Сем гадоў у ЦК

Не відаць было нешта за трыбунай і Карпюка.

Па абедзе надышла чарга арганізацыйных пытанняў. Абралі праўленне, рэвізійную камісію, дэлегатаў на VІ з’езд пісьменнікаў СССР.

Па пратаколе трэба было прыняць Прывітальнае пісьмо ЦК КПСС. Вось тут і адбылася замінка, якая магла адгукнуцца чымсьці болей непрыемным. Пісьмо па дамоўленасці павінен быў агучыць Макаёнак. Тэкст, над якім мы працавалі колькі дзён (Кузьмін бясконца вяртаў, патрабуючы: «Нада цяплей, цяплей!..), я перадаў Андрэю Ягоравічу яшчэ ў першай палове дня. Ён прабег вачыма, акуратна згарнуў і паклаў ва ўнутраную кішэню пінжака, яшчэ і прыхлопнуў рукой. Не хвалюйся, маўляў, агучу! Надышла пара агучыць. Андрэя Ягоравіча папярэдзілі, і ён адразу палез у кішэню, каб дастаць «пісьмо», але там яго не аказалася. Праверыў бакавыя кішэні — няма! Я заўважыў, што на ім іншы касцюм. Той быў светлы, а гэты цёмны, вячэрні. Значыць, пераапрануўся, падрыхтаваўся да прыёму. Відаць, пісьмо і засталося ў тым светлым касцюме. Андрэй Ягоравіч нервова агледзеў стол, падняў вазу з кветкамі, нават пад стол зірнуў. Няма! Я кінуўся да Кузьміна, які вёў гэтае пасяджэнне, папярэдзіў, каб не даваў пакуль што слова Макаёнку: прапала «пісьмо»!

Выручыў Анатоль Вярцінскі, у шуфлядзе яго стала быў другі экзэмпляр «пісьма». З ім перапалоханы Макаёнак і падняўся на трыбуну. Непрыемны момант перажылі. Шэф, доўга не думаючы, сказаў: «Гэта ўрадзіцельства». На прыёме ў Вайсковым завулку падышоў Кузьмін:

— У старыя часы мы б з табой, Уладзімір Васільевіч, заўтра з раніцы ўжо б не ўбачылі шыльдачак на сваіх кабінетах. Ох, загрымелі б! Ужо далёка б былі. Я, можа, паслом у Гвінею, а ты — не знаю…

Я нічога яму не адказаў, толькі падумаў: «Эх, Гніламёдаў! На сумнай ноце ты заканчваеш сваю партыйную кар’еру…»

К. М. Далгоў, дарэчы, нічога не заўважыў, як не заўважыла і публіка. Прыём удаўся — вясёлы, з тостамі, з багатымі напоямі і закускай. Авяр’ян Дзеружынскі, які таксама быў на гэтым прыёме, сказаў:

— Я толькі пад старасць зразумеў, што гарэлка не ўрэдная. Усе, хто знаходзіўся побач, зарагаталі.

13 мая. Зеляніна ўвабралася ў сілу, але халодна. На агародах нічога не расце. Пётр Міронавіч з пісьменнікамі з раніцы паляцеў на верталёце на Гомельшчыну, на Палессе. Узяў з сабой «народных» — М. Танка, І. Шамякіна, І. Мележа, П. Панчанку і інш. Паляцелі зірнуць на асушанае Палессе.

14 мая. Былі з Тамарай і дзецьмі ў «Атоліна». Калегі-дачнікі садзяць бульбу — «адрэту» з ГДР. Добры, кажуць, гатунак. Спяшаюцца, хоць зямля яшчэ не прагрэлася як след. Прыватны інтарэс у чалавеку нязводны.

У лесе, чуваць было, кукавала зязюля.

15 мая. Успамінаю з’езд і думаю над яго вынікамі. Ён пацвердзіў, што літаратура застаецца сродкам і мастацтвам чалавеказнаўства. Але яна, як чалавеказнаўства, з’яўляецца таксама адначасова і летапісам жыцця.

У чым заключаюцца асаблівасці сучаснага літаратурна-мастацкага працэсу? Нельга не заўважыць, што сучасная мастацкая думка, трымаючы ў полі зроку ўсю сацыяльную праблематыку часу, больш і глыбей даследуе ўнутраны свет чалавека, яго сутнасць, маральныя магчымасці, сувязі з людзьмі, прыродай, вытворчасцю і г. д. Мастацтва хоча пазнаць, вытлумачыць чалавечы феномен, раскрыць яго прыроду, асвятліць глыбіню яго духоўнага свету. Даводзіцца назіраць у сувязі з гэтым узрастанне светапогляднага пачатку ў літаратуры, яе філасафічнасці і канцэптуальнасці, свядомага гістарызму. Паглыбленне шматпланавых ідэйна-маральных пошукаў — характэрная рыса ўсёй савецкай шматнацыянальнай, у тым ліку і беларускай, літаратуры. Ствараючы вобраз станоўчага героя, пісьменнікі імкнуцца раскрыць ідэйна-маральны патэнцыял асобы, яе месца ў жыцці, адносіны да працы, калектыву, грамадства.

Герой літаратуры стаў больш цікавым, актыўным, чалавечым, ён стаў глыбей разважаць і разумець сэнс жыцця, складаныя палітычныя, эканамічныя, экалагічныя праблемы сучаснага свету.

Нельга не адчуць, што сёння, і пра гэта гаварылася на з’ездзе, абуджаецца, актыўна ўступае ў правы сутворцы — памяць. Глыбока ў мінулае не глядзім, а пра Вялікую Айчынную вайну пішам шмат і па-новаму. Усё яшчэ надта балюча вярэдзіць яна людскую душу, нагадвае аб сабе болем, непапраўнымі стратамі, усім перажытым. Публікуюцца ўспаміны франтавікоў, сведчанні былых вязняў лагераў смерці, а таксама людзей, якія перажылі акупацыю, што пралівае новае святло на падзеі, пакінутыя без увагі ў момант усеагульнай пераможна-параднай эйфарыі, на факты, якія раней асэнсоўваліся не на поўную глыбіню, а некаторыя наогул утойваліся.

Што датычыць крытыкі, то трэба, каб яна асэнсоўвала любы факт літаратурнай рэальнасці ў аб’ёме ўсяго інтэлектуальнага багацця, накопленага ўсім чалавецтвам. Патрэбна крытыка, якая спалучала б усю жыццёвую шматстайнасць крытэрыяў — сацыяльных, эстэтычных, маральных, бытавых і ўсіх іншых. Літаратуразнаўства, на мой погляд (а пасля прапановы Івана Якаўлевіча я пра гэта думаю), павінна развівацца шляхам пашырэння дыяпазона даследаванняў, а не простай зменай тэматыкі.

16 мая. Нарэшце пайшоў дождж, але холад — вільготнае паветра! — адчувальна бярэ за бокі.

17 мая. Дзень нараджэння Тамары. Яна звычайна збірае сваіх сябровак. Былі яны і на гэты раз. Быў Лёня.

18 мая. Свет не перастае здзіўляць. Парватаў: «Нада даць даручэнне Марцэлеву, каб забяспечыў рэцэнзаванне спектакляў у гэтым сезоне. Пускай падумае. Гэта — па-першае. Па-другое, як у яго там з выданнем «Збору помнікаў» што тычыцца чарговых тамоў? Зноў, відаць, перабор культавых сааружэній? Пускай даложыць!»

Нядаўна С. В. даваў даручэнні Парватаву (наконт «перабору культавых сааружэній» у Зводзе помнікаў, які выдае гэты акадэмічны інстытут), і той вярцеўся, а цяпер усё памянялася на 180 градусаў, стала наадварот.

21 мая. Квецень садоў. У пяць гадзін раніцы наладжваюць свой грай птушкі. У шэсць гадзін да іх далучаюцца людзі — жыхары навакольных дамоў, пабудаваных на месцы старых драўляных абсад. Пачынаюць выбіваць свае дываны і праганяюць птушак. Сады ад тых абсад яшчэ засталіся. Дрэвы старыя і цвітуць шчыра, раскошна, нібыта ў апошні раз.

23 мая. П. Панчанка ў Доме літаратара расказваў пра палёт з Пятром Міронавічам на Палессе, пра тое, як гасцявалі на радзіме Мележа ў Глінішчы, як сустрэлі пісьменніка землякі. Унізе, пад верталётам, бачылі абшары асушанай зямлі. «Гаворка, таварышы, ідзе пра маштабнае асушэнне Палесся, — каменціраваў Пётр Міронавіч. — Сярод меліяратараў у нас ёсць героі. А вось літаратары іх чамусьці не заўважаюць…»

Панчанка пад уплывам убачанага напісаў верш «Палёт на Палессе». Хвалебны, але свежы, па-майстэрску складзены, перакладаецца на рускую мову.

24 мая. Хмурна. Чытаў кнігу Б. Поршнева «О начале человеческой истории». Поршнеў — медыевіст, але ў гэтай кнізе ён яшчэ і філосаф. Шмат цікавых думак. Прынамсі, ён сцвярджае, што ў сярэднявеччы індывідуальнае жыццё чалавека не было прыдатнай мерай плыні гісторыі, якую вымяралі дынастыямі — цэлымі ланцугамі жыццяў. Чалавечая гісторыя з цягам часу ўсё больш ушчыльняецца і паскарае сваю хаду. Яна «ўяўляе сабой прагрэсіўна паскораны працэс і па-за гэтым не можа быць зразумета» (Б. Ф. Поршнев. О начале человеческой истории. Изд-во «Мысль». М., 1974. С. 27).

Поршнеў кранае таксама даўнюю праблему таго, хто кім «валодае»: мы мовай ці мова намі, мы карыстаемся мовай і развіваем яе ці мова развівае нас і апякуецца намі, імкнучыся адкрыць нам нейкую ўніверсальную ісціну.

25 мая. Дні ўкраінскай літаратуры і мастацтва ў Беларусі. Прыляцелі на «Як-45» пісьменнікі Любамір Дзмітэрка, Васіль Казачэнка, Леанід Навічэнка, Мікола Зарудны, Мікола Нагнібеда, Браніслаў Сцепанюк, Тамара Каламіец і інш. Сустракалі А. Макаёнак, І. Чыгрынаў і я. Госці ўладкаваліся ў гасцініцы «Юбілейная».

Вячэралі ў рэстаране. Фундаваў А. Макаёнак. Багач! Што б мы рабілі, каб не ён.

Л. М. Навічэнка выступіў з тостам. Між іншым сказаў:

— Дорогі друзі, мы прыїхали до своїх вчитилів.

Мне было вельмі прыемна такое чуць.

Сувязі паміж беларускімі і ўкраінскімі пісьменнікамі неблагія. Украінскія — праз Бюро прапаганды літаратуры — выступаюць перад чытачамі ў Беларусі, нашы — на Украіне. Не так даўно там была група пісьменнікаў з Мінска. Мікола Татур расказваў, што ўкраінцы павесілі прыгожую аб’яву, у якой пералічылі прозвішчы беларускіх выступоўцаў. Сярод іншых значылася: Ліда Дай. Дамаўляліся па тэлефоне і пераблыталі. Зрэшты, пісьменнікі любяць і пажартаваць.

26 мая. Адкрыты мемарыяльны знак Тарасу Шаўчэнку на бульвары яго імені. Кінатэатру прысвоена назва «Кіеў», а скверу вакол кінатэатра — «Кіеўскі».

Украінскія пісьменнікі раз’ехаліся групамі па Беларусі.

29 мая.Сустрэча з украінскімі пісьменнікамі ў Доме літаратара. Паставілі выпіць і закусіць. Украінцы зайздросцяць, што беларускія пісьменнікі атрымалі такі падарунак — новы Дом літаратара. Быў на сустрэчы Кастусь Ціханавіч (выйшаў на працу пасля працяглай хваробы). Спытаў у яго пра здароўе. Спытаў, а потым каяўся, бо Кірэенка адказаў даволі рэзка:

— Ведаеце, Уладзімір Васільевіч, слух аб маёй смерці значна перабольшаны і аказаўся заўчасным.

Такога адказу я не чакаў і, па праўдзе, разгубіўся. Відаць, надакучыла яму гэтае пытанне. Залішне плешчуць людзі языкамі, спраўляючыся аб самаадчуванні чалавека.

30 мая. Лісце кругом свежае, набрынялае хларафілам.

Заходзіў Броўка. Казаў, што мае пераходзіць на прозу: «Бачу, што ў паэзіі паўтараюся». Тое-сёе з прозы ён ужо апублікаваў, але блізкае да паэзіі. Пегаса ён асядлаў даўно, цяпер не ведае, як з яго саскочыць.

3 чэрвеня. Аўторак. Напісаў заяву ў Літфонд на творчую камандзіроўку ў Куйбышаў. Маю пісьменніцкі інтэрас і нават душэўную патрэбу з’ездзіць туды. Л. Гаўрылкін абяцаў падтрымаць. Дарога няблізкая. Адзін раз я там пабываў ужо. Гэта — радзіма майго бацькі Васіля Аляксандравіча: Куйбышаўская вобласць (былая Самарская губерня), Борскі раён, сяло Заплаўнае на беразе ракі Самаркі. Мае аднавяскоўцы былі там у бежанстве ў 1915—1922 гадах. Сяло Заплаўнае — 900 двароў (у маім Кругелі — 25). Народ цікавы, арыгінальны. Частавалі мяне брагай і хваліліся, што яны нашчадкі хазараў і што дарогу да Масквы маглі б блінамі «ўлажыць». Не дзіўна: зямля тут ураджайная, стэпавы чарназём. Але здараюцца жорсткія засухі.

— Мы малопьющие, — жартаваў, помню, чарнабароды, сярэдніх гадоў, калгаснік, — сколько ни выпьем, всё мало.

Хачу напісаць пра сваіх аднавяскоўцаў, якія апынуліся тут у лістападзе 1915 года. Ці атрымаецца ў мяне што-небудзь вартае ўвагі, не ведаю, але нездарма кажуць, што сапраўдны поспех прыходзіць тады, калі людзі бяруцца за безнадзейную справу.

7 чэрвеня. У кафэ Дома літаратара спаткаўся з Міхасём Стральцовым. Яго любіць моладзь. Адзін з самых дасведчаных у тэарэтычным плане пісьменнікаў. Калісьці браў у мяне старую кнігу Тынянава «Архаисты и новаторы» і, відаць было, што нешта ў ёй зразумеў. На адміністрацыйныя пасады ніколі не прэтэндаваў і не прасіўся.

Разгаварыліся. Ён мне паспачуваў:

— Ты ж там у іх як заложнік. Ідзі адтуль, хоць куды ўцякай!

Пра гэта я і сам думаю, але парада Міхася не спадабалася. У ёй было нешта панічнае. Ніякі я не заложнік, гэтага я ніколі не адчуваў. Іншая справа, што я толькі вінцік, функцыя, што службовае становішча замінае мне хоць трохі разгарнуцца, самасцвердзіцца.

9 чэрвеня. Бачыўся з Міколам, ён ужо ў Інстытуце культуры. Выгладзіўся, папаўнеў (жанаты). Адно — скардзіцца на левае вуха, недачувае, у вуху шуміць. Просіць пазычыць грошай, бо хоча купіць «Ніву». Пазычыў бы, але не маю такой магчымасці. Жывём ад зарплаты да зарплаты.

12 чэрвеня. Субота. Завітаў Іван Гаўрылавіч. Цяпер ён сакратар Саюза пісьменнікаў. Купілі ў маіх суседзяў бутэльку каньяку. Сядзім на кухні, размаўляем. Падышла маленькая Волечка — паглядзець, што гэта мы робім. Іван Гаўрылавіч пагладзіў яе па галоўцы, прыцмокнуў языком:

— Малая ты яшчэ. Будзеш вывучаць мяне ў школе.

Іван Гаўрылавіч распавядаў пра цяжкі перыяд свайго жыцця ў ваенную пару. Сям’я была вялікая, без бацькі. Жылі ў зямлянцы і вельмі галадалі. Нядаўна ён быў у камандзіроўцы ў Кіргізіі, дзе карэйцы частавалі яго смажанымі карэннямі папараці.

— Не ведаў, што гэта спажыўна. У вайну гэты корань многіх маіх аднапасельцаў выручыў бы, дапамог. Папараці ў нас шмат. Тым карэйцам папараць пасылаюць адсюль, ад нас.

16 чэрвеня. Даведаўся, што Коля Купрэеў бамжуе па Палессі, спыняецца ў знаёмых, перабіваецца выпадковым заробкам. Адзін час працаваў быў у Мінску, у «ЛіМе». Быццам бы кінуў якар, але ненадоўга. Паслалі ў камандзіроўку, і не вярнуўся. Ды і цяпер месца работы не трымаецца. У гэтым сэнсе Мікола Купрэеў нагадвае мне другога Міколу — свайго цёзку Міколу Лупсякова, які таксама любіў вандраваць. «Летам, — казаў, — кожны кусцік начаваць пусціць». Купрэеў надта падобны. Псіхалагічны тып валацугі. І жонак мяняе.

Пра яго кніжку (не помню ўжо назвы) я пісаў у «Дружбе народов».

З Колем я вучыўся у Брэсцкім педінстытуце. Купрэеў, помню, жыў у інтэрнаце ў адным пакоі са студэнтам-матэматыкам па прозвішчы Лось. Лось быў даволі дзівакаваты, хадзіў чамусьці не па тратуары, а па бруку (праўда, тады і аўтамабіляў было менш), харчаваўся выключна кабачковай ікрой. Стыпендыі на што іншае не хапала, але Лось з апломбам сцвярджаў, што лепшага прадукта для харчавання няма ў свеце. Залежаў ад стыпендыі, а навука давалася нялёгка. Матэматыку выкладаў прафесар Франкфурт, якога помню зімой і летам абгорнутым ад шыі да носа вязаным кашнэ, бо панічна баяўся прастуды, скразнякоў. На экзаменах быў выключна строгі. Коля пра свайго суседа прыдумаў верш (чаму запомніўся гэты «стишок», не ведаю):

О мудрый Лось,

О Лось великий!

И ты судьбу благословил,

Когда сам Франкфурт полудикий

Тебя «четверкой» наградил.

Што Коля сачыняе, сталі казаць ужо на другім курсе.

17 чэрвеня. Парады старадаўняга мудраца Ісака Сірына:

Никого не раздражай и никого не ненавидь;

Не воспламеняйся гневом;

Благотворением и честью уравнивай всех людей;

Бойся привычек больше, нежели врагов;

Будь дружен со всеми людьми.

Парады канкрэтныя і зразумелыя, апроч хіба што перадапошняй — «Бойся звычак…»

19 чэрвеня. Еду ў Маскву на VІ з’езд пісьменнікаў з гасцявым запрашэннем.

20 чэрвеня. Рагочуць з эпіграмы (прыпісваюць, як звычайна, Барадуліну):

Не трэба дэбаты,

Нашто нам падлікі:

Гілевіч цыбаты,

А Быкаў вялікі.

Мушу сказаць, што я з гэтай эпіграмай не згодны.

21 чэрвеня.VІ з’езд пісьменнікаў СССР пачаў пасяджэнне ў Вялікім Крамлёўскім палацы. Прыйшоў Л. І. Брэжнеў з «соратниками» — усё Палітбюро. З дакладам выступіў Г. М. Маркаў. Потым пачаліся прывітанні ад замежных гасцей і выступленні. Зашмат казёншчыны. Некаторыя выступленні гучалі як самапрапаганда, самарэклама. Пісьменнік, забыўшы пра сціпласць, расказвае, які ён таленавіты і як яго любяць чытачы. Вялікая зала поўная. Можна ўбачыць абліччы прадстаўнікоў усіх народаў і нацый Савецкага Саюза. І хто гэта прыдумаў паняцце «новая историческая общность людей», быццам у СССР ужо адна нацыя — гэтая «историческая общность»? Не, не адна, і па пісьменніках гэта добра відаць. І не толькі па творах, але і па абліччах, паводзінах, па ўсім менталітэце.

22 чэрвеня. Усе дэлегаты з’езда размешчаны ў гасцініцы «Россия». Намі, як заўсёды, апякуецца Валянціна Міканораўна Шчадрына — залаты чалавек, зямлячка. Жыву ў адным нумары з А. Кулакоўскім на дзявятым паверсе. Прыходжу позна — Аляксей Мікалаевіч ужо спіць. Узрост. У яго — да гэтага не даводзілася бачыць — глыбокая яміна на грудзях. След франтавога ранення. Ціхманы Кулакоўскі камандаваў ротай штрафнікоў, але расказваць пра гэта не любіць. Колькі працую з ім, ніколі не бачыў, каб ён павесіў на грудзі свае ўзнагароды. А мае — і ордэн, і медалі!

Побач, праз калідор, пасяліўся П. Панчанка. На лацкане пінжака дэпутацкі значок.

Дэлегаты шмат выпіваюць, але пісьменнікі — народ трывалы, ходзяць роўна, з годнасцю.

Каля Шамякіна круціцца перакладчык Гарбачоў.

Разам з Лужаніным сустрэлі Л. М. Навічэнку і вечарам добра пасядзелі ў рэстаране ЦДЛ. Пагаварылі аб усім. Леанід Мікалаевіч — добры апавядальнік, расказчык. Асабліва цікава расказваў пра пісьменніка Уладзіміра Бяляева — аўтара рамана «Старая крепость», які я чытаў у дзяцінстве.

З П. Панчанкам паглядзелі выстаўку мастака Аляксея Пластава ў Манежы. Я люблю работы гэтага мастака за яго назіральнасць, удумлівасць, пластыку, нейкае своеасаблівае, скупое багацце фарбаў, пачуццё каларыту. З дзяцінства помню — па рэпрадукцыі з нейкага часопіса — яго карціну «Немец пролетел». Яна была на гэтай выстаўцы.

Панчанка выстаўкай, «рэалізмам» быў расчулены, сказаў, што абавязкова напіша верш.

У Маскве, у выяўленчым мастацтве, шмат школ, нямала цікавых майстроў. Няблага было б убачыць карціны Ільі Глазунова, пра якога гавораць усё больш.

Вярнуўшыся, сядзелі ў нумары за бутэлькай віна. Пімен Емяльянавіч з усмешкай расказаў пра маскоўскага паэта Сямёна Кірсанава. Гэта вельмі вядомы паэт, я ведаю яго вершы — віртуоз! Панчанка сустрэўся з ім на Бранскім фронце, працавалі ў адной газеце. Ці, калі сказаць па-вайсковаму, служылі. Баязлівец. Пастаянна насіў каску і падбіраў у лесе газетныя паперкі, каб не дэмаскіравалі. Паперкі маглі ўбачыць з самалёта.

— А дзе Чыгрынаў? — пытаецца Пімен Емяльянавіч. — Луконін хваліў мне яго рыжыкі.

Чыгрынаў сустракаўся са сваім перакладчыкам. Замест яго зайшоў Алесь Асіпенка. Чалавек пракідкі, ён ужо паспеў пачуць некалькі маскоўскіх эпіграм. Адну агучыў:

Был я молод — водку пил

И читал Аверченко,

А теперь я вот купил

Однотомник Верченко.

Гаворка ідзе пра тоўсты тэлефонны даведнік СП СССР (я таксама яго купіў), які склаў сакратар СП Ю. Верчанка — былы камсамольскі дзеяч. Прозвішчы і тэлефоны пісьменнікаў усяго Савецкага Саюза.

Забег Янка Брыль, і з яго прысутнасцю гаворка перайшла на Льва Талстога, вялікім прыхільнікам якога Янка Брыль з’яўляецца. Я, між іншым, сказаў, што Талстому, пры ўсёй яго шматграннасці, зусім не было ўласціва пачуццё гумару. Асіпенка запярэчыў, а Брыль згадзіўся. Панчанка таксама згодны.

Разышліся позна.

Кулакоўскі выглядае жанчын і, здаецца, адну прыгажуню ўжо нагледзеў. Просіць мяне дапамагчы пазнаёміцца. Купіў ужо для знаёмства бутэльку віна «Узбекистон» і сыркоў на закуску. «Небагата, — падумаў я, — нават скупа». Але Аляксею Мікалаевічу пасаромеўся казаць. Хаця, калі ён выбраў мяне за «свата», мог бы.

24 чэрвеня. Падзяліліся на секцыі. Гэта правільна, бліжэй да літаратуры, можна пагаварыць пра яе ўнутраныя праблемы. Пайшоў на секцыю «Сучасная савецкая літаратура і сусветны літаратурны працэс», якая працавала ў Інстытуце сусветнай літаратуры імя Горкага на вуліцы Вароўскага. Гаворка ішла ў асноўным пра раман. Выказвалася думка, што раман змагаецца з энтрапіяй, ратуе чалавецтва ад бяспамяцтва і забыцця, захоўвае на сваіх старонках жыццёвы вопыт у яго канкрэтна-пачуццёвых формах. Я слухаў і мне падалося, што наш беларускі раман выглядае ў гэтым сэнсе прыстойна.

Сучасны беларускі раман — у лепшых сваіх узорах — спалучае ў сабе паказ і раскрыццё, мастацтва і адлюстраванне. Доказ таму можна знайсці — калі браць абсяг апошніх двух-трох гадоў — у раманах І. Мележа, І. Чыгрынава, В. Адамчыка (знаёмы з урыўкамі), І. Шамякіна, І. Навуменкі, В. Хомчанкі і іншых пісьменнікаў, дзе бачны і знешні, «падзейны», і чалавечы, «асабовы», план жыцця, узятага ў вельмі напружаных сацыяльна-псіхалагічных вымярэннях. Тут чалавек вывучаецца таксама ў вельмі складаных, крытычных сітуацыях і абставінах, якія дазваляюць убачыць яго наскрозь.

Раман наогул стаў для некаторых — гэта можна пачуць ад многіх — нейкім прэстыжным жанрам. Што там, маўляў, апавяданне! Пішу раман, —часта чуецца ў асяроддзі літаратараў і ў сталіцы, і ў іншых месцах. Сапраўды, раманны «бум»! А між тым сучасны перыяд развіцця літаратуры мае асаблівую патрэбу ў развіцці менавіта апавядальных жанраў «малой прозы» — навелы, нарыса, публіцыстыкі, закліканых прыкмячаць і адкрываць новае ў жыцці, у чалавечым светаадчуванні, «фармуляваць» гэтае новае і выносіць на суд чытача.

Зрэшты, не варта супрацьстаўляць адно другому.

Не надта пашанотна выказаўся пра Шолахава Ежы Путрамент, у тым сэнсе, што «Ціхі Дон» ужо ўстарэў. Гэта надта пакрыўдзіла нашага Івана Паўлавіча. Мележ хацеў даць самаўпэўненаму Путраменту «адлуп», але адчуваў сябе не ў форме, болей, чым звычайна, гнуў набок галаву.

У перапынку ля дзвярэй з кімсьці спрачаўся С. Залыгін (я чытаў яго, напісаны з бляскам, раман «Южно-Американский вариант»). Залыгін казаў, што руская літаратура хварэе на «черную гордыню учительства» і што гэта абражае чытача. «А вось заходняя літаратура, — падумаў я, адштурхнуўшыся ад думкі Залыгіна, — на гэтую «гардыню» чамусьці не хварэе. Чаму — не ведаю». Шкада, што нашы размовы пра літаратуру адбываюцца, як правіла, па-за кантэкстам з вялікімі еўрапейцамі Томасам Манам, Генры Джэймсам, Джозефам Конрадам (якім я захапляўся, калі працаваў у Камароўцы), Марселем Прустам, Францам Кафкам, Артурам Шніцлерам і яшчэ, і яшчэ. Уявіць «літаратурную планету» (выраз Адамовіча) без іх — нельга.

Вечарам — у гасцініцы. Хадзілі з Кулакоўскім да прыгажуні, якую ён нагледзеў. Гэта — Валя П., супрацоўніца гаспадарчага сектара СП СССР. Звычайна яна дапамагае ўладкавацца ў гасцініцу і набыць білет у зваротны шлях. Мы і рушылі да яе быццам з мэтай заказаць білеты да Мінска, бо з’езд ужо заканчваў работу. Аляксей Мікалаевіч паклаў у сетку віно і сыркі. Я знаёмы з Валяй, маладзіца гадоў за сорак, сімпатычная. Прадставіў ёй калегу, намякнуў, што пісьменнік ён паспяховы (так яно і на самай справе), і развітаўся, пакінуўшы іх удваіх.

Неўзабаве Аляксей Мікалаевіч вярнуўся з неадкаркаванай бутэлькай і сыркамі, крыху збянтэжаны. Патлумачыў: «Сказала, што няма часу, шмат неадкладнай работы, і, кажа, такога салодкага віна я не п’ю».

— Нічога! Можа, іншым разам, — суцешыў я яго.

Аляксей Мікалаевіч дастаў з кішэні штопар:

— Адкаркуй!

Віно і сапраўды аказалася надта салодкім. Як узбекскі шарбет.

— Распешчаная! — сказаў Аляксей Мікалаевіч, відаць, маючы на ўвазе няўдалыя заляцанні.

25 чэрвеня. Сустрэў Сачанку і Гаўрылкіна з жонкай. Барыс Іванавіч падзяліўся інфармацыяй: паабедзе для пісьменнікаў запланавана «Ивушка» з дэфіцытнымі таварамі. Пакуль што пайшлі на з’езд.

Адбыліся выбары праўлення, затым старшыні. Старшынёй выбралі К. Федзіна, хоць яго на з’ездзе не было. Жыве на дачы ў Перадзелкіне і ў пісьменніцкія справы не ўмешваецца. Можа, таму і выбралі. На месцы спраўляецца Георгій Макеевіч.

Вярталіся з Масквы усёй дэлегацыяй за выключэннем Мележа, які накіраваўся ў Ялту.

З дэфіцытных набыткаў (з той самай «Ивушки») маю цяпер англійскі парасон. Тамары купіў сумачку.

28 чэрвеня. Вязём дзяцей у Плешчаніцы. У лесе пачынаюць чырванець суніцы, так што пойдзем у лес, бліжэй да прыроды. Хай збольшага ўтаймуюцца маскоўскія ўражанні.

1 ліпеня. Шэф патрабуе план работы сектара на другое паўгоддзе. Напомніў яму пра пераход у Інстытут літаратуры.

4 ліпеня. Гутарыў з гісторыкам Міколам Ермаловічам (у Доме літаратара). Ён кажа, што сапраўдныя літоўцы гэта не летувісы, а мы, што найменне беларусы выпадковае. Пра гэта калісьці пачаў быў пісаць С. Александровіч у «ЛіМе». Тут ёсць вялікая праблема.

6 ліпеня. Споўнілася 125 гадоў ад нараджэння Янкі Лучыны. Быў літаратурны вечар. Цікавыя яго «Палескія акварэлькі».

Магіла — на Кальварыйскіх могілках.

7 ліпеня. Нарэшце начальства згадзілася на мой пераход у Інстытут літаратуры. Што добрага пакідаю тут? Мяркую, што чалавек пасля сябе не можа пакінуць нічога лепшага як хіба што добры ўспамін. На гэта і спадзяюся…

"Полымя", 2011 год, №№ 5-11.