Пакліканыя на родны парог

Невядомы аўтограф на кнізе Уладзіслава Сыракомлі

Неяк слонімскі гісторык Ігар Падгарадзецкі прынёс мне ў рэдакцыю “Газеты Слонімскай”, дзе я працую, старую кнігу. “Вось, паглядзі і пачытай, ты — бібліяфіл, таму больш у кніжнай справе разбіраешся. Можа, і сапраўды, старое выданне вартае чалавечай увагі” — сказаў мне зямляк. Узяўшы кнігу ў рукі, я запытаў: “А дзе ж ты яе набыў?”

— Знайшоў на гарышчы у адной са старых слонімскіх хат, — адказаў гісторык. Прысеўшы за стол, я разгарнуў першыя старонкі кнігі. I вачам сваім не паверыў, бо гэтым старым выданнем аказалася паэма з мінулага Літвы “Маргер” Уладзіслава Сыракомлі, выдадзеная ў Вільні ў друкарні Рубэна Рафаловіча ў 1855 годзе. Паэма напісана на польскай мове з прадмоваю аўтара, якая так і называецца “Слоўца ад аўтара”.

У гэтым “Слоўцы” Уладзіслаў Сыракомля распавядае аб тым, як “літоўскія і прускія летапісцы пад 1336 годам запісалі крыжацкі напад на замак Пулен, гераічную яго абарону военачальнікам Маргерам. На гэтую падзею, як на выдатную тэму для паэмы, першай звярнула ўвагу жонка светлай памяці аўтара “Рамот і рамотак”, спадарыня Паўліна Вільконьская, у сваім лісце, напісаным да нас у лістападзе 1852 года, заахвочвала нас услаўляць Маргера”.

Нагадаю, што рамота — гэта невялікі сатырычна-гумарыстычны твор, гумарэска. А мужам спадарыні Вільконьскай быў Аўгуст Вільконьскі, які ў 1846 годзе выдаў зборнік “Рамоты і рамоткі літаратурныя”(Ramoty i ramotki literackie). Далей у прадмове да паэмы “Маргер” Уладзіслаў Сыракомля піша: “Згаджаючыся з шаноўнай карэспандэнткай у несумненнай паэтычнасці тэмы, адступілі мы аднак назад перад веліччу задачы. Не стала нам адвагі ствараць урачысты эпас, і, самае важнае, узяцца апісаць дух старой Літвы, мовы якой не ведаем, і што за гэтым ідзе, не ведаем асновы звычаяў. Але спакуса засталася моцнай — колькі разоў, гартаючы хронікі, натраплялі мы на заваяванне Пулен, прызнаемся, што сэрца нам біла нейкім таемным неспакоем да гэтай пары, калі мы канчаткова не вырашылі ажыццявіць гэтую смелую задуму. Не надта азнаёмленыя з духам Літвы, не могучы выбраць гамерычную форму і пайсці шляхам, указаным вядомым спеваком Анафеласам, выбралі мы вяргіліевую форму... Не маючы надзеі трапна апісаць Літву і літоўцаў, на фоне гістарычных дадзеных стваралі мы вобразы людзей у агульным плане, намагаючыся ўсё ж спазнаць умовы месца і часу.

Маргер, старая літоўская варажбітка, крыжацкі хормайстар — гістарычныя персанажы, якія мы стараліся адлюстраваць паводле ўзору, начэрпанага ў хроніках. Рансдарфу Варнеру, таксама згаданаму ў хроніках, надалі мы характар другараднага героя аповесці. Эгле і Лютас — прыдуманыя персанажы, якія адлюстроўваюць дзяўчат і ваяроў старой Літвы. Адносна месца падзей — адны ў Пулен хацелі бачыць сённяшнія Пуні Троцкага павета, другія — вёску Пілюны над Шашупай. А паколькі трэба было выбраць штосьць адно — спыніліся мы на Пуні. І сёлета летам агледзелі мясцовасць, дзе апісваліся падзеі.

Ужо пасля напісання нашай вершаванай аповесці, мы заўважылі, што яна знешне адпавядае ўсім прынцыпам, што патрабавала даўняя крытыка ад гераічных паэм...”. Самым каштоўным на згаданай кнізе “Маргер” з’яўляецца загадкавы аўтограф на тытульным лісце кнігі. Ён быў пастаўлены 142 гады таму назад. За гэты час напісанае цяжкавата прачытаць, а тым больш расшыфраваць: “Памятка па шаноўным... Светлай памяці Пану Ол..., настаўніку геаграфіі ў гімназіі ў... лістапада 1860 г.”. Прачытаўшы напісанае, адразу паўстала пытанне: ці не аўтограф на кнізе самога Уладзіслава Сыракомлі? Яшчэ ў 1860 годзе ён быў жывы, шмат падарожнічаў па сваёй Бацькаўшчыне, спрабаваў пісаць вершы на беларускай мове “Ужо птушкі пяюць усюды...”,1861г. і іншыя). I толькі праз два гады пасля таго, як быў пастаўлены вышэй названы аўтограф на першым выданні паэмы, восенню 1862 года паэта не стала. А паэма “Маргер” Уладзіслава Сыракомлі, сапраўды, прысвечана гістарычнаму мінуламу Старой Літвы, гэта значыць Беларусі. Паэта прываблівалі і цікавілі тыя падзеі, якія сведчылі аб мужнасці нашых далёкіх продкаў у барацьбе з чужаземнымі ворагамі, найперш з крыжакамі, аб іх імкненні ахвяраваць сабой у імя вызвалення Айчыны.

Паэма “Маргер” была напісана ў 1854 годзе ў фальварку Барэйкаўшчына недалёка ад Вільні. Годам раней сюды Уладзіслаў Сыракомля пераехаў са сваёй сям’ёй. А праз год пасля напісання паэмы, твор пабачыў свет. Дарэчы, на кнізе захаваўся штамп, на якім па-французску напісана: “З бібліятэкі Антона Плянсона з Дабраміля”. У гісторыі нашай літаратуры я не прыпомніў прозвішча Антона Плянсона. Што гэта быў за чалавек? Як трапіла кніга Уладзіслава Сыракомлі ў асабістую бібліятэку спадара Плянсона, а пасля ў Слонім? Адказаў на гэтыя пытанні пакуль няма. Да сказанага вышэй хочацца дадаць, што паводле паэмы “Маргер” К.Горскім створана аднайменная опера. А на беларускую мову, на жаль, паэма Уладзіслава Сыракомлі яшчэ не перакладалася.

2002 г.