Слова пра Міколу Шкялёнка – гісторыка і палітыка


На Трэцім з’ездзе беларусаў свету, які праходзіў у Мінску 4-7 ліпеня 2001 года, доктар філалагічных навук Аляксей Каўка пазнаёміў мяне з нашчадкам беларускага гісторыка і палітыка Міколы Шкялёнка Міхасём Шкялёнкам. Ніколі б сёння не падумаў, што сустрэну кагосьці са Шкялёнкаў, ды яшчэ даволі блізкага сваяка і аднавяскоўца такога таленавітага, але забытага на Беларусі чалавека. І тут надарылася прыемная нечаканасць.

Міхась Шкялёнак жыве ў Маскве, працуе генеральным дырэктарам індывідуальна-прыватнага прадпрыемства. Ён з’яўляецца актыўным удзельнікам кансалідацыйнага руху беларускай дыяспары ў сталіцы Расіі, у складзе аргкамітэта ўдзельнічаў у заснаванні Маскоўскага таварыства беларускай культуры імя Францыска Скарыны. Са слоў Міхася Міхайлавіча я даведаўся, што бываючы ў сваёй роднай вёсцы Пякоціна Міёрскага раёна Віцебскай вобласці, ён аднойчы запытаўся ў свайго дзядзькі Уладзіміра Лук’янавіча Шкялёнка, 1919 года нараджэння, пра Міколу Шкялёнка. Той і сказаў, што гэта “наш сваяк, быў вельмі адукаваным чалавекам, але ў гады вайны ён кудысьці знік і больш ніхто ніколі яго не бачыў”. На жаль, Уладзіміра Лук’янавіча ўжо няма ў жывых. Ды і хаты, дзе нарадзіўся гісторык і палітык Мікола Шкялёнак, не захавалася. На працягу апошніх 60-ці гадоў замоўчвалася і імя гэтага чалавека.

У савецкі час пра Міколу Шкялёнка ўспаміналася, як пра аднаго з актывістаў “белорусских буржуазных националистов – злейших врагов белорусского народа”(Л.Цанава. Всенародная партизанская война в Белоруссии против фашистских захватчиков. Мн.,1951. С.642-836), ці сярод “заўзятых паклёпнікаў і прайдзісветаў, якія рэдагавалі і выдавалі ў Мінску розныя фашысцкія газеты і часопісы, былі перакладчыкамі і прапагандыстамі ў апараце Кубэ”(В.Раманоўскі. Саўдзельнікі ў злачынствах. Мн., 1964. С.80.).

Сёння ў беларускай гістарыяграфіі імя Міколы Шкялёнка зусім не ўспамінаецца. Але ніхто і ніколі не зможа выкрасліць Міколу Шкялёнка з гісторыі нашай Бацькаўшчыны, якую ён адкрываў дзеля сваіх нашчадкаў, за волю якой змагаўся і аддаў сваё жыццё.

Беларускі юрыст, гісторык, публіцыст, культурны і палітычны дзеяч Мікола Шкялёнак нарадзіўся ў 1899 годзе ў вёсцы Пякоціна Міёрскага раёна Віцебскай вобласці. Бацька яго Восіп і маці Аляксандра мелі каля трыццаці гектараў прыватнай зямлі, трымалі двое коней, сем кароў, авечак, свіней. Уласнымі сіламі ўсё гэта даглядзець яны не маглі, таму наймалі парабкаў.

У іх сям’і, акрамя Міколы, было яшчэ двое сыноў – Пётр (1902-1977) і Павел (1903-1928?). Але добрую адукацыю Восіп і Аляксандра Шкялёнкі змаглі даць толькі старэйшаму сыну Міколу.

У 1932 годзе ён скончыў юрыдычны факультэт Віленскага універсітэта па спецыяльнасці адвакат. У час вучобы прымаў актыўны ўдзел у беларускім маладзёжным руху. Ён з’яўляўся сябрам Беларускага студэнцкага саюза(БСС), які існаваў пры Віленскім універсітэце. А 26 кастрычніка 1926 на агульным сходзе БСС яго выбіраюць старшынёю, а таксама прызначаюць рэдактарам “Студэнцкай думкі” – перыядычнага органа Беларускага студэнцкага руху.

На пачатку 1930-х гадоў Мікола Шкялёнак працуе адвакатам у Вільні, з’яўляецца сябрам Беларускага навуковага таварыства(БНТ). А 12 лютага 1939 года яго выбіраюць сакратаром таварыства. Гісторык актыўна выступае з рэфератамі, прысвечанымі мінуўшчыне Беларусі. Чытае лекцыі сярод актывістаў Беларускага студэнцкага “Таварыства прыяцеляў Беларусаведы”, з’яўляецца сябрам рэдкалегіі часопіса “Калосьсе”. Друкуе свае гістарычныя артыкулы ў “Запісах Беларускага Навуковага Таварыства”, у некаторых заходнебеларускіх часопісах. У гэты час з-пад пяра таленавітага гісторыка выходзяць яго выдатныя працы: “У трохсотыя ўгодкі смерці Вялікага канцлера Льва Сапегі”(1933), “Копныя суды”(1932), “Падзел гісторыі Беларусі на перыёды”(1938), “Культурнае рабства”(1939) і іншыя. Тагачасныя беларускія крытыкі даволі станоўча ацэньвалі яго гістарычныя артыкулы і выступленні. Так, напрыклад, Сяргей Паўловіч у другім нумары часопіса “Беларускі летапіс” за 1938 год пісаў: “Асаблівую ўвагу заслугоўвае артыкул гр.М.Шкялёнка: “Падзел гісторыі Беларусі на пэрыёды”. Дасюль у гісторыі Беларусі адзначалі такіе пэрыёды: полацкі, літоўска-беларускі, польскі і расейскі, ня лічучы апошняга 20-годзьдзя. Гр. Шкялёнак паддае крытыцы гэты падзел і, выходзячы з пагляду, што падставай для падзелу на пэрыёды павінны быць ня вонкавыя “пераломныя” моманты ў палітычнай сувязі ці прыналежнасьці да таго ці іншага гаспадарства, а глыбейшыя перамены ў суцэльнасці палітычнага, соцыяльнага і культурнага жыцьця народу, прапануе падзяліць гісторыю Беларусі на наступныя тры пэрыёды: 1). Пэрыёд асобных гаспадарстваў ад IX да паловы ХIII ст., 2). Пэрыёд суцэльнае гаспадарсьцьвеннасьці ад паловы ХIII да канца ХVII ст. і да апошняга часу. З гэтых, першыя два пэрыёды абыймаюць Беларусь незалежную, з тэй розьніцай, што ў першым пэрыёдзе незалежнасьць беларускага народу існавала пры нястачы суцэльнага гаспадарства.

Такая трактоўка пытаньня зьяўляецца новай і арыгінальнай у беларускай гістарычнай навуцы, і работа гр. Шкялёнка павінна легчы ў выснову далейшых студыяў нашых гісторыкаў...”.

Акрамя культурна-асветніцкай дзейнасці, Мікола Шкялёнак актыўна займаўся і палітыкай. Дзесьці ў 30-х гадах ён служыць у Польскім Войску. Праўда, пра гэта нідзе не згадваецца, акрамя што ва ўспамінах Юліяны Вітан-Дубейкаўскай: “У нашай хаце на Падгорнай (маецца на ўвазе ў Вільні — С.Ч.) знайшлі прыпынак і мая сям’я (братавая з дачкой і ўнучкай), і добрыя прыяцелі. Мілым госцем быў прафесар Вацлаў Іваноўскі, як і праўнік Мікола Шкялёнак, які вярнуўся з войска ў Вільню, але ня мог жыць у сваёй жонкі, бо там яго ўжо шукалі, гэтак ён хаваўся ў нас. Ягоная жонка, зь якой я была ў вялікай прыязьні, яго наведвала. Потым ён уцёк у Нямеччыну” (Ю. Вітан-Дубейкаўская. Мае ўспаміны. Вільня. 1994. С.19).

Але перш чым уцячы ў Германію, Мікола Шкялёнак у 1936 годзе далучаецца ў Вільні да ксяндза Вінцэся Гадлеўскага і становіцца адным з заснавальнікаў групы “Беларускі нацыянальны фронт”. Ён уваходзіць у штат рэдакцыі “Беларускі фронт” (з мая 1936 года газета выходзіла адзін раз у месяц, а з 1939 года — два разы ў месяц).

Сябры групы “Беларускі нацыянальны фронт” (БНФ) стаялі на аснове незалежнасці Беларусі, выступалі супраць антыбеларускай дзейнасці камуністаў, з’яўляліся ініцыятарамі стварэння шырокага незалежніцкага фронту. Але адчуваючы, што хутка бальшавікі забяруць Вільню, ксёндз Вінцэсь Гадлеўскі прапануе сябрам незалежніцкай групы план адыходу ў Варшаву, каб там стварыць новы незалежніцкі цэнтр. І 15 чэрвеня 1940 года Вінцэсь Гадлеўскі і Мікола Шкялёнак нелегальна пераходзяць мяжу ў розных месцах. Праз пэўны час яны сустракаюца ў Варшаве. Праўда, некаторыя прадстаўнікі БНФ засталіся ў Заходняй Беларусі, каб ва ўмовах савецкай акупацыі арганізоўваць і пашыраць вызваленча-незалежны рух.

У Варшаве сябры групы “БНФ” адразу ўзяліся за працу, за арганізацыю новага цэнтра, каб ахапіць сваёй дзейнасцю некаторыя краіны Еўропы. Мікола Шкялёнак накіроўваецца ў Берлін. Прыехаўшы ў гэты горад, ён пачынае актыўную палітычную дзейнасць. Найперш працуе ў беларускай газеце “Раніца”, а з сакавіка 1942 года яго выбіраюць галоўным рэдактарам гэтай газеты. У “Раніцы” Мікола Шкялёнак друкуе свае гістарычныя артыкулы “Да метадалогіі гісторыі Беларусі”, “Тэрыторыя і дагістарычныя насельнікі Беларусі”, “Перыядызацыя гісторыі Беларусі”, “Беларусь — Літва — Крыўя” і іншыя. Ён арганізоўвае ў Берліне Беларускі камітэт самапомачы ў Нямеччыне, становіцца яго першым старшынёй.

У лютым 1943 года Мікола Шкялёнак прыязджае ў Мінск, дзе рэдагуе бюлетэнь “Беларуская карэспандэнцыя”. А пасля забойства галоўнага рэдактара “Беларускай газэты” Уладзіслава Казлоўскага, становіцца яе рэдактарам. Аб гэтым добра ўспамінае Наталля Арсеннева ў сваім “Аўтабіяграфічным нарысе”, які быў змешчаны ў кнізе “Беларуская мэмуарыстыка на эміграцыі” (Нью-Ёрк, 1999 г., с. 250-251): “Прыйшоўшы дахаты, я сказала аб гэтым (аб забойстве Уладзіслава Казлоўскага — С.Ч.) Шкялёнку (ён пэўны час тады жыў у сям’і Наталлі Арсенневай і Францішка Кушаля — С.Ч.), які таксама ў гэты дзень раней вярнуўся з працы, і папрасіла яго дапамагчы мне выдаць наступны нумар, тым болей, што шмат матэрыялаў я мела ў сябе, а пераклады можна было заўсёды зрабіць зь нямецкіх газэтаў, якія таксама былі ў хаце. Шкялёнак, вылаяўшыся па адрасам некаторых нашых мужчынаў з рэдакцыі, прызнаў мне рацыю, і, павячэраўшы, мы селі за працу. Працавалі мы да трэцяй гадзіны ночы, але газэту зрабілі.

Назаўтра ўвесь матар’ял быў перабіты на машынцы, і сын мой, які таксама працаваў у нашай рэдакцыі, завёз яго ў друкарню на Камароўку. У сераду газэта выйшла, як заўсёды. Трэці паверх нашае рэдакцыі быў замкнёны. Працавала толькі адміністрацыя і экспедыцыя ўнізе. Я й Шкялёнак перанесьліся ў Камісарыят, дзе было бясьпечна й можна было спакойна працаваць. І так неяк само склалася ад гэтага часу, што рэдактарам газэты стаўся Шкялёнак, а “падрэдактарам” — я”.

Але Мікола Шкялёнак больш за ўсё быў заняты не рэдагаваннем “Беларускай газэты”, а палітычнымі справамі. У створанай у Мінску Беларускай Цэнтральнай Рады (БЦР), ён займеў пасаду першага віцэ-прэзідэнта. “Як толькі была аформлена БЦР, — успамінае Яўхім Кіпель у сваёй кнізе “Эпізоды” (Нью-Ёрк, 1998), — прыкладна ў студзені 1944 году, я, памятаю, гутарыў са Шкялёнкам.

— Мікола, што ж будзем рабіць далей? Рада назначаная, але нашае становішча невыразнае, нешта трэба рыхтаваць далей.

На гэта Шкялёнак адказаў прыблізна так:

— Трэба склікаць Народны Сход, трэба выстаўляць прынцып незалежнасьці.

Праз пару тыдняў мы зноў сабраліся, гэтым разам да нас далучыліся Ю. Сабалеўскі ды Ф. Кушаль. Сабалеўскі сказаў, што і Астроўскі думае пра сход, а Кушаль проста гаварыў: мы павінны мець зусім незалежнае ад немцаў камандаваньне, бо яны стрымліваюць нашу працу. Прыблізна да канца студзеня 1944 году ідэя Другога Ўсебеларускага Кангрэсу (менавіта так мы вырашылі назваць сход), абнародаваньня БЦР у вузкім коле беларускіх актывістаў Менску была сфармуляваная. Праўда, Астроўскі мне і Шкялёнку неяк зазначыў: трэба быць асьцярожнымі, бо немцам на нас паступілі даносы, што мы ў змове. Ясна, гэта былі правакацыі, але ў тым часе немцы, церпячы паразы на фронце, былі вельмі насьцярожаныя і пастраляць змоўцаў ім нічога ня значыла. Дзеля гэтага мы пачалі весьці абмеркаванне нашых планаў толькі ў прыватных памяшканьнях”.

Другі Ўсебеларускі Кангрэс адбыўся ў Мінску 27 чэрвеня 1944 года. З асноўным дакладам, які называўся “Аб прызнаньні за няважныя пастановы ўраду СССР і былой Польшчы, якія датычацца Беларусі, яе тэрыторыі і народу” выступіў Мікола Шкялёнак. Ён, у прыватнасці, сказаў, што “усе пастановы і трактаты ўрадаў СССР і былой Польскай дзяржавы адносна Беларусі і ейнага народу рабіліся бяз удзелу прадстаўнікоў беларускага народу і былі накіданыя Беларусі гвалтам чужынцоў. Беларускі народ ніколі не ўважаў іх за акты права, але за акты чужацкага паняволеньня. У сучаснасьці вайна зьмяла з Беларусі ранейшыя польскія і бальшавіцкія дзяржаўныя парадкі і дала магчымасьць стварэньня новага ладу, пры якім беларускі народ хоча быць суб’ектам права. Аднак як урад СССР, так і польскі эміграцыйны ўрад у Лёндане імкнуцца зьвярнуць сваё ранейшае панаваньне на Беларусі, паклікаючыся на свае ранейшыя дагаворы. Таму Другі Ўсебеларускі Кангрэс павінен на ўвесь сьвет заявіць аб сапраўдных жаданьнях і волі беларускага народу.

Крыніцамі расейска-польскіх прэтэнзіяў да Беларусі ёсьць звычайнае захопніцтва і гвалты. А вынікам іхняга панаваньня на Беларусі зьяўляюцца нязьлічоныя шкоды для беларускага народу ў палітычнай, культурнай і гаспадарчай галінах. Разгром Беларускай Народнай Рэспублікі, падзел Беларусі паміж Савецкай Расеяй і Польшчай трактатам у Рызе 1921 годзе былі актамі супольнага гвалту расейскіх пралетараў і польскіх паноў. Такім самым гвалтам была акупацыя Заходняй Беларусі савецкімі арміямі ў 1939 годзе. Цынічнае санкцыянаваньне гэтага гвалту праз галасаваньне бязвольнага Народнага Сабраньня ў Беластоку ня можа зьмяніць сутнасці насільля. Мы адкідаем назаўсёды усе ланцугі чужацкай няволі і адмаўляем ім у праве дзеіць ад імя беларускага народу…” (Язэп Найдзюк, Іван Касяк. Беларусь учора і сёньня. Мн., 1993. С. 327) Скасаванне савецкіх і польскіх трактатаў адносна Беларусі — такая была галоўная думка выступлення Міколы Шкялёнка на Кангрэсе.

Праз некалкі дзён пасля Кангрэса беларускі палітык пакідае Мінск і вяртаецца ў Берлін. Ён па-ранейшаму ўваходзіць у палітычнае кіраўніцтва БЦР, ажыццяўляе сувязі з прадстаўнікамі Беларускай Незалежніцкай Партыі, найперш з маладым Усеваладам Родзькам і яго сябрамі.

У Берліне Мікола Шкялёнак плануе перайсці на бок англа-амерыканскіх войск, але перадумаўшы, вясною 1945 года, ён з невялікаю групаю перабіраецца на тэрыторыю Польшчы, каб адтуль пасля вярнуцца ў Беларусь. Але планам яго збыцца, на вялікі жаль, не ўдалося. Па ўказцы аднаго з правакатараў, Міколу Шкялёнка высачылі органы НКУС і арыштавалі. Пасля арышту яго прывезлі ў Мінск, дзе ў 1946 годзе прыгаварылі да вышэйшай меры пакарання...

Гэта няпоўны жыццяпіс славутага беларускага гісторыка і палітыка Міколы Шкялёнка. Многія факты з яго біяграфіі і творы знаходзяцца яшчэ за “сямю пячацямі”. Тым не менш, сабраная па крупінцы першая згадка пра яго і вязанка лепшых гістарычных артыкулаў і выступленняў Міколы Шкялёнка ўпершыню пабачылі свет у Беластоку ў 1999 годзе. Кніга называецца “Беларусь і суседзі”. Яна і з’яўляецца сёння данінай светлай памяці гэтаму чалавеку.

1999 г.


Загрузка...