Пакліканыя на родны парог

Пра аўтара “Карэспандэнцый са Слоніма”

У пачатку ХIX cтагоддзя на Слонімшчыне жыў цікавы і таленавіты чалавек. Быў ён спачатку уніяцкім, пасля праваслаўным свяшчэннікам. А яшчэ ён пісаў на польскай і рускай мовах аповесці, апавяданні, вершы, успаміны, нататкі. Імя гэтага чалавека — Плакід (Яўстафій) Янкоўскі. На вялікі жаль, пра яго ў Беларусі ведаюць хіба толькі літаратуразнаўцы, ды і твораў Плакіда Янкоўскага на беларускую мову перакладалася даволі мала. Некалькі абразкоў пераклаў і апублікаваў навуковец Мікола Хаўстовіч і верш “Шчыпцы і свечка” у перакладзе Віктара Шніпа быў надрукаваны ў анталогіі беларускай польскамоўнай паэзіі XIX стагоддзя “Раса нябёсаў на зямлі тутэйшай” (Мн., 1998). Вось, бадай, і ўсё.

Плакід Янкоўскі нарадзіўся ў 1810 годзе ў вёсцы Вайская Камянецкага раёна ў сям’і уніяцкага духоўнага свяшчэнніка. Ён быў наймалодшым з чацвярых дзяцей. Таму і імя яму бацькі выбралі Плакід ад лацінскага слова “лагодны”. Праўда, лагодзілі і песцілі хлопчыка нядоўга, бо ў 8-гадовым узросце ён ужо пачаў навуку ў Свіслацкай гімназіі, а пасля працягваў у базыльянскай школе ў Брэсце. У 1826 годзе, нягледзячы на свой малады ўзрост, Плакід Янкоўскі паступае ў Віленскую уніяцкую семінарыю пры мясцовым універсітэце і заканчвае яе са званнем магістра святога багаслоўя. Добрага студэнта прызначаюць на пасаду прафесара ў Жыровіцкую духоўную семінарыю, што на Слонімшчыне.

Прыехаўшы ў Жыровічы, дваццацігадовы выкладчык вырашае свой лёс і жыццё звязаць з гэтым мястэчкам, бо вельмі яму яно спадабалася. Але ў гэты час на Беларусі пачынаецца нацыянальна-вызваленчае паўстанне і семінарыя часова спыняе сваю дзейнасць. Тады Плакід пакідае Жыровічы і вяртаецца ў Вільню, дзе пачынае збіраць матэрыялы на званне доктара багаслоўя і шукае сабе працу. У пошуках працы яму дапамагае прафесар Анёл Доўгірд. Ён уладкоўвае Плакіда хатнім настаўнікам дзяцей маршалка Тадэвуша Чудоўскага на Магілёўшчыне. Янкоўскі не толькі вучыць дзяцей, але і сам рыхтуецца да абароны доктарскай дысертаці і вывучае мовы. На польскую мову наш зямляк перакладае з італьянскай мовы кнігу Сільвіа Пеліко аб абавязках людзей і ў 1835 годзе асобнаю кнігаю выдае яе ў Вільні.

У 1832 годзе Плакід Янкоўскі зноў вяртаецца ў Жыровічы. Але гэтае вяртанне было азмрочана смерцю бацькі, які яму шмат даваў парад і дапамагаў. Тым не менш, жыццё працягвалася і ў дадзенай сітуацыі трэба было неяк выжываць. Наш зямляк па-ранейшаму шмат працуе і піша. А праз два гады пасля вяртання ў Жыровічы, вырашае скончыць сваё халасцяцкае жыццё і жэніцца на 16-гадовай Алене Тупальскай — адной з пяці дачок сябра кансісторыі Антона Тупальскага.

Самым пераломным і нялёгкім момантам у жыцці нашага земляка быў той, калі ён паставіў свой подпіс у падтрымку пераходу уніі ў праваслаўе. Найперш, відаць, Плакід Янкоўскі гэта зрабіў дзеля будучай сваёй кар’еры. Ён пачынае пісаць на рускай мове, хаця яе дрэнна ведаў і не любіў, навуковыя багаслоўскія працы і выступленні. А ў маі 1838 года яго павышаюць да звання малодшага саборнага протаіерэя і ўзнагароджваюць залатым крыжам. Тым не менш, заробак Плакід меў слабы. А ў сям’і было пяць дзяцей. І калі памірае яго сястра і сястрын муж, ён забірае на выхаванне яшчэ 6 дзяцей. У такой складанай сітуацыі Плакід Янкоўскі просіць перавясці яго на пенсію. І каб неяк адцягнуць увагу ад жыццёвай складанасці і праблем, па-ранейшаму шмат піша і друкуецца. А ў 1842 годзе ў Вільні выходзіць яго першая кніга “Chaos” пад псеўданімам Джон Оф Дыкалп.

У 1845 годзе наш зямляк разам з Жыровіцкай семінарыяй, кансісторыяй і епіскапам пераязджае ў Вільню. Яго прызначаюць настаяцелем праваслаўнай Свята-Мікалаеўскай царквы. У Вільні Плакід Янкоўскі падтрымлівае моцныя літаратурныя кантакты з літаратарамі, краязнаўцамі і навукоўцамі ў тым ліку з Юзэфам Ігнатам Крашэўскім. Ён становіцца папулярным літаратарам, які друкаваўся пад псеўданімам Джон Оф Дыкалп. У Вільні, Пецярбурзе, Лейпцыгу выходзяць з друку яго кнігі. Найперш гэта “Засценак”(1841 г.), “Хвіля”(1842 г.), “Апавяданні”(1843 г.), “Складзеная аповесць “(1843 г. разам з Крашэўскім) і многія іншыя. Але разумовая праца адмоўна адбіваецца на яго здароўі. Яму неабходны былі спакой і цішыня. Таму ў 1847 годзе Плакід вяртаецца на Слонімшчыну, атрымлівае невялікі прыход каля Жыровічаў, дзе працуе і жыве. А праз дзесяць гадоў спыняе сваю літаратурную працу, купляе ў Жыровічах хату і з сям’ёй тут спакойна пражывае. Тым не менш, у пачатку 60-х гадоў супрацоўнікі рускіх выданняў “Литовские епархиальные ведомости” і “Виленский вестник” прапаноўваюць яму вярнуцца да літаратурнай дзейнасці на рускай мове. Плакід Янкоўскі пагаджаецца і на працягу шасці гадоў (з 1863 да 1868 гг.) друкуецца па-руску. Яго публіцыстыку ў гэты час можна падзяліць на дзве тэмы — праваслаўная царкоўная і ліквідацыя уніі, а таксама — вясковыя замалёўкі пра жыццё вёскі і некралогі па тых, хто памёр. У друку з’яўляюцца яго артыкулы “Мясцовыя забабоны і прымхі”(1863 г.), “Сялянская праўда”( 1865 г.), “Карэспандэнцыі са Слоніма”(1867 г.) і многія іншыя.

У 1867 годзе ў Жыровічы да Янкоўскіх з Расіі прыходзіць сумная вестка — памірае іх сын, які там вучыўся. Ад гэтага гора не вытрымлівае сэрца ў жонкі Плакіда і яна хутка таксама памірае. З гэтага часу пісьменнік пакідае пісаць свае творы і нават не ходзіць у царкву. Уцехай яго становяцца кніжкі і агарод пры хаце. А 11 сакавіка 1872 года ў Жыровічах не стае і Плакіда Янкоўскага. Яго пахавалі дзеці і землякі на жыровіцкіх могілках у падзямеллі царквы святога Георгія побач з жонкаю.На сцяне царквы дзеці ўстанавілі мемарыяльную шыльду на рускай мове. Гэтая шыльда зберагаецца да сённяшніх дзён.

Праз год пасля смерці Плакіда Янкоўскага з друку выйшла яго кніга “Фанабэрыя пана старосты Канёўскага”. А ў 1928 годзе слонімскі паэт і краязнавец Валяр’ян Харкевіч у Вільні выдае невялікую кніжачку “Плакід Янкоўскі (Джон Оф Дыкалп): жыццё і творчасць”. Дарэчы, Валяр’ян Харкевіч у Слоніме і Вільні выдаў некалькі гісторыка-краязнаўчых кніг. Гэта “Гібель касцельнай уніі на Літве і Беларусі”(1929 г.), “Zyrowice — lask krynice…” (1930 г.), “Bez steru i busoli” (1929 г.) і іншыя.

Нядаўна сябры з Польшчы прыслалі мне кнігу Плакіда Янкоўскага “Доктар Пантэвуш у пераменах і іншыя творы”. Кніга выйшла ў Варшаве ў 1985 годзе. Яна яшчэ раз нагадала пра нашага малавядомага і забытага земляка.

2004 г.