Пакліканыя на родны парог

Максім Танк на старонках “Беларускага летапісу”

Штомесячны культурна-грамадскі і літаратурны часопіс “Беларускі летапіс” выдаваўся ў Заходняй Беларусі з мая 1933-га да верасня 1939 гадоў. Усяго выйшла з друку 19 нумароў. “Беларускі летапіс” з’яўляўся органам Таварыства Беларускай Школы, а заснаваны ён быў Р.Шырмам, Ф. Станкевічам і С.Паўловічам. З 1937 года ў рэдкалегію часопіса залічылі і Максіма Танка. Ён адказваў за літаратурную пошту і ў часопісе вёў рубрыку “Паштовая скрынка”. Часопіс быў дэмакратычнага накірунку і карыстаўся вялікай папулярнасцю сярод беларускага чытача. Пісалі і дасылалі свае творы людзі розных узростаў і з розных куткоў Заходняй Беларусі. Максім Танк іх уважліва чытаў і даваў адказы праз сваю “скрынку”, падпісваючыся крыптанімам “М.Т-к”. У “Паштовую скрынку” траплялі рэцэнзіі на творы Алеся Дубровіча, Сяргея Крыўца, Ганны Новік, Фабіяна Вайцялёнка, Янкі Чорнага, Анатоля Іверса, Міхася Падбярэскага і іншых вядомых сёння і малавядомых аўтараў. А Праменю, Струменю і Граніту Максім Танк раіў “працаваць далей і больш чытаць”.

Працуючы ў часопісе “Беларускі летапіс”, Максім Танк не абмяжоўваўся толькі “Паштоваю скрынкаю”. На ім, практычна, трымаўся ўвесь часопіс. Многія нумары “БЛ” пачыналіся з яго вершаў. Так у №№ 10-11 за 1937 год друкаваліся вершы паэта “Выраі” і “Над курганамі”, а таксама вершаваная “Казка пра мядзьведзя”, які “пад шэрую восень, пад верасень месяц, задумаў жаніцца”... на вавёрцы. Але жаніх нічога не рабіў, а толькі еў вавёрчыны запасы. Пасля згаладаўся і чуць не памёр. Яго лячылі лясныя звяры і птушкі, але ніхто нічым не дапамог. I толькі хітры цыган “паіў зельлем салодкім, як мёдам, спаіўшы мядзьведзя, прыкуў да калоды”, а пасля “усыпаў бярозавай кашы, павёў яго цешыць людзей па кірмашах”.

У двух нумарах “БЛ” друкаваліся народная быліна Максіма Танка “Сказ пра Вяля” і ў некалькіх нумарах — “Журавінавы цьвет”. Шмат было апублікавана на старонках часопіса лірычных вершаў Максіма Танка. Усе яны шчырыя і простыя:

Студзеньскі і лютаўскі нумары “Беларускага летапісу” за 1937 год быў прысвечаны Наталлі Арсенневай.Тут змешчаны вершы паэткі “Лебядзіная песьня”, “Зоры”, а таксама два фотаздымкі паэткі, на адным з іх — Наталля Арсеннева з Максімам Танкам пасля дыскусіі ў літаратурна-мастацкай секцыі Беларускага Навуковага Таварыства. Дарэчы, у гэтым нумары надрукаваны і верш Максіма Танка, прысвечаны паэтцы. Ён мае назву “Нашы дарогі”, а таксама артыкул “Натальля Арсеньнева ў Вільні”. Пад артыкулам няма подпісу, але, відаць, яго пісаў сам Танк, хаця размова ў ім ідзе і пра яго самога: “Арсеньнева й Танк, які гэтак сама быў на паседжаньні, прадстаўляюць два зусім розныя тэматычныя кірункі. Арсеньнева жыве здалёк ад беларускага асяродзьдзя, ня бачыць сучаснага народнага жыцьця, дык у творах сваіх выказвае пераважна свае чыста індывідуальныя настроі й перажываньні, далёкія ад справаў нацыянальна-грамадзкіх. Наадварот, Танк, які выйшаў з народнае гушчы, які жыў народным жыцьцём і разам з вёскай беларускай перажыў усе яе нягоды і крыўды, мусіць выяўляць тое, чым перапоўнена аж да краёў ягоная душа. I Арсеньнева, і Танк прыймалі дзейнае ўчасьце ў гэтай цікавай, стаяўшай на высокім роўні, дыскусіі. На заканчэньне Танк прачытаў надрукаваныя яшчэ пятую, шостую і пачатак сёмае песьні сваей цудоўнай паэмы п.н. “Нарач”. Акрамя вершаў на старонках “БЛ” Максім Танк змяшчаў свае артыкулы на літаратурныя і этычныя тэмы. У матэрыяле “Крыніца нашай творчасьці”(“БЛ”,1938, №2) паэт разважае пра беларускую народную творчасць у сувязі яе з паэзіяй. Паэты заўсёды з народнай творчасці бралі тое, што “зьяўляецца выключна яе індывідуальнай уласнасьцю”. І рост мастацкай паэзіі, як піша Максім Танк, непарыўна звязаны з народнай творчасцю: “Наша творчасьць яшчэ доўгі час будзе чэрпаць поўнымі прыгаршчамі гэту сьцюдзёную, чыстую крынічную ваду жыцьця. Народная ж песьня будзе далей нас вясьці праз жыццё, як маці дачку...

Невялікія разважанні Максіма Танка пад назваю “На дапамогу моладзі” былі апублікаваны ў “БЛ” № 9 за 1937 год. На той час паэта вельмі хваляваў катастрафічны стан беларускага школьніцтва, адсутнасць культурна-асветных арганізацый і збядненне беларускага сялянства. Таму літаратар агітаваў і заклікаў сваёй публікацыяй, каб моладзь атрымлівала адукацыю, а інтэлігенцыя трымала цесную сувязь з народам, а таксама каб было “больш інтэсыўнай працы на родных загонах”. Гэтыя прапановы і жаданні не страцілі сваёй актуальнасці і сёння.

Пісаў наш класік асобныя артыкулы і пра заходня-беларускіх паэтаў, у прыватнасці, пра Міхася Васілька (“БЛ”,1937, № 5) і пра Міхася Машару (“БЛ”, 1937, № 8). У Міхасю Васільку Танк убачыў песняра-адраджэнца, а не таго, пра якога казалі, што яму трэба “кінуць вершы і ісьці растрасаць гной”:

Рэцэнзуючы кнігу Міхася Машары “З-пад стрэх саламяных” Максім Танк падкрэсліў, што Машара — тыповы паэт вёскі. Найперш той вёскі, якая стаіць воддаль ад вялікіх гасцінцаў. Адсюль і паэзія ягоная, па словах Танка, песімістычная. Але песімізм гэты глыбокі. “Ён ледзь не перараджаецца, — піша Танк, — у штось стыхійнае з чым нават ня варта прабаваць змагацца, а як ад навальніцы лепш схавацца і перачакаць гэты час:

Часопіс “Беларускі летапіс” вельмі грунтоўна асвятляў і саму творчасць Максіма Танка. “Песьняром Нарачы” назваў яго нехта ў аднайменным артыкуле (“БЛ”, 1937, № 10-11): “Танк у нашай літаратуры зьявіўся і разьвіўся раптам і неспадзявана. Таму часткова даволі многа пісалася і пішацца ў беларускай прэсе аб ім і ягонай творчасьці”. Далей аўтар Северын Сасноўскі прыводзіць некалькі выказванняў пра творчасць песняра з Нарачы з львоўскага месячніка “Сігналы”. Вось адно з іх: “Максім Танк, найвыдатнейшы з беларускіх паэтаў, якія жывуць у Польшчы, выдаў нядаўна дзьве новыя кніжкі: паэму “Нарач” і том лірыкі “Журавінавы цьвет”. Кніжкі гэтыя сваім зьместам, роўнем, выказыванымі імкненьнямі, вартасьцямі, каторыя ўносяць у скарбніцу агульналюдзкай культуры — адным словам усім пацьвярджаюць канечнасьць пазнаньня польскай крытыкай беларускай літаратуры”.

З нагоды выхаду зборніка Максіма Танка “Пад мачтай” нехта Атос апублікаваў у часопісе матэрыял “На ўласны шлях!” (“БЛ”,1938, № 2). У ім аўтар рэцэнзуе новы зборнік вершаў Максіма Танка. Рэцэнзія атрымалася вельмі смелая, адкрытая і своеасаблівая: характар паэзіі Танка крытык параўноўвае з барокам, а сучасныя формы ягонай паэтычнай творчасці падуладны настроям паэта. Дзякуючы гэтым формам асабліва ярка выяўлялася стыхійнасць Танкавай паэзіі. Аднак і тут паэт заўсёды заставаўся самім сабою. “Беларуская паэзія ўзбагацілася новым монументальным творам: Максім Танк закончыў сваю паэму “Нарач”, — так пачынаецца артыкул “Дзьве стыхіі” (“БЛ”, 1937, № 2-3) падпісаны крыптанімам “ГШ”. Аўтар падкрэслівае, што “паэма “Нарач” выяўляе дзьве стыхіі: стыхію нашай прыроды і багатую стыхію народную”. I гэтыя дзве стыхіі адна адну дапаўняюць. Сюжэт паэмы — барацьба сялян-рыбакоў за свае азёры. Таму стыхія прыроды і стыхія народная — гэта галоўныя героі паэмы. Так лічыць крытык. Звяртае на сябе ўвагу невялікая публікацыя “Польская прэса аб Максіму Танку”(“БЛ”.1937, № 5). У ёй паведамляецца аб тым, што творчасць Максіма Танка знаходзіць вялікі водгук у польскай прэсе. У тыднёвіку “Ріоп” (орган Акадэміі Польскай Літаратуры) 15 красавіка 1937 года быў змешчаны вялікі артыкул Ю. Путраманта пра творчасць Максіма Танка, дзе крытык падкрэсліў, што “Танк першы ў беларускай літаратуры патрапіў глыбака ўнікнуць у стыхію беларускай мовы і тварыць з яе высокія мастацкія вартасьці. У сувязі з гэтым Танк прадстаўляе зусім новы мамэнт у беларускай літаратуры, “мамэнт адкрыцьця паэтыцкага слова”.

Вельмі станоўча адгукнуўся пра Танка і яго творчасць варшаўскі часопіс “Powsechny” (21.03.1937), дзе паэма “Нарач” з боку гледзішча сучаснага эпічнага жанру не “мае сабе роўных ня толькі ў беларускай літаратуры, але і ў польскай”. Друкаваў, хоць і не часта, на старонках “Беларускага летапісу” Максім Танк свае пераклады. Найчасцей на беларускую мову ён перакладаў вершы літоўскіх паэтаў Ёзаса Кекштаса і Ойна Міцютэ. Амаль у кожным нумары часопіса “БЛ” друкаваліся матэрыялы пад рубрыкаю “Наша хроніка”. Тут змяшчаліся розныя навіны з культурнага і літаратурнага жыцця Заходняй Беларусі. З гэтых навін і сёння можна даведацца, дзе і калі друкаваліся ў другой палове 30-х гадоў мінулага стагоддзя творы Максіма Танка, якія адбываліся літаратурныя вечары і сустрэчы з яго ўдзелам і г.д. Прывяду некалькі фактаў з тых інфармацыйных публікацый.

13 снежня 1936 года беларускае грамадства ў Вільні святкавала Дзень Беларускай культуры. За сталом прэзідыума ў салі літоўскай гімназіі Вітаўта Вялікага засядаў камітэт святкавання, у складзе якога быў і Максім Танк. Пасля афіцыйнай часткі пачаўся канцэрт хору пад кіраўніцтвам Рыгора Шырмы. Хор выканаў кантату К. Галкоўскага на словы М.Танка.

3 лютага 1937 года Максім Танк закончыў пісаць вялікую паэму “Нарач”.

У нядзелю, 18 красавіка 1937 года, у памяшканні адваката Браніслава Крыжаноўскага адбыўся вялікі літаратурны вечар Максіма Танка сярод польскай інтэлігенцыі Вільні. У ім прымаў удзел і генерал Люцыян Жэлігоўскі, які зацікавіўся творчасцю маладога беларускага паэта і прымаў актыўны ўдзел у літаратурнай дыскусіі.

Часопіс “БЛ” (№ 8 за ліпень 1937г.) паведамляе аб тым, што з друку выйшаў другі зборнік Максіма Танка “Журавінавы цьвет” (першы “На этапах” быў канфіскаваны). “Польская крытыка залічвае Танка да эўрапейскіх паэтаў першае клясы”, — піша вышэй названы часопіс.

9 верасня 1937 года адбыўся акруговы суд над М.Танкам і выдаўцом В.Труцько за зборнік “На этапах”. Гэты зборнік быў канфіскаваны 25 ліпеня 1936 года за некаторыя вершы ў якіх адчувалася “люцкое падбухторваньне і адарваньне ад Польшчы”. Абараняў падсудных адвакат прафесар К.Петрусевіч. Суд абвінавачаных апраўдаў...

Тэма “Максім Танк на старонках часопіса “Беларускі летапіс” заслугоўвае цікавай манаграфіі. Верыцца, што нехта гэтую тэму грунтоўна даследуе і выдасць асобным выданнем. А само даследаванне папоўніць малавядомыя віленскія старонкі жыцця і творчасці класіка беларускай літаратуры.

2003 г.