць мой спосаб перавязкі раны і зазбіралася пацягнуць параненага кудысь далей. Аднак Стахіевіч не зусім далікатна адпрэчыў яе заклапочанасць, абвяшчаючы, што тымі бінтамі, якімі яго перавязаў я, можна было спакайняк звязаць між сабою захад, усход і поўдзень. Мне цяжка было зразумець гэты пасаж, дый я надта і не намагаўся, выглядваючы месцейка, дзе лепш прытуліцца. Грыша махнуў рукой і павёў мяне ўглыбкі, як выяўлялася, вельмі разгалінаваных падземных камунікацый. Па дарозе мы сустракалі ляжанкі з параненымі, што чаргаваліся з пасядзелкамі салдат, якім пашчасціла ацалець у вулічных баях. І чым цяжэйшым быў стан параненых, тым цішэй гаманілі ацалелыя.

Урэшце мы прыйшлі ў прасторнае памяшканне, дзе ішоў сціплы салдацкі баль. Чырвонаармейцы прыкончылі сваю дзённую норму спіртусовага і паглыналі тушаніну. Тыя, хто паспеў зрабіць і тое, і другое, танчылі з санітаркамі і сувязісткамі пад гукі гармоніка. Гарманіст самазабыўна ўрэзваў польку і, заплюшчыўшы ў аднаму яму вядомай асалодзе вочы, спяваў:

Как ныне сбирается вещий Олег.

Отмстить неразумным хазарам.

Их сёла и нивы за буйный набег.

Обрёк он мечам и пожарам.

Стахіевіч раз-пораз вітаўся. Малодкі падміргвалі яму. Я стараўся не глядзець на іх, бо ўсе прадстаўніцы прыгожага полу былі на адзін твар – быццам нехта ўзяў і памножыў усё тую ж Касю Вядзёркіну.

Мы дабраліся да печкі-буржуйкі, якая дыміла ў чорную адтуліну пад столлю. Грыша без цырымоніяў скінуў з сябе мокрую вопратку і развесіў яе ля печкі. Я засаромеўся.

– Вайна на дварэ, а ты, бляха-муха, баішся торс агаліць! – паўшчуваў ён мяне.

Давялося паверыць і скіравацца ягоным прыкладам.

Пакуль я вазёкаўся з мокрымі трантамі, юнак паспеў некуды схадзіць і вярнуўся з двума бляшанкамі тушаніны, паловай бохана чорнага хлеба і конаўкай са спіртам. Неверагодны голад апанаваў кожнай маёй вузачкай. Мы селі на збітую са зламанае шафы лаўку і прытуліліся да сцяны, на якой вісеў усходні кілім.

– За перамогу! – сказаў Стахіевіч, добра адсёрбнуў з конаўкі і перадаў яе мне.

Я пачуваўся так, нібы гэтымі няхітрымі дзеямі далучаюся да нейкага таемнага рытуалу.

– За нашу перамогу! – выціснуў з сябе я тост і дапіў рэшту змесціва конаўкі.

На яе дне заўважылася гравіроўка ў выглядзе змяі, якая кусае свой хвост. Я паматляў галавой і зірнуў на дно яшчэ раз. Нічога незвычайнага там не было. Пахі ялавічыны і хлеба казыталі мне нос. З пачуццём касмічнае радасці я ўзяўся за ежу. Кожны кавалак тушанага мяса здаваўся верхам кулінарнага мастацтва. Кожны кавалачак хлеба быў саладзейшым за любое пірожнае свету – без увагі на тое, да якой рэчаіснасці гэты свет належаў.

Нейкі час мы сядзелі моўчкі. Мне думалася, што так будзе прынамсі да завяршэння трапезы. Аднак раптоўна Грыша перарваў маўчанне:

– Яна не будзе тваёй, нягледзячы на ўсе твае чароўныя асаблівасці.

– Хто? – ледзь не падавіўся я.

– Аліса ніколі не будзе тваёй, – ледзьве не па складах прагаварыў ён. – Ты дарэмна сюды прыехаў. Толькі настрой сабе сапсуеш. Такі герой, а дзяўчына нарэшце дастанецца іншаму. Як у кепскай казцы рэпрэсаванай Шахеразады.

Працягваючы смакаваць франтавыя далікатэсы, я нават не стаў паварочваць галавы да суразмоўцы, быццам наперад ведаў і ягоны выраз твару, і адметнасць бляску ягоных вачэй.

– І каму ж яна дастанецца? Ці не табе? – пацікавіўся я, рыхтуючыся пачуць словы ў пацверджанне.

– Не, не мне, – хлапец адразу ж адцяў мае здагадкі. – Ёсць тут адзін сяржанцік… Вось з ім яна і будзе танчыць вальс. Дакладней, ужо танчыць. Дык навошта ёй зараз і ты, і я? Мы можам быць толькі лёгкім ценем яе веек на ўскрайку дарогі ісціны, дзе б’юцца два варожыя войскі, якія ўпарта пазбягаюць чаканняў.

– Мне без розніцы, хто ўзяў у палон яе сэрца, – не падзяляў пафас безнадзейнасці я. – Хоць сяржант, хоць генерал, хоць губернатар вострава Барнэа – кожны ўспрымаецца мною як асабісты вораг. З кожным я буду змагацца да таго часу, пакуль Аліса не расплюшчыць вочы і не скажа мне: «Як жа я цябе кахаю».

– Які ж ты дурны! – усхадзіўся Грыша. – Няўжо ты не разумееш, што ўсё гэта наканаванасць? Без цябе і без мяне даўно вырашана тое, хто з кім будзе і ці будзе ўвогуле. Называй гэта хоць боскім промыслам, хоць матрычным каромыслам – усё адна трасца! Кожны наш крок прадвызначаны, кожнае наша слова загадзя прапісана. У нас няма свабоды. Калі нехта ў свеце і адчувае сябе свабодным, то толькі таму, што вышэйшыя сілы яму гэта наканавалі. Але ў пераважнай большасці выпадкаў мы сапраўдныя рабы наканаванасці. Алісе наканавана быць з іншым, і так будзе, хоць ты хвастом круці ці хадзі на руках.

– У мяне іншы погляд на ўсё гэта, – не жадаў пагаджацца нават у дробязях я. – Калі нешта нам і навязваецца, як ты сказаў, вышэйшымі сіламі, дык гэта ўяўленне пра наканаванасць. Рэч у тым, што, якімі б магутнымі не былі нашы творцы, прадвызначыць усе нашы дзеянні яны папросту не ў змозе. А калі так, то ім лепш за ўсё праводзіць метадычную прамыўку нашых глуздоў з мэтай пераканаць нас у поўнай залежнасці ад пісаніны невідочных сцэнарыстаў. Насамрэч ніякай наканаванасці няма. Ёсць бясконцы шэраг варыянтаў нашых дзеянняў. І вось ад нашага выбару жыццё і залежыць. Ты ўпёрся ў сцяну і здаўся, бо верыш у наканаванасць. Я ўпёрся ў сцяну і шукаю спосабы яе пераадолець, бо веру ў свабоду выбару.

– А што калі твая свабода выбару сутыкнецца са свабодай выбару Алісы? Якімі сродкамі ты, кахаючы Алісу, зможаш змяніць яе каханне да іншага чалавека? Ты збіраешся змагацца за каханне? Дапусцім, што наканаванасці няма. Як тады выглядае тваё змаганне? Га? Яно выглядае запозненым торганнем няўдачніка, які спрабуе разбурыць шчасце шчаслівай парачкі! І перш за ўсё з цябе будзе смяяцца яна. Твае ўчынкі ў першую чаргу будуць раздражняць яе. Ты будзеш змагацца за яе каханне, а яна цябе будзе за гэта ненавідзець ці лічыць глумачком.

– Так, падобныя сітуацыі часцяком сустракаюцца. Напэўна, ад нерашучасці змагання і думкі пра наканаванасць паразы. Але я ўпэўнены, што мы з Алісай створаныя адно для аднаго, і мне проста трэба зрабіць колькі высілкаў, каб скінуць з дарогі нашага кахання кардонна-фанерныя фігуры, накшталт таго сяржанта, якога ты кагадзе прыгадаў.

– Твая асліная ўпартасць годная анекдотаў Хаджы Насрэдзіна, – неспадзеўкі Грыша загаварыў з усходнім акцэнтам. – Калі хочаш ісці да іх, то бяры карамультук, жменьку гранат і ідзі. А я з табою не пайду, бо зведаў на сваёй шкуры ўсе радасці бясплённай барацьбы за каханне.

Ён падняў руку, пашныпарыў за кілімам, дастаў з-за яго маленькі аркушык і працягнуў яго мне:

– Вось. Тут адрас дома і план, як адсюль да яго дабрацца. І не слухай ты рынгтонаў. Гэта пасткі. І яшчэ. Дзякуй, што не кінуў мяне каля танка.

Забіраючы паперку, я вінавата пасміхнуўся.

50.

Сонца ў Сталінградзе не заходзіла. Яно вісела ў небе за куродымам ад пажарышчаў, які ўсё не знікаў. Яно пякло так, як толькі магло пячы. Прабіраючыся сакрэтнымі сцежкамі, намаляванымі на абрыўку паперы, я адчуваў, як пот струменіць па спіне, сцякаючы ніжэй і ніжэй. Ад гэтага рабілася мулка, а пафас маёй мэты раставаў, нібы кубік цукру-рафінаду пад салёнай кропляй. Нырцуючы па развалінах, я міжволі задаваўся апартунісцкім пытаннем: а ці трэба мне наогул ісці ў той дом аблспажыўсаюза, што знаходзіцца па адрасе «вуліца Пензенская, 61»? Адказам на яго была песня «Forgotten», што пачынала гучаць зусім у процілеглым баку ад маршрута, якім я старанна кіраваўся. На нейкую хвіліну мяне зацягвала ў дарэмнае ваганне. Але якое б чароўнае ўздзеянне ні меў на мяне рынгтон, я рукамі адмахваўся ад яго і ішоў на Пензенскую.

На подступах да плошчы імя 9-га Студзеня, на якую выходзіў патрэбны мне дом, даводзілася ўспомніць пра ўсе небяспекі, што тоўпіліся на сталінградскіх вуліцах, і пра пракудную зменлівасць правілаў. Мяне так і не адарылі здольнасцю прадчуваць парадак зменаў, і я па-ранейшаму рызыкаваў атрымаць кулю, якая канчаткова ўклала б мяне долу на радасць лаўцоў сноў і двоечнікаў з паралелі восьмых класаў.

На плошчы адбывалася тое, што было ўласціва іншым мясцінам Сталінграда. На адным яе краі стараліся ўмацавацца немцы, на іншым – саветы. Лішне казаць, што між імі пастаянна адбываліся перастрэлкі. Стрэлы былі чутныя і з паўразбуранага чатырохпавярховага дома, па якім ні з аднаго, ні з другога краю плошчы агонь не вёўся. Ува мне шугануў яркі ўспамін, што тлумачыў гэтую акалічнасць: першы паверх быў заняты нацыстамі, вышэйшыя – чырвонаармейцамі. Менавіта сярод апошніх і павінна была знаходзіцца Аліса. Я напружыў слых, жадаючы ўчуць хаця б слабое водгулле яе гаманы ці смеху. Не атрымлівалася.

Я шалянічна разважаў, у які спосаб можна будзе збольшага бяспечна прабрацца да мэты маёй місіі. Раптоўна з чатырохпавярховіка пачулася музыка. Стрэлы аціхлі, як і не было. Дом і плошча ўраз замёрлі, ловячы гукі, што ірваліся на волю з-пад іголкі грамафона. Вальс. Гэта быў вальс. Вальс, якога не магло быць тады. Але ён быў. Ласкавы і пяшчотны, як прыручаны звер. Ён свавольна лунаў над руінамі, каб бесперашкодна сягнуць вышэй за дым і з’яднацца ў пацалунку з самім сонцам.

Па размытых потам дарогах маёй спіны пабеглі орды мурашак. З вакна трэцяга паверха ўдарыў яркі прамень. Спачатку мне здалося, што гэта пражэктар. Але бакавы зрок злавіў дзіўную гульню ценяў проста за мною. Гатовы скарыстаць вінтоўку, я жвава павярнуўся і ўбачыў, што на вялікую цагляную сцяну, што захавалася ад зруйнаванага будынку, праецыруецца чорна-белая кінахроніка. Я ўражана ўзіраўся ў карцінку, дзе сінхронна з гукамі вальса кружыліся вайсковец і паненка ў сляпуча белай сукенцы. Гэты эпізод падаўся мне вельмі знаёмым. У паненцы мне бачылася то Вольга Чэхава, то Любоў Арлова. І толькі, калі вальс мінуў свой кульмінацыйны пункт, я нарэшце зразумеў, што на цагляным экране Аліса Селязнёва. Хто быў яе кавалерам, сумневаў не ўзнікала. Прымусіўшы сябе адарвацца ад незвычайнага кінавідовішча, я паімчаўся да «Пензенскай, 61».

Бегаць так хутка мне ніколі ў жыцці не даводзілася. На фінішнай лініі я па праву мог узяць сабе псеўданім Мук Скараход, калі б не камень-спатыкач, што вырашыў абазваць мяне інакш – Жах Сракапад. Зачапіўшыся за гэты камень, я бразнуўся вобзем і па інерцыі кулём пакаціўся ў прылеглую да запаветнага дома варонку. Нейкі час я не мог паварушыцца ад вычварнага мікса з болю, крыўды і нянавісці. Мне трызнілася, што варонка вось-вось будзе закапаная пры дапамозе жоўтых танкаў з прымацаванымі наперадзе металічнымі пласцінамі, як у бульдозераў, а я, апынуўшыся пад зямлёй, сустрэнуся з нятленнымі рэшткамі лаўцоў сноў. Але танкі не ехалі. Мяне ніхто не заўважыў. Ці зрабіў выгляд, што не заўважыў. Вальс скончыўся. Прамень кінапраектара згас. Варожыя бакі, не марудзячы, аднавілі стральбу.

Я пачуў смех Алісы. Такі выразны і блізкі, што аж заняло маё – і без таго няпэўнае – дыханне. Спешна перавярнуўшыся на жывот, я падцягнуў да сябе вінтоўку і папоўз угару. Неўзабаве завіднелася чарнота вакна, на дне якой ледзь прыкметна варушылася постаць у нямецкай ваеннай форме. Я рэзка падняўся, імгненна прыцэліўся і адправіў кулю па постаці. Тая ўпала без енку, але гэта не засталося па-за ўвагай астатніх немцаў. Не доўга разважаючы, я кінуў у вакно дзве гранаты, а сам тым часам кінуўся на зямлю, каб убяспечыцца ад аскепкаў. Гранаты выбухнулі адначасова. Сцены задрыжалі, але вытрымалі. Праз вокны паляцелі пыл і друз. Пачуліся стогны параненых немцаў і недаўменныя выклікі рускіх з вышэйшых паверхаў.

Па тым, што пасля выбухаў не прагучала ніводнай звязнай нямецкай фразы ці пагатоў каманды, я зрабіў выснову – група немцаў ліквідаваная. З нямецкага боку плошчы на мяне звярнулі звышпільную ўвагу. Два ці нават тры снайперы колькі хвілін не дазвалялі мне падняць галавы. Чырвонаармейцы, якія згодна з маімі разлікамі таіліся на трэцім і чацвёртым паверхах, у тыя самыя хвіліны маўчалі. Напэўна, разважалі, як дзейнічаць далей. Неўзабаве яны адкрылі агонь па снайперскіх гнёздах. Як толькі гэта мне стала зразумела, я шпарка падхапіўся і сігануў у вакно.

Першы паверх быў усланы трупамі нямецкіх салдат. Я прымусіў сябе агледзіць кожны закутак і пераканацца, ці не застаўся хто жывым. Жывых не знайшлося. На ўнутранай сцяне былі выдрапаныя два надпісы. Адзін па-руску: «ВЫХОДА НЕТ», а другі па-нямецку: «FORTSETZUNG FOLGT». Было бачна, што рускі надпіс спрабавалі зацерці, але гэта не атрымалася. Не думаючы пра сэнс напісанага, я рушыў да лесвіцы. Праход на другі паверх быў заблакаваны.

– Адчыняйце сенцы, – крыкнуў я.

– Хто ты такі? – спыталі мяне ў адказ.

– Чырвонаармеец Эрнест Баластоўскі, – не без бравурнасці ў голасе назваўся я.

– Што ты хочаш?

– Пагутарыць з вашым сяржантам.

– Сяржант Паўлаў наказаў гнаць цябе ў тры каркі. А калі не захочаш сыходзіць, то загадаў застрэліць. Ён падазрае, што ты правакатар. Так што валі адсюль, пакуль ногі носяць.

Тон і змест размовы не падабаўся мне ані трохі.

– Я не правакатар. Я па Алісу… – толькі і дазволіў сказаць мне нябачны суразмоўца, пусціўшы чаргу з нямецкага аўтамата праз нагрувашчанне мэблі.

Мне ледзьве ўдалося адскочыць. Адна з куляў зачапіла левае плячо, прабіўшы неглыбокую баразну. «Японскі гарадавы!» – да неймавернасці сказіў я ў сваім крыку творчасць Басё і схапіўся за пякучую рану, адкуль шчодра струменіла кроў. З другога паверха працягвалі страляць, быццам да іх прыйшоў самы люты і ненавідны вораг, а не такі ж самы баец Чырвонай Арміі, як і яны. Я мусіў страляць у адказ. Калі патроны ў маёй вінтоўцы скончыліся, я вярнуўся на першы паверх і прыхапіў «шмайсэр» ды нашчадраваў у забітых фрыцаў з дзясятак ражкоў з патронамі. За вакном бліснула чародка немцаў, што няроўным цугам набліжалася да дома. Падначаленыя сяржанта Паўлава заўважылі іх тады ж, бо ўжо праз імгненне ўзяліся вынішчаць адзіночнымі прыцэльнымі стрэламі. Подбегам я вярнуўся да заблакаванага праходу на другі паверх.

На лесвічнай пляцоўцы ляжала колькі цаглін. Я падняў адну і стаў шалёна ламаць першую чаргу «умацаванняў» – прыбітыя цвікамі дошкі. Магчыма, першапачаткова яны і вызначаліся трываласцю. Але на той момант яны выглядалі ладна патрапанымі, і я хутка зрабіў у іх пралом. Чырвонаармейцы, дарма што змагаліся з чарговай нямецкай групай, не прамінулі шум, што ішоў ад дзвярэй. Я пачуў, як нехта аддае загад любой цаной трымаць праход. Гэта яўна быў сяржант Паўлаў. Але ж яго голас быў такім знаёмым, што мае глузды закіпелі ад немагчымасці адразу прыгадаць, каму той голас належыць. Секунды закіпання хапіла на тое, каб на плячы з’явілася яшчэ адна крывавая баразна. Я скурчыўся ад болю і ўпаў проста каля праходу. Магчыма, гэта ўратавала мяне яшчэ ад колькіх куляў.

Не зважаючы на сваё становішча, я пазіраў на барыкады з шафаў, камодаў, крэслаў і іншага мэблевага абсталюнку ў надзеі знайсці спосаб прабіцца праз гэтыя перашкоды. З нямецкага боку дружна ўдарылі мінамёты. Мне нельга было нічога зрабіць, адно шчыльней прытуліцца да падлогі і прыкрыць галаву рукамі. Я чуў, як падала цэгла і кавалкі плітаў, бурылася лесвіца. Мяне ж толькі прысыпала друзам і пылам. Калі абстрэл скончыўся, я неахвотна прыўзняў галаву. Выявілася, што вялікую частку будынка проста зрэзала, а я апынуўся амаль на вуліцы, лежачы на выступе, які ўтварыўся і цудам ацалеў, калі астатняя частка лесвічнай пляцоўкі абрынулася ўніз. Разбураная сцяна шчодра адкрывала дарогу на другі паверх. Я падняўся і скокнуў туды.

Салдаты з групы Паўлава ніяк не зрэагавалі на маё перамяшчэнне. Іх не было ні відаць, ні чуваць. У напружанасці я шчоўкнуў замком аўтамата, рыхтуючыся да сур’ёзнага процістаяння. Невыразны шоргат пачуўся недзе ў канцы калідора. Праходзячы міма пустых дзвярных праёмаў збаёданых кватэр, я быў гатовым адбівацца ад нападу. Але ніхто не нападаў. Я ўвайшоў у апошнюю кватэру і адразу ж угледзеў шырокую адтуліну ў столі. Адступіўшы ў самы цёмны куток, я стаў нягучна насвістваць. Думаў, што так змушу сваіх нечаканых праціўнікаў выдаць сябе. У адказ чулася толькі цішыня. Ні скрыпу, ні рыпу, ні сопату, ні хропату. «Калі яны не пільнуюць там мяне, то трэба дзейнічаць», – падумаў я, падсунуў пад адтуліну стол, ускочыў на яго, учапіўся рукамі за пліту, падцягнуўся і ўскараскаўся на трэці паверх.

Асцярожна я выйшаў на калідор. На яго другім канцы нехта стаяў. Той нехта, убачыўшы мяне, націснуў на цынгель аўтамата. Мне давялося зрабіць тое ж самае. Мы стралялі і стралялі адзін у аднаго, паспешліва мяняючы апарожненыя патронныя ражкі на поўныя. Я адчуваў, як да ранейшых ранаў дадаваліся новыя – больш балючыя, больш крывавыя, больш небяспечныя. Але мая ярасць была нагэтулькі сляпой, што я, хаця і разумеў свой боль, але не адгукаўся на яго сігналы. Неўзабаве аўтаматы змоўклі. Адначасова.

– Ідзі адсюль, – крыкнуў мне мой праціўнік тым самым знаёмым голасам.

– Я пайду адсюль толькі з Алісай, – адказаў я.

– Калі не пойдзеш проста так, то панясеш з сабою дзірку ў галаве, – гразіўся той.

– Пустое выхвалянне. Калі ты такі герой, то хадзі сюды і паспрабуй забіць. Думаю, што ні халеры ў цябе з гэтага не выйдзе, – мне не заставалася іншага варыянту, акрамя як дражніць яго.

– Выхваляешся і бравурышся тут толькі ты, дый тое ад недасведчанасці. А вось я – сяржант Паўлаў – наперад ведаю кожны твой хітрык. Ты яшчэ толькі паспрабуеш уявіць тое, што захочаш зрабіць, а мне ўжо гэта вядома. Бо гаспадар тут я, а не ты.

– Ці не лаўцом сноў ты сябе ўроіў, сяржанцік? – напоўніў я сваё пытанне максімальнай колькасцю з’едлівасці.

– Ты ж прафан ад галавы да пятак, – незадаволена прамовіў Паўлаў. – Няма ніякіх лаўцоў сноў. Тыя, каго некаторыя з людзей гэтым словазлучэннем называюць, насамрэч з’яўляюцца праграмным ўвасабленнем кагось з удзельнікаў каманды падтрымкі. Разумееш? Support team. І я адзін з іх.

– Ды мне па шчырасці начхаць хто ты такі! – не стрываў я. – Калі ты можаш мяне спыніць, то вазьмі і спыні. Інакш я проста наб’ю табе морду. За твае панты, за Алісу і за чорна-белае кіно.

Не раздумваючы, я рушыў да Паўлава.

– Стой, глумак! – закрычаў ён. – Навошта ты ўсё псуеш? У цябе ёсць шанец застацца жывым. Няўжо ты не хочаш ім скарыстацца?!

Я не збіраўся адказваць і працягваў набліжацца да яго. Сяржант махнуў рукой, і колькі метраў падлогі паміж намі правалілася.

– Ааа, дык ты Гары Потэр? Зараз табе будзе магія вулічных баёў, – злавесна ўхмыльнуўся я і скочыў праз правал.

Сяржант шмыгнуў у бліжэйшыя дзверы і праз адтуліну ў столі сігануў на чацвёрты паверх. Я скіраваўся следам за ім. Але падлога калідора чацвёртага паверха абвалілася. Я высунуў галаву ў дзверы, каб навочна пераканацца ў маштабах разбурэння. Я быў упэўнены, што мой праціўнік разбурыў падлогу, уцёкшы ў апошнюю кватэру на процілеглым канцы. Але раптоўна на маёй шыі самкнуліся дужыя рукі. Паўлаў стаяў дагары нагамі на столі калідора і намагаўся ці то прыдушыць мяне, ці то наагул адарваць голаў. Я ўчапіўся рукамі ў ягоныя плечы і зрабіў маланкавы паднос ног. Мыскі маіх ботаў ударылі нападніку ў пахвіну. Ён адразу адпусціў маю шыю, прытуліўшы рукі да ўлоння, якое мусіла неверагодна балець. Скарыстаўшыся гэтым, я тузануў яго за плечы і зацягнуў у кватэру.

Паўлаў курчыўся ад болю.

– Паскачы на адной ножцы, – літасціва параіў я, упершыню разглядаючы суперніка ў мінімальнай блізіні ад сябе.

Яго твар быў мне знаёмым. Мая рука пацягнулася ў кішэню, дзе ляжала фатаграфія Алісы ў абдымку з Дзімам.

– Гэта ты? – збянтэжана спытаў я ў сяржанта, паказваючы здымак.

– А хіба ты не ведаеш, – агрызаючыся, смальнуў ён і паспрабаваў збіць мяне з ног.

Я асеў на падлогу, але сіліўся трымаць сітуацыю пад кантролем. Таму без маруды, седзячы, стаў біць Паўлава кулакамі па твары. Ён намацаў на падлозе каля сябе кавалак цагліны і вострым канцом ударыў мяне ў скронь. У вачах маіх пацьмянела. Кроў непрыемна заказытала шчаку ды шыю, сцякаючы за каўнер.

– Муся, што здарылася? З табой усё добра? – загукала Аліса з супрацьлеглага краю калідора.

Сяржант вытыркнуўся ў дзверы і прытарна засюсюкаў у адказ:

– Так, зая, са мной усё добра. Але будзе яшчэ лепш, калі ты кінеш мне пісталет.

Селязнёва так і зрабіла. Прынамсі, праз хвіліну мой праціўнік стаяў нада мной узброены і прасіў, каб я чытаў развітальную малітву.

– Не прыпамінай жа галасоў малітвеннікаў тваіх, бо пыха тых, каторыя цябе ненавідзяць, ку гары ідзець заўжды, – залепятаў я па-старабеларуску.

Паўлаў задаволена ўсміхнуўся, наставіў рулю пісталета мне проста ў лоб і без павучальных каментараў націснуў цынгель. Я вельмі выразна чуў, як спрацоўваў механізм, і спадзяваўся толькі на чарговую змену правілаў гульні. Стрэл не грымнуў.

– Чорт пабірай! Сраная асечка! – раззлавана выгукнуў мой кат.

За вакном зашалясцеў дождж, і сяржант міжволі зірнуў туды. У тое ж імгненне вада хлынула са столі. Ён толькі і паспеў падняць галаву ўгару, як столь склалася напалам і лінія згіну апынулася на падлозе, ізаляваўшы нас адзін ад аднаго. Супернік замітусіўся, стаў нешта крычаць, лаяцца, страляць па пліце, не баючыся рыкашэту. Але мне не было куды ўцякаць. Я разгледзіўся. Нічога такога, што дапамагло б мне вызваліцца не было. Але нешта з інтэр’еру мяне раздражняла настолькі, што ў мяне пачалося дэжавю. Я зноў пакруціў галавой і зразумеў прычыну майго раздражнення: на сцяне вісеў плакат з дзвюма ўдарніцамі сацыялістычнай працы, якія заклікалі: «Даешь стране угля!». Ва ўдарніцах пазнаваліся абліччы Арыны і Мілы. Але чамусь гэтым разам агляд плаката не даваў выратавальнага эфекту. Нідзе ніякіх дзвярэй і блізка не было.

– Муся, табе патрэбныя гранаты? – пачуў я голас Алісы, звернуты да сяржанта.

– Так, зая. Вельмі патрэбныя. Нясі іх сюды. Старайся ісці па столі ці па сцяне. Трэба дакончыць гэтага гада, – тлумачыў дзяўчыне той.

Перспектыва быць разарваным на шматкі анічуць не цешыла. У роспачы я каторы раз утаропіўся на плакат з надпісам: «Даешь стране угля!». «Да чаго тут вугаль?!» – не разумелася мне.

– Мусечка, я ўжо блізка, – апавяшчала свайго жанішка Аліса, прымушаючы мяне яшчэ больш нервавацца.

Я сарваў плакат са сцяны, скамечыў, шпурнуў на падлогу і толькі тады заўважыў, што там ляжаў кавалак вугалю для малявання. Я ўхапіўся за яго, як тапелец ухапіўся б за брытву ці іголку. Павярнуўшыся да пліты, я ліхманкава накрэмзаў на ёй дзверы, адчыніў іх і пакінуў Сталінград. Апошняе, што мне пачулася, былі ласкавыя словы Паўлава адрасаваныя Селязнёвай: «Ну, што, зайка? Разбомбім на хер гэтага підара?».

51.

Пахмурны, быццам усе хмары часоў сусветнага патопу, я стаяў у спартовай зале сярод настаўнікаў і не разумеў, што адбываецца. Толькі праз хвіліны хваравітага ўслухоўвання ў словы вядоўцаў прыйшло разуменне, што ідзе школьнае мерапрыемства, прысвечанае дню абаронца Айчыны. Старшакласнікі маршыравалі і выконвалі песні, якія лічылі патрыятычнымі. Мяне трохі хістала, але я стараўся трымацца, са здзіўленнем прыкмячаючы на сабе белы верх і чорны ніз. Аднак значна большае здзіўленне агарнула мяне тады, калі колішняя выдатніца ГТО Рагнеда Іванаўна Андрамедава на пару з палкоўнікам Іскаліевым абвясцілі аб удзеле ў конкурсе 11 «А» класа.

«Хто? Хто іх прымусіў?» – у думках запытваўся я, разглядаючы шыхт хлапцоў майго падапечнага класа. Камандзірам быў Грыша Стахіевіч. Мне ледзьве ўдалося стрымаць пакутлівы енк.

– Каманда вучняў 11 «А» класа «Чырвоны пясок» прадстаўляе вашай увазе народную песню «Родны камандзір», якую рабяты ў рамках даследчыцкага праекта запісалі ад доўгажыхара нашага горада ветэрана трох войнаў і дзесяці лакальных канфліктаў Генрыха Сулейманавіча Іванова, – урачыста прамаўляла Андрамедава.

– Пажадаем мужчынам 11 «А» класа поспеху, бо поспех не можа іх абмінуць па той простай прычыне, што іх класным кіраўніком з’яўляецца сапраўдны мужчына, які выконваў ганаровы абавязак па абароне нашай сінявокай Бацькаўшчыны! Так трымаць мужыкі! – пафасу з коптурам дадаў Давыдавіч.

Сотні поглядаў скіраваліся ў мой бок. Я сціпла патупіў вочкі, каб тут жа падняць іх і сачыць за абяцаным поспехам 11 «А». Стахіевіч аддаў колькі камандаў. Хлопцы выканалі парачку шыхтавых практыкаванняў і падрыхтаваліся да выканання песні.

– Клас! Песню запя-вай! – скамандаваў Грыша, вымаўляючы апошняе слова як «запівай».

Пеця Андропаў зацягнуў песню, а астатнія падхоплівалі два апошнія радкі кожнага куплету:

Эх, наш родны камандзір!

Дзе ён толькі не хадзіў!

Ходзіў там і ходзіў сям

На пагібель урагам!

А наш родны камандзір

Быў заўсёды неўязвім:

Куляй біт і шабляй біт,

Нюхаў нават газ іпрыт!

Ой, наш родны камандзір

Сто напасцяў атразіў.

Шабляй сёк, канём таптаў,

А шчэ з «маўзера» страляў.

Раз наш родны камандзір,

Ў пастку, праўда, угадзіў.

Адбіваўся дзесяць дзён,

Дзесяць ран адзержыў ён.

Ды наш родны камандзір,

Ён вабшчэ непабядзім.

Трапяшчы пракляты ўраг!

Знішчым цебе ў пух і ў прах.

У мяне паплыло перад вачыма. Зінаіда Львоўна з захапленнем назірала за выступам хлапцоў з майго класу і спадарожна давала свой хвалебны каментар:

– Вось цяпер я бачу, якое важнае значэнне можа мець выдатны адкрыты ўрок. Гэта ж як заўважна падняўся патрыятычны настрой у класе! Проста шык! А цяга да даследчыцкай дзейнасці? Такую аўтэнтычную песню раскапалі. Малайцы, проста малайцы. Так што, Эрнест Скіргайлавіч, з мяне пляшачка каньяку.

Я гайдануўся і ўпаў на падлогу. Мая белая кашуля імкліва ператварылася ў чырвоную.

– Хуткую! Выклікайце хуткую! Баластоўскі крывёю сцякае! – закрычала Наташа Скрэпкіна.

Я чуў, што ў зале пачалася мітусня з енкамі і плачам. Я намагаўся расплюшчыць вочы, але яны зліпаліся.

– Можа, яму штучнае дыханне зрабіць? – пытаўся ў некага дзявочы голас.

– У якое месца? – кпіў у адказ голас хлапечы.

Данцова, якая перапужалася не менш за астатніх, папрасіла старшакласнікаў занесці мяне на першы паверх, каб не марнаваўся час у чаканні дактароў. Але Іскаліеў запярэчыў. Ён разарваў маю кашулю, каб спраўдзіць, што ж са мной здарылася. Яго позірку і позіркам іншым адкрылася вусцішнае відовішча.

– Дык ён жа ўвесь абстраляны! – агаломшана выгукнуў Дзяніс Давыдавіч і звярнуўся да вучняў: – Давайце, хлапцы, бярыце валейбольную сетку, размяркоўвайцеся і нясіце Эрнеста Скіргайлавіча на ёй, як на насілках. Проста на руках яго перамяшчаць небяспечна.

Мяне паднялі і панеслі.

– Божачкі, кроў струменіць прама на падлогу, – чуў я слязлівы голас Андрамедавай.

– Клопат! Прыбіральшчыцы адмыюць. Галоўнае, каб мы гэтага мужчынку не страцілі, – адказаў палкоўнік.

Рагнеда заплакала яшчэ мацней.

На першым паверсе мяне паклалі на драўляны выступ пры сцяне, які я заўжды называў парапетам, і дзе раней часцяком сядзеў ды гутарыў з Алісай перад пачаткам урокаў. «Дзе яна цяпер? Ці думае пра мяне? Ці трывожыцца?» – пытаў у сябе я. «Во ета празнік зашчытнікаў, – чулася балбатня з боку вахты. – Застрэлілі маладога настаўніка. Цяпер жа не дзеці, а бандзюганы спрэс. Па іх калонія плача, а яны тут ходзяць ды іржуць, што коні тыя. Вот у нашыя ўрэмяна…». Мне хацелася гаркнуць, каб яны замаўчалі, бо брыдка было слухаць. Але іх балбатня і так спынілася, бо да школьнага ганку пад’ехала карэта хуткай дапамогі.

Дактары агледзелі мяне і не без здумлення паставілі прадказальны дыягназ: «Дзесяць агнястрэльных раненняў рознай ступені цяжкасці. Сечаная рана ў раёне правай скроні». Мяне паспешліва паклалі на насілкі, мала не подбегам дацягнулі да машыны і звезлі прэч. У больніцы мяне ўжо чакаў аперацыйны стол і ўвесь набор сталовага начыння. «Парадку пяці ранаў пазверхніх і столькі ж глыбокіх ды скразных. Верагодна, што ў некаторых з іх захраслі кулі», – дакладваў доктар хуткай дапамогі хірургу, які збіраўся мяне апераваць. Апошні глянуў на мяне, каб упэўніцца ў слушнасці пачутага ад калегі, і голасам падманутага ўкладчыка фінансавай піраміды «Шукай дурня!» удакладніў: «А дзе раны?». Мая вопратка была па-ранейшаму акрываўленай. Але цела загаілася. Дактары сталі спрачацца пра прафесійную кампетэнтнасць і іншыя малацікавыя мне рэчы. Я падняўся з каталкі і папрасіў дазволу сысці. Хірург не хацеў мяне адпускаць без тлумачэнняў. Я сказаў, што страціў у школе прытомнасць і нічога далейшага не памятаю. Урач спытаў пра кроў на вопратцы. Я паціснуў плячыма. Доктар хуткай дапамогі трымаўся свайго і цвердзіў, што дыягназ, які ён паставіў мне ў школе, быў дакладным. Пасля доўгіх хвілін узаемных пярэчанняў яны вырашылі запісаць у маю медычную карту дзіўную фармулёўку: «Кароткачасовы прыступ абсяжнай самаадвольнай стыгматызацыі». Яна ж перавандравала ў маю даведку.

Я павольна выйшаў у хол, разважаючы, каму б патэлефанаваць, каб прывезлі хоць нейкую кашулю і штосьці з цёплых рэчаў. У холе стаяў Відаў-Вошчанка. Убачыўшы мяне, ён шпарка падбег і без прывітання пачаў роспыты:

– Ну, кажыце, што адбылося ў спартыўнай зале вашай школы? Хто страляў? Адкуль?

– Прабачце, але ў вас састарэлая інфармацыя, – усміхнуўся я і паказаў Сяргею Аляксандравічу даведку.

На ягоным твары адлюстравалася незадаволенасць.

– Ведаеце, нам здаецца, што вы нешта не дагаворваеце, – прамовіў ён. – З вамі нешта падазронае адбываецца, а вы маўчыце і не звяртаецеся да нас. Кіньце вы свае інтэлігенцкія забабоны наконт КНАКС. Калі не мы вам дапаможам у цяжкую хвіліну, то хто яшчэ?

– У цяжкую хвіліну? – я тэатральна акругліў вочы і шчодра зажэстыкуляваў рукамі, выказваючы свой недавер: – Дык вось жа яна, гэтая самая цяжкая хвіліна. Вы прымчалі ў лякарню задаваць чарговую порцыю сваіх пытаннейкаў, а прывезці мне вопратку, каб я элементарна змог дабрацца дадому, а не здохнуць на марозе, вы не даўмеліся.

– Ну… Не тое, каб зусім… – асекся ён і, павагаўшыся, прапанаваў: – Давайце я вас на службовай машыне прама да дома давязу.

– Дзякуй, але дарагое яечка да Вялікадня, – манерна адмовіўся я

– Вы дарэмна крыўдуеце. Іншым разам яечка і ў будны дзень не зашкодзіць.

Сыходзячы, ён сутыкнуўся ў дзвярах з дзяўчынай, якая з-за гэтага ледзьве не рассыпала апельсіны з пакунку. У яе постаці я адразу пазнаў Арыну Зарыцкую. Яна заўважыла мяне і ўсміхнулася, хаця па вачах было бачна, што зусім нядаўна з іх ліліся слёзы.

– Добры дзень, Эрнест Скіргайлавіч, я вам тут яблычкаў кітайскіх прынесла, – сказала яна і зашморгала носам, рыхтуючыся да новых слёз. – Прыйшла ў школу павіншаваць вас. А мне такое сказалі. Такое…

– Прывітанне, мая дзяўчынка. Дзякуй. Нічога страшнага. Экзатычная вяла праяўная хвароба, у якой няма ні пачатку, ні канца, ні выразнага медычнага тлумачэння. Магу сказаць адно, што ад гэтай хваробы наўрад ці хутка скапычуся, – я пастараўся гаварыць бадзёра, з аптымізмам.

Зарыцкая ўсё-ткі заплакала і, не зважаючы на мой жахлівы выгляд, прытулілася да мяне і прашаптала:

– Вы не павінны сыходзіць. Чуеце? Не павінны. Без вас мы прайграем вайну.

Мяне перасмыкнула. Я не чакаў такога фіналу яе прачулых словаў і перапытаў:

– Што ты сказала? Якую вайну вы прайграеце? І хто вы?

Дзяўчына заплюскала вачыма.

– Я нічога не казала пра вайну. Вам падалося.

– Але ж я выразна чуў, як ты сказала: «Без вас мы прайграем вайну», – мне цяжка было суняцца.

– Не, вы няправільна пачулі, – яна напяла на твар усмешку. – Я сказала інакш. «Бэз шчасны, грай раем вясну». Гэта з аднаго верша Мілы Шчодрык. Яна зараз у Мінску на семінары для маладых літаратараў. Але перадае вам прывітанне.

– Ой, прабач, дарагая. Я зусім ад сваіх прыгод галаву трачу, – перапрасіўся я, хаця пэўная долька сумневу засталася.

52.

З больніцы мяне забралі Майсюк і Альхімовіч, якія пад’ехалі на «жыгулёнку», прывёзшы мне старую вышываную сарочку са школьнай грымёркі і мой палітон, што заставаўся ў настаўніцкім гардэробе. Па дарозе я расказаў ім пра канчатковы дыягназ і папрасіў супакоіць калегаў.

– Супакоіць мы іх супакоім. Але ж трындзяжу пра цябе будзе яшчэ аёй-аёй колькі, – быў перакананы Ярык.

– Ага, такую ўжо пургу нясуць, – пацвярджаў Альхімовіч.

– Скончыцца пурга, скончацца завеі, – крыва жартаваў я.

Дома пасля гадзіннага адмакання ў ванне, нездаровага абеду і неспадзяванага sms-прывітання ад Алісы (хвалявалася ўсё ж!) я ўсеўся за кампутар. Мне не давалі спакою некаторыя рэчы. Я не разумеў, як мог адначасова быць і ў іншай рэчаіснасці, і заставацца ў сваёй. Словы Данцовай пра паспяховы адкрыты ўрок сведчылі, што ўрок закончыўся ў маёй прысутнасці. Пагартаўшы свой блог, я ўбачыў, што апошнія восем дзён мной рабіліся допісы. Гэта азначала, што я быў тут, а не ў Сталінградзе. Аднак наколькі дасканала мне помніліся ўсе мае сталінградскія прыгоды, настолькі пустой была скарбонка маёй памяці аб маім жыцці-быцці ў Галацічаску ад моманту, калі Аліса зачытвала на ўроку загад №227.

Мімаходзь я паспрабаваў зазірнуць на сайт Алісы. У браўзеры з’явілася паведамленне, што старонка выдалена. Я сумна ўздыхнуў і набраў у форме пошукавіка два словы «Сталінград» і «Іціль». Вынікаў практычна не было, за выняткам колькіх спасылак на блог аднаго самазамілаванага літаратара, які пафасна апісваў свой сон, у якім Сталінград называўся Іцілем. Мне зрабілася няўтульна. Ад згадкі пра сон і ад таго, што ўвосень я ўжо трапляў на гэты блог, марна шукаючы сляды кангрэгацыі. Толькі тое, што сон літаратара быў даўнішнім, а расказ ніяк не стасаваўся з маімі прыгодамі, выратавала мяне ад прыпадку меланхоліі, угрунтаванага на здагадках, што: а) маё жыццё частка сну таго клятага пісьменнічка, б) я з’яўляюся латэнтным лаўцом сноў.

Гумору дадавалі свежыя водгукі на маю кнігу. Адны называлі яе сведчаннем наяўнасці ў аўтара вялікай колькасці ідэй у спалучэнні з майстэрствам немагчымасці рэалізаваць належным чынам хаця б адну з іх. Другія падкрэслівалі канцэптуальную беспадстаўнасць аўтара як вынік татальнай аберацыі творчых задаткаў пад цяжарам дыскурсу правінцыі і феномену ўнутранай паўэміграцыі з ніадкуль у нікуды. Трэція папросту цвердзілі, што з такімі раманамі і раманістамі, як Эрнест Баластоўскі, літаратура нашае роднае гаротнае зямелькі не хутка далучыцца да сучаснага еўрапейскага культурнага кантэксту. Я ўсцешана ўсміхаўся, ведаючы, што правалам для маёй кнігі было б поўнае маўчанне крытыкаў і чытачоў.

Безумоўна, мне хацелася цалкам пераключыцца на творчыя подумы. Але гэта было немагчыма. Я зноў а зноў вяртаўся ў думках да сваіх сталінградскіх прыгодаў. Я спрабаваў зразумець прысутнасць у той рэчаіснасці вобразу Грышы Стахіевіча. Тлумачэнне спакусліва ляжала на паверхні: хлапец кахае Алісу Селязнёву, але, не могучы змагацца за яе каханне, змагаецца супраць кахання іншых да яе, хаця да катэгорыі іншых не адносіць Дзіму. У такім разе мне бачылася вельмі лагічная карціна падзеяў у нашай рэчаіснасці. Стахіевіч, раскусіўшы маё стаўленне да Алісы, мог пачаць мне помсціць тымі спосабамі, якія здаваліся яму найбольш прыймальнымі. Цяпер я быў гатовы паверыць, што сапраўды ён вінаваты ў здарэнні з лялькамі. Я быў гатовы вінаваціць Грышу ў рэтрансляцыі пагрозы «Вешайся сука!». Я амаль не сумняваўся, што і напад на мяне ў падваротні зладзіў ён, падбухторыўшы некага са сваіх старэйшых сябрукоў. Патрабавалася яго прызнанне. Проста ўзяць і націснуць на юнака я не жадаў. Пытанне ўяўлялася далікатным і для яго, і для мяне. Мусіла быць важкая нагода, каб паразмаўляць з ім і не даць зачэпкі, каб той ашчаперыўся. Можна было б доўга чакаць такую нагоду, але неўзабаве Грыша сам зрабіў яе мажлівай.

Праз колькі дзён пасля больніцы, калі балаканні наконт здарэння са мной збольшага суцішыліся, я сядзеў у настаўніцкай і марыў пра нябесныя мігдалы. Мой мігдалёвы транс перарвала сакратарка – мяне тэрмінова выклікаў дырэктар. «Чорт, я ж яму так грошы за рэстарацыю і не аддаў», – падумаў я і рушыў у кабінет, шныпарачы дарогай па кішэнях, каб рознымі купюрамі сабраць патрэбную суму.

Выконваючы ўсе субардынацыйныя фармальнасці, я зайшоў у дырэктарскі кабінет. Акрамя Руслана Альгердавіча, там была настаўніца вялікарускай мовы ўся чырвоная ад раз’юшанасці.

– Эрнест Скіргайлавіч, у вашым класе зноў надзвычайнае здарэнне, – пачаў дырэктар. – Ваш вучань Рыгор Стахіевіч вёў несанкцыяванае відэаздыманне ўроку нашай шаноўнай калегі. На прафесійную камеру, між іншым.

– Хіба гэта магчыма? Камера ж не мабільнік, яе асабліва не прыхаваеш, – паспрабаваў не губляць разважлівасці я.

– Вось у тым і справа, што прыхаваеш! – не стрывала жанчына. – Грыша ў нас такі вынаходнік, што проста ні словаў, ні спасу на яго няма. Гэта ж трэба было такое прыдумаць!

Гаспадар кабінета наліў ёй шклянку вады і папрасіў супакоіцца, а мне стаў тлумачыць, што канкрэтна адбылося:

– Ішоў звычайны ўрок літаратуры. Тэма выдатная – «Класічная расійская фантастыка». Здавалася б, сядзі і слухай настаўніцу. Але ж не! Не гэта займала Стахіевіча і, верагодна, многіх яго аднакласнікаў. Займала яго тое, як справакаваць педагога на двухсэнсоўныя рэплікі, якія б зафіксавала прыхаваная відэакамера. Вы ж ведаеце, што наша паважаная калега чалавек вельмі тэмпераментны і да таго ж мае ў сваім слоўнікавым запасе не адну тысячу фразеалагізмаў і ўстойлівых словазлучэнняў, якімі часцяком карыстаецца, каб асадзіць нядбалых і гультаяватых вучняў, парушальнікаў дысцыпліны. А фразеалагізмы – гэта ж такая штука, якую можна інтэрпрэтаваць па-рознаму. Тым больш з улікам разбэшчанасці мыслення нашых вучняў.

Дырэктар запытальна зірнуў на жанчыну.

– Так, так, сказала я нешта такое, – прызналася жанчына. – Гэтыя пасмяяліся, і ўрок прадоўжыўся. А я ж калі тлумачу тэму, на месцы не сяджу. Я ж хаджу па класе. І вось так хадзіла і гэтым разам ды выпадкова зірнула ў бок шафаў. А там за кніжкамі чырвоны аганёк гарыць. Адразу зразумела, што да чаго. Думала разарвуся ад абурэння. Хацела забраць камеру. Але Грыша па маім выглядзе імгненна ўсё скеміў, падскочыў з месца, схапіў камеру і ўцёк з урока. Уяўляеце, Эдмунд Карыгайлавіч, такое бяспуцце?

Я не стаў акцэнтаваць увагу на тым, што мяне завуць інакш, а мусіў толькі пагадзіцца:

– Так, бяспуцце. Я паразмаўляю з Грышам.

– І зрабіце гэта тэрмінова, – не прасіў, а загадваў Руслан Альгердавіч. – Ён павінен прыйсці ў школу, папрасіць прабачэння ў настаўніцы і, канечне ж, аддаць нам касету з запісам, калі там стужка, а не лічба. Зрэшты, баюся, што за гэты час Рыгор паспеў выставіць відэа ў інтэрнэт.

– Як? Куды? – зноў захвалявалася каляжанка.

– У інтэрнэт, – паўтарыў дырэктар і з лёгкай усмешкай спытаў: – Хочаце стаць зоркай «ютубу»?

Жанчына моўчкі села на канапу і закрыла твар рукамі.

– Тады я на тэлефон і выцягваю хлапца ў школу, – ці то канстатаваў, ці то прасіў дазволу я.

– Так. Спадзяюся, мы здолеем усё залагодзіць, – адказаў шэф.

Перад сыходам я працягнуў яму кіпу купюраў.

– Што гэта такое? – здзівіўся ён.

– Мой доўг за рэстаран, – ніякавата выціснуў з сябе я.

– Эрнест Скіргайлавіч, даражэнькі, вы ўжо са мной разлічыліся на мінулым тыдні, – запярэчыў Руслан Альгердавіч. – Усё ж вам даецца ў знакі стыгматызацыя. Шчыра спачуваю.

Я папрасіў прабачэння за дзіравую галаву і вярнуўся ў настаўніцкую.

Слухаўку хатняга тэлефона Грыша не падымаў. Яго мабільнік быў адключаны. Я чаргаваў званкі на хатні і мабільны ў спадзеве, што хлапец адгукнецца. Раз на пятнаццаты ён адгукнуўся і дакладна ведаў, пра што яго хочуць спытаць. Наказаўшы яму хутка бегчы ў школу з усімі знятымі матэрыяламі, я тым часам скіраваўся ў 11 «А». Насуперак раскладу ў іх ішла фізіка, настаўніцу якой зноў замяняў Яраслаў Леанідавіч. Ён акурат катаваў Андрэя Дастаеўскага, выпытваючы ў таго фармулёўку чацвёртага закону Ома. Убачыўшы мяне, вучань адразу стаў скардзіцца на ўшчамленне сваіх правоў. Але я зірнуў на яго расстрэльным поглядам, і ён міжволі мусіў заціхнуць. Разам з ім замоўк і ўвесь клас падобна таму, як наваколле замаўкае перад навальніцай. Мне нават здалося, што па кабінеце разлілося характэрнае пераднавальнічнае жаўтаватае святло.

З дазволу Майсюка я пачаў пясочыць сваіх падапечных.

– Скажыце, калі ласка, мае дарагія рабяткі, ці ёсць сярод вас хаця б адзін чалавек, які не ведаў, што Грыша Стахіевіч падчас перапынку схаваў ў шафе кабінета вялікарускай мовы ўключаную відэакамеру?

Аксана Багуслаўская адразу падняла руку і сказала:

– Я не ведала, бо на перапынку брала ў бібліятэцы «Марсіянскія хронікі».

– Добра. Яшчэ нехта не ведаў? – спакойным голасам спытаў я.

Рэшта класа захоўвала маўчанне.

– Можа, ты Андрэй не ведаў? Ці ты, Пеця? Ці Лера? А Аліса?

Вучні спяшаліся схаваць ад мяне свае вочы. Ніхто не выраніў ні слоўца.

– Атрымліваецца, што большасць з вас цудоўна ведала пра тое, што задумаў Грыша. Дык чаму ж вы змаўчалі? Чаму не адгаварылі яго ад выяўнага хуліганства? Чаму настаўніцу не папярэдзілі? Атрымліваецца, што вы свядома паспрыялі гэтаму прыкраму інцыдэнту. Ведаеце, гэтае фільмаванне не такая бяскрыўдная рэч, як, магчыма, вам здаецца. Хто-небудзь з вас хацеў бы быць знятым употайкі? Думаю, што не. Вось і настаўнікам усе вашы схаваныя камеры зусім не даспадобы, – я зрабіў невялічкую паўзу і вырашыў задзейнічаць у «Пясочанне-show» фізіка: – Вам, Яраслаў Леанідавіч, было б прыемна апынуцца перад аб’ектывам схаванай камеры?

– Гледзячы ў якіх абставінах. Была ў мяне адна знаёмая… – пачаў быў ён, але сам сябе перапыніў і рашуча падтакнуў мне: – Але ў большасці выпадкаў схаваная камера – гэта подласць.

Такое азначэнне мне прыпала да смаку, і я за яго зачапіўся:

– Чулі? Подласць. Вы ведаеце, што такое подласць?

– Подласць – гэта калі настаўнік ставіць сваёй вучаніцы кол для таго, каб яна прыйшла на адпрацоўку, пасля якой ён ставіць ёй троечку, – прарвала Андропава.

– Пеця, давай без гіпатэтычных сітуацый, – параіў я. – Вы ўяўляеце, як цяжка зараз вашай настаўніцы? Гэта яшчэ добра, што яе не хапіў на месцы ўдар. Што б вы тады заспявалі, мае лябедзькі?

– Ды чорт яе не ўхопіць, – ляпнуў Дастаеўскі.

– Нават так? Добранька. Я ёй перадам ад цябе персанальнае прывітанне. Але мяркую, што пасля гэтага, Андрэйка, у цябе будзе бледны выгляд аж да самага прызыву ў войска, – выдаў я глумлівую тыраду.

– А што адразу войска? – паспрабаваў пярэчыць ён, але я з памяці агучыў нумар працоўнага тэлефону яго мамы і юнак звяў.

– Эрнест Скіргайлавіч, навошта вы на нас так ціснеце? – не стрывала Каленвалава. – Калі Грыша вінаваты, то хай сам і адказвае. А то нейкая кругавая дакука атрымліваецца.

– Парука, а не дакука, – міжволі выраніла Кляшторная, не так ад згоды з аднакласніцай, як ад нежадання чуць няправільныя формы лексічных канструкцый.

– Ды вы самі сябе даўно прыціснулі, – няўмольна працягнуў я. – Маё меркаванне і нават перакананне такое, што ў гэтым подлым інцыдэнце вінаватыя вы ўсе. А значыць, і адказнасць павінна быць калектыўнай. Грыша атрымае сваё і ад мяне, і ад адміністрацыі школы. Але не думайце, што вы здолееце ўнікнуць адплаты. Калі вы лічаце, што можна патураць подлым учынкам, то тады ўжо мне даруйце…

Усе сядзелі, слухалі і рабілі выгляд, быццам іх прывязалі да падвешанай на столю бараны і распіналі на ёй. Толькі Андропаў імкнуўся выглядаць, як няўрымслівы карбанарый у вайне з касмічным войскам сілы цемры.

– А што вы нам увесь час пагражаеце? – зноў не стрымаўся ён. – Завялі пласцінку: подласць і подласць. Вы глядзіце на ўсе рэчы толькі з аднаго боку. А гэта няправільна. Вы як гісторык павінны быць аб’ектыўным і ўлічваць усе акалічнасці. Самі ж нам пра гэта паўтараеце на кожным уроку. І дзе ж цяпер ваша аб’ектыўнасць і ўсебаковая ацэнка фактаў? Так, Грыша паставіў відэакамеру. І што? Можа, ён хоча звязаць свой лёс з кінематографам. Можа, менавіта ён выцягне беларускае кіно з балота. Але ж вы сечаце яго памкненні проста ад пачатку. Гэта пры тым, што ўсюды паўтараеце пра падтрымку і развіццё таленавітай моладзі. Але першы ж творчы эксперымент аднаго з прадстаўнікоў гэтай самай моладзі называеце подласцю. Схаваная камера вам не падабаецца! Ды калі б не было схаваных фота- і кінакамер, то чалавецтва засталося б без геніяльных здымкаў… Так, мы маглі б папярэдзіць настаўніцу пра Грышаву задуму. А вы ведаеце, да чаго б гэта прывяло? Камера была б разбітая аб сцяну.

– Ды супакойся, – занерваваўся я. – Калі яшчэ мастацкі кірунак дыскусіі можна было б прыняць у якасці экзатычнага вытлумачэння сітуацыі, то апошняя твая заўвага пустая і недарэчная. Адным словам, здайце мне ўсе, акрамя Аксаны, дзённічкі. Я там пару ласкавых словаў напішу для вашых бацькоў.

Клас ажывіўся і нездаволена загуў.

– Навошта вам гэтыя дзённікі?

– Не пішыце там столькі, як у мінулы раз.

– Мы і так дома пасля апошняга бацькоўскага сходу атрымалі.

«О! Яшчэ і бацькоўскі сход быў!» – зрабіў чарговае адкрыццё я.

Дзённікі здаваліся неахвотна. Даводзілася ці не над кожным стаяць і гаўкаць.

Грыша прыйшоў, калі я ўжо сядзеў у настаўніцкай і разбіраўся з дзённікавай вежай. Ён быў пануры і негаваркі.

– Ну, што ты, Спілберг? – уздыхнуў я. – Хадзем да дырэктара.

– Мяне выганяць са школы? – ціха спытаў ён.

– Гэта не мне вырашаць. Вось выслухае цябе Руслан Альгердавіч і будзе думаць, што з табою рабіць. Можа, канечне, і са мной як класным кіраўніком параіцца. Але што добрага я змагу яму сказаць пра цябе? Лялькі ў кабінеце гісторыі ўспомніць?

Грыша ў роспачы апусціў галаву і ледзь чутна прашаптаў:

– Капец.

– Трэ’ было не эксперыменты на настаўніках ставіць, а дбаць пра свой аўтарытэт і добрае імя. Гэта сто разоў мной было гаворана і табе, і тваім аднакласнікам. Ды ўсё, як царом гарохам аб шведскую сценку.

Са Стахіевічам дырэктар гаварыў сам-насам. Магчыма, гэта было не зусім справядліва ў дачыненні да мяне. Але я выдатна разумеў, што Руслан Альгердавіч зрабіў гэта дзеля лепшага выхаваўчага эфекту.

І сапраўды, праз паўгадзіны хлапец выйшаў ледзьве не ў слязах, просячы падказаць, як знайсці ўкрыўджаную ім настаўніцу, каб папрасіць прабачэння. Пошукамі заняўся сам. І калі Грыша папрасіў у яе прабачэння і пакляўся, што знішчыў усе відэаматэрыялы з яе ўрока, мне нічога не заставалася, як браць яго пад белыя ручкі, весці ў кабінет гісторыі і калоць на прадмет цікаўных мне рэчаў.

У саматужным прыстасаванні, якое ў лепшыя свае часы магло быць машынай часу ці, прынамсі, паскаральнікам часцінак, я нагрэў вады і зрабіў кавы. Сабе і вучню. Мы сядзелі адзін насупраць аднаго і прагна спажывалі гэты легальны наркотык.

– Мяркую, што інцыдэнт вычарпаны без асаблівых стратаў, калі не лічыць уласнае ганарлівасці, – на дваццатым глытку перарваў цішыню я.

– Ага. Прасіць прабачэння так, каб гэта не выглядала фармальнасцю вельмі цяжка, – прызнаўся Стахіевіч.

– Ну, нічога. Няма бяды, якая б на потым розуму не дадала, – мудрагеліў я. – Глядзіш, і праз нейкі час Руслан Альгердавіч афіцыйна папросіць, каб ты здымаў якое-небудзь школьнае мерапрыемства.

– Ды ну! – не паверыў юнак. – Хіба такое можа быць?

– Не хачу спрачацца. Бо, як казала адна мая былая вучаніца: хто спрачаецца, той гаўном называецца, – настаў час удаваць з сябе наскага хлапца.

– Яна, мабыць у вас добрай паэтэсай была, – не страчваў пачуцця гумару Грыша.

Вырашыўшы пакінуць каліва інтрыгі, я толькі ўсміхнуўся і зрабіў рэзкі пераход да іншай тэмы:

– Ведаеш, мяне ўвесь час не пакідае думка, што справа з лялькамі была зроблена не табой, а ты проста ўзяў віну на сябе, каб некага прыкрыць.

– Не. Гэта сапраўды прыдумаў і зрабіў я адзін. Іншыя не ведалі. Толькі перад самым заходам у клас я шапнуў хлапцам, што там нас чакае нефіговы сюрпрайз. Што было потым, вы ведаеце.

– Хех. Але ж ты спачатку міжволі намякнуў, што вінаваты Пеця, – усумніўся я.

– Гэта была секундная праява баязлівасці. Не стрымаўся, – казаў ён, і здавалася, што ў словах яго пераважала шчырасць.

– Тут яшчэ адно пытанне далікатнае, – не жадаў я біць проста ў лоб.

– Пытайце. Усё нармуль.

– Можа, ты бачыў, на плоце каля школы не так даўно было напісана: «Вешайся сука!»…

– Гэта я напісаў, – не даўшы мне развіць думку, прамовіў ён. – І sms’ку кінуў таксама я. І званіў, калі вы былі ў кулінарыі.

Не зважаючы на мае папярэднія здагадкі, я быў агаломшаны. Але агаломшанасць у большай ступені выклікалася не так пацверджаннем здагадкі, як чыстасардэчным, без віхлянняў, прызнаннем вінаватага.

– І навошта ўсё гэта было рабіць? – я спрабаваў захаваць раўнавагу і заставацца гаспадаром не толькі гэтай шчырай гутаркі, але і сітуацыі агулам.

Хлапец паглядзеў на мяне, як непрафесійны мастак глядзіць на мадэль, і сказаў:

– Проста так.

– Не хлусі. Я не паверу, што гэта было свавольства дзеля свавольства, – заматляў галавой я. – Мусіла быць нейкая важкая прычына. Чым я табе насаліў? Можа, ты хацеў, каб Зульфія Захараўна вярнулася?

– Як жа ж! Вернецца яна! – з пахмылкаю выгукнуў мой суразмоўца. – Прычына не ў ёй, а ў вас. Вы ўжо не такі малады. Але дзеўкі нашы на вас западаюць. І вы не вельмі супраціўляецеся. Гэта так выводзіць.

– Ха, – у каторы раз я стрымліваў сябе ад неабдуманых словаў і ўчынкаў. – Ты не дапускаў, што мяне таксама шмат што выводзіць? Але не раблю вусцішных інсталяцый а ля тупарылы мадэрнізм і не адпраўляю нікому пагрозлівых пасланняў.

– Ну, гэта вы, – неяк асуджана прамовіў Стахіевіч. – У вас жыццёвы вопыт за плячыма. Загартоўка якая-ніякая. А што мне зрабіць, калі я ведаю, што дзяўчына, якая мне вельмі падабаецца, больш прыхільная да вас?

– Я не магу знайсці аптымальнага рашэння замест цябе. Я разумею, што твой узрост сам па сабе дыктуе імпульсіўнасць. Я ў студэнцкія гады таксама дужа гарачкаваў ад рэўнасці, што нават свайго аднакурсніка на двубой выклікаў.

– У сэнсе – на дуэль? – здзіўлена ўдакладніў ён.

– Так, – з усмешкай пацвердзіў я.

– Дык час дуэляў даўно прайшоў. Вы ж не такі стары, каб яго заспець.

– Я бачу, што ў гістарычнай храналогіі ты трохі разабраўся пад канец сярэдняй школы, – утаймаваць смех было проста нерэальна. – Але храналогія храналогіяй, а мужчынская імпульсіўнасць іншым разам здольная спарадзіць самы парадаксальны анахранізм.

– Анахранізм – гэта нешта тыпу пафігізму?

– Калі і тыпу пафігізму, то пафігізму да канкрэтнай гістарычнай эпохі. Паляванне на маманта ў Сіліконавай даліне – анахранізм. Забавы з кампутарнай гульнёй «Call of Duty» пры двары легендарнага караля Артура – анахранізм. Зразумела?

– Ага, – кіўнуў Грыша. – Рыцарскі турнір у гонар цудоўнай дамы на падворку заатэхнічнага каледжу – анахранізм.

– Правільна, – усцешыўся я яго цямлівасцю.

– Мужчына старэйшы на дзесяць гадоў за дзяўчыну, да якой ён заляцаецца – анахранізм, – вырашыў абысціся без талерантнасці вучань.

Рэпліка добра разанула мяне па сэрцы, але я пастараўся трымаць сябе ў руках:

– Гэта не анахранізм. Гэта – хай самі разбіраюцца.

– А калі яны не могуць самі разабрацца?

– Можна падумаць, што твая імпульсіўнасць разбярэцца лепш за іх саміх.

– Імпульсіўнасць не разбярэцца, але хоць імпульс надасць.

– Як ты надаеш імпульсы, мы ўжо высветлілі. Скажы, а пацаны, якія вартавалі мяне ў падваротні ў першую суботу лютага, таксама адзін з тваіх спосабаў надаваць імпульс? – пастанавіў я перайсці ад абароны да атакі.

Стахіевіч паглядзеў на мяне, нібыта ахвярнае ягня, якое за тры крокі ад алтара зразумела свой лёс, і нават не сказаў, а прахрыпеў на мае пытанне:

– Я гэтага не рабіў. Нават не думаў пра такое. Эрнест Скіргайлавіч, паверце мне, калі ласка. Я тут абсалютна ні пры чым.

Карэц з рэштаю кавы ў яго руках затрэсся так, што юнака можна было смела ахрысціць Шапавалам з Дзівоснай Краіны.

– Не ты, дык не ты, – мусіў адступіцца я, каб не дабіваць хлапца навешваннем залішніх абвінавачванняў. – Мне проста патрэбна было пачуць гэта персанальна ад цябе. Спадзяюся, што ты нават не здагадваешся, хто для мяне зладзіў тую цёплую сустрэчу.

– Эрнест Скіргайлавіч, я без паняцця. Ні сном, ні духам. Я бываю прыдуркам, але ж не да такой ступені, – з адзнакаю той самай боязі на твары апраўдваўся ён, паставіўшы карэц на парту і адсунуўшы ад сябе, каб крый божа не абярнуць.

Званок з урока і цікаўныя твары вучняў не абцяжараных элементарнымі правіламі этыкету спынілі нашу гутарку. Я адпусціў Грышу з мірам, параіўшы меней паддавацца сваёй імпульсіўнасці. Ён двойчы ці тройчы назваў мяне класным мужыком і паабяцаў, што цяпер будзе стаяць за мяне гарою.

Следам за сваімі пранырлівымі вучнямі прыйшла Галіна Альгімонтаўна. Спыталася пра маё здароўе і з жахам прызналася, што чуткі пра мяне ходзяць самыя жудасныя. Нейкая маляўка пільна сачыла за нашым нязграбным абменам рэплікамі і ўрэшце спытала:

– Дзядзя, а праўда, што вас пакусалі дзікія сабакі, і вы страцілі тры літры крыві?

– Не, дзетанька, – расчуліўся я, – не тры літры, а ўсяго толькі два з паловаю.

Галя неўпрыкмет шлёпнула мяне па плячы, а малой наказала не выдзыгаць з глупымі запытаннямі.

Я пайшоў у іншы кабінет, каб змагацца з паралеллю восьмых класаў і пытаннямі пра несумяшчальнасць здароўя і шкодных звычак, што цалкам адключыла мой мозг ад іншых думак. Толькі познім вечарам, калі ўсе ўрокі скончыліся, выпала магчымасць паразважаць над прызнаннямі Грышы і паспрабаваць даўмецца, хто ж зладзіў мне вялікасвецкі прыём у падваротні. Адкінуўшы варыянт помсты з боку вялікіх творцаў нашай рэчаіснасці, я засяродзіўся на тым, што пагрозы дзецюка, які мяне перастрэў тады, звязаныя выключна з Алісай. «Хто яшчэ яе кахае? – пытаў пра сябе я. – Ды хто заўгодна! Хто ведае і яе, і мяне? Пераважна вучні нашай школы. Хто з іх публічна засведчыў сваю неабыякавасць да Алісы? Практычна ніхто. Хто спрабаваў зрабіць так, каб я кепска падумаў пра Алісу? Хм. Андрэй Дастаеўскі. Згадваў нейкіх ейных кавалераў, што падвозяць да школы. І яго ж імя фігуравала ў навагодняй інтэрнэт-пастцы. Хм… Безумоўна, ён шкоднік, але дробны. Ляпнуць нешта гэткае ці наскардзіцца ён майстар. Але зладзіць наезд яму, здаецца, не пад сілу. Кароткія пяты. І добра, што кароткія». Пытанне пра інцыдэнт у падваротні заставалася адкрытым, дарма што мне падавалася вельмі блізкім да свайго закрыцця.

На парозе дома мяне прыспела sms’ка да Алісы. «Ты сёння такі злы, што перапужаў усіх. А маю маму ледзь не прымусіў схапіцца за рэмень», – пажалілася яна, суправаджаючы паведамленне ладнай колькасцю іржачных смайлікаў. Я гучна рассмяяўся і потым на шкоду вячэры і іншым зручнасцям позняга вяртання з працы ці не цэлую гадзіну спрачаўся з Селязнёвай, даводзячы, што насамрэч я добры, белы і пухнаты.

Калі вучаніца ўрэшце са мной пагадзілася, забзымкаў хатні тэлефон. Я быў перакананы, што ў Мікаэла Бухоўскага скончыліся актуальныя спабутэльнікі, і ён надумаўся выцягнуць з архіву мяне. Чакаючы пачуць класічнае «давай набухаемся», я насцярожана падняў слухаўку. Са мной павіталася жанчына з прыемным голасам. Яна назвала сябе. Але ад здзіўлення ці яшчэ ад чаго я не дачуў. Таму яе пытанне добра збіла мяне з панталыку:

– У які рэстаран мы ўсё-ткі пойдзем?

Голас быў знаёмым. Узнік страх, што ён належаў Вераніцы.

– А мы збіраліся з вамі ў рэстаран? – голасам поўным бездапаможнасці ўдакладніў я.

– Не толькі са мной. Мы ж на бацькоўскім сходзе гэта пытанне ўздымалі. Вы сказалі, што даведаецеся, у якім рэстаране будзе найбольш выгодна святкаваць выпускны вечар.

– Ааааа, – ледзь не аргаістычна прастагнаў я, пазнаўшы голас матулі Алёны Караблёвай, але, на жаль, мне не было чым задаволіць яе інтарэсу, а пра іншае яна не пыталася.

53.

Ранкам у скверы каля школы я сустрэў Майсюка і Іскаліева. Яны стаялі за елачкай, смалілі цыгаркі і загадкава ўсміхаліся. Мы абмяняліся рукапацісканнямі, і я збіраўся быў бегчы далей. Але фізік затрымаў.

– Ты ўчора добра сваіх мачкануў, – пахваліў мяне ён. – І што цікава, без аніводнага мацюка. Як гэта табе ўдаецца?

– Напэўна, гэтак жа проста, як і абліваць сябе кетчупам, выклікаючы спагаду дзяўчынак, – з памяркоўнай куслівасцю ў голасе апярэдзіў мяне стары.

– Давыдавіч! Мы ўжо гутарылі на гэтую тэму з вамі і высветлілі, што вы кетчуп з крывёю ніколі б не пераблыталі, – запярэчыў я.

– Чаго ты нервуешся? Няўжо дзядулі забаронена трохі цябе падкалоць? – ён па-ранейшаму хітра ўсміхаўся. – У маім палку быў такі салдат, як ты. Бывала, што ляжаў і амаль захлёбваўся ўласнай крывёю. Думалі, што ахвяра нестатутных адносін. Але не паспявалі яго як след апытаць, як кроў і раны знікалі. Праўда, ён і сам потым знік. Пайшоў у звальненне і не вярнуўся. Шукалі па ўсім СССР, але так і не знайшлі. Так што беражы сябе, хлопча.

Майсюк пасля рэплікі палкоўніка разрагатаўся і ледзьве не падавіўся цыгарэтным дымам.

– Ну, дзякуй вам, Давыдавіч, што вы такім асаблівым чынам клапоціцеся пра мяне, – вымавіў я, падкрэсліваючы сваю пакрыўджанасць.

– Ды супакойся! Чаго ты такі крыўдлівы, як дзевачка? Салдат той не знайшоўся ў часы СССР, але адшукаўся пасля таго, як Саюз распаўся. На Захадзе засвяціўся. У серыяле «Сакрэтныя матэрыялы» здымаўся. Дэвід Духоўны яго клічуць. Можа, чуў?

Ярык зноў захадзіўся ад рогату. Я таксама на гэты раз бліснуў усмешкаю і паўшчуваў калегаў:

– Ну, вы малайцы. З вашымі жартамі. Амаль напужалі.

– Мы напужалі? – з характэрным жартаўлівым выклікам перапытаў фізік. – Зараз цябе ў школе і без нас напужаюць. Рыбанька ўжо вывесіла модную дэпешу для класных кіраўнікоў старэйшых класаў. Конкурс «Міс школа» збіраецца праводзіць. А кожны класны павінен забяспечыць удзел мінімум адной вучаніцы са свайго класа. Фэрштэйн?

– Гітлер капут, – спахмурнеўшы, адцяў я. – Пашлю гэтую Рыбаньку ў віры на калы. Хай мае вучаніцы да паступлення рыхтуюцца, а не дуратой маюцца.

– Хм, Эрнесце, тут ты не ўгадаў, – скептычна чмыхнуў валадар электрафорных машынаў. – Усё з ведама і пад кантролем Любартавай. Таму, калі пашлеш Алеську на калы, то будзеш мець справу з Марынай Нарымунтаўнай. А яна табе тады такіх калоў накідае, што месяц будзеш хадзіць у ментальнай раскірэчцы. Ты яўна гэтага не захочаш і пойдзеш угаворваць сваіх любімых вучаніц. Але пасля ўчорашняга паказальнага пясочання ўгаворы табе будуць давацца не так лёгка. Яны ж раззлаваліся.

– А ты вунь тую папрасі, што ўвосень на дзень здароўя табе шырокую парадыгму раскрывала, – параіў Іскаліеў, застаючыся ў рамках свайго звычайнага рэпертуару.

– Разбяруся, – кінуў я і хуткай хадою скіраваўся ў школу.

Сапраўды, у настаўніцкай вісела абвестка пра конкурс. Каб аркуш быў больш прыкметным на тле тысячы іншых тэрміновых папераў, на яго краях яркім чырвоным маркерам Рыбанька намалявала рамку. Мяне перасмыкнула ад думкі, што ў гэтых лініях я здолеў адрозніць творчы почырк каляжанкі. Яшчэ больш мяне перасмыкнула, калі за маёй спіной пачуўся яе голас:

– Хадземце, Эрнест Скіргайлавіч, у школьніцкі пакой. Я дам вам усё неабходнае. Калі нешта не будзе атрымлівацца, то ахвотна дапамагу.

Іншыя каляжанкі, што побач са мной таксама лавілі абнаўленні на інфармацыйным стэндзе, нядобразычліва скасавурыліся на Алесю. Мне гэта і падабалася, і не падабалася адначасова.

– Можа, вы ўсё-ткі, Алеся Сяргееўна, проста аддалі б мне тут умовы конкурсу, не ствараючы на пустым месцы тайнаў Мадрыдскага двара? – прахалодна зрэагаваў я на двухсэнсоўна выказаную прапанову.

– Мадрыд у полымі пажарышч, – заўважыла настаўніца беларускай мовы.

– Пустое месца прагне паўнаты, – зацеміла настаўніца хіміі.

Рыбаньку гэта раззлавала, але яна нічога не стала казаць, а толькі працягнула мне загадзя падрыхтаваную паперку з умовамі і вомільгам выскачыла з настаўніцкай. Каляжанкам хацелася прадоўжыць супольнае пакепліванне з яе. Аднак у мяне не было ніякага жадання займацца гэтай сумнеўнай справай.