След ваўкалака

Раздзел другі

Белавалод ішоў да Ульяніцы. Было яму васемнаццаць сонцаваротаў, і быў ён лёгкі, спрытны, дужы, адважны. Шолах лісцяў палохае зайца, палахлівы чалавек дрыжыць ад бясплотнага ценю, а Белавалод нічога не баяўся, таму што ішоў ён да сваёй каханкі.

Трэцяе лета рабіў Белавалод унотам [Унот — вучань] у ювелірнай коўніцы менскага залатара Дзяніса. Вучыў яго Дзяніс пісаць вадкім золатам па медзі, вучыў з меднага, залатога і срэбнага дроту рабіць пярсцёнкі і колты. У коўніцы пахла воскам, з якога рабілі формачкі для адліўкі матрыц, пахла дымам і драўняным вугалем і заўсёды дробненька грукацелі малаточкі і зубільцы. На літую сталёвую матрыцу, якая ўжо мела неабходны малюнак-узор, Белавалод накладваў ліст медзі або срэбра, прыціскаў ліст круглай свінцовай падушкаю і асцярожна лёгка біў па ёй драўляным малатком.

— Не спяшайся, не май цяжкую руку, — пільна сочачы, гаварыў Дзяніс. Густыя чорныя валасы тапырыліся над смуглым ілбом залатара, настырна лезлі ў вочы, і ён перахопліваў, прыціскаў іх тонкім скураным раменьчыкам,

Рука ў Белавалода была моцнаю, але лёгкаю, метал слухаўся яе. Неўзабаве на сляпой роўнядзі металу, як жывыя, з'яўляліся туры і мядзведзі, вясёлыя зайцы, рахманыя бабры і нават гнуткія хутканогія гепарды, якія жывуць у паўднёвых краях і якіх князі і баяры любяць браць на свае ловы разам з сабакамі і сокаламі. Было найвялікшай радасцю ўбачыць, як глядзіць на цябе зроблены тваімі рукамі тур, і столькі ў ім сілы, дзікай злосці, руху, што здаецца, вось-вось пачуеш нізкі сярдзіты рык, хрусне ельнік пад цяжкімі нагамі.

Але нядаўна з'явілася ў Белавалодавым жыцці чарнавокая Упьяніца, і ён мо ўпершыню адчуў і зразумеў, што, апроч золатакавальства, ёсць на зямлі яшчэ адно шчасце, салодкае, пякучае. Кожны вечар ён выходзіў за гарадскі вал і спяшаўся да сваёй Ульяніцы. Вось і сёння, як толькі вечаровае сонца зачапілася за пушчу і белы туман разліўся ў лугах, малады унот кінуў-рынуў усе свае справы і пашыбаваў на тое месца, дзе Менка ўпадае ў Пціч. Там яго, як звычайна, чакала Ульяніца. На лёгкім чоўне яна прыплывала з пушчы.

Менск, нядаўна шумны, людны, быў мёртвым горадам. Некалькі дзесяткаў чалавек жыло тут. Людзі, як знясіленыя, абкураныя горкім дымам пчолы, млява корпаліся, кешкаліся на сваіх папялішчах, выкопвалі з чорных вуголляў посуд, рознае гаспадарскае начынне, якое ацалела ад агню. Усё гэта яны звязвалі ў вузлы і, перахрысціўшыся, глянуўшы ў апошні раз на сваю зямлю, пакідалі яе, пакідалі зруйнаваны горад. Болынасць мянян кіраваліся на ўсход, туды, дзе на сутоку Нямігі і Свіслачы набіраў сілу новы горад.

3 вялікім сумам глядзеў на ўсё гэта Белавалод.

Яраславічы, усчаўшы вайну з полацкім князем Усяславам, знішчылі Менск да апошняга карэньчыка, разбілі Усяслававу дружыну на Нямізе, дзяцей і жанчын пагаалі ў Кіеў. Залатар Дзяніс таксама паплёўся з палонам, так і не ўбачыўшы напаследак свайго унота, які ацалеў выпадкова — падчас штурму горада ездзіў у нізоўе Пцічы па крычнае жалеза.

Гарадскога вала не было — яго скапалі па загаду Яраславічаў. Замест уязной брамы з дубовай вежаю тырчалі з чорнай зямлі абсмаленыя, з'едзеныя агнём бярвенні. За Менскам адразу пачыналася поле. Дый сам ён быў полем, безгалосы, страшны, засыпаны галавешкамі.

У невясёлым одуме ішрў Белавалод па беразе Менкі. Блакітная плашчаніца ракі нягучна струменілася на зыходзе летняга дня. Мякка ўспыхвалі на ёй вечаровыя промні.

Ульяніцы на ўмоўленым месцы не было. Белавалод сеў на траву, абшчапіў галаву рукамі, знерухомеў. Менка і Пціч, зліўшыся ў адну раку, борзда беглі на поўдзень, у пракаветныя пушчы і балоты. Хмары на заходняй палове неба здаваліся доўгімі, тонка нарэзанымі лустамі чырвонага мяса.

Чаму так баліць душа? Чаму не прыходзіць уначы сон і ўся ноч, як бясконцая дрогкая дарога, па якой пакутліва плывеш-едзеш, ні на імгненне не заплюшчваючы вачэй?

3 самага маленства ён жыў сіратою, бацьку і маці помніў цьмяна. Цяжка сказаць, што было б з Белавалодам, магчыма, пайшоў бы ён за закупам да якога-небудзь багатага баярына, але сустрэўся залатар Дзяніс, абагрэў, прылашчыў, узяў у сваю майстэрню. Дзяніс не меў дзяцей, не ўдалося ў свой час звіць сямейнае гняздо, ужо думаў век дажываць у самоце, ды ўбачыў аднойчы русагаловага бледнага хлопчыка, што спаў у траве за гарадскім валам. Уздрыгнула сэрца, прыпыніўся Дзяніс, глянуў на спакутаваны прыгожы твар, па якім бегалі трывожныя цені. Хлопчык, адчуўшы позірк чужога чалавека, адразу прачнуўся, усхапіўся на ногі.

— Хто ты? — спытаўся залатар.

— Белавалод. У хрышчэнні — Барыс, — адказаў спалоханы хлопчык.

— Адкуль ты?

— 3 пушчы. Адтуль, — хлопчык вяла махнуў рукою. Рука была празрыстая ад шматдзённага голаду.

— Чый жа ты?

— Нічый. Адзін жыву. Бацьку і маці Бог забраў.

3 таго дня пачалі яны жыць разам, і замест бацькі стаў Дзяніс Белавалоду. Карміў, вучыў, вялікую здольнасць убачыўшы ў сваім шчасліва напатканым сыне. I вось няма Дзяніса. I Менска няма, ляжыць у халодным попеле. I толькі неба над галавой і цёмныя дрымоткія пушчы наўкола — птушка ягадзіну не можа пранесці праз гушчар.

— Белавалод! — пачуўся раптам звонкі дзявочы голас. Унот усхапіўся на ногі, твар засвяціўся радасцю, вочы заблішчалі.

— Ульяніца! — крыкнуў ён. — Дзе ты бавілася? Хутчэй плыві сюды!

Прыгожая цёмнавалосая дзяўчына, стоячы на поўны рост у лёгкім лубяным чоўніку, рашуча і ўпэўнена падграбала доўгім кляновым вяслом. На галаве ў яе зіхцеў металічны абручык, на смуглых руках успыхвалі сінія і зялёныя шкляныя бранзалеты.

Белавалод не дачакаўся, скокнуў у ваду, вынес Ульяніцу на бераг. Яны ўпалі ў густую траву, пачалі цалавацца. Нейкая пушыстая казытлівая травінка як знарок успырхнула між іхнімі вуснамі. Яны цалаваліся праз травінку.

— Чакаў мяне? — паклала галаву Белавалоду на грудзі, зірнула знізу ўверх чорнымі прамяністымі вачыма Ульяніца.

— А няўжо ж... — усхвалявана адказаў Белавалод і зноў памкнуўся пацалаваць дзяўчыну.

— Човен рака панесла! — раптам крыкнула Ульяніца. Лубяны чоўнік, танцуючы на хвалях, шпарка аддаляўся ад берага. Белавалод хацеў быў кінуцца ў Пціч і дагнаць уцекача, бо быў някепскім плыўцом, але Ульяніца мякка паклала яму руку на плячо:

— Няхай плыве... Значыць, так трэба, Вадзянік яго забраў.

— Я табе новы зраблю, — сціснуў каханку ў моцных абдымках Белавалод. Толькі цяпер ён заўважыў, што Ульяніца надта сумная, нязвычная, ціхая. Ён асцярожна, паклаўшы далоні ёй на шчокі, наблізіў яе твар да свайго, запытаўся дрогкім голасам:

— Што з табой?

I чакаў, халадзеючы душою, што скажа Ульяніца нешта дужа непажаданае, страшнае, ад чаго, як тонкае дрэўца, адразу ж зломіцца ягонае жыццё. «Ды ці кахае яна мяне?» — з жахам падумаў Белавалод. Гэтая думка аглушыла яго. Сам ён не мог уявіць свайго жыцця без Ульяніцы. Яна была ўсім — зямлёй і небам.

— Аднаго цябе кахаю, Белавалодка, — горача, пераходзячы на шэпт, быццам нехта мог падслухаць, загаварыла Ульяніца. — Без цябе мне няма жыцця. Ды бацька...

— Што сказаў твой бацька? — амаль крыкнуў Белавалод. Ён толькі два разы на менскім торжышчы, і то здалёку, бачыў яе бацьку, ратайнага старасту з вотчыны баярына Цвёрдаслава. Бацька Ульяніцы Кандрат быў гарбаваты, доўгабароды.

— Хоча аддаць мяне за радовіча Анісіма, — усхліпнула Ульяніца. Яна заўсёды была вясёлая, гарэзлівая, і гэты яе ўсхліп як нажом разануў Белавалода.

— А ты? — пабляднеў ён. — Ты хочаш выйсці за радовіча?

Яна глянула на яго і быццам да крыжа прыбіла сваім позіркам.

— Лепш смерць, — сказала яна.

— Тады пойдзем, — схапіў яе за руку, пацягнуў за сабою Белавалод.

— Куды пойдзем?

— У Менск. Да мяне пойдзем.

Яны хуценька пайшлі ўздоўж берага. Вечаровы густы змрок браў наваколле ў сваю абладу. Ульяніца трымалася за Белавалодаву руку, трымалася мякка і пяшчотна, і гэты яе ласкотны дотык хваляваў унота.

У мёртвым горадзе не было ні агеньчыка. Яны прайшлі праз разбураную спаленую браму і спыніліся ў здзіўленні. Мноства буслоў, белых прыгожых птушак, паважна хадзіла па апусцелай цёмнай вуліцы. Быццам баяры ў багатых белых кажухах сабраліся на сваё веча.

— На шчасце, — прашаптаў Белавалод. — Шчасце ў нас з табою будзе, Ульяніца.

Ульяніца прытулілася да яго, і яны застылі, замерлі, гледзячы на нетаропкіх велічных птушак. Здавалася, буслы свецяцца ў цемры. Вось адзін з іх, напэўна, важак, узляцеў, шырока махаючы крыламі. За ім узняліся ў вечаровае неба іншыя. Вострыя белыя абрысы птушак раставалі ў змроку. I Белавалод раптам зразумеў: душа мёртвага горада назаўсёды аддятае з гэтых мясцін. Будуць новыя гарады, будуць шумныя торжышчы, будуць цэрквы і палацы, а гэтага горада ніколі ўжо не будзе. Бывай, горад на Менцы.

Белавалод з усхваляванасцю і страхам глянуў на Ульяніцу. Дзяўчына неадрыўна пазірала на птушак, і твар яе быў зацемнены і трывожны. Аб чым яна думае? Яна таксама некалі адляціць назаўсёды, і след яе пяшчотнай нагі засыплецца пяском на берагах Менкі. Не аддятай, мая харошая! Будзь са мною. Ідзі поруч па гэтай ласкавай і грэшнай зямлі.

— Ульяніца, — ціха сказаў Белавалод, — прашу цябе, як бы нам ні было цяжка і тужліва, запомні гэтых птушак.

Яна здзіўлена глянула на яго, потым зразумела, уся ўспыхнула, засвяцілася, згодна кіўнула галавой.

Майстэрня Дзяніса, у якой жыў Белавалод, была даволі прасторнай паўзямлінкаю, зрубленай з тоўстых сасновых бярвенняў. Унутры яе раздзялялі на дзве паловы вертыкальна пастаўленыя брусы. Перагародка з брусоў не даходзіла да столі. У той палове майстэрні, у якую яны трапілі адразу з вуліцы, стаяла вялікая, злепленая з чырвонай гліны і палявых камянёў печ. У сцяне насупраць печы было прасечана валакавое акно ддя дыму. Побач з печчу Ульяніца ўбачыла выкапаную ў глінабітнай падлозе яму, да краёў напоўненую белым рачным пяском. Такім пяском пасыпаюць падлогу ў час макрэчы і дажджоў. У другой, чыстай палове майстэрні падлога была вымашчана з шырокіх асінавых дошак. Уздоўж сцяны Дзяніс у свой час наштукаваў прасторныя палаткі, зацягнутыя бабрынымі і ваўчынымі шкурамі. На сценах віселі адпаліраваныя іклы дзікоў, ласіныя рогі, рознакаляровыя пацеркі з бурштыну і шкла, маткі меднага і срэбнага дроту, прыгожа аздобленыя рамяні і бляхі для конскай збруі, стрэлы з металічнымі і касцянымі накайечнікамі.

Ульяніца здзіўлена азіралася наўкола, сказала:

— Багата жывеш, Белавалод.

— Дзянісава гэта багацце, — нявесела прамовіў Белавалод. — Як разор у Менску быў ад Яраславічаў, паспелі мы ўсё закапаць у яму ў істопцы.

— Дужа шкадуеш Дзяніса? — спыталася Ульяніца.

— Радней за бацьку мне быў. Вучьгў добраму, як жа такога чалавека не шкадаваць? Усё б аддаў, каб з палону яго вызваліць.

Белавалод падышоў да Ульяніцы, мякка прыгарнуў яе да сябе, схаваў твар у шаўкавістых дзявочых валасах. Абое змоўклі. Маўчаў панылы зруйнаваны горад. Толькі недзе за Менкаю выў здзічэлы сабака. А можа, гэта быў воўк-людаед, якіх, па чутках, шмат развялося ў навакольных пушчах.

— Не страшна табе тут аднаму, Белавалод? — дрогкім голасам спыталася Ульяніца.

— Страшна, — шчыра прызнаўся Белавалод. — Галаўнікі ў горад прыходзяць, нават ночы не чакаючы. Усё ў людзей да апошняй ніткі бяруць. Ёсць, кажуць, у гэтых галаўнікоў і свой ваявода — Іван Вогненная Рука.

— Вогненная Рука? — уздрыгнула Ульяніца. — Якое жахлівае імя!

Яна прыціснулася ўсім сваім целам да унота. Ён пачаў цалаваць яе, і Ульяніца адказвала на пацалункі, адказвала з маладой страсцю і ўсхваляванасцю.

— Ці кахаеш ты мяне? — перарывістым шэптам запытаўся Белавалод.

— Кахаю. Пайду за табою, як нітка за іголкай. Але цяжка мне, любы, ой як цяжка! Радовіч сватоў шле. Ратуй мяне, Белавалод.

Ульяніца заплакала, і яе нечаканыя, такія горкія слёзы страшэнна ўразілі унота. Ён стаяў як спапялёны маланкаю. Ён не ведаў, што трэба рабіць у такіх выпадках, і толькі асцярожнай рукою выціраў слёзы са шчок і вачэй каханай. Раптам ён, як бы нешта ўспомніўшы, схапіў сталёвую сякеру, што, захліснутая скураной пятлёю, вісела на драўляным круку, хуценька стаў на калені, пачаў адцзіраць з падлогі дошку, крайнюю ад сцяны.

— Што ты робіш, Белавалод? — разгублена запыталася Ульяніца.

Але ён, не адказваючы, з пранізлівым рыпеннем ададраў дошку. Пад падлогаю была невялікая ямка-паграбок. Белавалод, трасянуўшы доўгімі русымі валасамі, нахіліўся амаль па самыя плечы ў гэты схоўны паграбок і дастаў з яго лубяны кораб з прыгожай, сплеценай з жоўтага дроту накрыўкай. Ён узняўся на ногі і з радасным бляскам у блакітных вачах падаў кораб Ульяніцы.

— Бяры.

— Што гэта? — здзівілася дзяўчына.

— Адчыні накрыўку, убачыш.

Ульяніца асцярожна, палахліва, быццам з кораба магла выпырхнуць птушка або ўдарыць вострай драпежнай галоўкаю гадзюка, адчыніла накрыўку і войкнула ад здзіўлення і захаплення. На чырвонай аксамітнай падушачцы ляжала яркае і вельмі багатае нагруднае жаночае ўпрыгожанне. Тры бляхі ў выглядзе вясёлых рыбак былі скручаны з танюсенькага срэбнага дроту і напаяны на залатую аснову. Вочы рыбак, луску, плаўнікі ювелір зрабіў з найдрабнейшых залатых зярнятак. Рыбкі злучаліся паміж сабой абручыкам з чырвонай медзі. На абодвух канцах упрыгожання меліся круглыя залатыя фібулы, каб нашпільваць яго на тканіну.

Белавалод, задаволены тым захапленнем, якое ззяла ў чорных вачах Ульяніцы, сказаў:

— Гэтых рыбак я злавіў у Менцы.

— Як жывыя, — любуючыся рыбкамі, ціха прамовіла Ульяніца, потым зірнула на Белавалода з недаверам: — Няўжо ты сам іх зрабіў?

— Сам, — з ганарлівасцю кіўнуў галавою Белавалод. — Амаль тры гады рабіў. Уначы яны мне сніліся. Кожны унот у час вучобы ў золатакаваля павінен сваё ўменне паказаць, змайстраваць нешта такое, каб нават стары настаўнік вохнуў. Шэдэўрам гэта між рукадзельнымі людзьмі завецца.

— Як жывыя, — зноў паўтарыла Ульяніца.

— Шкада, што Дзяніс іх не пабачыў, маіх рыбак, — пазмрачнеў Белавалод. — Стараўся я дужа. Для свайго настаўніка стараўся, парадаваць яго хацеў. Няма Дзяніса, і я табе рыбак аддаю. Вазьмі, Ульяніца.

Ён асцярожна выняў з кораба свой уноцкі шэдэўр, нашпіліў яго на белую льняную сукенку Ульяніцы.

— Ты што, Белавалод? — заружавелася, успыхнула дзяўчына, і было відно, як прыемна ёй атрымаць такі нечаканы, такі прыгожы падарунак, бо спакон веку ўсе дочкі Евы, князёўны яны або чалядніцы, любяць прыгожае і нечаканае. Але, парадаваўшыся, Ульяніца ўздыхнула і пачала павольна сашпільваць рыбак з грудзей.

— Не трэба, — адвёў яе рукі Белавалод. — Як я рабіў, пра цябе ўвесь час думаў. Твой твар між рыбак мне бачыўся. Будзь жа гаспадыняю майго шэдэўра.

Ён казаў з такой страсцю, з такім замілаваннем, што рукі Ульяніцы міжволі пацягнуліся да ягонай шыі, абвілі гэту смуглую маладую шыю, потым пачалі лашчыць ягоныя скроні і бровы. Чорныя вочы набліжаліся, падплывалі да сініх Белавалодавых вачэй, і быў у тых вачах нясцерпны бляск, туманны агонь, шаўкавістая мяккасць травы, пералівістасць і таемнасць глыбокай азёрнай вады.

Белавалод асцярожна і ў той жа час моцна ўзяў каханку на рукі, паклаў яе на туравую шкуру, сам лёг побач. У іхніх грудзях ужо білася адно сэрца. Усёй сваёй істотай ён адчуваў пяшчотную, пакорлівую мяккасць валасоў, адчуваў маленькія, але цвёрдыя пальцы яе ног, што наструнена дакрануліся да ягоных, затрапяталі.

Уначы над Менскам зашаптаў дождж, тысячы светлых кропель паляцелі, пасыпаліся на зямлю, на попел, на чорныя галавешкі. Кожная нябесная крошы прабівала малюсенькую дзірачку ў попеле, і ў гэтыя дзірачкі праторкваліся, прагна глядзелі ў цёмнае неба вострыя зялёныя лёзы травінак.

У горадзе, які не меў ні ахоўнага вала, ні дружыны, які ўжо амаль памёр, заставацца было небяспечна. Белавалод з Ульяніцаю вырашылі дабірацца да сутоку Нямігі і Свіслачы, дзе ў парубежным умацаванні Полацкай зямлі асеў шмат хто з мянян. Ісці трэба было попрышчаў пятнаццаць, праз пушчу. Амаль да паўдня яны звязвалі ў хатулі, запіхвалі ў торбы і мяшэчкі залатарскі струмант і ўсё тое, без чаго нельга было абысціся ў іхняй будучай гаспадарцы. Ульяніца рабіла ўсё спорна, хутка, і толькі час ад часу мільгалі ў чорных вачах трывога і сум. Белавалод як мог суцешваў і абнадзейваў яе, казаў:

— Пажэнімся ў Менску і адразу твайму бацьку знак дадзім. Благаславіць ён нас на маладое шчаслівае жыццё наша.

Ульяніца маўчала. Тое, што надумвалася яна зрабіць, было такое нязвычнае, такое нечуванае. Без дазволу бацькі пайсці з хлопцам! Ды бацька заб'е яе, пракляне. Сэрца ў дзяўчыны абмірала, холад бег па скуры.

— Маці-багародзіца, святая траяручыца, навучы мяне і абарані мяне, — апалым голасам казала Ульяніца, укленчыўшы перад бажніцаю.

Белавалод стаяў на каленях поруч з ёю, маўчаў, стараўся быць спакойным, але трывожныя думкі няспынна віравалі ў ягонай галаве. Што чакае іх наперадзе? Добрыя ці нядобрыя людзі стрэнуцца ім? Дзе яны будуць жыць у новым Менску? Ці поўны будзе іхні сусек? Ці хопіць жыта на семя і на емя?

— Я яшчэ старому богу хачу памаліцца, — папрасілася Ульяніца, і Белавалод разам з ёю схадзіў за раку Менку. Там, у дзікім лясным гушчары, дзе нават у самы яркі дзень камянеў шэры змрок, яны памаліліся Перуну, грознаму богу нябесных маланак. Дубовы цёмны ідал стаяў у густой калючай траве, пранізліва глядзеў на іх.

Ульяніца адразу павесялела. Пачала апранацца падарожнаму. На ногі — скураныя поршні, вышытыя каляровымі ніткамі, на плечы — белую ваўняную накідку з бронзавымі спражкамі. Яна зняла з галавы металічны абручык, перахапіўшы валасы, як і Белавалод, тонкім скураным раменьчыкам.

— Як жа мы зацягаем усё гэта на Нямігу? — спыталася Ульяніца, паказаўшы загарэлай рукою на цяжка напакаваныя хатулі і торбы.

— Буслы і вароны перанясуць, — пажартаваў Белавалод. — Бач, колькі іх лётае.

Ды адразу ж пасур'ёзнеў, бо сонца стаяла ўжо высока, а правесці яыічэ адну ноч у разбураным горадзе яму не хацелася.

— Ідзём са мной. Толькі ціхенька, — сказаў Белавалод Ульяніцы, прыклаўшы палец да вуснаў. Са сцяны ён зняў доўгую вяроўчыну, наматаў яе на руку. Ульяніца, нічога не разумеючы, крочыла следам.

Праз нешырокую Менку яны прайшлі па вярбе, якую паваліла бураю. Зялёныя галіны былі апушчаны ў люстраную ваду, і на паверхні вады Ульяніца раптам убачыла жорсткае пяро нейкай вялікай рыбіны. Руда-шэрыя павукі коўзаліся па вадзе. Яркімі прыгожымі плямамі плыў залацісты пылок з надбярэжных кветак.

Белавалод борздка ішоў па высокай траве. Птушкі зрываліся з гнёздаў. Старыя вужы, скруціўшыся ў клубок, ляжалі, блішчалі на цёплых пнях, як срэбныя талеркі.

Вось яны выйшлі на ўтульную лясную паляну. Цёмныя дрэвы стаялі непарушнай сцяною. Паляна, травяністы астравок між гэтых дрэў, была густа заліта сонцам, дзумканнем пчол і мух, дурманнымі пахамі разагрэтага мёду і маку. Ульяніца адчула, як пайшла кругам галава, як раптоўна аслабелі ногі. Яна села ў цёплую траву, заплюшчыла вочы.

Белавалод прысеў на кукішкі побач, тройчы нямоцна свіснуў, паклікаў:

— Косю! Косю!

«Багаты ў мяне жаніх, — весела падумала Ульяніца. — Нават конь у яго ёсць!» Але конь, якога яна ўбачыла, расплюшчыўшы вочы, быў нейкі дзіўнаваты, не падобны на вялізных спакойных бацькавых коней. Гэты быў маларослы («Карузлік», — падумала Ульяніца), мышынай масці, з чорнай палоскаю ўздоўж спіны. Чорныя хвост і грыва ледзьве не даставалі да зямлі.

— Тарпан. Лясны конь, — сказаў Белавалод Ульяніцы і зноў паклікаў: — Косю!

Тарпан смела падбег да іх, прыпыніўся. Чорныя бліскучыя вочы глядзелі на людзей міралюбна, з цікаўнасцю.

— Дапаможаш мне, косю, га? — асцярожна пагладзіў яго па льсністай шыі Белавалод і, нібы тарпан разумеў чалавечыя думкі, пачаў тлумачыць: — На Нямігу мне трэба ехаць. У новы горад. У гэтым галаўнікі нікому дыхнуць не даюць. А гэта — мая нявеста. Праўда, прыгожая?

Пры такіх словах Ульяніца весела засмяялася, а лясны конік злёгку ўздрыгнуў.

— Не бойся, яна добрая, — зноў пагладзіў тарпана Белавалод. — Яна дужа добрая. Як дабярэмся да Нямігі, я цябе накармлю і адразу ж адпушчу назад у пушчу.

У горад яны вярталіся ўтраіх. Белавалод вёў на вяроўцы тарпана і расказваў Ульяніцы:

— Гэтага коніка мы з Дзянісам знайшлі. Пайшлі ў пушчу па жалуды (з жалудоў мы фарбу рабілі), і вось тут непадалёку ў балотцы падалося нам, нібы дзіця малое плача. Спыніліся мы з Дзянісам, прыслухаліся. Так і ёсць — плача дзіця – голас тонкі, змучаны. Глянулі туды-сюды, аж гэта ён. У багну праваліўся па самую шыю. Можа, ваўкі гааліся, можа, хто страху наддаў. Канаў ужо. Авадні ноздры заляпілі. Як убачыў нас, не спалохаўся, а заіржаў, як бы прасіў найхутчэй дапамагчы. Выцягнулі, балотную твань з яго саскрэблі, і сябрам нашым па край жыцця зрабіўся конік.

Пагрузіўшы на тарпана большую частку хатулёў і торбаў, рушылі з Менска. Белавалод на сінюю пакаленную кашулю надзеў лёгкую драцяную кальчугу, прычапіў да шырокага скуранога пояса меч у старэнькіх драўляных похвах.

Выйшлі на бераг Менкі, пакланіліся гораду, які пакідалі назаўсёды. Горад глянуў на іх апусцелым вокам, глянуў сумна, з дакорам. Зашчымела на сэрцы ў Белавалода, туга пад горла падкацілася, але ён толькі перасмыкнуў сухімі губамі, некалькі разоў кашлянуў, каб Ульяніца не ўбачыла ягонага хвалявання.

Пушча праглынула іх, і праз колькі часу ўжо не верылася, што недзе свеціць яркае сонца. Ішлі пад густымі кронамі анямелых дрэў, па жылістай лясной зямлі, па лясным глухатраўі. Тут была камарыная дзяржава, і безліч маленькіх крывасмокаў з усіх бакоў рынулася на няпрошаных гасцей. Ульяніца цярпела-цярпела, а потым, адбіваючыся ад камароў, аж носам хліпаць пачала. Тады Белавалод зламаў з дрэва велізарнейшы грыб-трутавік, крэсівам выбіў іскру, запаліў яго і, накалоўшы на меч, панёс перад Ульяніцай. Дзяўчына моршчылася ад едкага дыму, кашляла, і ўсё-такі дым быў лепей, чым ненажэрныя камары. Адзін тарпан пачуваў сябе спакойна, ляпіў і ляпіў між дрэў бясконцы ланцужок слядоў.

Праз нейкі час нізінная лясная зямля пачала падвышацца, уздувацца сухімі пагоркамі. Зніклі камары. Лес пайшоў святлейшы, бялейшы, усё болей бярозы і асіны. Сонца прарывалася праз дробную мітуслівую лістоту, сыпала наўкол залатыя грыўні. Ульяніца ажыла, пажвавела, пацягнулася да Белавалода, і на беразе цёмна-блакітнай лясной азярынкі, між пяшчотных несарамлівых кветак яны зноў аддаліся свайму каханню.

Надвячоркам нейкая кволая сцежачка, як ручаёк, раптам кінулася ім пад ногі. Яна магла быць звярынай, магла быць чалавечай. А хутчэй за ўсё ў звярыны след тут уліваўся, убіваўся след людской нагі.

Сцежачка шырэла, смялела. Ужо не было сумнення, што яе працерабіў чалавек. Неўзабаве яны ўбачылі грудок жоўта-зялёных конскіх касцей, вялізны конскі чэрап. Белавалод наструніўся, узяўся за рукаяць мяча. Ульяніца ішла побач з ім, ён абдымаў яе левай рукою і адчуваў, як тахкае яе сэрца. Ён напружана глядзеў на сцежку перад сабою.

Раптам проста над іхнімі галовамі, у небе, пачуўся голас:

— Людзі добрыя, памажыце мне! Здыміце мяне!

Ад нечаканасці і страху яны ўпалі на калені. Ульяніца заплюшчыла вочы. Гэты голас быў як удар грому. Вядома ж, гэта быў Божы голас, бо хто, апроч Бога, можа гаварыць з неба.

— Чаго ж вы стаіцё? Здыміце мяне! — ляцела зверху. У голасе чуліся разгубленасць і верашчанне. Тут ужо Белавалод крышку асмялеў. Хіба можа быць у Бога разгублены голас? Хіба можа смешна верашчаць той, хто кіруе зоркамі і людзьмі?

Белавалод асцярожна, адным вокам, зірнуў угору, і дух пераняло ад здзіўлення. Проста над сцежкаю, высока над зямлёй быў распасцёрты чалавек. Чалавек быў голы, з адвіслым сівавалосым жыватом, у адных кужэльных портках. Рукамі і нагамі чалавек быў прывязаны, прыкручаны да дзвюх танклявых гонкіх бярозак, што раслі адна супраць другой абапал сцежкі. Маладым бярозкам не хапала сілы разарваць чалавека напалам, але і чалавеку неставала вагі нахіліць іхнія вяршыні долу. Так і лунаў дзіўны чалавек над лясной сцежкаю.

— Другі дзень вішу! — верашчаў чалавек. — Між небам і зямлёй Богу душу адцаю! Ратуйце, добрыя людзі!

Тут і Ульяніца глянула ўверх і войкнула:

— Анёл!

— Ядрэйка я, маладзічка, а не анёл! — выгукнуў са сваёй вышыні чалавек. — Каб я быў анёлам, даўно б вунь на тую хмарку ўзляцеў і адпачыў ад пакут маіх. Ядрэйка я. Рыбалоў з горада на Нямізе. Злавілі мяне злыя людзі ў свае сеці.

— Як жа цябе зняць адтуль? — пачухаў патыліцу Белавалод.

— Давай падумаем разам, — павесялелым голасам лагодна сказаў Ядрэйка і раптам рэзка трасянуў галавою, пачаў ярасна церціся шчакою аб плячук. — Праклятая муха! Д'ябальская дзумкалка! Яна, пэўна, ужо завяла сабе хатку ў маім вуху, наклала там яечак. Ну, пачакай, злезу з бяроз гэтых, злаўлю цябе і раздзяру на шматкі!

Белавалод з Ульяніцай не стрымалі смеху.

— Смейцеся, смейцеся, добрыя людзі, — не сунімаўся Ядрэйка. — Я й сам люблю пасмяяцца, асабліва калі жывот поўны і мухі не кусаюць. I пагаварыць люблю, ой люблю. А з кім было гаварыць у гэтым лесе? Мядзведзь уначы ішоў сцежкаю проста пада мною, дык я з ім хацеў быў слоўцам перакінуцца, але дзе там — так раўнуў мішка, што ў мяне душа з пятак у мяккае месца заскочыла, не пры кабеце будзе сказана. Пытаешся, як выбавіць мяне адсюль? Бачу, меч у цябе важнецкі ля пояса вісіць. Бяры меч і сячы бярэзіну... Пачакай, але ж я касцей не збяру, калі грымнуся адгэтуль. Ото ж злыдні, што мяне сюды завалаклі на гэтыя клятыя бярозы. Каб праз вашы рэбры козы сена цягалі! Каб вашымі косткамі дзеці грушы збівалі.

Ядрэйка натхнёна пачаў праклінаць усіх ворагаў, учарашніх, сённяшніх і будучых. Ён так захапіўся праклёнамі, што забыўся і пра Белавалода і пра Ульяніцу.

— Дзядзька, — спыніў яго Белавалод, — сячы бярозу я не буду, а паспрабую залезці да цябе наверх і там вяроўкі абрэжу.

— Лезь, сакалок, лезь, — заверашчаў Ядрэйка. — Каб ты еў бліны са смятанай, з маслам і яшчэ з мёдам. Каб прыгожыя маладзіцы за табой чарадой хадзілі.

Белавалод зняў з шыі ў тарпана вяроўчыну, разуўся, зрабіў з вяроўчыны пятлю-васьмёрку і спрытна палез на дрэва.

— Каб табе ў рот смажаныя курапаткі ўляталі, — падахвочваў яго са сваёй вышыні Ядрэйка.

— Маўчы, дзядзька, а то я звалюся ад такіх слоў, — папрасіў Белавалод.

Ядрэйка адразу ж сціх. Толькі ягоны круглы пульхны жываток не супакойваўся, калыхаўся, як цеста ў дзяжы.

Нарэшце Белавалод, цяжка дыхаючы, дабраўся да Ядрэйкі, выцягнуў з похваў меч, пачаў пераразаць вяроўку.

— Цішэй, сакалок, не адрэж мне руку, — залямантаваў рыбалоў. — Лыжку да рота нельга будзе данесці.

Белавалод вызваліў ад путаў правую руку і нагу Ядрэйкі. Бярэзіна шумна выпрасталася, галінамі, здаецца, сцебанула па небе. Ядрэйка з жахам паглядзеў на яе, сказаў:

— А каб яна мяне так падкінула? Да апостала Пятра даляцеў бы ў залатыя палаты.

Белавалод быў вымушаны спусціцца з адной бярозы і лезці на другую. Тут ён ужо толькі нагу аслабаніў Ядрэйку, падаў яму меч, і знясілены, але гаваркі рыбалоў асцярожна, каб не зваліцца, сам перапілаваў вяроўку на левай руцэ. Нарэшце ён вызваліўся, адразу ж выпусціў меч, заплюшчыў вочы і, абдзіраючы голы жывот, слізгануў па ствале ўніз, да зямлі. Потым застагнаў, лёг на траву, доўга-доўга ляжаў...

I вось ён стаяў перад Белавалодам і Ульяніцай, нізенькі, тоўсценькі, рухавы, быццам вожык. Твар у яго быў круглы, чырванаваты. Жменька сівых кароткіх валасоў тапырылася на патыліцы і за вушамі, уся ж лабаціна пуставала, галела, як ніва пасля жніва. Чорныя вочкі жвава свяціліся, гарэлі з-пад нізка насунутых на іх цёмных броваў. Асабліва ўражваў ягоны нос — буйны, як бы расплюшчаны на самым кончыку, увесь у вясёлых сіняватых пражылках. Было Ядрэйку сонцаваротаў сорак пяць, калі не пяцьдзесят.

— За шчаслівае збавенне мой зямны паклон вам, баярын малады з баярыняю, — нізка пакланіўся Ядрэйка, і лысіна бліснула на сонцы.

— Я не баярын, добры чалавек, — разгубіўся Белавалод. — I яна не баярыня.

— Абавязкова будзеш баярынам, — упэўнена сказаў Ядрэйка. — Як жа завуць цябе, будучы баярын?

— Я — Белавалод. Яна — Ульяніца. Ідзём на раку Нямігу. А цябе, дзядзька, хто і за што на дрэвы ўзнёс?

— Усё раскажу вам, баяры дарагія, пра кожную сваю больку пажалюся, — пацёр маленькай пульхнай далонькай голы жывот Ядрэйка. — Але спачатку скажыце, ці ёць у вас тое, што сагравае душу і цела? Ці ёсць у вас полацкі мёд або рамейскае віно?

Ульяніца з хатуля дастала карчажку з мёдам. Ядрэйка прагаа схапіў пасудзіну, пачаў піць нагбом. Здаволіўшыся, весела сказаў:

— У добры час Бог паслаў вас на гэтую сцежку. Сядзеў бы я на дрэве, як зязюля. А ноч у лесе халодная.

Ён трасянуў голымі плячамі.

— Мой бацька таксама быў рыбаловам. I да мёду хмельнага быў ахвочы. Бывала, перап'е ўзімку на возеры, загорнецца ў сець і сядзіць, калоцячыся. А потым кажа, паказваючы пальцам праз вочка сеці: «Тут холадна, а знадворку, напэўна, зусім лютая халадэча».

Усе трое засмяяліся.

— Хто ж цябе, дзядзька, так пакараў? — спытаўся Белавалод.

— Галаўнікі. Чулі, нябось, пра Вогненную Руку? Дык ён са сваімі ліхадзеямі. Няма на іх спыну, няма страху. Князя Усяслава баяліся, як ён землямі нашымі валодаў. А цяпер князь у Кіеве, няма гаспадара ў людзей, і ўсюды пайшоў разор, вароп. Цячэ кроў хрысціянская, як дажджавая вада. Асабліва смердам дастаецца, што на зямлі сядзяць. Баярыну лягчэй. Схаваецца ў сваёй вотчыне за дубовай брамай, за шчытом жалезным. А смерд толькі саломай прыкрыты. Я на рацэ ёз на рыбу ставіў са сваім суседам Макарам. Наляцелі галаўнікі, ёз пасеклі, Макару камень на шыю навязалі і ў вір кінулі. А мяне з сабой у гэту пушчу павезлі. Вогненная Рука мяне чамусьці не ўтапіў.

— I ты бачыў яго? — перапыніў Ядрэйку Белавалод.

— Вогненную Руку? Як цябе бачу. Малы ростам, але здаравяк здаравяком. Кулакі, як каменні. Дык павезлі яны мяне ў пушчу, і думаў я, што следам за Макарам на той свет пайду. А я чалавек адчайны, я і кажу гэтаму Івану, гэтай Вогненнай Руцэ: «Глянь на неба». Ён глянуў. «Што там бачыш?» — пытаю.— «Хмару». — «I болей нічога не бачыш?» — «Гусей бачу». — «Там жа меч Божы, крывавы над тваёй галавой занесены». Раззлаваўся Вогненная Рука, хацеў мяне шастапёрам па галаве стукнуць, ды раптам надумаўся на дрэва мяне ўзаперці, бліжэй да Бога.

Ядрэйка змоўк на нейкі міг і адразу ж зноў загаварыў, папрасіў:

— Ці не знойдзецца ў вас, баяры дарагія, якое-небудзь лайно, каб мне на плечы накінуць?

Белавалод пашукаў у хатулях і даў яму сваю старую кашулю. Ядрэйка бадзёра надзеў яе, сказаў:

— Зрабі, Бог, каб добрыя людзі жылі вечна. Прапаў бы я без вас, бо баюся холаду і голаду. А так Ядрэйка яшчэ пажыве, рыбу паловіць. А рыбалоў я адмысловы! Сам апостал Пётр быў рыбаловам, аж пакуль Хрыстос не сказаў яму: «Пакінь свае сеці, я зраблю цябе лаўцом чалавецаў». Каб вы ведалі, якой я вас рыбай пачастую!

Ён гаварыў і гаварыў. Ульяніца са здзіўленнем глядзела на яго, бо ўпершыню ў жыцці бачыла такога гаваркога чалавека. У іхняй весі людзі былі маўклівыя — лес, што акружаў жытло, вучыў ціхмянасці.

— На Нямігу, дарагія баяры, ідзяце? — гаварыў, крочачы поруч з Белавалодам, Ядрэйка. — Шмат народу там асядае. А я ж там нарадзіўся. Кожную сцежку ведаю. Там сям'я мая — жонка і трое дзяцей. Князь Усяслаў і памагатыя ягоныя добры горад збудавалі. Паглядзіцё, які ў нас вал. Ого! Дванаццаць сажняў вышынёю. Шапка з галавы валіцца. Жыць бы і не тужыць, ды вайна за вайною, вайна за вайною ідзе на нас. Князь і баяры зямлю дзеляць. А што чалядзіну рабіць? Куды хавацца? Я рыбалоў а ведаеце, што нядаўна ў Свіслачы злавіў? Труп чалавечы, дзяўчыну нежывую, дужа прыгожую.

Ульяніца пры гэтых словах пабляднела, і Ядрэйка, заўважыўшы яе спалох, перамяніў гаворку.

— Дзе жыць будзеце, баяры дарагія? — весела пацікавіўся ён. — У полі пад кустом? Дык жа чалавек не заяц. Гэта я, Ядрэйка, магу на дрэвах у лесе начаваць, а вам, маладзёнам, трэба плячо ў шшчо церціся. Вось штр я надумаў — у мяне вы пакуль што спыніцеся. Ёсць у мяне цёплая істопка. Па першым часе можна там галаву прыхіліць. А далей — Бог бацька. Ці засталося там яшчэ што-небудзь, Ульяніца, у карчажцы?

Ён пачаў піць мёд, пакрэктваючы, прыжмурваючыся, а Белавалод з Ульяніцай радасна пераглянуліся — добрага чалавека паслала ім неба...

За сотні попрыіпчаў на паўночны ўсход ад Менска на Нямізе ў стольным горадзе Рагвалодавічаў Полацку ў гэты самы час дапякала людзям, наводзіла на людзей жах нячыстая сіла. Ледзь толькі пачынала змяркацца, у розных канцах вялікага горада чуўся пранізлівы журботнадзікі крык. Рукадзельныя людзі адразу ж хаваліся ў сваіх майстэрнях, баяры загадвалі чэлядзі надворнай зачыняць на дубовыя і жалезныя завалы брамы, купцы на шкутах і лайбах, што стаялі на Дзвіне, зашываліся ў кіпы звярыных шкур, у дзежкі з ячменем і жытам. Кожнаму хацелася стаіцца, хутчэй заснуць, каб толькі не лез у вушы, не свідраваў сэрца гэты сумны, халодны, трывожны, незразумелы і таму яшчэ больш страшны крык. Ды спаць звыш меры належыць мёртвым, а не жывым. Праз колькі часу, як толькі праходзілі дрыжыкі першага страху, мноства бледных людскіх твараў прыпадала, ляпілася да акенцаў хат. У вулічным змроку людзі хацелі ўбачыць нешта нязвыкла жахлівае, непадуладнае розуму. Смялейшыя выходзілі надвор, трымаючыся за клямку дзвярэй, узіраліся, уздрыгваючы пры кожным шолаху, у наваколле. Даўно заўважана, што чалавечая душа, нават самая светлая хрысціянская душа, ляціць, як начны матылёк на смяротны агонь, на ўсё таемнае і загадкавае.

«Ваўкалак крычыць», — з упэўненасцю казала болыдасць палачан, і кожны другі мог прысягнуць на святым крыжы, што на свае вочы бачыў хоць аднойчы гэта жахлівае лясное стварэнне, гэтага пярэвараценя, парослага дзікім воласам. Знаходзіліся і такія, што маглі параіць, як самому зрабіцца пярэвараценем. Для гэтага патрэбна ўваткнуць у пень вастрыём уверх нож і перакульнуцца цераз лязо.

На пятроўкі, светлай летняй ноччу, ваўкалак закрычаў у самым сэрцы горада, каля святой Сафіі. Спалоханыя царкоўныя служкі пачалі чытаць малітвы, усю ноч ладанам і мірам абкурвалі дом гасподні.

«Князь Усяслаў крычыць», — гаварылі назаўтра ў Полацку. Спачатку казалі пра гэта нясмела, з асцярогаю, але вельмі хутка і на торжышчы, і на важніцы, і на баярскіх падвор'ях, і ў хацінах чорнага люду на поўны голас пайшла гэта вестка.

«Усяслаў прыбягае з кіеўскага поруба ў сваю вотчыну і крычыць!» Такая навіна адразу ж дакацілася да дзядзінца, да палаца полацкіх князёў, у якім сядзеў са сваёй дружынаю Мсціслаў, сын вялікага кіеўскага князя Ізяслава. Мсціслаў быў чалавек непалахлівы, рашучы. Ён загадаў хапаць усіх тых, хто распаўсюджвае чуткі пра Усяслава. Але нельга закаваць у жалезы ўвесь горад, і тады Мсціслаў паслаў у Кіеў да бацькі ганца, прасіў, каб там, у Кіеве, неадкладна нешта зрабілі з Усяславам. Ён быў не супраць таго (праўда, не напісаў гэта ў пергаменце), каб ганец прывёз у Полацк галаву Усяслава. А пакуль ганец імчаўся на пераменных конях да Кіева, Мсціслаў умацоўваў дзядзінец, рыхтаваўся да горшага.

Асабіста ён не верыў у пярэвараценя-ваўкалака. Гэта былі, вядома ж, домыслы цёмнага люду, які адной рукою моліцца, а другое гладзіць па дубовай галаве паганскага ідала. Але Мсціслаў разумеў, што за ўсімі гэтымі байкамі стаіць полацкае баярства, якое ў болыдасці сваёй не хоча падпарадкоўвацца Кіеву, хоча вярнуць у Полацк Рагвалодавічаў.

Апошнія дні Мсціслаў Ізяславіч усё болын маўчаў, слухаў, аб чым гаворыць дружына і тыя з полацкіх баяр, што ненавідзелі Усяслава і зрабіліся крэўнымі сябрамі Юева. Калі яго спрабавалі разгаварыць, ён толькі стрымана ўсміхаўся і думаў: «Ганец у дарозе. Ганец імчыцца з Кіева. Калі я пакажу ім галаву Усяслава, перастане крычаць ваўкалак».

Ягоны настаўнік рамей Мілон калісьці казаў: «Кветка міндалю гіне ад марозу, бо распускаецца раней за ўсіх. Людзі ж ад залішняй балбатлівасці гінуць. Трэба стрымліваць язык розумам. Нават дзікія гусі, што ляцяць ад Кілікіі да Таўра, баючыся арлоў, бяруць у дзюбы камяні, як замкі для голасу, і ўначы бясшумна пралятаюць гэту небяспечную дарогу. Чалавек мае два вухі і адзін язык таму, што належыць двойчы пачуць і толькі адзін раз сказаць».

Але ганца ўсё не было, і Мсціслаў паступова змрачнеў, падцаваўся агульнай няўпэўненасці і страху і кожны вечар загадваў распячатаць новую амфару з віном. У застолле ён запрашаў полацкіх баяр, шчодра частаваў іх і дамагаўся, каб яны, п'яныя і безабаронныя, давалі яму роту [Рота — клятва, прысяга] вернасці. Большасць баяр давала роту (язык не адсохне), але назаўтра, астудзіўшы галаву, адумаўшыся, шмат хто з такіх баяр стараўся трымацца падалей ад княжага палаца. Некаторыя з'язджалі ў свае вотчыны. Паспрабуй адшукаць іх паміж лясоў і балот!

А нячыстая сіла ўсё болей брала ў сваю абладу горад. Амаль кожны вечар крычаў ваўкалак. Аднойчы на прыцемку па Вялікім пасадзе прамчаліся чалавек трыццаць верхавых. Яны ехалі бясшумна, без адзінага слова, у белых пахавальных саванах з галавы да пят. Жудасць ахапіла тых з палачан, хто бачыў гэта. Вялікі пасад у момант вока апусцеў. «Нябожчыкі на конях!», «Дзяды з дамавін!» — пакацілася па горадзе. На пасадзе якраз нёс варту дзецкі з Мсціслававай дружыны Вадзім. Ягоныя сябрукі разбегліся, пахаваліся хто куды, а Вадзіма страх прыкаваў да месца. Дзецкага стапталі коньмі. Ды ён паспеў закласці ў лук стралу і пусціць яе насустрач маўклівым беласаванным коннікам. Гартаваная кіеўская страла ўдарыла аднаму з верхавых у сцягно. Той зморшчыўся, выдраў стралу, злосна шпурнуў яе да сябе. Потым гэтую стралу падабралі і прынеслі князю Мсціславу. На сталёвым наканечніку была кроў, жывая чалавечая кроў. «Пераапранутыя скамарохі ездзяць па горадзе, б'юць маіх людзей! — накінуўся Мсціслаў на ваяводу Ануфрыя. — Злавіць іх! 3 іхняй скуры нарабіць пергамену! На гэтым пергамене я напішу вялікаму князю Ізяславу, што Полацк даў роту на вернасць стольнаму Кіеву».

Але Мсціслаў умеў не толькі крычаць. Ён, калі вымушала жыццё, мог цёпла, па-бацькоўску ўсміхацца. Выгнаўшы прэч Ануфрыя, ён запрасіў да сябе полацкага епіскапа Міну, схіліў перад сівабародым старым калена, папрасіў дзеля адзінай праваслаўнай царквы, дзеля сясцёр — кіеўскай і полацкай Сафіі — змякчыць сэрцы мясцовых людзей, напоўніць іх ласкай і любоўю. Назаўтра з крыжамі, харугвамі і малітвамі рушыў царкоўны клір са святой Сафіі. Урачыста і радасна галасілі над горадам званы. Густы натоўп ішоў хрэсным ходам, і ва ўсіх былі светлыя твары, светлыя думкі. Палачане крыкнулі здравіцу Мсціславу Ізяславічу, які, зняўшы баявы шлем, апрануўшы чырвоную плашчаніцу, сустрэў іх на плошчы каля Сафійскага сабора. Мужы-вечнікі і князь Мсціслаў пацалавалі крыжы згоды і міру. Горад супакоіўся, заціх, а сам Мсціслаў паехаў да бацькі ў стольны Кіеў, пакінуўшы за сябе Ануфрью.

Наступная ноч выдалася цёмная, з рэдкімі кволымі зоркамі. Вецер шумеў над соннай Дзвіной. Хвалі гурбою беглі на бераг, выкрэсваючы з халодных рачных глыбіняў каменьчыкі, водарасці, розны гаспадарчы друз, якім так багаты вялікі горад. Украла хваля пранік у балбатлівай бабы і, пацешыўшыся, зноў выкінула яго на берац даставаў купец з кашалька грошы, упусціў з дрогкіх пальцаў у ваду — прыцягнула хваля срэбныя круглячкі на пясок.

Спала рака. Спаў горад. Ваўкалак не крычаў.

У гэты самы час каля возера Валовае, што, як бліскучы сподак, ляжыць у полі побач з горадам, сустрэлася некалькі чалавек. Яны моўчкі вынырнулі з цемры, з цішыні, моўчкі ўзышлі на ўзгорак, сталі на калені перад невялікім ідалам. Грубатвары ідал быў вычасаны з чырвонага цвёрдага пясчаніку. Калісьці тут высока і горда стаяў залатавусы каменны Пярун, было паганскае капішча, было заўсёды шматлюдна і шумна, але прыйшлі з полацкай Сафіі хрысціяне, усё зруйнавалі, знішчылі, і застаўся толькі гэты сціплы ідал. Удзень яго хавалі пад карчом на беразе возера, а ўначы моцныя і адначасна мяккія, пяшчотныя рукі даставалі яго з вады, ставілі на самай вяршыні ўзгорка.

Маўклівью начныя людзі памаліліся ідалу, потым усклікнулі ціха, але з прытоенай сілаю:

— Рубон!

Гэта быў баявы кліч палачан, з гэтым словам полацкія дружыны ішлі ў бой пад Ноўгарадам і на Нямізе.

Некалькі імгненняў усе маўчалі. Маўчаў ідал. Святло ад слабой мільгатлівай зоркі падала на пукаты чырвоны лоб.

— Што рабіць? — парушыў цішыню малады звонкі голас. Той, што сказаў гэтыя словы, хваляваўся, голас ягоны дрыжаў.

— Трэба падумаць, баярыч Гвай. Трэба моцна падумаць, — прагучала ў цемры. — Бачыш: Полацк стаіць. Ноч. Сабакі выюць на звяр'ё.

— Ноч не скончыцца, калі мы ўсе будем спаць, — гучна і рэзка сказаў Гвай. Ён зашумеў цёмным плашчом, нецярпліва тупнуў нагою. — Бяда па бядзе як па нітцы ідзе. Няўжо ты гэтага не заўважаеш, Раман? А можа, ты таксама прынясеш роту Мсціславу?

Адразу ж за гэтымі словамі пачуўся звон металу — раз'юшаны Раман выхапіў з похваў меч. Некалькі чалавек парывіста кінуліся між імі.

— Што вы робіце? Не трэба! — захваляваліся ўсе. — Пачуюць у горадзе, і нам нездабраваць. Мірыцеся! Хутчэй мірыцеся!

— Прабач, Раман, — ціхім голасам сказаў Гвай. — Я зняважыў цябе, але, павер, я не хацеў гэтага. Само слова выскачыла. Цябе ўчора паранілі стралой на пасадзе, ты праліў кроў за Полацк, а я...

Раман шумна, узбуджана дыхаў. Усё ўнутры яго клекатала ад абурэння і крыўды. Ён, яшчэ трымаючы ў правай руцэ меч, левай моцна, усімі пальцамі, сціснуў сабе лоб, стаяў, як нежывы.

— Ты мяне да кораню з'ядаеш, баярыч, — сказаў ён нарэшце Гваю. — Ты мяне проста ў сэрца б'еш. Цяжка слухаць твае словы. Але я ведаю, што не ад злосці да мяне ты іх кажаш, бо справядлівая ў цябе душа. Пра Полацк ты думаеш, пра вотчыну Рагвалода, пра зямлю Усяслава, князя нашага, які ў Кіеве ў цёмным порубе сядзіць. Вернасць Усяславу мы даказалі справаю. Гняздзіла, — ціха паклікаў ён, — дзе ты?

— Я тут, — стаў перад Раманам высокі шыракаплечы чалавек.

Раман паклаў руку на ягонае плячо.

— Добры з цябе ваўкалак. Так выеш, аж сэрца калоціцца. Князю Мсціславу ад твайго выцця не спіцца на дзядзінцы.

Усе ціха засмяяліся. Усе падыходзілі да Гняздзілы і паляпвалі яго па плячы.

— Братанічы, — звярнуўся да ўсіх Раман, — дзякуй вам за адвагу, дружына мая начная. Калі Бог злучыць, чалавек не разлучыць. Я веру, што ніякая сіла не разлучыць нас, бо за Полацк свой меч мы ўзнялі. «Там, дзе вас двое, там і царква мая», — сказаў Хрыстос. Нас не двое, нас болей, і мы ведаем, якой справе наш меч служыць. Але нельга ўвесь час толькі палохаць князя Мсціслава. Мсціслаў, як і ўсе кіеўскія князі, непалахлівы, баявым кап'ём ускормлены. Трэба ў чыстае поле выходзіць, біцца трэба, ды малая ў нас раць. Стопчуць нас кіяне, як на Нямізе стапталі. Я быў там, я памятаю.

Ён змоўк. Усе глядзелі на яго і ведалі, што ён зараз бачыць душой сваёю. Бачыў Раман зледзянелую Нямігу, каляны густы снец чырвоныя шчыты палачан і кіян, залітыя крывёю кальчугі, сцягі і мячы, агонь яраснай сечы і цяжкія суровыя слёзы паражэння на вачах у князя Усяслава.

— Што ж рабіць? — нецярпліва выгукнуў Гвай.

— Я памятаю, — быццам не пачуўшы Гвая, казаў далей Раман. — Потым князя Усяслава схапілі каля Ршы, у поруб завезлі. Сям'я ягоная з княгіняй Крутаславай і часткай дружыны стаіліся ў пупгчы, за Дзвіной. У Полацк Мсціслаў з вялікай сілаю прыйшоў, сеў на полацкі сталец. Баярства нашае патрохі да новага князя прывыкае, ужо і роту некаторыя прынеслі Мсціславу. Пройдзе сонцаварот, другі, і забудземся ўсе пра Усяслава, пра Рагнеду, бо мёд і пры Мсціславе салодкі і п'яны.

— Не забудземся! — усклікнуў Гвай. Адабральным гулам яго падтрымалі ўсе іншыя.

Раман уладна ўзняў угору дзясніцу ў баявой пальчатцы, патрабуючы цішыні.

— А пакуль не забыліся, — сурова сказаў ён, — пакуль помніце Палату і Рагнеду, давайце зноў станем на калені і паклянёмся душамі продкаў, якія слухаюць нас зараз і глядзяць на нас, што ніколі не здрадзім ні адзін адному, ні справе, якая злучыла нас.

Усе апусціліся на калені. Вецер трывожна зашумеў над узгоркам. У возеры захвалявалася, пацямнела вада. Раптам па змрочным небе, распырскваючы бледна-залатыя іскры, слізганула буйная хвастатая зорка. «Нябёсы даюць нам добры знак», — з радасцю падумала большасць прысутных. «Нябесны камень паляцеў, — падумаў баярыч Гвай. — Упадзе за Дзвіной у пушчу, і памрэш, не знойдзеш яго». А баярскі халоп Гняздзіла, які трымаў на повадзе коней, толькі лёгка ўздыхнуў — зноў цмок панёс некаму багацце. Калі яркая палоса ў неба — золата панёс, калі бледная — срэбра, калі цёмная — хлеб і зерне. Гаршчок срэбра нехта знойдзе раніцою на сваім парозе.

— Братанічы, сустрэнемся роўна праз сядміцу на гэтым самым месцы, — узняўся з каленцаў Раман. — Хай кожны з вас будзе адважным і моцным, як тур, маўклівым і пільным, як начная сава. Рыхтуйцеся, чакайце, збірайце верных людзей, а я за гэты час пастараюся сустрэцца з княгіняй Крутаславай у задзвінскай пушчы.

Ён кожнага абняў і тройчы пацалаваў, кожнаму паціснуў дзясніцу. Потым лёгка ўскочыў на каня, якога падвёў Гняздзіла, ударыў каня рукою па шыі і, узляцеўшы на самую вяршыню былога капішча, крыкнуў адтуль:

— Рубон!

— Рубон! — адказалі яму ўсе і пачалі садзіцца на коней. У каго ж не было каня, кіраваўся ў сваю дарогу пешкі. Неўзабаве з цемры пачулася, як Раманаў конь, збегшы з узгорка, зацопаў па балоце.

Гвай сеў на свайго Дубка, паехаў следам за Раманам. Амаль цэлае попрышча ехаў адзін, потым гняўліва спыніў каня, свіснуў, нецярпліва крыкнуў:

— Гняздзіла!

— Я тут, баярыч, — азваўся з цемры Гняздзіла.

— Дзе ты кешкаешся, чортаў халоп?

Гняздзіла на чорным кані адразу ж пад'ехаў да гаспадара. Белыя доўгія валасы ўзвіхурыў начны вецер.

— Тваё месца каля мяне, ззаду мяне, — строга сказаў Гвай. — Чаму я ніколі не магу цебя дагукацца?

Гняздзіла маўчаў.

Былі яны адналеткі, баярыч і халоп. Гняздзілу ў свой час вывелі з палонам з Тураўскай зямлі, а быў ён да свайго халопства сынам вольнага смерда. Моцны, кемлівы і спрытны, ён нядоўга хадзіў на баярскім полі за сахою, выбіўся ў баярскія канюшыя, бо дужа любіў коней, мог звалодаць з самым гарачым скакуном.

— Здаецца, Дубок прыкульгвае на левую пярэднюю нагу, — пасля працяглага маўчання сказаў баярыч.

Гняздзіла адразу ж саскочыў са свайго каня, са словамі: «Дазволь, баярыч», падняў Дубку нагу, пагладзіў яе, паціскаў вялізнымі пальцамі, потым нечакана рэзка трасянуў.

— Гатова, баярыч, — сціпла выдыхнуў ён.

Гвай з недаверам чмыхнуў носам, але адчуў, што конь пайшоў лягчэй, весялей.

Яны кіраваліся на паўднёвы ўсход ад Полацка, у тое месца, дзе рака Сосніца ўліваецца ў Дзвіну. Там была вотчына бацькі Гвая баярына Аляксея, на крутой выспе стаяла сядзіба, абгароджаная дубовым тынам.

Маўклівая ноч церусіла над пушчамі і балотамі свой адвечны сум. Страхотна было і няўтульна. Гразь чвякала пад конскімі капытамі. Кажаны, што гняздзіліся ў тоўстых дуплістых вербах, здаецца, гатовы былі сесці на галаву. Маладыя зайцы і птушкі, палохаючы коней, зрываліся са сваіх цёплых ляжанак і гнёздаў. У цёмнай непраходнасці лясоў чуліся трэск і сапенне — ішло вялікае цяжкое звяр'ё. Начная зямля гула, уздрыгвала, калацілася, бо столькі сіл бушавала ў ёй і на ёй, столькі жыццяў загаралася і тухла ў змроку.

Раптам леваруч ад Гвая з Гняздзілам з невялікага бярэзніку пачуўся ціхі працяглы свіст. Старонняму вуху магло здацца, быццам падала голас нейкая начная птушка, але баярыч ведаў, што гэта свішча Раман. Ён увесь радасна страпянуўся, паджучыў Дубка, памчаўся туды, дзе слаба свяціліся тонкія бярозы. Гняздзіла моўчкі шнураваў за ім.

— Ты, Раман? — ціха выгукнуў Гвай у змрок.

— Я.

Раман выйшаў з бярэзніку. Непадалёку асцярожна скуб траву конь.

— Ці дазволіш, баярыч, у цябе пераначаваць? — запытаўся Раман у Гвая, узяўшыся за ягонае стрэмя.

— Аб чым кажаш, Раман? Радасць для мяне будзе вялікая, калі ты паедзеш са мною. Мой дом — твой дом.

— А твой бацька? Баярын Аляксей, я чуў, строгі, — усё не мог рашыцца, усё распытваў Раман.

— Бацька чалавек збожны, міласэрны, — успыхнуў Гвай. — Мала што хто гаворыць? Каб ён ды не пусціў на парог госця, асабліва палачаніна?

— Тады — у сядло!

Раман лёгка ўскочыў на каня, паехаў побач з Гваем. Баярыч быў, вядома ж, задаволены, што чалавек, на якога ён ледзь не маліўся, будзе начаваць у ягоным доме, але словы пра бацьку, сказаныя Раманам, непрыемна ўкалолі самалюбства, і ён, каб неяк згладзіць, выгнаць з душы няёмкасць, накінуўся на свайго халопа.

— Гняздзіла, чаму адстаеш, едзеш як мокрая курыца? Глядзі, бізун заходзіцца каля тваіх плячэй!

Маўклівы Гняздзіла ўжо даўно прывык да нечаканых успышак гаеву ў свайго маладога гаспадара і таму спакойна выслухаў чарговую пагрозу баярыча. «Хай пакрычыць, — разважаў канюшы. — Крык не бізун, ад яго скура не свярбіць».

Шчаслівы Гвай, адразу ж забыўшыся пра халопа, ехаў стрэмя ў стрэмя з Раманам, і радасна ёкала сэрца, як у маленькага зайчыка, што ўпершыню выбег у неабсяжнае поле з-пад бацькоўскага куста. Як ён любіў зараз Рамана! Старэйшы таварыш-аднадумнік уяўляўся яму Аляксандрам Македонскім. Хавайцеся ў свае пустыні, персы! Дрыжы, Індыя! Ідзе на вас магутны непераможны Аляксандр, цар цароў, і побач з ім яго адважны збраяносец. «Усё аддам за Рамана, — расчулена і ўзнёсла думаў баярыч. — Брашно сваё, і жыццё сваё. Славу разам з ім вялікую здабуду».

Рамана ж у гэты час дапяклі самыя будзённыя, самыя зямныя думкі. Яму, былому старшаму дружынніку князя Усяслава, за апошні сонцаварот столькі давялося перацярпець. На Нямізе яго паранілі кап'ём у левае плячо. Доўга лячыўся ў зялейнікаў, а калі ўзняўся на ногі, Усяслава павезлі ў Кіеў, у поруб, дружыны князевай не было. Рухнуў свет, раней такі звычны, такі ўстойлівы і зразумелы. Раней князь быў пчалінай маткаю, а яны, дружыннікі, — нястомнымі пчоламі. Па сядміцы з сёдлаў не злазілі, Полацку і князю славу здабывалі. Куды толькі не дабягалі іхнія баявыя коні! Да Ноўгарада і Смаленска, да ракі Наровы, дзе ў цёмных пушчах жывуць яцвягі, да Варажскага мора, куды нясе вясновыя крыгі Дзвіна, нямоўчны полацкі Рубон. Разбілі, запаланілі Усяслава, і няма да каго галаву прыхіліць. Не сахой ці ганчарным кругам, а мячом прывык здабываць свой хлеб Раман. Меч застаўся, вось ён, цяжка вісіць на левым сцягне. Толькі няма таго, каму гэты меч хоча верна служыць, няма князя Усяслава, а ў Полацку сядзіць Мсціслаў. Вотчынай Рагвалодавых унукаў валодаюць Яраславічы.

— Хутка прыедзем, — весела сказаў Гвай. — Ужо агонь бачу. Кацера не спіць, мяне чакае.

— Хто гэта? — спытаўся Раман, пачуўшы незнаёмае імя.

— Кацярына, малодшая сястра, — растлумачыў Гвай. — Прыгожая. Ды ты сам убачыш, Раман. Яна ўсё ведае. Яна за нас, — ціха дадаў ён.

— Што яна ведае? — рэзка спыніў каня Раман. Гвай разгубіўся.

— Што ж ведае Кацера, баярыч? — насядаў Раман. — Няўжо ты расказваў пра начную дружыну, пра ўсіх нас?

— Яна нікому не выдасць, — горача запярэчыў Гвай, і голас ягоны дрыжаў. — Гэта мая родная сястра. Яна бачыла ўва сне Рагнеду. Кацера за Полацк, за нас.

Баярыч ледзьве не плакаў. Але Раман, раптоўна адчуўшы вогненны шал крыві ва ўсім целе, крута развярнуў каня.

— Куды ж ты? — саскочыў з Дубка ў начную гразь Гвай. — Прашу цябе, Раман, брат мой названы, застанься. Прашу цябе. Вазьмі нож і адрэж мне язык, калі сястра скажа каму хоць слова. Ды я яе сам заб'ю, задушу, хоць няма на свеце чалавека радней, чым яна.

Раман пранізліва гнянуў на ўшчэнт разгубленага баярыча, падумаў, сказаў сухім чужым голасам:

— Толькі адну ноч я пабуду ў цябе. Заўтра з сонцам паеду.

I ні слова — куды паедзе, з кім паедзе. Катаваннем душы быў такі недавер для Гвая.

Цёмнай аграмадзінай выплыла маўклівая баярская сядзіба, абгароджаная шчыльным дубовым тынам. Пакуль што маўчалі сабакі, не пачулі верхавых, бо вецер дзьмуў якраз у твар начным гасцям. Толькі кропелька святла ззяла ў густой цемры — Кацера не спала, чакаючы брата.

Раптоўна, як сшалеўшы, узышліся, затрывожыліся сабакі. Звонкі гучны брэх раскалоў цішыню. Засвяціліся паходні, свечкі. Босыя ногі зашлёпалі па баярскім двары.

— Хто будзеце, начныя госці?! — пагрозна крыкнуў з-за тыну, мяркуючы па голасе, ужо стары чалавек.

— Адчыняйце! Гэта я, — адказаў Гвай.

— Хто з табою, баярыч? — не сунімаўся старэчы голас.

— Адчыняй, Сцяпан! — раздражнёна загадаў Гвай. — Са мной мой сябра, і мы здыхаем з голаду.

Грукнула цяжкая завала. Дубовая, абабітая жалезнымі палосамі брама неахвотна расчынілася. Маленькі светлагаловы дзядок з паклонам сустрэў Гвая, сказаў пабачліва:

— Шмат злых людзей, галаўнікоўраспладзілася на зямлі. Здрадныя душы ў іх. Маглі, баярыч, захапіць цябе падманам або сілаю і прывесці да сядзібы, каб за тваімі шырокімі шіячамі на двор уварвацца.

— Стары ты ўжо. Ледзь ківаешся, — весела паляпаў Гвай Сцяпана па худым плечуку.

— Стары, — згадзіўся пакорліва той. — I дурны. А вунь і баярын Аляксей ідзе. Чакаў сынка.

Гвай імкліва пайшоў насустрач бацьку. Баярын Аляксей быў высокі, з шырокай чорнай барадой, з вялікім гарбатым носам. Чэлядзь надворная, грудзячыся наўкол, трымала запаленыя паходні, і ў няроўным зменлівым святле твар у баярына то цямнеў, то рабіўся залаціста-жоўтым. На плечы баярын накінуў лісіны кажух, абшыты ўзорыстым ляшскім золатам. На нагах у яго боты з цвёрдай звярынай скуры.

— Дзе гуляеш, сын? — строга сказаў баярын. Гвай зняў з галавы шапку, нізка пакланіўся бацьку.

— У Полацк ездзіў. У кастарэза Ільі быў, як ты мне, бацюхна, загадаў. Рэжа Ілья з вялікага зуба, што знайшоў у сухім балоце пад Палатою, аклад для нашага святога пергамену. Да Пакроваў абяцаў зрабіць.

— I колькі ж хоча Ілья за сваю разьбу? — прыжмурыў цёмныя вочы баярын.

— Шэсць грыўняў.

— Шэсць грыўняў? За такое срэбра я магу купіць дванаццаць свіней або дзве кабылы. Трыста аўчын магу купіць.

— Святы пергамен не прыкрые ў сцюжу, як аўчына, але ён дасць вечнае святло, — раптам умяшаўся ў іхнюю гаворку Раман, які стаяў поруч з Гваем.

— Хто гэта? — ва ўпор глянуўшы на госця, спытаўся ў сына баярын.

— Раман. Старшы дружыннік князя Усяслава, муж нарачыты і харобры, — паспешліва адказаў Гвай. Яму так хацелася, каб бацька ўпадабаў Рамана.

— Прашу адкаштаваць наш хлеб-соль, дарагі госць, — злёгку пакланіўшыся, роўным голасам прамовіў баярын Аляксей. Раман пакланіўся ў адказ.

У гэты час з верхняй зацемненай галерэі сядзібы данеслася звонкая дзявочая песня.

— Кацярына! Кацера! — закрычаў Гвай. — Пад кляніну я прыкаціўся! Дадому прыкаціўся! I, захліпваючыся ад радасці, заспяваў у адказ:

Неўзабаве Кацера выбегла надвор, кінулася на шыю брату. Столькі сястрынскай любові і пяшчоты жыло ў ёй, што ўсе заўсміхаліся, а стары халоп Сцяпан сухім кулачком раздавіў на шчацэ слязу. I гэта была не пачцівая рабская сляза, бо, вядома ж, што верны раб плача, калі плача ягоны ўладар, а сляза сапраўднага замілавання.

Паміж пацалункаў і шчаслівых слёз, паміж вохаў і ўзаемных роспытаў заставаўся спакойным толькі адзін Раман. Ён уважліва і неяк строга пазіраў на Кацеру збоку. «Прыгожая крывічанка, — думаў ён. — Прырода не пашкадавала для яе свайго хараства, агню і мёду. Адразу відно, што заўсёды жыве паміж пушчаў і палёў. Твар чысты, загарэлы, як бы свеціцца знутры сонечным святлом. А валасы! Ядвабны мяккі лён. Такія валасы павінны быць халоднымі, як струмені лясной ракі. Яны здымаюць боль з самай пякучай раны».

Ён адчуў, што занадта глыбока пагружаецца ў зманлівую небяспечную плынь сваіх мрояў, і таму сярдзіта нахмурыўся, прыкусіў шырокімі белымі зубамі губу, рукою дакрануўся да мяча. Так ён рабіў заўсёды, калі хацеў стрэсці, скінуць з душы залішнюю мяккасць і чуллівасць. Меч, дотык да мяча напамінаў пра суровасць жыцця.

На шыі ў Кацеры дробненька звінелі буйныя шкляныя пацеркі з пазалотаю. Здавалася, ручаёк абвіў ёй шыю. Срэбныя, сплеценыя з тонкага дроту бранзалеты ззялі на запясцях. Уся яна была зграбнаю, лёгкаю, як лугавы ветрык. Яна заўважыла нарэшце Рамана, запытальна глянула на брата.

— Гэта Раман, — узбуджана сказаў Гвай. — Лепшы меч Полацкай зямлі.

Твар у Кацеры ўспыхнуў. Яна пакланілася Раману, і Раман пакланіўся ёй у адказ, і абое адчулі, як нейкая іскра, пакуль яшчэ слабая і няўлоўная, прабегла паміж імі і адразу ж згасла. Але іскра гэтая толькі на адзін міг патухла, бо зноў вочы іхнія сустрэліся, і ўжо даўжэй пазіраў Раман на Кацеру, а яна з сарамлівай цнатлівасцю пазірала на яго.

— Ды кінь ты ўжо збродня гэтага, — беручы дачку за руку, сказаў баярын Аляксей, маючы на ўвазе сына свайго Гвая, а Раману раптам падалося, што відушчы баярын меціць у яго, начнога нечаканага госця. Раман уздрыгнуу, злёгку пачырванеў, яшчэ мацней ціскануў рукаяць мяча.

Начная трапеза ў баярскай святліцы была багатая мясам, віном і мёдам. Гвай ап'янеў, пачаў цалаваць сястру, бацьку не адважыўся. Потым памкнуўся пацалаваць Рамана, але той вывернуўся, сказаў:

— Я не дзяўчына.

Баярын Аляксей піў нямала, ды свежасці галавы не траціў, усё прыкмячаў. Грсць, што прыехаў з сынам, яму спадабаўся, але ўсім нутром, усім сваім абвостраным нюхам адчуваў ён, што нейкая тайна лучыць Гвая з Раманам. А ў сваёй вотчыне і ў сваёй сям'і ніколі не цярпеў баярын ніякіх тайнаў. Ён бачыў, што ў сынавым сяброўстве з начным госцем верхаводзіць, вядома ж, Раман. Слабая костачка ў Гвая, слабая душа. Тут ужо што маеш, то маеш. Ад прыроды такі Гвай — ляціць, як матылёк, на моцных людзей, свайго голасу няма, ёсць толькі свой віск. «Няўдаліца, — думаў баярын пра сына. — Хіба такога я хацеў займець наступніка? А ўсё жонка...» Ён з прыкрасцю ўспамінаў нялюбую, вечна хворую баярыню Волыу I зараз яна ляжыць недзе ў цёмнай апачывальні, стогне, скардзіцца Богу на свае хваробы. Хіба можа халодная кроў нарадзіць гарачую? 3 дачкой Кацярынай іншая справа. У бацьку ўдалася норавам і рухам.

Баярын з любасцю паглядзеў на дачку і раптам перахапіў позірк, які Раман кінуў на Кацеру. «Ах ты кот памаўзлівы! — у думках аж захлынуўся ад гаеву баярын. — Куды вокам учапіўся?! У дачку маю. У баярышню. А хто ты сам? Целяпаецца ля пояса меч, і ўсё. У мяне такіх мячоў поўная камора. Не, галубок. Прыйшоў з віроў і ідзі туды ж».

Баярын шумна ўзняўся, перахрысціўся на бажніцу, сказаў:

— Будзем спаць класціся. Чалядзіны, тушыце свечкі.

Раман спаў на велізарнай мядзведжай шкуры. Не, ён не спаў, падклаўшы пад галаву рукі, ляжаў на спіне, глядзеў у цемру перад сабою. Недзе павук кавенчыў муху, што на сваю бяду трапіла ў павуціну, але вельмі хутка муха змоўкла, і зрабілася ціха, ціха да дрыжыкаў ва ўсім целе, да млоснага страху. Здавалася, што раптоўна вымерла ўся баярская сядзіба — не гаварыў чалавек, не ржаў конь, не мяўкаў кот, не лопаў крыллем певень. Няўжо ўсё так моцна спіць? Няўжо Кацера таксама спіць?

Раману хацелася, каб прыгожая дзяўчына не спала, каб яна, як ён, услухоўвалася ў глухую цемру, чагосьці чакала, як і ён. Але чаго ён чакаў? Якое святло магло ўспыхнуць у апраметнай цемры, каб ад з'яўлення гэтага святла соладка і балюча ўздрыгнула душа? Ён не ведаў. Ён чакаў.

Па-кашачаму ціха ступала ноч, ваўкавокая ноч, велізарная ноч. Сваім полагам яна зацягнула неба і зямлю ад Полацка да Кіева, крочыла праз пскоўскія лясы, праз чорныя гразі смаленскія аж да цёплага васільковага мора, дзе ў шаломах мёртвых віцязяў жывуць каменнаскурыя крабы і залатапёрыя рыбы. Ноч адным сваім крылом слаба шалясцела над бяссонным Раманам, другім дакраналася да поруба, у якім пасля доўгіх размоў з пячэрскімі чарняцамі зноў пасадзілі князя Усяслава. Нікому не было паратунку ад ночы. Болыдасць людзей скаралася ёй, і людзі засыналі, хто з трывогаю, хто з надзеяй. Той жа, каго не перамагла ноч, не спаў, да драбніц прыпамінаў пражыты дзень, пражытае жыццё.

Баярыну Аляксею таксама не спалася. Пра сына Гвая і пра дачку Кацярыну думаў баярын. Не з дабром (задаві яго гарой!) прыехаў сёння гэты князеў дружыннік Раман. Зваду, смуту прынёс у сям'ю. Глянуў вогненным д'ябальскім вокам і Кацярыну да сябе, як ланцугамі, прыкаваў. Ужо казала чалядзінкам, што дужа падабаецца ёй прыгожы Усяславаў грыдзень. Праўда, тое, што кажуць жанчыны, трэба запісваць не на пергамене і не на бяросце, а на паветры і на хуткаплыннай рачной вадзе, бо ўсё ў жанчын мяняецца, ніколі няма пастаянства ў доўгавалосых і доўгаязыкіх Евіных дачок. Ды баярын добра ведаў Кацярыну і непакоіўся за яе, бо мела яна бацькаў нораў — гарачы і неадступлівы.

Адразу ж успыхнула злосць на Гвая, на сына. Дуралей, дурдоля, ярыга. Шастае па зямлі, як вецер. Няма клёпу ў галаве. Адно ведае — піць, гуляць, а як вып'е лішняе, затуманіцца і цягне на бацькаў двор усіх сваіх хаўруснікаў.

Баярын Аляксей гнеўна ўзняўся з шырокага одра, памацаў рукою і запаліў свечку. Потым пашукаў вачамі, каб якое радно накінуць на плечы, але нічога не знайшоў, злосна плюнуў. Так і пайшоў да сына ў сподняй кашулі, з адкрытай валасатай грудзінаю.

Гвай спаў, згарнуўшыся ў клубок, нешта мармытаў ува сне, чвякаў мокрымі губамі. Баярын у нейкім шаленстве схапіў сына за вуха. Яно было мяккае, ружовае.

— Уставай, змяёк ты гэткі! — злосна прашыпеў баярын. Поўную волю голасу не даў, не хацеў, каб Раман і чэлядзь пачулі.

Гвай усхапіўся, сеў. Вочы былі спалоханыя, туманныя. Баярын пляснуў сына па шчацэ, праўда, нямоцна, а толькі дзеля страху.

— Каго з сабою прыцягнуў? — пранізваючы Гвая навылёт чорнымі бліскучымі вачамі, запытаўся Аляксей.

— Бацюхна, за што караеш? — прыкрыў шчаку далонню Гвай. Ён усё яшчэ ніяк не мог прачнуцца, і думалася яму, што б'юць яго і аб нечым пытаюць у яго ўва сне.

Тады баярын пачаў дзейнічаць ужо болын спакойна і разважліва. Узяў залачоны рамейскі кубак, зачэрпнуў вады з дубовага, акаванага жалезнымі абручамі вядра і плюхнуў халоднай вадою сыну ў твар. Гвай на імгненне захліпнуўся, потым затрос галавою, залямантаваў:

— За што караеш?! У чым я вінен перад табою?

— Ціха, ірадава семя, — асадзіў сына баярын. — Каго, пытаюся, прывалок з собою?

— Я ж казаў, — нарэшце ачомаўся Гвай. — Гэта Раман. Лепшы меч Полацкай зямлі.

— «Лепшы меч», — перадражніў яго баярын Аляксей. — Цьфу ты, душа баламутная. Нагаварылі яму, наплялі, а ён і паверыў.

— Ды я сам бачыў, як Раман б'ецца мячом, — горача запярэчыў Гвай. — Няма яму роўні.

— Ну й што? Што табе з таго? Ты — баярскі сын. Памру, табе вотчыну пакіну. А ён — трава прыдарожная. Кажы, на якую справу цябе ён спакушаў? Ну!

Баярын Аляксей зноў замахнуўся. Гвай спалохана зірнуў на цяжкую бацькаву руку, пабляднеў, з напругаю разлепліваючы губы, ціха сказаў:

— Хоча ён князя Усяслава з поруба вызваліць.

— Зжыўшы лета ды ў маліны, — аж прысвіснуў баярын. — Вызваліць Усяслава хоча. Ды Усяслава ўся кіеўская раць пільнуе. I каму патрэбен сёння ягоны Усяслаў? Мне? Табе? Дзякаваць Богу, князь Мсціслаў Ізяславіч нас, полацкіх баяр, не крыўдзіць. Жывём за новым князем як за каменнай сцяной. Ніякага згану Мсціслаў у нас не мае. Кажы, ты даваў згоду гэтаму Раману?

— Даваў, — паныла адказаў Гвай.

— Ах ты, ярыга! — зноў даў баярын кухталя сыну. — У пограб замкну! На ланцуг пасаджу! Сырую рэпу будзеш у мяне жэрці! На калені, змяёк, а то паклічу халопаў з кіямі і зашкурная кроў з цябе свісне!

Змярцвелы Гвай паваліўся разгаеванаму бацьку ў ногі. Адразу вылецелі з галавы хмель і сон, бо ведаў, добра ведаў бацькаву злосць і сілу.

— Згультаіўся, ні на пса не годзен, — гаварыў, астываючы, баярын Аляксей. Прыемна яму было бачыць смірнага пакорлівага сына.

— 3 гэтым цемруком я цябе разлучу, — ужо зусім лагодна паабяцаў ён Гваю. — Навошта табе такі звадыяш?

А Гваю раптам успомнілася возера Валовае, ноч, маўклівы каменны ідал, вецер над узгоркам, твары сяброў і Раманавы словы: «Калі Бог злучыць, чалавек не разлучыць». Яму раптам так стала шкада сябе, слабага, прыніжанага, нявольнага, аж цёплая бліскучая вільгаць накацілася на вочы.

— Во-во, — падахвоціў бацька, — і мужчыну не грэх паплакаць, абы людзі не бачылі.

Ён нагнуўся, пагладзіў сына па галаве.

Не спала ўсю ноч і Кацера. Малады прыгожы госць стаяў уваччу. Як ні старалася яна забыцца пра яго, што ні рабіла — і малілася, і піла настой з горкага пустырнага зелля, што наганяе сон і млявасць на чалавечую душу, нічога не дапамагала. Тады яна паклікала чалядзінку Хадоску, расказала ёй пра сваю пакуту, і тая, пад вялікім сакрэтам, прынесла да баярышні ў святліцу трынаццаць парадзіх. Гэта былі маленькія жаночыя фігуркі, вылепленыя з гліны ўперамешку з зернем гароху, пшаніцы і жыта. Парадзіхі спрадвеку ахоўваюць жанчыну, даюць ёй весялосць і жыццёвую сілу. Хадоска прымусіла Кацеру распрануцца, замерці пасярод святліцы, а сама, асцярожна ставячы на паддогу вакол баярышні гліняныя фігуркі, акружыла яе святой сцяною з дванаццаці парадзіх. Трынаццатую ж аддала Кацеры, строга сказала:

— Разбі яе, баярышня.

Кацера спалохана трымала ў руках чырвоную бязвокую фігурку. Нейкі страх сціснуў сэрца. Нельга было варухнуць рукою. Калі б такое ўбачыў бацька, перапала б і Кацеры і Хадосцы. Асабліва Хадосцы. Бацька хрысціянін, і ўсё паганскае, усё даўнейшае для яго — дзікія лясныя прымхі. Сваіх чалядзінаў ён дужа строга карае за любоў да старых багоў. Ён, кажуць людзі, і князя Усяслава ненавідзіць за тое, што той не асабліва стараўся знішчыць паганскія капішчы.

— Разбі, баярышня, — зноў сказала Хадоска.

Разгубленая Кацера стала на калені, лёгенька стукнула галоўкай глінянай фігуркі аб дубовую падлогу. Парадзіха развалілася. Камячкі сухой гліны з жытнімі зярнятамі ляжалі на падлозе.

— Плюнь на прах і тлен тройчы, — загадала чалядзінка баярышні.

Кацера паслухмяна выканала загад. На душы была спустошанасць, нібы статак дзікіх тураў вытаптаў душу. Кацера заплюшчыла вочы.

— Сядзі так да трэціх пеўняў, — сказала Хадоска. — I не пераступай цераз святы круг.

Чалядзінка, патушыўшы свечку, пайшла, і Кацярына засталася адна ў паўзмроку з маўклівымі бязвокімі парадзіхамі. Страх з яшчэ большай сілаю наляцеў на дзяўчыну, сваімі халоднымі кіпцюрамі ўпіўся, здаецца, у самае сэрца. Тады яна левай рукою намацала ў сябе на грудзях бронзавы нацельны крыжык, паднесла яго да вуснаў, горача пацалавала. Страх трошкі адпусціў. Але раптам са змроку (ці гэта ёй здалося, ці было на самай яве?) пагрозна бліснулі круглыя вогненныя вочы. Яны прапякалі душу навылёт. «Клетнік, — змярцвела Кацярына. — Дух, які аберагае клеці і свірны. Ён чуе агонь і папярэджвае гаспадара аб небяспецы, з'яўляючыся або ў сне, або ў цемры».

Ды ўсё ціха было ў баярскай сядзібе — ні зыку, ні скрыпу, ні агнінкі-святлінкі, і паступова Кацера супакоілася, пачала думаць пра Рамана. Жывучы між пушчаў і лугоў, дзе заўсёды спявае вецер, то злы, віхурны, то пяшчотна-бестурботны, дзе ў непагадзь глуха шумяць чорна-срэбныя азёры, дзе тоненька пазвоньвае сухі чарот, яна зч маленства насіла ў самай патаемнай глыбіні душы песню. Тая песня была з ёй і ўцзень, і ўначы, не мела слоў, быццам нехта назаўсёды нацягнуў, уплёў Кацеры ў сэрца нямоўчную срэбную струну. Тая песня адгукалася на кожную драбніцу, што хвалявала маладую душу. I часам, ходзячы каля Дзвіны або седзячы ля акенца сваёй святліцы, Кацера нешта напявала невядомае самой сабе, нешта шаптала. Тады чаляднікі казалі: «Зноў наша баярышня моліцца Хрысту. Пэўна, адна ёй дарога — у манастыр. Быць ёй богавай нявестай». Баярын Аляксей, чуючы такое, хмурыўся, камечыў у велізарным кулаку бараду. Ён любіў прыгажуню дачку, жадаў ёй шчасця, але, хоць і жыў у набажэнстве, хоць моцна верыў усяму нябеснаму, не мог пагадзіцца, што найлепшае дзявочае шчасце — у манастыры. Разы са два ён паказваў дачцэ, запрашаючы на бабровыя ловы, жаніхоў, сыноў знаёмых баяр, ды на Кацеру ўсе яны зрабілі такое ж уражанне, што й лугавыя чмялі — мітусяцца, гудуць, п'юць мёд у сваіх яркіх, нібы жаночых, строях.

I вось цяпер, седзячы на дубовай падлозе пад пільнай аховай безгалосых парадзіх, Кацера адчувала, як ажывае, пякуча звініць у глыбіні душы таемная трывожная струна, якую крануў, сам таго, пэўна, не заўважыўшы, малады Усяславаў дружыннік. Вялікі страх браў Кацеру, але не клетніка яна ўжо баялася, не хітрага бясшумнага дамавіка з мяккімі валасатымі пальцамі, а таго нечаканага пачуцця, што ўспыхнула ў ёй і разгаралася, і не было ад зманлівага салодкага полымя ніякага паратунку. У дзікаватай, заглыбленай у свае незразумелыя староннім думкі дзяўчыне прачыналася жанчына. I не адну толькі радасць несла з сабой гэтае прачынанне. Былі ў ім туга па незваротных юных днях, якія болей не паўторацца, па ранішніх беласнежных лілеях, якія ўсплывуць, вядома ж, не раз яшчэ ўсплывуць з чорных прадонняў азёр, але ўжо не ддя яе. Дзявочая душа, кожная ў свой час, павінна перарадзіцца, пераліцца ў душу жаночую, больш мудрую і шчодрую. «Навошта Гвай запрасіў да нас Рамана? — разгублена думала Кацера. — Каб я яго не ўбачыла, я спявала б свае песенькі, слухала шум лесу і ракі. I ўсё было б добра, усё было б добра...» У такіх думках, у такіх бяссонных мроях мінулася ноч.

Назаўтра баярыня Вольга, убачыўшы дачку, слаба шіяснула хворымі рукамі, усклікнула:

— Авохці мне! Што з табой, Кацера? Ці здаровая ты?

— Здаровая, матуля, — адказала Кацера і пацалавала маці ў бледную халодную шчаку. Яна любіла маці, моцна любіла, але жаласлівай любоўю, і таму ніколі не адкрывала ёй сваіх сардэчных таямніцаў.

Баярын Аляксей адразу ж здагадаўся, які чарвяк точыць румяны яблычак. «I сына і дачку хоча ў адну кішэнь увапхнуць», — з гняўлівай злосцю падумаў ён пра Рамана. Але госця не гоняць з двара, вялікі грэх і сорам адмовіць у прытулку падарожніку, і баярын, прыязна ўсміхаючыся, зноў пачаў частаваць Рамана. Улучыўшы ж хвілінку, загадаў свайму вернаму цівуну Макарыю конна імчаць у Полацк і перадаць ваяводу Ануфрыю аб змове, якая учыняецца супраць яго і Юева. Макарыю не трэба было паўтараць, — толькі рыжы конскі хвост мільгануў над Дзвіной пасля баярскіх слоў.

Гвай піў мала, стараўся не глядзець у вочы Раману. Каб хто сказаў яму раней, што ён, Гвай, можа зрабіцца здраднікам, прадаць блізкага чалавека, ён раскалоў бы за такія словы крыўдзіцелю чэрап. Ды не ўстаяў перад бацькам, зламаўся, расказаў пра начную дружыну, пра ўсе клятвы і адчуваў цяпер сябе нібы ў пекле на гарачых вострых вілах.

А Кацера з Раманам усё смялей усміхаліся адно аднаму, ужо разам кветкі рвалі на стромкім беразе Дзвіны. I столькі радасці было ў вачах, што кожны, хто глянуў бы на іх у гэты час, адразу б сказаў: «Закахаліся. 3 адной крыніцы паіў іх Бог».

«Па кажуху і рукаў шукай», — шалеючы ад гневу, думаў між тым баярын Аляксей. Ніколі таму не быць, каб баярская дачка мілавалася з бязродзічам. Што з таго, што гэты Раман княжы дружыннік? Дзе ягоны князь? Сядзіць, як чарвяк, пад зямлёю. Князь толькі той, хто сілу мае, уладу, харобрую дружыну, перад кім сама шапка з галавы на зямлю валіцца.

Кацера ж, як сапраўднае дзіця лугоў і пушчаў, цалкам аддавалася сваёй радасці. Весела і хораша было ёй. Струна ў глыбіні душы спявала на поўны голас, і Кацера, не хацела спыняць гэту шчаслівую песню.

— Вой, — сказала яна, смеючыся, Раману, — Гвай хваліў цябе, што дужа добра ты мячом і дзідай б'ешся. Праўда?

— Можа, і праўда, — сціпла прамовіў Раман.

— А ці можаш ты ў казіны рог згуляць?

— Ніколі не гуляў, — прызнаўся Раман.

— Эх ты. А яшчэ Усяславаў грыдзень. Ілядзі.

Кацера хуценька сабрала чалавек дваццаць маладых чалядзінаў, баярскіх радовічаў, усіх, хто быў у гэты час на двары. Яны ўзялі загадзя падрыхтаваныя доўгія арэхавыя кіі, круглы драўляны шар, падзяліліся на дзве дружыны і з аглушальным радасным лямантам пачалі заганяць шар за выкапаную ў зямлі рысу. Кожная дружына імкнулася як найхутчэй загнаць шар за рысу праціўніка. Вэрхал стаяў несусветны, пот блішчаў на шчоках, з гучным ляскам сутыкаліся, скрыжоўваліся кіі. Відно па ўсяму, не першы раз бачыў шырокі баярскі двор такую гульню-сечу. Але самае нечаканае ддя Рамана было тое, што прыгожая Кацера таксама схапіла кій і рынулася ў самую гушчу гульцоў. «Ну й дзяўчына», — аж прыцмокнуў языком Раман.

— Баярышня! — загудзелі распараныя, задыханыя чалядзіны і радовічы з абедзвюх дружын. — Баярышня, стой за нас!

Драўляны шар скакаў, мітусіўся, як смяртэльна перапалоханы зайчык, па траве. 3 усіх бакоў яго лупілі кіямі.

— Загаалі ў казіны рог! — загрымела раптам на двары, і гэта азначала, што шар перакаціўся за рысу. Пераможцы радасна замахалі кіямі, а тью, што прайгралі, унурыліся, кулакамі выціралі з чырвоных твараў пот.

— Ці доўга, вой, у нас пагасцюеш? — спыталася Кацера, падыходзячы да Рамана.

— Раніцою паеду, — адказаў Раман.

I абоім адразу зрабілася сумна. Кацера адчула, як змаўкае струна, што так весела, так бесклапотна звінела ў душы. Твар у баярышні пацямнеў.

— Кацярына, скажы Гваю, што мне трэба з ім пагаварыць, — папрасіў Раман. — Хай не хаваецца ад мяне. Я ж бачу, што ён хаваецца. Хай прыйдзе, і мы пагаворым.

Але Кацера быццам не чула Раманавых слоў. Стаяла, з болем і надзеяй пазірала на дружынніка.

— А чаму ж ты, Раман, нічога не хочаш сказаць мне? — раптам ціхім голасам прамовіла яна.

Раман уздрыгнуў. Шчокі запалымнелі. Дыханне перарвалася.

— Ты самая лепшая з дзяўчат, якіх я бачыў, — сказаў ён. — Ты сама не ведаеш, якая ты харошая. У мяне толькі ёсць меч, шчыт і войскі конь. I ў мяне ёсць князь Усяслаў, якога я павінен выбавіць з няволі. Каб я мог, я б усё княства, усё брашно зямное адцаў бы табе, Кацера.

— Праўда? — аж засвяцілася баярышня.

— Вось табе святы крыж.

— Ой, Раман, — усклікнула Кацера. — I ты ж такі харошы, такі харошы.

Яна не ведала, што сказаць далей, не знаходзіла слоў, ды раптам махнула смуглай рукой, выдыхнула:

— Пабягу шукаць Гвая. Зараз прывяду.

Раман глядзеў ёй услед, любаваўся зграбнай паставаю і з сумам думаў аб тым, што не можа адказаць пачуццём на пачуццё, бо ў святой полацкай Сафіі даў зарок служыць да канца сваіх дзён князю Усяславу, толькі яму аднаму. Пакуль князь у цямніцы, няма шчасця дружынніку Раману.

Падышоў Гвай, насцярожаны і разгублены. Моўчкі стаў насупраць Рамана, вочы вярнуў убок.

— Раніцою едзем, — строга сказаў Раман. — Больш не пі віна. Загадай чаляднікам, каб коней у дарогу рыхтавалі. Дарога доўгая.

— Я захварэў, — як дзіця, схлусіў Гвай. — I не магу з табою ехаць, Раман. Клянуся Богам, я захварэў.

У Рамана гнеўна заблішчалі вочы. Ён яшчэ ўчора зразумеў, здагадаўся, што баярскі сынок нешта надумаў — гнецца туды-сюды, як пусты колас, коўзаецца, як лінь у руках. Захацелася крыкнуць, нават ударыць Гвая, але Раман звалодаў з сабою, ціха сказаў, сурова прыжмурыўшы вочы:

— Што ж... Калі заварка дрэнь, меч сыплецца, меч саламяны робіцца. Толькі барані цябе Бог, баярыч, сказаць некаму пра начную дружыну, пра клятвы нашы. Помні — прыбяжыць ваўкалак і перагрызе горла.

Гвай пры гэтых словах пабляднеў, пахіснуўся.

— Ты ўжо сказаў, — здагадаўся Раман. — Ты сказаў свайму бацьку. Ах ты, пярэварацень! Гніладуш!

Рука сама сабою пацягнулася да мяча. Гвай з перапалохам ікнуў і кінуўся наўцёкі. I ў гэты час адусюль — з церама, з клецяў, павалуш і халодных істопак — выбеглі баярскія людзі, хто з кап'ём, хто з дубінаю або кухонным нажом. Стары надворны чалядзін Сцяпан спусціў са шворкі вартавых сабак, і яны з лютым гыркам рынуліся на Рамана. Першага пса, вялізнага, ікластага, Раман разваліў узмахам мяча. Другі пёс упіўся ў левую нагу, але Раман вольнай нагою так ударыў яго пад дых, што пёс клубком адляцеў убок, завішчаў і заціх.

Баярская чэлядзь, як спатыкнуўшыся, спынілася наўкруг Рамана. За дзесяць сажняў ад сябе ён убачыў злыя, але спалоханыя і разгубленыя вочы. Ніхто не адважваўся першы кідацца на меч, што ўжо чырванеў сабачай крывёю.

— Чаго стаіцё?! — раз'юшана закрычаў баярын Аляксей. — Камянюкамі яго! Камянюкамі!

Чэлядзь пачала збіраць каменні і шпурляць у Рамана. Ён спрабаваў прыкрывацца шчытом.

— Так ты гасцей шануеш, баярын?! — выгукнуў Раман, апусціўшыся пад градам камянёў на калені. — Бог цябе за гэта на тым свеце каменаваць будзе, у сцяну замуруе навекі.

У гэты міг аднекуль зверху, здавалася, з самага неба, прагучаў голас, які пачулі ўсе.

— Бацька! — адчайна крыкнула Кацера. — Глянь сюды! Калі ты не адпусціш жывым воя, я скокну ўніз, я разаб'юся!

Усе ўскінулі галовы. Кацера стаяла на самым вільчыку церама. Адной рукою яна трымалася за дубовы шост, на якім мацаваўся вясёлы расфарбаваны пеўнік, нагу занесла над безданню. Ніхто не мог даўмецца, калі і як баярышня апынулася там. 3-пад чырвонага какошніка вырываліся светлыя струмені валасоў.

Баярын Аляксей пахмурна глядзеў на дачку, потым вяла махнуў рукою. Твар у яго зрабіўся змаршчакаваты, стары. Чаляднікі выпусцілі з рук камяні, бязладнай маўклівай гурбою падаліся туды, адкуль выбеглі. Толькі сабакі засталіся нерухома ляжаць пасярод двара.

— Беражы цябе Бог, баярышня Кацярына. Век цябе не забуду, — сказаў Раман, цяжка ўзнімаючыся на ногі. Смылелі плечы, камень разбіў калена.

— I я цябе не забуду, Раман, — пабляднела Кацера. — Вазьмі мой абярог, няхай сілу табе дасць у далёкай дарозе-пуцявіне.

Яна заняла з тонкага смуглага запясця срэбны бранзалет, кінула зверху. Раман спаймаў бранзалет, пацалаваў, пакланіўся Кацеры.

— Дайце каня княжаму дружынніку, — загадаў баярын.

Адразу ж на апусцелы двор, трымаючы Раманавага каня на повадзе, вылецеў на вараным кані Гняздзіла, пэўна, даўно чакаў гэтага імгнення. Раман, прыкусваючы губу, павольна ўзлез на каня, яшчэ раз нізка пакланіўся Кацеры. Стары Сцяпан адчыніў браму, а сам усё глядзеў на сваіх нерухомых сабак, над якімі ўжо густа кружыліся мухі. Такія былі добрыя псяюкі!

— А гэты куды едзе? — ачнуўшыся ад здранцвення, тыцнуў пальцам баярын Аляксей у свайго канюшага Гняздзілу.

— Няхай едзе, — умольна папрасіў бацьку Гвай і апусціў вочы долу. — За мяне...

Баярын уважліва паглядзеў на сына, зморшчыўся, плюнуў і старэчай хадою пайшоў у церам...

Белавалод з Ульяніцаю, як і абяцаў Ядрэйка, атабарыліся ў ягонай істопцы. Не надта каб раскошнае было жытло, не княскае і не баярскае, але яны былі разам, заўсёды разам, мелі дах над галавою, ложак. А што яшчэ трэба закаханым?

Жонка і дзеці сустрэлі Ядрэйку як прыхадня з таго свету. Жонка спачатку абамлела, меншы сынок схаваўся ў дзежку. Дзве сядміцы не было чалавека дома, звёз чалавека ў пушчу Іван Вогненная Рука, і вось зноў стаіць ён на парозе, пачэсвае круглы жываток і ўсміхаецца.

— А вось і я! — весела закрычаў Ядрэйка, азіраючы сваю хатку. — Жонка ці звонка, дзеткі ці гудуць? Ды чаго ты, жонка, снапом валішся? — Ён з бярозавага карца папырскаў вадзічкаю ёй на твар. — Мерцвякоў назад не носяць, але ж я, дзякуй Богу, яшчэ не мярцвяк. Я яшчэ такі жывы, жонка, і ўначы ты гэта зразумееш. Паглядзі, якіх я двух анёлаў прывёў. У пушчы знайшоў, а мо яны мяне знайшлі. А дзе ж мае дзеткі? Дзе мае грыбкі-баравікі, лісічкі-сястрычкі?

Неўзабаве хатка напоўнілася радасцю, шумам, смехам, слязьмі — усім тым, што злучае пасля доўгай ростані людзей, калі гэтыя людзі любяць адно аднаго. Белавалод з Ульяніцаю пазіралі на гэты вясёлы вэрхал, на белагаловых дзяцей, што дружна палезлі на Ядрэйку, як мурашкі на сагрэты сонцам пянёк, пазіралі на самога гаспадара, які нібы звар'яцеў ад доўгачаканай сустрэчы — то мяўкаў катом, то кукарэкаў пэўнем, шчасліва ціскаючы і абдымаючы дзяцей.

— Ого-го! — крычаў Ядрэйка. — Які ж яшчэ жывы! Нясі, жонка, мёд, нясі рыбу, усё, што ёсць!

Белавалод, уладкаваўшыся ў Ядрэйкавай істопцы, адразу пайшоў аглядаць горад, куды яго з Ульяніцаю прывёў лёс. Менск мясціўся ў сутоку Свіслачы і Нямігі, усцяж якіх рос густы лес. Горад ставілі на раўніне, толькі з паўночнага боку быў невялікі ўзгорак на правым беразе Свіслачы, і таму мяняне збудавалі магутны абарончы вал. Чатыры сонцавароты секлі лес, потым сасновыя бярвенні паклалі ў восем слаёў, засыпалі зямлёй, перамешанай з рачным глеем. Вал каля самага свайго падножжа быў шырынёю ў пятнаццаць сажняў. 3 унутранага боку вала ішла яшчэ адна паласа ўмацаванняў — складзеныя з драўляных зрубаў клеці, набітыя вязкай зямлёю. Пад сонцам і ветрам зямля гэтая ператварылася ў сапраўдны камень. Другая паласа ўмацаванняў была значна вышэйшая за першую, каля дзевяці сажняў. Як падумалася Белавалоду, не толькі ад нападу ворагаў клалі вакол горада столькі бярвенняў і зямлі. Ворагам тут, на балоцістай раўніне, была яшчэ й вада. Ад паводак ратаваліся мяняне, узводзячы магутны вал.

Уязная брама з дубовай вежаю была прарэзана ў паўднёвай частцы вала. Вуліца Вялікая вяла ад брамы праз увесь дзядзінец да драўлянай царквы. Побач з царквою ляжалі кучы вялізных камянёў, і круглых, і абчасаных. Відно па ўсяму, Менск збіраўся будаваць каменны храм.

На дзядзінцы драўляныя пабудовы стаялі ўпрытык, не было ні пядзі вольнай зямлі. Вузкія вулачкі былі замошчаны жэрдкамі і бярвеннямі. Паўсюль бялеліся і жаўцеліся трэскі — яшчэ нядаўна тут махалі сякерамі цесляры. Шмат добрай ежы мелася для агню, для пажару, які мог усхапіцца знянацку.

Сустракаліся Белавалоду ў час ягонай праходкі па горадзе рукадзельныя людзі, купцы, баяры, але большасць мясцовага люду складалі воі-дружыннікі, у вастраверхіх шлемах, з чырвонымі шчытамі, з дзідамі ў руках, з суровасцю на тварах. Менск быў парубежным горадам Полацкай зямлі, з поўдня і захаду ў любы час маглі падступіць ворагі.

Белавалод убачыў, што за валам амаль не было пасаду. Рэдка дзе туліліся хаткі, дый тыя хацелі зрабіцца непрыкметнымі. Тут, на парубежжы, чалавек яшчэ баяўся жыць у адкрытым полі, уціскваўся, шчаміўся за гарадскую сцяну.

3 напольнага боку вала каля чэзлага балоцістага ляска стаяла змрачнаватая будыніна — пацямнелы ад снегу і дажджу дубовы зруб з каменным крыжам наверсе. Людзі чамусьці абыходзілі гэта месца. Белавалод зацікавіўся, падышоў да лесвіцы, якая была прыбіта да сцяны зруба, залез наверх і ледзь не зваліўся адтуль. Зруб амаль па самы край быў напоўнены чалавечымі касцямі. Упавалку ляжалі шкілеты і чарапы! Вялікія і маленькія, цэлыя і пашкоджаныя. «Касцерня, — здагадаўся Белавалод. — Столькі людзей аддало Богу душу ў сечах, што не хапіла і рук, і сіл закапаць іх у зямлю». 3 дрогкасцю ў нагах паплёўся ён да Ядрэйкі і даў сабе зарок ніколі болей не набліжацца да гэтага страшнага месца.

Ульяніца вельмі баялася, што менскі поп можа не абвянчаць іх, загадае вяртацца ў сваю весь, туды, дзе жывуць хросныя маці і бацька. Але Ядрэйка дамовіўся з папом, і неўзабаве ўсхваляваныя Белавалод з Ульяніцаю сталі перад аналоем. Радасць незвычайная была ў сэрцах. Сонца прамяніста ззяла над Менскам, і Ульяніцы здавалася, што гэта Бог усміхаецца ёй і Белавалоду са сваіх нябесных залатых палат.

Чорнабароды поп у прыгожай рызе, абшытай спадолу залатымі карункамі, праспяваў святую песню, гледзячы ў стары пажоўклы пергамен. Потым узяў Белавалода за чупрыну, запытаўся строгім голасам:

— Скажы мне, жаніх, ці можаш ты быць мужам гэтай маладой? Ці не будзеш біць яе калі-небудзь кулаком або кіем? Пакінеш яе ці не, калі будзе яна хворая, пакалечаная, карослівая?

— Клянуся Богам, — адказаў Белавалод, — што буду ёй добрым мужам аж да самага канання.

Тады запытаўся поп і ў Ульяніцы, ці будзе яна клапаціцца пра сям'ю, ці будзе яна даглядаць мужа, калі Бог пашле на яго кульгавасць, сухарукасць або слепату. Ульяніца паклялася быць вернай мужу да магільнага жвіру. Задаволены поп разам з дзякам надзеў маладым на галовы вянкі, сплеценыя з галінак дрэў і лугавых кветак. Вянкі былі абвіты ядвабнымі стужкамі, і на тых стужках былі словы: «Расціце і размнажайцеся». Потым поп, дзячок і Ядрэйка выпілі мёду.

Пасля вянчання ў царкве вярнуліся да Ядрэйкі і, дачакаўшыся змроку, папрасілі згоды на свой шлюб у старых багоў, у Рода і ў парадзіх. Ядрэйчыха поўнай жменяю сыпала на галовы гарох і жыта. Сўхія гарошыны лёгенька стукаліся Ульяніцы ў лоб і шчокі, каціліся ва ўсе бакі.

Белавалод адразу ж упрогся ў працу. Дастаў з хатулёў і торбаў усё сваё начынне, каб заўсёды быў пад рукою агонь, змайстраваў побач з істопкай невялікую гліняную печачку, наладзіў кавадла, малаткі і малаточкі, і неўзабаве з раніцы да самага вечара стаў чуцен з істопкі дробны няспынны стук. Здавалася, дзяцел дзяўбе старадрэвіну. Ядрэйкавы дзеці часцяком прыбягалі ў істопку, садзіліся наўкол і глядзелі на звяркоў і птушак, што, як жывыя, выплывалі з таемнай глыбіні металу. Белавалоду хацелася як мага хутчэй збыць тавар, зарабіць паболей нагатаў [Нагата — грашовая адзінка, дваццатая частка грыўні] і выкупіць у Ядрэйкі істопку.

Ульяніца варыла есці, мыла і шыла, разам з жанчынамі хадзіла за гарадскі вал у грыбы і арэхі. Аднойчы купіла каля вала рагатую жаўтавокую казу, прывяла на павадку ў істопку. Белавалод адгарадзіў куточак, і пачала каза жыць разам з імі, ды такая аказалася разумніца, удаліца, што яны не маглі нарадавацца, слухаючы яе прарэзлівае, заўсёды нечаканае мэканне, п'ючы салодкае тлустае малако.

Але міналі дні, і сум пачаў тачыць Ульяніцу. Белавалод, заняты сваім рукадзеллем, спачатку не заўважаў нічога, грукаў і грукаў малаточкамі. Ды хмаркі на светлым жончыным твары рабіліся ўсё больш цямнейшыя, і аднойчы Белавалод ласкава ўзяў Ульяніцу за плечы, запытаўся з трывогаю:

— Што з табою?

Слёзы, як спорны дождж, пырснулі ў яе з вачэй.

— Карае мяне Бог, — несуцешна заплакала Ульяніца. — Карае за тое, што без бацькавага і матчынага благаславення пад вянец пайшла.

Белавалод ушчэнт разгубіўся.

— Чым жа ён карае цябе?

— Не чую дзіцяці ў чэраве сваім. Сухое лона маё. Бясплоддзем карае Хрыстос.

Усяго чакаў Белавалод, але не гэтага. Стаяў, гладзіў жонку па шіячах і не ведаў, што сказаць. Толькі й вымавіў:

— Маліся святой багародзіцы. Яна пачуе. Якраз у істопку зайшоў Ядрэйка, прынёс рыбы. Глянўў на невясёлых маладых, бадзёра сказаў:

— Чаго прыціхлі, птушачкі? Дзе шчабятанне ваша? Ёсць хлеба край — і пад елкай рай. А я вам вось да хлеба рыбы прынёс. Частуйцеся, Ядрэйку слаўце.

Упершыню Белавалод з Ульяніцай не ўсміхнуліся ў адказ, толькі ціха кіўнулі галовамі, падзякавалі за пачастунак. Ядрэйка падазрона глянуў на іх, чмыхнуў носам, як вожык, пакрыўдзіўся.

У наступную ноч з усёй страсцю, з горыччу і надзеяй аддаліся яны каханню. Потым Белавалод заснуў, а Ульяніца глядзела ў густы змрок, і слёзы павольна цяклі па шчоках. «Маці Божая, — У думках прасіла яна, — ты ўсё можаш. Дай мне дзіця. Зайчыха нараджае зайчанят, ваўчыха — ваўчанят, птўшка паднябесная выводзіць тушанят. Дай мне дзіця, дай сына, падобнага на майго мужа Белавалода. Ні аб чым я цябе не прашу, толькі аб гэтым».

Праз нейкі час Ядрэйка, даведаўшыся ад жонкі пра бядоту Ульяніцы, сказаў Белавалоду:

— Хавай свае манаткі, бяры Ульяніцу і паедзем у пушчу.

— Навошта? — не зразумеў Белавалод. Ядрэйка засмяяўся.

— Хачу зноў на тыя самыя бярозы ўзлезці і ўсю ночку пракукаваць. Люблю сядзець на бярозах. Мне б нарадзіцца птушкай, вось бы ўжо насвістаўся, на ўвесь свой век.

Але заўважыўшы, што Белавалоду не да жартаў, растлумачыў:

— Да святых людзей паедзем, да старцаў. Жывуць яны ў самым гушчары, у дрыгве, ад яснага сонца хаваюцца. Самі сябе рахманамі называюць і дужа здатнью людскія болькі лячыць.

Збіраліся нядоўга. Раніцою селі ў лодку і, як толькі зайграла на ўсходзе сонца, паплылі ўніз па Свіслачы. Белавалод з Яцрэйкам, змяняючы адзін аднаго, веславалі. Ульяніца, сцяўшыся ў камячок, сядзела не варушачыся, глядзела на празрыста-сінюю ваду.

— Гэтых рахманаў я пазалетась знайшоў, — расказваў Ядрэйка. — Лавіў баброў і пайшоў па лясных ручаях, што ў Свіслач уліваюцца. Такое там вербалоззе-рудоцце, а потым ельнік шчаціністы, ледзь ногі не зламаў. Прадраўся праз ельнік і там убачыў сцяну з бярвенняў. I дымок з-за сцяны віецца. Напалохаўся я, нібы цюцька. Ужо хацеў драла даць, аж раптам песня пачулася. Людзі за сцяною заспявалі. Няйначай, як у царкве. I галасы ўсё мужчынскія, жаночых не чутно. А я ж, баяры вы мае дарагія, чалавек дужа цікаўны. Падпоўз я на жываце да гэтага тыну, жывот у твані замачыў, але падпоўз. I якраз на маленькія варотцы натрапіў. Таўхануў іх лёгенька рукою, адчыніў. Бачу — пасярод двара людзі стаяць. Усе ў белых кашулях, падперазаных лыкам, басанож, а на галовах шапкі-аблавушкі. Былі там і дзяды барадатыя, і мужчыны, і хлапчукі-жэўжыкі. Адным словам, розны люд. Але ніводнай жанчыны. Паспявалі яны і змоўклі. Потым два дзецюкі аднекуль ідала драўлянага прывалаклі, падобнага на тых, што ад старых багоў засталіся. Думаю, маліцца будуць ідалу, аж яны схапілі дубцы, кійкі і хвастаць яго пачалі, біць. Ды б'юць з усяго пляча, не шкадуючы. Дрэву, вядома, не баліць, хоць ты аб яго лбом грукайся, але навошта ж злосць такая? Без прычыны, падумаў я, злосці не бывае. А колькі ж тых прычын на свеце! У нас у Менску катляра Арцёма хавалі, у труне за гарадскім валам неслі. Ціхі быў пры жыцці чалавек, добры, нікога, здаецца, не пакрыўдзіў. А людзям усё роўна не ўгадзіў, пасля смерці не ўгадзіў. Ішлі і бурчалі: «Дужа цяжкі. Несці цяжка». Вось так, дарагія вы мае баяры. Дык гляжу я ў гэтыя варотцы і думаю, што недарэмна ідала хвошчуць, ёсць нейкая прычына. I пакуль я да прычыны гэтай дадумваўся, схапіла мяне моцная рука за каршэнь, і гаркнуў чалавек над самым вухам: «Твой бацька хлявы зачыняў, як коней краў, а ты чаму вароты не зачыняеш?» Абамлеў я, баяры вы мае дарагія. I крыўдна зрабілася, бо ніколі бацька мой, царства яму нябеснае, ні макулінкі чужога не ўзяў. Азірнуўся я, а нада мною стары стаіць — барада, як снег, вочы ясныя, сінія, і гэтымі вачмі ў самую душу мне залазіць.

— Хто ж гэта быў? — пацікавіўся Белавалод.

— Рахман. Яны там усе — рахманы. Няма ў іх імёнаў. Прыходзіць да іх у пушчу чалавек і адразу імя сваё забывае.

— Навошта? — здзівілася Ульяніца.

— Каб я ведаў. I дзяцей яны не заводзяць. Кажуць, што дзеці рабоў толькі прыплод, а чалавек вольным павінен жыць.

Рака між тым усё бегла і бегла ў пушчу, у глухамань. Некалі бура зваліла дрэвы, і па абодвух берагах ляжала, гніло тоўстае калоддзе. Доўгія сухія галіны тырчалі, нібы коп'і. Мноства звярыных сцежак вяло да вады, але ўдзень звяры былі асцярожныя, прытаіўшыся між хмызу і травы, чакалі вечаровага змроку.

— Здаецца, тут, — сказаў нарэшце Ядрэйка і крута павярнуў дубоўку да велізарнага лазовага куста, які трывапа ўчапіўшыся ў бераг, кінуў амаль усё сваё зялёнае гнуткае вецце ў раку. Схавалі дубоўку ўсярэдзіне куста, выбраліся на багністы бераг, і пакуль дайшлі да сухой зямлі, добра падмачылі ногі. Белавалод расклаў цяпельца. Сядзелі на кукішках, сушыліся, і Ядрэйка павучаў:

— Ні срэбра, ні золата ім не давайце. Плююцца, калі багацце ўбачаць. Для іх чым бядней жыве чалавек, тым лепей.

— Што ж гэта за людзі такія? — не ўтрывала Ульяніца.

— Пабачыце, баяры вы мае дарагія, — загадкава ўсміхнуўся Ядрэйка.

— Мабыць, мніхі, а мабыць, ізгоі, — услых падумаў Белавалод.

— Гэта не манастыр, — упэўнена сказаў Ядрэйка. — Быў я аднойчы ў манастыры, бачыў. Тут, у рахманаў, не манастыр. Сэрцы ў іх жывыя, гарачыя, а ў манахаў сэрцы халодныя. Толькі раз, раніцою, моляцца рахманы Богу, і ўсё. Пэўна, яны з ізгояў, з тых людзей, што ад сваіх абшчын, ад сваіх радоў адкалоліся. Але мінулае яны не ўспамінаюць, не любяць успамінаць.

Ульяніцы рабілася страшнавата ад усіх гэтых слоў. Куды іх вядзе Ядрэйка? Навошта яны з Белавалодам згадзіліся ехаць у глухую пушчу, дзе жывуць незразумелыя, не падобныя на іншых людзей людзі? I толькі думка аб сваім дзіцяці давала ёй сілу і мужнасць.

На дрэвах пачалі з'яўляцца засекі ў выглядзе стралы, што ляціць угору. Ядрэйка жвавей, ціхім голасам сказаў:

— Іхнія знамёны. Тут у рахманаў бортныя дрэвы, тут, на лядах, сеюць яны жыта і гарох.

Нарэшце сцежкі, якручайкі, замільгалі між дрэў, дымам запахла, пачулася звонкае гудзенне металу — нехта біў малатком па кавадле. I вось перад Ядрэйкам, Ульяніцаю і Белавалодам узнялася сцяна з тоўстых сасновых бярвенняў. Ні акенца нідзе не было, ні брамы.

— Дзе ж твае варотцы? — шэптам запытаўся Белавалод у Ядрэйкі.

— Праз тыя варотцы нельга чужакам хадзіць, — таксама шэптам вымавіў Ядрэйка. — Толькі рахманы там ходзяць. Пастаім тут, зараз нас убачаць.

Неўзабаве з-за сцяны пачуўся голас:

— Хто вы, людзі? I што вам трэба?

— Мы з мірам. Без жалеза і агню. Па любоў прыйшлі, — зычна адказаў Ядрэйка, адказаў, відаць, ужо вядомымі яму словамі.

Адразу ж зверху са сцяны ўпала вяровачная лесвіца.

— Не бойцеся, — сказаў Белавалоду і Ульяніцы Ядрэйка, становячыся на гэту лесвіцу. — Мяне першага паднімуць, потым вас.

Зарыпеў калаўрот, лесвіца разам з Ядрэйкам паплыла ўгору. Такім жа самым чынам апынуліся за сцяною Белавалод і Ульяніца.

Яны ўбачылі шырокі мурожны двор, пасыпаныя жоўтым сухім пяском дарожкі. Пасярэдзіне двара, там, дзе сыходзіліся ўсе дарожкі, стаяла вялізная прысадзістая будыніна з мноствам невялікіх круглых акенцаў. Наўкол будыніны па крузе мясцілася некалькі дзесяткаў хатак і хлеўчукоў. Усё было дагледжанае, спраўнае, ва ўсім адчувалася клапатлівая гаспадарская рука. Іржалі коні, бэкалі авечкі, натхнёна драў горла певень. Рыпелі камяні жорнаў, грукала сякера. Усё гэтае было як цуд сярод глухой бязлюднай пушчы, дзе спрадвеку гняздзіліся адны звяры.

— Мір вам, людзі, што па любоў прыйшлі, — сказаў, лёгка пакланіўшыся, высокі хударлявы мужчына яшчэ не старога веку. У левым вуху ў яго ззяла вялікая медная завушніца. На ім былі кужэльная кашуля і порткі, перапаясаныя тонкай сіняй бічоўкай. У руках мужчына трымаў падгарэлую драўляную лапату, на якой садзяць у печ хлеб. Здавалася, яго зусім не здзівіла з'яўленне чужых людзей. Роўная мяккая ўсмешка была на твары.

— Ідзіце за мной, — сказаў рахман і, ускінуўшы хлебавую лапату на плячо, шпарка пакрочыў у напрамку да вялізнай будыніны, але не ў яе прывёў гасцей, а ў хатку, што стаяла насупраць. Дзверы былі расчынены, не было ні замка, ні вартавога сабакі.

— Тут ёсць хлеб і квас, — прамовіў рахман. — Чакайце, — і сам знік. Ядрэйка з Ульяніцай селі на дубовы ўслон, а Белавалод падышоў да акенца, зацягнутага бычыным пузыром, застыў у глыбокім одуме.

— Чаму ў іх усе вокны круглыя? — спытаўся ён нарэшце, як бы ў самога сябе.

— У іх і сталы круглыя, — сказаў Ядрэйка. — I ўвесь двор круглы. I калі яны збіраюцца разам, а гэта кожную раніцу бывае, то становяцца толькі кругам.

— Чаму? — не адступаў Белавалод.

— А ты бачыў, якое на небе сонца? — усміхнуўся Ядрэйка. — Круглае.

Белавалод са здзіўленнем зірнуў на рыбалова, не зразумеў ці ўсур'ёз той кажа, ці кепікі строіць. А Ядрэйка ўжо частаваў Ульяніцу квасам, наліваў у драўляны кубак з глінянай карчагі.

Неўзабаве ў хату прыйшоў зусім маладзенькі жоўтагаловы рахман. Спыніўся на парозе, сказаў:

— Мір вам, людзі, што па любоў прыйшлі. Ідзіце за мной. Вас чакае Добры.

Яны паслухмяна пакрочылі за маладзенькім рахманам. Па дарозе Белавалод шапнуў Ядрэйку:

— Ты казаў, што ў іх няма імёнаў. Аж бачыш, ёсць Добры.

— У іх не толькі Добры ёсць. У іх ёсць і Гнеўны. А ў астатніх адно імя — рахман, — растлумачыў Ядрэйка. — Але прашу цябе, маўчы і толькі адказвай на пытанні, якія табе будуць задаваць. Тут любяць маўклівых людзей.

Жоўтавалосы рахман падвёў іх да вялікай будыніны з круглымі акенцамі, пакланіўся і знік, як і ягоны папярэднік. Да Белавалода, Ульяніцы і Ядрэйкі ўжо ішоў раскрыльваючы сухенькія кароткія ручкі, сівабароды стары. Быў апрануты ён, як і ўсе рахманы, толькі, у адрозненне ад іх, на шыі насіў срэбны абруч, з нанізанымі на яго зялёнымі дубовымі лісцямі.

— Мір вам, людзі, што па любоў прыйшлі, — тонкім голасам прамовіў стары.

— Мір табе, Добры, — адказаў, пакланіўшыся, Ядрэйка. Белавалод з Ульяніцаю пакланіліся разам з ім.

У Добрага былі светлыя, з мяккай іскрынкаю вочы. Скура на твары і на руках пацямнела ад сонца і ветру. У ягонай шаўкавістай сівой барадзе заблыталася, поўзала пчала. Ульяніцы раптам захацелася ўзяць жоўта-залатую пчалу пальцамі, голай рукою, і пчала, Ульяніца чамусьці была ўпэўнена ў гэтым, не ўкусіла б яе.

Насупраць вялізнай будыніны рос малады кучаравы дубок, абкружаны шырокай, зацёртай да бляску лаваю. Добры сеў на лаву, сашчапіўшы на худых вострых каленях загарэлыя рукі, запрасіў сесці гасцей. Памаўчаўшы, спытаўся:

— Бяда ці радасць вяла вас?

— Бяда, — хвалюючыся і чырванеючы, адказала Ульяніца.

Добры ўважліва зірнуў на яе, ціхім роўным голасам прамовіў:

— Ты хочаш даць жыццё жывому. Чаму ж ты саромеешся сказаць пра гэта ўслых? Хіба ты хочаш нешта ўкрасці? Ты хочаш падараваць свету новае жыццё, часцінку сваёй плоці. Але калі тваё дзіця стане рабом? Ці не пракляне яно цябе, жанчына? Ты думала пра гэта?

— Маё дзіця не будзе рабом, — усхвалявана выгукнуў Белавалод і ўзняўся з лавы.

— Сядай, — мякка сказаў Добры. — Я пытаўся не ў цябе, а ў жанчыны. Ты павінен маўчаць, бо ў пакутах нараджае яна, а не ты, і ёй болей баліць за сваё дзіця. Адкуль твая ўпэўненасць, што дзіця не будзе рабом? Паглядзі, які свет акружае нас. Князі і баяры грызуцца між сабой, хрысціяне б'юць паганых, і, наадварот, са стэпаў і багааў прыходзяць нябачаныя раней дзікія плямёны, каб узяць сабе тое, што яны не сеялі. Чалавек, нарадзіўшыся вольным, у любы час можа прачнуцца з рабскім ашыйнікам на шыі.

— Маё дзіця не будзе рабом, — упарта паўтараў Белавалод.

Добры, быццам не пачуўшы яго, гаварыў далей:

— Я бачыў, як харобрыя мужы, зломленыя рабствам, пакорліва выціралі вільгаць кахання з тых тканін, на якіх уладары-заваёўнікі мілаваліся з іхнімі жонкамі. Мілаваліся на вачах у харобрых мужоў. Ты бачыў такое? I я пабег у пустыні, у лясы, у непраходныя балоты. Я пачаў цурацца жанчын, бо, хочам мы ці не хочам, у прысутнасці жанчыны душа мякчэе і слепне, і мы думаем пра шлюбны одр, пра вечнасць свайго роду, пра дзяцей. Сам сабе і Богу я даў страшную клятву, што ніколі — чуеш? — ніколі не сыдуся з жанчынай, каб запаліць агонь новага жыцця. Я лепш буду, як Анон, сын Іуды, займацца рукаблуддзем і жывое семя сваё кідаць на зямлю, але не нараджу раба.

— Хрыстос не вучыць такому, — ціха сказаў Ядрэйка.

— Таму што Хрыстос ніколі не быў рабом. Ён быў гаспадаром сваёй душы і цела. «Блажэнныя тыя, што плачуць, бо яны суцешацца». Так сказаў, так вучыў Хрыстос. Няўжо нашы вочы створаны толькі ддя слёз? Для чаго ж тады свецяць зоркі і ззяе сонца? Хіба не ў чалавечых вачах яны хочуць пакінуць свае прамяні?

— Дзіўнае ты кажаш, — разгубіўся Белавалод. — Мы не зразумеем цябе.

Ён пакутліва ўздыхнуў. Добры з сумам зірнуў на Белавалода.

— Хай будзе пракляты той, хто першы здагадаўся, што можна валом, канём, рабочай жывёлінай зрабіць падобнага сабе чалавека, — сказаў Добры. — Звяры не трымаюць у рабстве звяроў. Толькі чалавек і нікчэмная лясная мурашка дадумаліся да такога. «Працуйце, ешце плады зямныя», — так вучыў Хрыстос. I такога Хрыстоса мы, рахманы, любім, пакланяемся яму. Але рабства мы ненавідзім. Няхай ноч зачыніць дзверы чэрава той маці, якая хоча нарадзіць раба.

— Што можа зрабіць чалавек? — не згадзіўся Ядрэйка. — Усё ў руках Божых. Лёс чалавечы з самага нараджэння ўплятаецца ва ўзор нябесных свяціл, кладзецца ў калыску разам з ніткай, якой перавязалі пупавіну.

— Не пладзіце рабоў! не стрымаўшыся, Добры і лы твар да Ульяніцы. — нарадзіла раба, адразу ж жанчына.

Ульяніца ўздрыгнула. Мужчыны пачалі спрачацца, а яна сядзела і адчувала, як горача б'ецца сэрца, як трапеча жылка над брывом. Дык вось да каго прывёў іх Ядрэйка! Да страшных людзей, якія не хочуць пакінуць пасля сябе следу. Для чаго ж гэтыя людзі жывуць на зямлі? Хто назваў гэтага старога Добрым, калі ён, зжыўшы жыццё, не захацеў, пабаяўся нарадзіць сына? Божа, малю цябе, дай мне дзіця. Хай мой сын будзе нават рабом, але ён убачыць неба, сонца, зямлю, ён убачыць сваю маці, ён убачыць свае кайданы і некалі разаб'е іх.

— Мы адмовіліся ад зямных імён, — казаў між тым Добры. — Мы ўсе — рахманы, аднаверцы, браты. Толькі мне аказала абшчына гонар, назваўшы Добрым, і ёсць у нас яшчэ адзін брат, якога завуць Гнеўным. Зараз вас павядуць да Гнеўнага. Не бойцеся яго, але слухайце ўсё, што ён скажа і аб чым запытае. А ты, жанчына, — павярнуўся ён да Ульяніцы, — хочаш нарадзіць сабе і мужу дзіця. Так?

— Так, — адказала Ульяніца, — я хачу нарадзіць дзіця. I я нічога не баюся.

Добры вельмі ўважліва паглядзеў на яе, нібы наскрозь пранізаў позіркам. Потым узняўся з лавы, сказаў:

— Ідзі за мной. I помні, што з гэтай хвіліны ты не Ульяніца, а Маці Усяго Жывога. Паўтары, хто ты.

— Я — Маці Усяго Жывога, — з дрыготкаю, з вялікім хваляваннем прамовіла Ульяніца, ідучы за Добрым.

Яны прайшлі амаль праз увесь двор, спыніліся перад лазняю, у якой кожную суботу мыліся рахманы. Лазня ўжо дымілася, чакала Ульяніцу.

— Ты будзеш мыцца настоем з сямі траў і сямі кветак, — строга зірнуў на Ульяніцу Добры. — Потым ты будзеш купацца ў малацэ ласёў і тураў і ў чмяліным мёдзе. Потым, калі цела тваё пачырванее, як медзь, і зробіцца мяккім, нібы ядваб, ты выйдзеш пад поўню ў чым маці нарадзіла, знойдзеш поле, дзе красуе жыта, і пабяжыш па гэтым начным жыце. Зрабі ўсё так, як я табе загадваю, і адразу ідзі да свайго мужа. Ён будзе чакаць цябе. I так будзе тры дні. Паўтары яшчэ раз, хто ты?

— Я — Маці Усяго Жывога.

— Ідзі, і няхай твая плоць не баіцца ні агаю, ні лёду. Багародзіца і Макоша дапамогуць табе.

У гэты самы час Ядрэйка з Белавалодам спускаліся ў глыбокую пячору, дзе ўжо дзесяць сонцаваротаў, ні разу не выходзячы на зямную паверхню, жыў Гнеўны. Ісці даводзілася амаль ракам, спатыкаючыся, хапаючыся рукамі за слізкія мокрыя камяні.

Там, куды яны прыйшлі, быў магільны змрок і магільная цішыня. Але чулася ў гэтай чорнай цішыні, як за некалькі крокаў ад іх усхвалявана і насцярожана дыхае чалавек. Дыханне выдавала чалавека, ён стараўся яго супакоіць, прыглушыць, ён, здалося Белавалоду, нават прыкрываў рукамі рот, каб меней хапаць паветра, ды ноздры з тоненькім шыпеннем прагна ўцягвалі гэта паветра ў грудзі. У нябачнага чалавека было моцнае здаровае сэрца і густая кроў. Вось чаму ён так глыбока і поўна дыхаў.

Ціхі голас парушыў цішыню:

— Мір вам, людзі, што па любоў прыйшлі. Станьце на калені.

Ядрэйка з Белавалодам выканалі загад, і як толькі яны зрабілі гэта, адразу ярка ўспыхнула святло, загарэлася мноства паходняў і свечак, якімі ўтыканы былі ўсе сцены. Так яны загараліся заўсёды — раптоўна! усе! — і ніхто не мог даўмецца, чыя рука або чыя таемная сіла запальвала іх. Людзі, што ўпершыню траплялі ў пячору да Гнеўнага, на некалькі імгненняў як бы трацілі зрок ад такога нечаканага пранізлівага святла. Яно біла па вачах, прыгінала галаву да зямлі.

— Можаце глядзець на мяне, — літасціва сказаў Гнеўны. Атрымлівалася, што не ад рэзкага святла, а пад позіркам Гнеўнага людзі нібы трупянелі, і патрэбен быў ягоны дазвол, каб глянуць на яго, не параніўшы вочы і душу.

Гэта быў чарнявы і хударлявы мужчына з паголенай галавой, з чорнымі тонкімі вусамі, што нібы п'яўкі закручваліся пад носам. Ён сядзеў на звычайным палявым валуне, сядзеў басанож, моцна сціскаючы ў правай руцэ дубовы кій, які вянчала вялікае Вока Савы. Вока гэта было зроблена з чырвонага золата, а пасярэдзіне, там, дзе павінна быць зрэнка, ззяў каштоўны іскрысты камень зялёнага колеру.

— Адказвайце па чарзе, — загадаў Гнеўны. — Хто вы, людзі?

— Я — Ядрэйка, рыбалоў з Менска, — сказаў Ядрэйка.

— Я — Белавалод. Прыйшоў з жонкаю. Жыву ў Ядрэйкі ў Менску, — сказаў Белавалод.

— Што вам трэба ад рахманаў, людзі?

— Мая жонка хоча мець дзіця, — адказаў Белавалод і хуценька дадаў: — Я таксама хачу.

— Ведаю, — сурова звёў чорныя бровы Гнеўны і прыкусіў тонкі вус. — Станавіцеся спінаю да мяне, глядзіце ў люстра, глядзіце сабе ў вочы і адказвайце, як на божай споведзі, на ўсё тое, аб чым я буду пытаць.

Яны паслухмяна павярнуліся і ўбачылі перад сабою вялізнае люстра, бронзавую пласціну, адпаліраваную да бляску, і ў ёй свае разгубленыя твары.

— Вы хочаце навесці на селічша рахманаў княжую дружыну, каб яна запаланіла нас. Так?

— Не, — цвёрда адказалі Ядрэйка і Белавалод.

— Вы хочаце, каб мы, вольныя рахманы, зрабіліся баярскімі халопамі. Так?

— Не, — зноў прагучала ў адказ.

— Тады вы хочаце атруціць самога Добрага, наша сонца зямное, лепшага паміж лепшых. Так?

— Што ты кажаш, Гнеўны? — пабляднеў Ядрэйка. — Як ты можаш казаць такое? Ды няхай на гэтым самым месцы я правалюся скрозь зямлю, няхай мае косткі па ўсёй пушчы разнясуць ваўкі, калі мы з Белавалодам маем нешта благое супраць Добрага і рахманаў. Вашу абшчыну і дарогу ў абшчыну я ведаю даўно. I ні разу не навёў на вас злога чалавека.

— Я павінен падазраваць, — сказаў, злёгку ўсміхнуўшыся, Гнеўны. — Мы, рахманы, як даверлівью дзеці. У гарадах і весях мы пакінулі свае кайданы і пачынаем думаць, што ўсе людзі анёлы, што няма рабоў, што ніхто па ўсёй зямлі не стогне пад бізуном. Вось чаму я павінен падазраваць, бо я— вочы і вушы абшчыны. А сэрца абшчыны, вялікае, бяссоннае, што аж праменіцца любоўю да рахманаў, вядома ж, Добры.

На вачах у яго, здаецца, бліснула сляза сыноўняй вернасці і замілавання. Ён выцер вочы бледным сухім кулаком і раптам ціха спытаўся:

— А як там наверсе — дождж ідзе ці сонейка свеціць?

Нечаканае пытанне дужа здзівіла Белавалода. Халодны сўм пачўўся ў голасе Гнеўнага, разіубленасць і безабароннасць. Гнеўны ўявіўся ямў ціхмяным кратом, што ўсё сваё жыццё павінен корпацца, жыць пад зямлёй.

— Быццам бы ясна было, сўха, — сказаў Белавалод. — А чамў б табе самому не глянўць?

Пры гэтых словах і Ядрэйка і Гнеўны ўздрыгнулі.

— Бог забраў твой розум! — ўсклікнўў Гнеўны. — Я даў зарок свае зямныя дні правесці ў цемры. Дзеля чаго? Каб светла было рахманам. Ды ты не зразўмееш, залатар, ці хто ты ёсць. Я хачу, каб светла было бліжнім, а чаго хочаш ты?

— Хачу, каб у мяне быў сын, — з упартасцю і злосцю прамовіў Белавалод. — Ён буцзе залатаром, а калі трэба, воем Полацкай зямлі.

Гнеўны засмяяўся.

— У нас туг ужо быў адзін вой. Хаваўся. I ведаеш хто? Сам полацкі князь Усяслаў. Як яго на Нямізе разбілі, прыбег да нас раны залізваць. Не адзін дзень у маёй пячоры сядзеў, усё маўчаў, думаў. Хацелі мы яго зрабіць рахманам. Добры з ім гутарыў, у веру нашу ўгаворваў падацца, ды пабег Усяслаў на Дняпро і ў цянёты да Яраславічаў трапіў. Сам віновен, што гніе ў порубе.

— Не віновен ён, — усхвалявана сказаў Белавалод. — Ён хрэснамў цалаванню паверыў. Ізяслаў і яго браты-вераломцы, што парушылі клятву, віноўны.

— А ты таксама скончыш дні свае ў порубе, — уважліва паглядзеў на Белавалода Гнеўны.

— У рахманаў жа няма поруба, — адразу ўмяшаўся ў гаворку Ядрэйка.

— Няма, — згадзіўся Гнеўны. — Навошта ён нам? Самая лютая кара ў нас, калі выганяюць чалавека з абшчыны, калі кажуць яму: «Ідзі, куды Бог вядзе». Няшмат такіх людзей, але былі. I ўсе на сябе рўкі наклалі — той павесіўся, утапіўся, той ні крошкі хлеба ў рот не ўзяў, ні корчыка вады. Хто хоць міг пабыў рахманам, не можа быць ні кім іншым. Добры такому навучыў, і вечная слава яму ад рахманаў. А зараз ідзіце наверх. Там імша пачынаецца, там убачыце, як рахманы ўмеюць ненавідзець.

Адразу патухлі свечкі і паходні, і Гнеўны растварыўся ў цемры, замоўк, але чўлася ягонае спёртае, напружанае дыханне.

Ядрэйка з Белавалодам вылезлі з пячоры. Сонца ўдарыла ў вочы. Быў ясны цёплы дзень. Белыя воблакі, як кашлатыя авечкі, беглі за небасхіл. Каля вялізнай будыніны кругам стаялі рахманы. Іх было дзве, калі не болей, сотні. У цэнтры круга, нешта гаворачы, цягнуў рукі да неба Добры. Потым ён зрабіў знак, і ўсе рахманы ўздзелі на галовы вастраверхія шапкі з сабачага футра. Добры крыкнуў нешта пранізліва тонкім голасам, і рахманы, нагнуўшыся, узялі з зямлі доўгія лазовыя дубцы. Яны трасянулі дубцамі, заспявалі малітву. I ўжо не Добрага ўбачылі Ядрэйка і Белавалод пасярэдзіне круга, а вялікага драўлянага ідала з чатырма тварамі. Добры сядзеў на лаве каля маладога дубка.

пагрозна заспявалі рахманы. Яны павольна пачалі кружьіцца вакол ідала. Чатырохтвары ідал глядзеў на ўсіх і ўсіх бачыў і, здавалася, трымцеў кожным сваім сучком, кожнай трэшчынкаю, прадчуваючы пакуту. Не першы раз рабілі з ім такое.

спявалі рахманы і з вялікай ярасцю пачалі біць ідала дубцамі. Зялёныя вільготныя дубцы крышыліся, ламаліся, і тады той, у каго не было чым катаваць ідала, пляваў на яго або, шалёна падскокваючы, гразіў яму кулаком. Твары ва ўсіх былі чырвоныя, потныя, разагрэтыя вялікай нянавісцю. Некаторыя зачэрпвалі поўнай жменяю зямлю з-пад ног, і неўзабаве ўвесь ідал быў залеплены граззю. Вось ён зваліўся, упаў, і рахманы пачалі таптаць яго.

Добры пільна сачыў за ўсім, што адбывалася. Урачыстым бляскам поўніліся ягоныя вочы. Калі ідал упаў, ён ускочыў з лавы і, здавалася, гатоў быў рынуцца ў гушчу рахманаў, але стрымаўся, і толькі радасная ўсмешка пакацілася па старэчым твары. Нарэшце ўсе здаволіліся, стаміліся, і тады Добры высока ўзняў руку з бронзавым званочкам, зазваніў, крыкнуў:

— Годзе, браты!

Рахманы адразу прыціхлі. Двое маладзейшых накінулі на ідала вяровачную пятлю, пацягнулі да вады адмываць ад бруду. Ідала вычысцяць, высушаць, абкураць салодкім п'янкім дымам, у багатым уборы паставяць у нішу да новай імшы. I да новых пакут будзе ён ледзь не богам — яму будуць кланяцца, будуць прыносіць у ахвяру клыкі дзікоў і заечае свежае мяса.

— Мы помсцім свайму мінуламу, — пачаў тлумачыць Белавалоду і Ядрэйку Добры. — Мінулае нельга перайначыць, бо нельга вярнуць учарашні дзень і тую маланку, што аднойчы бліснула на небе. Мы караем дзядоў-прадзедаў. Некалі на зямлі быў залаты век. Сыны Адама і Евы жылі ў шчасці і ў згодзе — расцілі плады зямныя, шанавалі сваіх багоў, кахалі сваіх жонак. Але аднойчы мацнейшы ўдарыў слабейшага, хітрэйшы падмануў даверлівага, і пайшла ў родзе чалавечым варожасць, злыбяда. Нашы дзяды з-за слабасці сваёй, з-за палахлівасці, бо дужа баяліся смерці, сталі рабамі, зямным тленам. 3-за іх і мы павінны ўсё сваё жыццё быць рабамі. Хіба можна любіць такіх дзядоў? Яны ж не любілі нас, будучых, падстаўляючы выю пад ярмо. Яны ў той час клапаціліся толькі пра сябе. Слабыя душы і крохкія косці! Чаму вы не ўзялі камень, меч, дубіну, чаму вы не загінулі ў бітве, а сталі на калені, змірыліся, навек змірыліся з няволяй, аддаўшы і нас, нашчадкаў сваіх, у няволю?

Добры ўжо амаль крычаў, ужо, здавалася, гаварыў не з Ядрэйкам і Белавалодам, а сам з сабою:

— Боль і крыўду носім мы ў душы, як гарбатыя носяць на спіне горб. Везувій носяць яны на плячах сваіх. Не ідала мы б'ём і не дзядоў нашых, а сябе б'ём. Як гэта балюча — біць сябе. Вы не ведаеце... Вы шчаслівыя... Мы надзяём шапкі з сабачага футра. Гэта памяць аб ілотах. Жыў у рамейскай зямлі народ, вольны, вясёлы, прыгожы. Але прыйшлі заваёўнікі, забілі адважных, пакарылі слабых, узялі зямлю і ваду, а ілотаў, былых гаспадароў гэтага краю, ператварылі ў нікчэмных рабоў. Самі насілі залатыя вянцы, а ілотаў прымусілі шыць шапкі са смярдзючых сабак. Раб заўсёды раб. Яму можна плюнуць у самую душу і загадаць усміхацца, і ён будзе ўсміхацца. А я не захацеў і збег у пушчу, і да мяне прыйшлі баярскія чалядзіны, ізгоі, халопы. Тут яны зрабіліся братамі. У нас няма жанчын, бо мы не хочам пладзіць рабоў, у нас няма імёнаў, бо мы рахманы. Хлеб і мёд мы дзелім пароўну, і ў нас няма галоўных. Вы хочаце застацца ў нас?

— Не, — адказаў Ядрэйка. — Я дужа люблю жанчын, і мне будзе сумна без іх.

— I я не хачу, — прамовіў Белавалод. — Я хачу мець сына.

— Тады ты, рыбалоў, ідзі да сябе ў Менск, — загадаў Добры, — а ты, — ён зірнуў на Белавалода, — вяртайся туды, куды прывёў цябе наш брат, і чакай там жонку сваю. Вы няшчасныя, хоць і думаеце, што вы шчаслівыя. Я болей не ўбачу вас.

Добры павярнуўся і пайшоў ад іх.

— Каму срэбра аддаць? — выгукнуў услед яму Белавалод. Рахман прыпыніўся, але не азірнуўся.

— Ты срэбра прынёс? Мы не бяром дарункаў, але пакладзі яго на стол там, дзе будзеш сустракаць жонку.

I зноў загарэлыя босыя ногі зашархалі па пяску.

— Я вас з Ульяніцай на рацэ буду чакаць, без вас не паплыву, — сказаў Ядрэйка.

— Дзякуй табе, — пакланіўся рыбалову Белавалод.

— Сабе дзякуй, што мяне з бярозы зняў, — засмяяўся Ядрэйка. — На ўсё жыццё я да цябе прыліп, бо люблю добрых людзей.

Белавалод у суправаджэнні маладога доўгавалосага рахмана вярнуўся ў хатку, сеў за стол. На стале, як і раней, ляжаў бохан хлеба і стаяла карчага з квасам. Праз акенца Белавалод бачыў, што селішча рахманаў працуе, не схіцае да самага змяркання. Рахманы, узяўшыся гужам, цягнулі з лесу бёрны і карчы, смалілі чаўны, круцілі жорны, грукалі малаткамі ў кузні, гналі з пашы кароў у кароўніцу. Людзі больш сталыя, болын падбылыя сядзелі ў цяньку і выразалі з дрэва лыжкі, кубкі або ляпілі гліняныя свістулькі і маленечкія місачкі з накрыўкай для жаночых румянаў і прыціранняў. Усё гэта, як здагадваўся Белавалод, ішло потым на продаж. Няясна яму было толькі, з кім гандлююць лясныя людзі, бо, каб гандляваць, трэба ехаць у горад, у белы свет, а рахманам гэта забаронена.

Змрок наступаў на зямлю халоднай пятой, і Белавалод запаліў свечку. Душа ягоная трымцела, гняла нейкая шкадоба, нейкі незразумелы страх. Ён узняўся і Ігачаў хадзіць па хатцы. Хутчэй бы ўбачыць Ульяніцу!

У гэты самы час Ульяніца, выйшаўшы з лазні, бегла па начным жыце, і мяккія пяшчотныя каласы білі па разагрэтай вішнёвай скуры. Над лесам вісела велізарная празрыста-шкляная поўня. Здавалася, яна, недасяжная поўня, звініць у небе і сочыцца па ўсёй сваёй паверхні крынічнай вадой або чалавечымі слязьмі. Бярозы піумелі на жытнёвым узмежку, і ў іхнім парывістым шуме як бы ўгадваліся нечыя жывыя галасы. Бялеліся самотныя валуны. Здалёку іх можна было палічыць за людзей, што даўно памерлі, але ціхай ноччу выйшлі з нутра зямлі, з пяску і гліны і грэюць свае косці пад месячным блакітным святлом. Сонца яны баяцца, бо ад сонечнай пякучкі адразу рассыпаюцца, ператвараюцца ў шэры прысак белыя косці. 3-пад ног раптам ірванулася птушачка. Паляцела ў начную бездань спалохана-трывожнае «ціў-ціў»... I гэта быў знак жыцця. Праз густы расплаў срэбнага туману бачыла Ульяніца хатку, у якой яе чакаў Белавалод. Свечачка цяплілася, патухала на стале...

Так было два разы. А ў трэці раз, як толькі Ульяніца вылезла з глыбокіх дубовых ночваў, як толькі выцерла вочы, нешта ціхенька рыпнула за шіячамі ў яе. Танюсенькі быў рып, незаўважны. Але яна імгненна павярнулася, як маладая ваўчыца, што ўсім сваім нутром адчула смяротную небяспеку. У бярвенчатай сцяне лазні былі, аказваецца, прарэзаны дзверцы, непрыкметныя воку. I вось гэтыя дзверцы былі адчынены, і ў іх шчаміўся, пралазіў нейкі чалавек.

— Хто ты? — у роспачы выгукнула Ульяніца, адчуўшы, як млеюць ногі. Яна прыкрылася лапушыстым бярозавым венікам, з жахам глядзела на нечаканага незнаёмца. Ён быў чарнавусы, з паголенай, як бы лысай галавою. Вочы ззялі нясцерпнымі вугольчыкамі.

— Я Гнеўны, — ціха адказаў чалавек. — Ты не бачыла мяне, а твой муж прыходзіў у маю пячору. Не бойся, не бойся... Для ўсіх я Гнеўны, але я магу быць пяшчотным, як ніхто.

Ён стаяў перад Ульяніцай на каленях, прагаа глядзеў на яе, і жаўлакі перакочваліся па сухіх бледных шчоках.

— Я магу быць пяшчотны, як цёплая начная раса, як птушыны пух, — шаптаў Гнеўны. — Дзесяць год жыву я пад зямлёй... Я даў зарок... я кусаў локці ўначы... Але я болын не магу... Не Гнеўны я, а Яфрэм. Чуеш? Яфрэм. Такая, як ты, снілася мне кожную ноч... Вішнёвацелая, мяккая... Пашкадуй мяне, багіня...

На каленях ён падпаўзаў усё бліжэй да Ульяніцы. Яна прыціснулася да гарачай сцяны, ударыла Гнеўнага венікам па твары. Ён нават вокам не міргнуў. Неадрыўна пазіраў на яе, выцягнуў з-за пазухі скураны мяшэчак, развязаў яго, шаптаў, задыхаючыся:

— Бяры срэбра і золата... У мяне шмат усяго... Рахманы працуюць спраўна... Бяры вось гэтыя пацеркі з жамчужынамі-зоркамі. Такія не насіла жонка рамейскага базілеўса.

Ульяніца кінулася да дзвярэй, але Гнеўны з глухім хрыпам-стогнам скокнуў за ёй, сашчапіў у абдымках, паваліў яе на гарачыя сасновыя дошкі.

— Пусці, — білася, звівалася ўсім целам Ульяніца...

Свечачка, як і ўчора, дагарэла на стале. Белавалод стаяў пасярод хаткі, наструнена ўслухоўваўся ў начную цішыню. Трывога, якая не давала дыхаць увесь вечар, успыхнула з такой сілай, што ён пахіснуўся, абшчаперыў рукамі гарачы твар. «Што са мною? — думаў ён. — Трасе, як у ліхаманцы. Ніколі са мной не было такога». I раптам ён зразумеў — нешта сталася з Ульяніцай. Заўсёды, нават калі Ульяніцы не было побач, ён адчуваў, калі ёй блага. Такое адчуванне прыходзіла нечаканым штуршком у сэрца.

Белавалод выбег з хаткі ў начны змрок, спыніўся. Спала селішча, спалі, як пчолы, рахманы, натаміўшыся за доўгі дзень. Хмарны полаг павольна валачыўся над зямлёй. Вецер нябачным звярком шастаў у мураве. Усюды, на зямлі і ў небе, чорным ценем вісела трывога.

Ён не ведаў, у які бок бегчы, і гэта надавала асаблівую вастрыню ягонаму адчаю. Раптам ён успомніў, што каля вялікай будыніны, каля дубка ёсць біла, якое склікае рахманаў у пушчы на абед, гоніць на работу. Ён ужо некалькі разоў чуў голас гэтага біла, урачыста-сумны, трывожны, што пераліваўся над усім наваколлем. Белавалод памкнуўся туды, але ў тое ж імгненне заўважыў белы цень, які няясна мільгануўся зводцаль. Ён прыпыніў дыханне, прыслухаўся. Маладыя босью ногі часцілі па калянай пясчанай сцежцы. Так мог бегчы толькі смяртэльна перапалоханы чалавек. Ульяніца!

Яна ў роспачы кінулася на шыю Белавалоду, выгукнула:

— Здаецца, я забіла яго. Ён ляжыць і не дыхае.

— Хто ляжыць? — прытуліў Ульяніцу Белавалод.

— Гнеўны. Той, што пад зямлёй жыве. Калі я была ў лазні, ён адчыніў у сцяне дзверцы... Ён кінуўся на мяне, як вурдалак, як звер... Я ўпала, а каля сцяны, якраз пад правай маёй рукой, ляжаў замок... Жалезны замок ад дзвярэй... Я ўдарыла Гнеўнага замком па галаве.

Ульяніца была ў адной лёгкай сукенцы, басанож. Яе пачало трэсці ад хвалявання і холаду. Белавалод адчуў, як яна абвяла ў ягоных руках.

— Супакойся, — сказаў Белавалод. — Супакойся. Хадзем у хату... Вось табе і святыя людзі.

Ён амаль занёс Ульяніцу ў хатку, пасадзіў у цемры каля стала.

— Не запальвай свечкі, — спалохана зашаптала Ульяніца. — Трэба ўцякаць, бегчы адсюль.

— Вось табе і святыя людзі, — зноў паўтарыў сваё Белавалод. — Ах, чарвяк падземны, макрыца.

Ярасць і гаеў бушавалі ў ім. Ён узяў Ульяніцу за плечьі, дрогкім голасам спытаўся:

— Ёнцябе не...

— Я стукнула яму замком па мазгаўні, — жорстка, не даючы Белавалоду дагаварыць, сказала Ульяніца. — Бяжым адсюль.

—Як?

— Па небе, пад зямлёю, але трэба бегчы, ратавацца.

Яны асцярожна выслізнулі з хаткі, прыгінаючыся, пабеглі ў той бок, дзе, па іхніх падліках, павінен быў стаяць калаўрот з вяровачнай лесвіцай. Яны не думалі, ці здолеюць звалодаць з гэтым калаўротам, яны беглі.

Вось і сцяна. Цяпер, уначы, яшчэ вышэйшая і страшнейшая. На самым версе яна заканчваецца вострымі цвёрдымі бярвеннямі-каламі.

— Мір вам, людзі, што за любоўю прыйшлі, — лагодна пачулася з цемры. Белавалод з Ульяніцаю прыраслі да зямлі ад нечаканасці. Рослы худы рахман з дзідай у руцэ, з доўгай накідкаю на плячах стаяў побач. Здавалася, ён не здзівіўся, убачыўшы іх, бо стаяў і маўчаў, нічога не пытаючыся.

— Вяртайцеся назад, — нарэшце сказаўрахман. — Сцяна высокая, а ноч глыбокая. Мы ходзім за сцяну толью тадьі, калі сонца на нябёсах пакоіцца.

Моўчкі шыбуючы ззаду, ён давёў іх да самай хаткі, счакаў, пакуль яны ўвойдуць у яе. Там, у цемры, яны не звялі вачэй да світання, селі на одр, абняўшыся, слухалі ноч, якая магла быць апошняй іхняй ноччу. Ульяніца плакала. Цёплыя слёзы капалі Белавалоду на рукі. Ён гладзіў жончыны валасы, глядзеў у змрок. Шумеў за акенцам вецер, ляцеў над пушчай. Вольна было ветру — ляці куды хочаш і рабі што хочаш. Гні вербалозы над ракой, раскідвай хмары на небе, мякка біся ў шчыт маладому вою, што стаіць недзе на сцяне Менска, пільна ўзіраючыся ў цемру. Белавалоду хацелася зрабіцца ветрам. Лёгка падняў бы ён Ульяніцу на моцных крыллях, панёс туды, дзе цьмяным срэбрам свеціцца між лясоў Свіслач, дзе, схаваўшыся ад непагадзі, ад краплістага дажджу пад лодкай-дубоўкай, цярпліва чакае іх Ядрэйка. Ды немагчыма было вырвацца з-за сцяны. Ён адчуваў, як шпарка мінае, коціцца ноч, і шаптаў Ульяніцы:

— Спі... Засні...

Сам жа не спаў, гнаў прэч млявасць. Заўтра яму трэба быць моцным, не з сэрцам, а з кавалкам жалеза ў грудзях.

Знадворку ціха кашлянуў рахман. Пільнуе, глядзіць ва ўсе вочы, каб не збеглі. Калі ж збягуць, не бачыць яму абшчыны, выганяць з пракляццем у пушчу, а для рахмана гэта смерць.

I ўсё-такі Белавалод заснуў. I снілася яму мноства белых птушак, ці то буслоў, ці то вялізных азёрных чаек. Запаланілі птушкі ўсё неба, засланілі крыллем сонца, бела-бела зрабілася на зямлі, нібы снег пайшоў. Такая цнатлівасць, такая пяшчота і мяккасць былі ва ўсім і ўсюды. Белавалод з Ульяніцаю, абняўшыся, лагодна сядзелі на воблаку, нібы на ружовым чоўне. Веліч небясная адкрывалася позірку, неабсяжнасць. Зямля бачылася далёка ўнізе, як спелы лясны арэх, калі яго падчырвоніць ласкавае жнівеньскае сонца. Самы слабы шэпт громам каціўся, гучаў у аблоках, але не было ў гэтай гучнасці пагрозы, было адчуванне сілы таго, хто кіруе ўсім. Белыя птушкі неслі воблака, далікатна трымаючы яго доўгімі карычневымі дзюбамі. Часам адна з птушак губляла пёрка, і яно, успыхваючы на сонцы, кружачыся, павольна падала ўніз, у сінюю бездань. Раптам удалечыні, як пляма на асляпляльна-белым, паказалася чорная хмарка. Птушкі захваляваліся, нешта крыкнулі разгубленымі хрыплымі галасамі (гэта яны ад страху ахрыплі) і рынуліся хто куды, пачалі хавацца, зашывацца ў белую іскрыстую воўну воблакаў. А з чорнай хмаркі ўпаў, распластаўшы меднае крылле, арол. У яго былі востра наточанью жалезныя кіпцюры, жоўтыя сонечныя вочы, якія не міргалі. Арол быў буйнацелы, не менш Белавалода. Ён сеў між Белавалодам і Ульяніцай і, ахінуўшы Ульяніцу шырокімі меднымі крыллямі, на якіх патрэсквалі сіняватыя іскры маланкі, пачаў раздзяваць яе, дзюбай і кіпцюрамі здымаючы сукенку. Белавалод зайшоўся ад гневу, хацеў схапіць арла за шыю, але арол рэзка павярнуўся, пранізліва зірнуў жоўтым бясстрашным вокам і ўдарам цвёрдага крыла збіў яго з воблака. Белавалод ускрыкнуў і прачнуўся.

Урачысты голас біла гучаў над лясным селішчам. Сонца сыпала ў хатку залатыя грыўні. На парозе стаяў рахман.

— Мір вам, людзі, што па любоў прыйшлі, — сказаў рахман. — Ідзіце за мной. Вас чакаюць браты.

Белавалод з Ульяніцаю пераглянуліся. Ульяніца галавой упала мужу на грудзі.

— Не бойся. Я з табою, — пацалаваў яе Белавалод.

Рахманы, як і заўсёды, стаялі кругам. Дубок шумеў пад свежым ветрам. Лісце было бліскучае, вымытае начным дажджом.

На твары Добрага, на тварах рахманаў ніякай злосці Белавалод не ўбачыў. Наадварот, вочы ва ўсіх былі лагодныя, спакойныя, нібы цёмнью і сінія лясныя ягады, якія абмыў дождж.

Рахманы моўчкі расступіліся, прапусцілі іх усярэдзіну круга і зноў сышліся, як рачныя воды. Добры лёгкім ківам галавы прывітаў Белавалода і Ульяніцу, загаварыў:

— Сёння вы вяртаецеся туды, адкуль прыйшлі. Мы вас шкадуем, бо там анёл і д'ябал спляліся ў чалавеку, бо там можна паслізнуцца не на ранішняй і вечаровай расе, якой Бог асвяжае, лашчыць зямлю, а на людской крыві.

— Так, ісцінна так, — прашалясцела між рахманамі.

Добры глянуў з лагодаю на свой люд, і голас яго пазванчэў:

— А ці бачылі вы, як расце трава? Як мурашкі збіраюць ля дрэў ігліцу? Ці чулі вы піск птушанятак, што дзюбаю прабіваюць сабе ход з цёмнай шкарлупіны на белы свет? Не, не бачылі, не чулі. Няшчасныя вы.

— Так, ісцінна так, — ціхенька загулі рахманы.

— У нас кожнаму цёпла, як авечцы ў чарадзе, — казаў далей Добры, а Белавалод з Ульяніцаю ўсё чакалі, што вось-вось скончацца ўсе гэтыя словы і рахманы схопяць кійкі і лазовыя дубцы і пачнуць хвастаць іх, як таго ідала, прыгаворваючы: «Гэта вам за Гнеўнага, за Гнеўнага...» Не можа быць, каб смерць падземнага цемралюба не заўважылі. Ды ўсё было спакойна, і Белавалоду з Ульяніцай думалася, што гэта нейкая хітрасць. Яны чакалі горшага, чакалі самага благога.

Але здарылася невераемнае. Добры абвясціў усхваляваным урачыстым голасам:

— А зараз, каб развітацца з вамі, на белы свет са сваёй чорнай келлі выйдзе наш бяссонны брат, наша нядрэмнае вока — Гнеўны. Дзесяць сонцаваротаў не рабіў ён такога і толькі дзеля вас рашыў парушыць свой зарок ніколі не падстаўляць твар нябесным промням.

Вялікі радасны гул пракаціўся між рахманамі. Вочы заззялі шчасцем. Пачуліся крыкі:

— Уславім Гнеўнага! Уславім Сумленне рахманаў!

I хоць ніхто не аддаваў загаду, неўзабаве ўсе рахманы стаялі на каленях, малітоўна прыклаўшы рукі да грудзей. Бліжэй за ўсіх да ўвахода ў падземную пячору стаяў на каленях Добры. Найглыбейшая пашана была ў позірку.

3-пад зямлі пачуліся асцярожныя мяккія крокі. Той, хто ішоў, часам прыпыняўся — ці то цяжка было, ці то прыслухоўваўся, што робіцца на паверхні. Вось галава Гнеўнага вытыркнулася над зямлёю. Вочы былі завязаны белым ільняным ручніком, каб не асляпіла іх сонца.

— Слава! — закрычалі рахманы. — Слава Гнеўнаму!

Ён стаяў над усімі імі, высокі, хударлявы, з паголенай галавой, з дубовым кіем у бледнай руцэ, які вянчала Вока Савы. Некалькі імгненняў гусцела цішыня. Потым Гнеўны злёгку нахіліўся, пагладзіў Добрага па плечуку, сказаў ціхім прабачлівым голасам:

— Устань, брат. Хіба я Бог? Навошта вы ўсе моліцеся на мяне?

I ніхто не ведаў, ніхто не здагадваўся, што ў гэтую самую хвіліну найвялікшая, найвастрэйшая асалода спальвала кожную жылку і кожную клетачку Гнеўнага. Нікога ён не прымушаў, усе гэтыя людзі добраахвотна кланяліся яму, добраахвотна прызнавалі ягоную перавагу над сабой. Улада, узятая сілай, пагрозай, змусам, няпоўная ўлада. Толькі тады адчуваеш кропельку, часцінку несмяротнага Бога ў сабе, калі бачыш, як самыя магутныя, самыя разумныя і харобрыя восеньскім лісцем валяцца да тваіх ног, валяцца не таму, што за іхняю спінаю стаяць бічаносцы, гатовыя караць, а таму, што палюбілі цябе, зразумелі тваю вышэйшасць. Вось ціхмяна стаіць на каленях Добры. Разам яны прыйшлі сюды, у пушчу, разам капалі гэту пячору, збіралі, навучалі, як дзяцей, рахманаў, і ў той час нават здавалася, што ён, Добры, будзе першым сярод роўных, будзе пчалінай маткай абшчыны. I тады Гнеўны (да абшчыны ён быў Яфрэмам, купецкім сынам) палез пад зямлю, у змрок, у цішыню, зрабіўся пакутнікам за рахманскую ідэю. Добры недаацаніў яго і прайфаў яму, застаўшыся толькі другім.

— Устань, брат, — сказаў Добраму Гнеўны. — Устаньце, браты.

АказваецІІа, ён усё і ўсіх бачыў, хоць і былі завязаны вочы. Ён павярнуў паголеную, бліскучую ад промняў сонца галаву туды, дзе стаялі Белавалод і Ульяніца.

— Мір вам, ІІгго па любоў прыйшлі, — звяртаючыся толькі да іх, загаварыў Гнеўны. — Вы пакідаеце нас, ідучы ў грахоўны свет, дзе ўсё купляецца і прадаецца: воля, чалавечая плоць, каханне. Успамінайце там, у садомскім свеце, чысціню нашай абшчыны.

Ульяніца, абміраючы сэрцам, глядзела на Гнеўнага і думала, што ён завязаў твар не толькі таму, што баіцца сонца. Калі б сарваць ручнік, усе б убачылі след ад страшнага ўдару цяжкім жалезным замком. Яна была ўпэўнена, што там, у лазні, забіла яго, пацэліўшы ў скронь, а ён выйшаў, стаіць перад усімі, як Бог. Ён гаворыць пра вечную цнатлівасць абшчыны, і рахманы вераць кожнаму слову, а сам жа ён, як нікчэмны чарвяк, поўзаў нядаўна ля яе ног, вымольваючы жаночую ласку і пяшчоту. Хто ж ён? Д'ябал ці святы? Зіма ў ягоным сэрцы, зіма, хоць і абсыпае ён усіх цёплымі, як сонечныя промні, словамі.

— Я вяртаюся ў змрок, — сказаў ціхім голасам Гнеўны.

— Не пакідай нас! Пабудзь яшчэ хоць трошкі з намі! — залямантавалі рахманы. Вялікая любоў і адчай былі ў іхніх крыках.

— Бывай, сонца, — узняў угору твар Гнеўны. — Дзеля таго, каб ты свяціла ўсім і грэла ўсіх, нехта павінен жыць у цемры.

Ён пакланіўся сонцу, пакланіўся рахманам, павольна пайшоў да сваёй пячоры.

— Не пакідай нас! — кінуліся следам рахманы, але ён, не азіраючыся, спыніў іх рухам і знік пад зямлёю.

— Гора! Гора нам! — аж завыў натоўп. Некаторыя пачалі, нібы жанчыны, ірваць валасы на галаве. Добры з сумнай усмешкай глядзеў на бушаванне рахманаў. Былі між іх не толькі маладыя, былі дзяды-сівагрыўцы, і слёзы каціліся па старэчых шчоках, буйныя, непадробныя.

Белавалода з Ушьяніцай больш нішто не затрымлівала ў абшчыне. Моўчкі дайшлі яны да сцяны, моўчкі з дапамогаю калаўрота і вяровачнай лесвіцы перабраліся цераз яе і толькі там, за сцяною, у пушчы, з палёгкай уздыхнулі. Здавалася, скончыўся нейкі недарэчны незразумелы сон.

— Ніколі б не паверыла, каб на свае вочы не бачыла, што жывуць такія, — сказала Ульяніца. Белавалод маўчаў. Пакуль што ён не мог выказаць словамі тое, што нагарнулася на душу, што змушала па-новаму глядзець на сябе і на свет, у якім побач радуюцца сонцу і змроку, дыхаюць, пакутуюць, спадзяюцца на вечнае жыццё зусім непадобныя людзі. Ён адчуваў, што пасталеў за гэтыя тры дні, зразумеў нешта такое, аб чым не толькі казаць, а нават прызнавацца самому сабе яшчэ рана, яшчэ не час.

Яны ішлі да ракі, і ўсё болей глушэў лес, усё часцей трапляліся бясконцыя завалы з дрэў, якія некалі рухнулі пад напорам ветру або пад напорам старасці. Некаторыя спарахнелыя дрэвы ўжо зараслі высокай вільготнай травою, што з самага нараджэння свайго не бачыла промня сонца. Галіны дрэў цягнуліся з гэтай глухой травы, нібы рукі тапельцаў.

Нарэшце стужка Свіслачы затрапяталася наперадзе. Яны вельмі абрадаваліся рацэ, бо рака — гэтарух, дарога, Менск...

Ядрэйка сядзеў на беразе і паліў цяпельца, кідаючы свежы лапнік у агонь, каб вышэй уздымаўся слуп сіняга дыму.

— Даўно чакаю вас, баяры вы мае дарагія, — узвіўся Ядрэйка. — Чаго толькі я не нацярпеўся! I камары мяне грызлі, і мядзведзь-сапун падыходзіў, і нехта енчыў у пушчы касцяным голасам. Толькі вочы звяду, а ён др-р-ру... др-ру-ру...

— Мы болей, дзядзька, нацярпеліся, — сказала Ульяніца, шукаючы вачыма лодку-дубоўку. Ёй хацелася як мага хутчэй плыць з гэтага месца.

— Тваё цярпенне вядомае, жаночае, — шырока ўсміхаўся Ядрэйка. — Так ужо Бог стварыў вас, жанчын. Ого-гого, якая сіла ў вас! А так з выгляду дзеўкі падатныя, мяккія, хоць у вузел вяжы.

У гэты час пачулася шыпенне стралы. Белавалод, які выводзіў дубоўку з-пад схоўнага куста на чыстую ваду, разгублена азірнуўся. У смаляны бок лодкі, між ягоных рук, уваткнулася, упілася доўгая страла і яшчэ трапятала, уздрыгвала ўсім сваім апярэннем, быццам шкадавала, што не патрапіла ў шыю або ў спіну чалавеку. Між прырэчных дрэў мітусіліся нейкія цені.

— Гэта Гнеўны іх паслаў! — у роспачы закрычала Ульяніца. — Ён усіх нас хоча забіць! Каб не ведалі, каб нікому не расказалі!

Белавалод схапіў Ульяніцу, паклаў на дно дубоўкі, прыкрыў сваім целам. Побач цяжка ўпаў у лодку Ядрэйка. Лодка захісталася, завалюхалася, вось-вось зачэрпне зеленаватай цяжкой вады.

Рукамі яны адпіхнуліся ад куста, потым Белавалод успомніў пра вясло, уваткнуў яго ў раку, з натугаю пачаў веславаць. Стрэлы паляцелі густым роем, і адна ўсё-ткі адшукала Ядрэйку, пеканула ў левы плячук. Рыбалоў, моршчачыся, выдраў яе, шпурнуў прэч ад сябе, крыкнуў:

— Каб над вамі вароны крукалі, хто на людзей палюе!

Стрэлы білі па вадзе. Білі з ціўканнем і шыпеннем. Але раптам на беразе, дзе заселі лучнікі, усчаўся шум, гвалт. Пэўна, з'явілася нейкая новая сіла і навалілася на людзей Гнеўнага. Лучнікам было зараз не да ракі. Ядрэйка асмялеў, узняў галаву, з пагрозаю крыкнуў:

— Я адрэжу ўсім вам вялікі палец правай рукі, і вы ніколі болей не возьмеце лук! Гэта кажа вам Ядрэйка!

Столькі рашучасці было ў ягоным голасе, столькі адвагі, што няцяжка было ўявіць яго самым харобрым воем усёй Полацкай зямлі. Асабліва таму, хто не бачыў, як некалькі імгненняў назад гэты адважны Ядрэйка тачыўся на самае дно дубоўкі.

— Ці жывыя вы? — запытаўся Ядрэйка ў Белавалода і Ульяніцы.

— Здаецца, жывыя, — адказаў Белавалод.

— Ну то й добра. Трэба жыць, баяры вы мае дарагія.

Ядрэйка ўзняўся на поўны рост. У гэты час на рачны бераг выехаў з пушчы на вараным танканогім кані вой, крыкнуў:

— Хто вы, людзі?!

— Мы плывём у Менск! — за ўсіх спалохана выкрыкнула Ульяніца.

— Нікога не бойцеся і плывіце да мяне, — загадаў вой. — Я дружыннік полацкага князя Усяслава Раман.