След ваўкалака

Раздзел шосты

Пад сваю руку для бітвы з полаўцамі Усяслаў здолеў паставіць гарадское апалчэнне кіян, дружыну Рамана і атрад варагаў-находнікаў на чале з Тордам, праўда, не ўвесь. Некаторыя з варагаў адмовіліся служыць новаму вялікаму князю, сказаўшы, што ён узурпатар і што трэба чакаць вяртання законнага князя Ізяслава з ляхаў. Калі Усяславу паведамілі аб гэтым, ён здзівіўся:

— Які я узурпатар? Мяне кіяне сваім князем зрабілі, веча крыкнула за мяне.

Але сілы было мала. Усяслаў разумеў гэта і аднаго за другім слаў ганцоў у задняпроўскі лес да Белакраса з Лютам. Выйшла і павярнулася так, што толькі паганцы-пяруннікі маглі выратаваць хрысціянскі Кіеў. Не прыйдуць яны на дапамогу, уедзе хан Шарукан на войскім кані ў залатую Сафію, заржэ конь там, где гучала святое пяянне. Старая чадзь, вялікія баяры хаваліся ў сваіх вотчынах, чакалі, што прынясуць новы дзень і новы князь. У думках спадзяваўся Усяслаў і на Святаслава Чарнігаўскага. Ізяслаў з Усеваладам пабеглі да ляхаў, а ён, іхні брат, застаўся ў Чарнігаве са сваёй дружынай, мог ударыць па стэпняках з поўначы. Паслаў да яго Усяслаў ганцоў а следам за імі, таемна, паслаў выведнікаў каб на свае вочы і вушы маглі даўмецца, што замысліў чарнігаўскі князь. Ганцы вярнуліся як мьша з'еўшы — Святаслаў выгнаў іх са сваіх палат. А вось выведнікі сказалі Усяславу, што чарнігаўская раць спешна ідзе на раку Сноў.

— Добра, — павесялеў Усяслаў. — Хоць Яраславіч і верне нос ад мяне, полацкага ізгоя, але тут з вялікім розумам справу робіць. Давядзецца Шарукану сваю арду на дзве часткі дзяліць, а гэта значыць, што ён стукне па Юеву адным кулаком, а не двума.

Ды адразу ж зноў наліліся змрочнасцю вочы ў вялікага князя.

— Чаму не ідуць Белакрас з Лютам? Ганцы ж па маім загадзе кляліся на крыжы, што з гэтага часу ў стольным Кіеве зноў можна будзе маліцца Роду і Перуну і што паганец будзе жыць у міры побач з хрысціянінам. Не ідуць, не вераць княжаму слову.

Паслалі новых ганцоў. На гэты раз у пушчу памчаўся Раман з дзесяткам сваіх дружыннікаў. Трапіў у іх лік і Белавалод. Ядрэйка ж, як хвацкі рыбалоў, вымушаны быў цягаць сеці ў Дняпры і ў кошыках насіць рыбу на Варламаў двор. Там пад наглядам Кацеры з раніцы да цёмнага вечара завіхаліся кухары.

— Не вуснае слова вязём паганцам, а пісьмовае, — сказаў на развітанне Белавалод Ядрэйку. — Вялікі князь Усяслаў сваёй рукою напісаў на пергамене і княжую пячатку навесіў.

— Дзе той пергамен? — пацікавіўся Ядрэйка.

— У Рамана. А навошта табе? Пачытаць хочаш? Чытаць ты ўмееш?

— Не ведаю, — весела засмяяўся Ядрэйка, — можа, і ўмею, але ніколі не спрабаваў.

Коне з месца ўзялі ў намёт. Шумеў горад. Пахла дымам. Кружылася галава. Белавалод гнаў каня і неадчэпна думаў аб тым, што жыццё змянілася і душа ягоная змянілася, што нават Ульяніца ўспамінаецца ўсё радзей. Быў ён залатаром, а зрабіўся воем. Ды гляне іншы раз на высокае воблака, на рачную хвалю, на шумналістае дрэва, і зноў хочацца, да дрыжкаў у пальцах, даць работу рукам, схіліцца над кавалкам металу, пакуль што мёртвым, нямым, каб ён засвяціўся, пацяплеў, аддаў прыгажосць, схаваную ў патаемнай сваёй глыбіні. Усё на белым свеце прыгожае. Трава, якую чалавек і конь топчуць нагамі. Яшчарка, што дрэмле на імшыстай зялёнай спіне валуна. Павук-сеткаплёт. Марудная балотная чарапаха, якая паўзе ў густой цёплай гразі. Для прыгажосці Бог стварыў зямлю і чалавека на ёй. Каб не так, не запальваліся б зоркі ў нябёсах і яркая вясёлка не ззяла б над абмытым грымучай навальніцай лесам. А жэмчуг і бурштын? А рачныя вадаспады? А летняя раса і зімовы сіне-зялёны лёд? А кветкі і матылькі на кветках? Дзеля чаго, калі не дзеля прыгажосці, жыве ўсё гэта?

Паганцаў адшукалі ў змрочных бураломах, дзе аскабалкі дрэў тырчалі з сівога моху, як зубы і кіпцюры закапаных у зямлю пачвар. Гарэлі вогнішчы. Брахалі, захліпваліся сабакі. Малыя дзеці калупаліся, поўзалі між пакрытых дзірваном і хваёвым лапнікам буданоў.

Сам ваявода Белакрас выйшаў насустрач ганцам, сказаў строга:

— Што за людзі?

Раман саскочыў з каня, моўчкі аддаў яму Усяславаў пергамен з пячаткай. Паклікаўшы Люта, доўга чытаў ваявода, хмурыўся, моршчыў лоб.

— Не вер ім, — горача загаварыў Лют, — і не ідзі на дапамогу. Няхай гараць іхнія царквы. Няхай іхняга Хрыста таксама кінуць у гразь, як кінулі нашага Перуна.

Белавалод глядзеў на маладога паганца і, жахаючыся ягоных кашчунных слоў, міжволі любаваўся ім. Якая мужная прыгажосць! Танклявы, гнуткі ў поясе стан, але шырокая грудзіна, размашыстыя плечы, смуглыя рукі са светлым пушком, доўгія русыя валасы з мядзяным адлівам, белы, слаба загарэлы твар і празрыста-сінія вочы. У позірку — сіла і ўпартасць і ледзь прыкметная разгубленасць. На мяккай юначай шыі завязаны льняны шнурок, і на тым шнурку густа вісяць абярогі: дзіковыя і ваўчыныя зубы, вылепленыя з чырвонай гліны кружочкі. «Гэта ён выяву сонца носіць на грудзях», — падумаў Белавалод.

— Вы палачане? — запытаў Лют.

— Палачане, — адказаў Раман і хмурнавата ўсміхнуўся: — На палачан кіеўскія князі ходзяць ахвотней, чым на полаўцаў.

— Чаму ж вы не пабеглі на сваю Дзвіну?

— Мы бяжым туды, куды бяжыць наш князь Усяслаў, — горда прамовіў Раман.

Паганцы пайшлі раіцца ў велізарны будан, каля якога стаяў чатырохтвары дубовы ідал. Адтуль даносіліся ўзбуджаныя галасы, нават крыкі. Нарэшце выйшаў пабляднелы Лют, сказаў:

— Наш меч — ваш меч. Мы пральём кроў за Кіеў. Ты, — строга зірнуў ён на Рамана, — паедзеш да вялікага князя Усяслава, каб рыхтаваў нам тысячу мячоў, тысячу лукаў са стрэламі і дзве тысячы коп'яў. Заўтра ўвечары, як толькі сонца ўпадзе за лес, гэта зброя павінна быць у нас. Астатнія застануцца з намі. Калі князь Усяслаў парушыць сваю клятву, мы спалім вас у гонар Перуна.

Ганцы і Белавалод са страхам паглядзелі на маўклівага ідала. Раман жа адразу ўзляцеў на каня, ад'язджаючы, крыкнуў паганцам:

— Чакайце зброю!

Нявесела было на душы ў Белавалода. Іх накармілі смажанай на вогнішчы дзічынай, напаілі крынічнай вадой, потым Лют даў знак — і паганцы прыцягнулі тоўстыя дубовыя цурбаны з жалезнымі ланцугамі. За правую нагу ўсіх прыкавалі да цурбаноў, і Лют разважліва сказаў:

— Не падумайце, што мы звяры, але давядзецца вам адну ноч паспаць у абдымку з бервяном.

— Уліплі ў нерат — ні ўзад ні ўперад, — успомніў Ядрэйкаву прымаўку Белавалод, пачухаўшы патыліцу.

Змрок апускаўся на лес. Патухлі вогнішчы, толькі адно-адзінае гарэла ля будана, у якім жылі Белакрас і Лют. Спаў паганскі лагер. Воі-дазорцы бясшумна хадзілі наўкол яго, зрэдку перагукваючыся між сабою галасамі начных птушак, і Белавалоду здавалася, што гэта ціўкаюць, кугукаюць і шчоўкаюць паганскія лесавікі. Яны ўжо, напэўна, вылазяць з дугаіаў, з карчоў, вогненнавокія, калматагаловыя, з тонкімі кручанымі хвосцікамі, каб усю ноч бегаць, лётаць па лесе, гушкацца на галінах, барукацца ў малінніках, валюхацца, купацца ў чорнай балотнай гразі. А як напаткаюць здарожанага чалавека — гора яму. Сарвуць адзежу, зашчыкочуць і кінуць галяком у мурашнік або завядуць у дрыгву.

Шумеў лес. Цякла, як чорная рака, ноч. Неўзабаве дождж паліўся з глухой вышыні, забурболіў, зашыпеў. Зусім нявесела зрабілася Белавалоду. Ён утуліў галаву ў плечы, языком злізваў з губ халодныя кроплі. Раптам нечыя крокі пачуліся ў цемры.

— Машэка [Машэка — мядзведзь] ідзе, — спалохана прашаптаў Белавалодаў сусед. Але гэта быў Лют.

— Палачанін, — ціхенька гукнуў ён, спыніўшыся за некалькі крокаў.

— Я тут, — азваўся Белавалод.

— Я шчыт прынёс. Накрыйся ім.

Ён падаў Белавалоду скураны доўгі шчыт. Потым прынёс нейкія рызманы, каб схавацца ад непагадзі двум астатнім ганцам. Сам стаяў з непакрытай галавою, сказаў:

— Я завёў бы ўсіх вас у будан, але нельга вам, хрыстам [Хрысты — тут: хрысціяне], начаваць разам з намі.

— Вось і трымаеце нас, як сабак, на ланцугу, — злосна выдыхнуў Белавалод і закашляўся.

— Так трэба. Колькі мы, сталаверы, людзі сталай дзедаўскай веры, нацярпеліся і церпім ад вас. Папы і чарнарызцы панаўтыкалі ў нашу зямлю крыжоў, спалілі нашых куміраў. Князі і баяры, нясытыя глоткі, дзяруць з беднага смерда скуру да самых касцей. Як жыць? Каму верыць?

— Вер Хрысту, — пераканана сказаў адзін з ганцоў.

— А ты бачыў Хрыста так, як бачыш мяне? — павярнуўся на голас Лют. — Клаў ён табе руку на плячо?

Ён падышоў, паклаў руку на плячо ганцу.

— Хрыста не трэба бачыць. У яго трэба верыць, — з годнасцю прамовіў ганец.

— Вы бачыце яго толькі ў снах і мроях, — захваляваўся Лют. — Ліхаманка грызе вас у час хваробы, гарачынёй запаўняе аслабелыя уды [Уд ы — члены цела], і тады з туману прыходзіць Хрыстос. Ая раніцой — хочаце? — пакажу вам срэбнавалосага вадзяніка. Ён жыве на дне ляснога возера. Калі я падыходжу да возера, ён фыркае, як жарэбчык, пускае вадзяныя пухіры і выплявае да мяне.

— Ты праўда бачыў яго? — спытаў Белавалод.

— Як цябе бачу, палачанін, — прысеў на кукішкі Лют. — У вадзяніка зялёныя вочы і сіняватыя валасы. Ён умее смяяцца, як малое дзіця.

— У рацэ Менцы, каля якой я жыў, не было вадзянікаў, — уздыхнуў Белавалод. — I ў Свіслачы не было. Напэўна, у нас халаднейшая вада. Каб я ўбачыў вадзяніка, я выкаваў бы яго з жалеза або медзі.

— Ты каваль? — нечакана ўзрадаваўся Лют.

— Я — залатар. Умею працаваць з металам. У Менску я быў унотам, а потым сам трымаў майстэрню.

— Шчаслівы ты, — дакрануўся да ягонай рукі сваёй цёплай рукою Лют. — А я ўмею толькі зямлю араць і ў сечы біцца. Мала для чалавека такога ўмення.

— Чаму ж мала? — не згадзіўся Белавалод. — Усё жывое з зямлі жыве. А сечы былі да нас і пасля нас будуць.

— Можа, некалі і не будзе іх, — задумліва прамовіў Лют.

Скончыўся дождж. Святлынь пабегла па небе. Чорны лес і чорная зямля дыхалі на поўныя грудзі. У суседнім будане спрасоння заплакала дзіця.

— Не плач, засні, малюта мой, — ласкавым ціхім голасам сказала маці, і Белавалод пачуў гэтыя словы. Моўчкі ўзняўся, пайшоў да сябе Лют. Спалі, скруціўшыся абаранкам, ганцы. Спалі гарады і весі. Спалі паганцы і хрысціяне. Спалі угры і ляхі, полаўцы і рамеі. Спалі князі і халопы. Спалі з вянкамі на галовах юныя прыгажуні пасля хмельных вясёлых застолляў. Спалі ў катавальнях вярыжнікі з крывавымі рубцамі на спінах. Іхнія каты таксама спалі. Хто мог не спаць у такую ноч? Толькі дужа пакрыўджаныя. Толькі дужа шчаслівыя. Толькі ваўкалакі. Мог не спаць, калі верыць людскому казанню, князь полацкі і кіеўскі Усяслаў. Вунь срабрыста-шэрае воблака мільганула над начнымі дрэвамі. Можа, гэта ён імчыцца ад Полацка да Тмутаракані?

«Засні, малюта мой»,— усё яшчэ гучалі ў душы ціхія ласкавыя словы. Яму, Белавалоду, ніхто і ніколі не скажа такіх слоў. Жьіць яму на зямлі маркотнікам аж да самага скону. Ён думаў пра гэта, пакутаваў, не згаджаўся з такімі думкамі і нарэшце заснуў.

— Хочаш, пакажу вадзяніка, — падышоў раніцою Лют. Вочы ўсмешлівыя, твар свежы, вымыты лясной расой. Белавалод моўчкі зірнуў на дубовы цурбан, які незварушным вепруком драмаў ля нагі. Лют прынёс малаток, абцугі, невялічкае кавадла, вызваліў ягоную нагу.

— Вядзі, — сказаў Белавалод.

Сонца пачынала ружовіць небасхіл. У полі і ў лузе ўжо даўно гулялі залатыя цёплыя промні, а тут, у лясным гушчары, толькі лёгкая чырвань ззяла над дрэвамі. Лют крочыў наперадзе, і сонца бачылася яму Ярылам, сінявокім малайцом на белым кані, у белай адзежы. Ездзіць Ярыла па нівах, у адной руцэ — чалавечы чэрап, у другой — пук пшанічных каласоў. Дае Ярыла жыццё ўраджаю, а яшчэ дае мужчынскую сілу, распальвае страсць у чалавечым целе.

Белавалод шыбаваў следам за Лютам і адчуваў, як знікае, нібы чорт з бурага балота, начны сум. Усё наўкол было такое светлае, абяцаючы зыркі залацісты дзень з мяккай пяшчотай сонца.

Сіняй спінай бліснула між дрэў возера. Лясныя звяры напрабівалі сцежак у густой траве. Лют упэўнена, але асцярожна, бясшумна пайшоў на зялёны мысок, што ўтыркаўся ў возера. Шапка белага туману ляжала на нерухомай вадзе. Ранішні ветрык падшавельваў яе, гнаў, як кавалак лёду, у чараты на супрацьлеглым беразе.

Лют правым каленам апусціўся на мяккую дрыгвяністую зямлю. Белавалод прысеў на кукішкі побач з ім. Ласкаваўся, блішчаў пад ветрам і першымі сонечнымі промнямі чарот на тым баку. Вялізная грузная птушка ўспырхнула са свайго начнога сядалішча, нізка паляцела над вадой. Шырокія доўгія крылы былі светла-рудымі.

Раптам пасярэдзіне возера ўскалыхнулася вада, пайшла кругамі ў бакі. Можа, буйная рыбіна ўдарыла хвастом, а можа (і Белавалоду так падалося), птушка, узлятаючы, шкрабанула паверхню вады моцным крылом. У гэты міг пук сонечных промняў ярка вырваўся з-за лесу, пракалоў ранішні змрок, успыхнуў залатой плямаю на вадзе.

— Бачыш? — усхвалявана зашаптаў Лют. — Ён выходзіць з возера... Па пояс ужо выйшаў... Валасы сінія... Вада цячэ па валасах...

Залатая рухомая пляма нясцерпна ззяла на возеры. Сонца, вывальваючыся з-за лесу, пасылала туды ўсё новыя і новыя промні. Аж вочы адбіраў зіхоткі бляск.

— На левым плечуку ў яго водарасці, — шаптаў Лют. — Напэўна, таптун-трава... Так і льецца вада з валасоў... Нечага спалохаўся... Глядзіць у наш бок... Нырнуў пад ваду. Усё. Не будзе яго сёння болей... Цябе пачуў, хрысціяніна.

Белавалод глядзеў да рэзі ўваччу і стараўся не дыхаць. Сонечная пляма на сіняй вадзе патухла. Здавалася, возера заплюшчыла вока.

— Яны раней смялейшыя былі, — горача загаварыў Лют, узняўшыся на ногі. — Русалкі на бераг выходзілі. Лесавічок на самы верх сасны залазіў і там рагатаў, аж іголкі сыпаліся. Як пачнуць, бывала, спяваць, танцаваць, асабліва ў навальніцу. А ты бачыў вадзяніка? — раптам спытаў ён.

— Бачыў, — павагаўшыся, няўпэўнена сказаў Белавалод.

— Яны папоў і чарнарызцаў баяцца, бо за попрышча кадзілам і ладанам ад хрыстоў смярдзіць, а гэта пах нябожчыкаў. Вадзянікі і русалкі любяць, калі мятай пахне.

Лют крочыў побач з Белавалодам, і шчасцем свяціліся ягоныя сінія вочы, і мядовы пах сплываў з вяршыняў бортных дрэў.

Атрымаўшы ад Усяслава зброю, пакінуўшы ў лесе дзяцей, жанчын і нямоглых, рушыла паганская раць на злучэнне з воямі кіеўскага князя. Вершнікаў не было. Ішла адна пяхота з коп'ямі і рогвіцамі, з мячамі і булавамі, трымаючы ў руках скураныя і драўляныя чорныя шчыты. Здавалася, чорная вужака выпаўзае з хмурых пушчаў у чысты, заліты сонцам стэп. Выйшлі з лясоў, і ў вочы ўдарыла яраснае сонца. Паганцы зажмурыліся напачатку, але адразу ж заўсміхаліся, павесялелі, бо сам Ярыла вітаў іх з нябёсаў.

Белавалод ішоў праваруч ад Люта. Яму далі шлем, скураны шчыт, шырокі жалезны нож і баявую сякеру.

заспявалі паганцы, і Белавалод заспяваў разам з усімі. Суровая, шурпатая песня накочвалася на стэп.

На ўмоўленым месцы іх ужо чакаў вялікі кіеўскі князь з дружынаю і гарадскім апалчэннем. Усяслаў цвёрда сядзеў на вогненна-рыжым шыракагрудым кані. На ім была кальчуга з тоўстых кляпаных кольцаў, пад кальчугаю чырвоная пакаленная кашуля. На галаву Усяслаў надзеў бліскучы жалезны шлем з кальчужнай сеткай-барміцай. На поясе ў яго вісеў доўгі цяжкі меч, асвечаны яшчэ ў полацкай Сафіі. Гэты меч уручыў князю пасля выбаўлення з поруба Раман.

Усяслаў пад'ехаў да старога Белакраса, які з непакрытай сівой галавою стаяў на чале паганскай раці. Адзіная зброя была ў мячэтніка — у дзясніцы ён сціскаў доўгі дубовы кій, вымачаны ў туравай і мядзведжай крыві, а потым высушаны, абсмалены на вогнішчы, у якім спалілі чалавечыя косці. Наканечнікам кія быў востры абточаны зуб з жалезнага каменя, што навальнічнай ноччу ўпаў з нябёсаў.

Праз плячук Белакрас, як і заўсёды, перакінуў рысіную шкуру. Гэта быў ягоны шчыт.

— Будзь здароў, ваявода, — гучна, каб пачулі ўсе, сказаў Усяслаў, злез з каня, абняў Белакраса.

— Будзь здароў і ты, вялікі князь кіеўскі, — спакойна прамовіў Белакрас. Але ў голасе старога мячэтніка віравала хваляванне. Вельмі адказнае і няпростае рашэнне прыняў ён, вывеўшы сваю раць зпушчы.

— Разам пойдзем? — пранізліва глянуў на яго Усяслаў.

— Разам.

— Ну то й добра.

Усяслаў лёгка ўскочыў на каня, памчаўся туды, дзе, ззяючы даспехамі і мячамі, разварочваліся вершнікі. Радасць распірала грудзі. Зноў ён у сядле, зноў разам з дружынаю шукае зменлівае баявое шчасце. У паход Усяслаў узяў Барыса і Расціслава. Няхай побач з бацькам вучацца праліваць сваю і варожую кроў. Пад аглушальныя крыкі ўсяго войска ляцеў ён на кані і ўспамінаў сябе, белавалосага хлопчыка-малалетка, у далёкі дзень падсцягі [Падсцяга — абрад пасвячэння ў воіны]. Ягоны бацька, князь Брачыслаў, у той незабыўны дзень паклаў перад ім на зямлю аголены меч, пасадзіў сына на каня і правёў каня перад усёй дружынаю. Воі крычалі «Рубон!», грукалі мячамі аб шчыты. Ён уздрыгваў, упіваўся пальцамі ў конскую грыву. Пярэстая сакавіцкая зямля ішла кругам. Сонца спальвала на полацкіх узгорках снег. У той дзень уручылі яму зброю, каня і войскую славу.

Белавалод крочыў поруч з Лютам. Пад тысячамі ног пагрозна гуў стэп. Сухі пыл узвіваўся ўгору, плыў над людзьмі, як рыжы лісіны хвост. Ад задухі цвярдзелі вусны, ільсніўся на шчоках пот. Заціхла песня. Трывожна і жалобна звінела жалеза. Шархацела зламаная конскімі і чалавечымі нагамі трава. Полаўцаў перадавыя дазоры яшчэ не бачылі, але па ўсім ужо адчувалася, што стэпнякі блізка. Набліжалася крывавая сеча, а разам з ёю для шмат якіх людзей, што маўкліва ішлі пад гарачым сонцам, смерць. Чалавек, паганец ён быў ці хрысціянін, стараўся не ўспамінаць пра яе. Тысячы аднародцаў былі наўкол, і чаму палавецкая страла або шабля ў гэтым шчыльным людскім частаколе павінны былі адшукаць менавіта яго? Кожны верыў у сваю ўдачу, а хто не верыў, моўчкі ішоў разам з усімі, развітваючыся ў думках з жыццём. Цішыня навісла над стэпам, над войскам. Здавалася, ідуць тысячы нямых, безгалосых. Нават коні вершнікаў, як бы зразумеўшы стан людзей, не храшіі, не ржалі, толькі нервовы мільготкі бляск быў у конскіх вачах. Некалькі воблакаў шіыло над стэпам. Усе раз-пораз насцярожана і трывожна глядзелі на іх, і амаль усім у снежна-белай тоўшчы гэтых воблакаў бачыўся злавесны чырвоны агонь.

Белавалод пазіраў на воблакі, сціскаючы ў руцэ баявую сякеру. У халоднай тузе заходзілася сэрца. Як добра было б зараз ісці сярод сваіх, побач з Ядрэйкам і Раманам. Вясёлы рыбалоў, пэўна б, не даў засумаваць нават на імгненне да смерці. А ў гэтых паганцаў такія суровыя твары. Аб чым яны думаюць? Пачнецца сеча, і яны разбягуцца, пакінуўшы яго, Белавалода, пад капытамі палавецкіх коней.

Усё шырэй расхінаўся, разгортваўся стэп. Лазуркавая далячынь была пустыннаю. Ні чалавека, ні каня. Дзе тыя полаўцы?

На кургане ўбачылі каменнага пласкатварага ідала. Стаяў, паклаўшы тонкія рукі на пупок, і глядзеў туды, адкуль узыходзіла сонца. Паганцы, як і Белавалод, упершыню былі ў стэпе. Лясных людзей уражвала бясконцасць нічым не прыкрытага небасхілу. Яны быццам апынуліся ў хаце, дзе вецер здзёр страху, у хаце без акон, без дзвярэй. Не было за што зачапіцца воку, і ўсе нават абрадаваліся пласкатвараму ідалу.

— Як наш Пярун, — ціха сказаў Лют.

— Пярун прыгажэйшы і мацнейшы, — адразу запярэчыла некалькі паганцаў.

Курган быў свежы, толькі што насыпаны, яшчэ не ўзяўся травою. Пэўна, зусім нядаўна памёр ад старых гадоў або напароўся ў сечы на варожую стралу палавецкі хан.

Зноў затрымцела цішыня, трывожная і гняўлівая. Каб збіць яе, каб стрэсці стому з ног і вачэй, паганцы заспявалі. I раптам, як з-пад зямлі, вылецела з-за кургана палавецкая конніца, і тысячароты крык абрушыўся на стэп. Гэта было так нечакана, што многія пачалі церці кулакамі вочы — ці не сон убачыўся? Паганская раць у разгубленасці спынілася. Полаўцы, прыўзняўшыся ў страмёнах, нацягвалі свае страшныя лукі. Белавалод ледзьве паспеў прыкрыцца пгаытом. Крокі за тры ад яго ўпаў на сухую траву паганец і, курчачыся ад болю, спрабаваў дзвюма рукамі выцягнуць з жывата стралу, пакуль не спусціў дух.

— Горача будзе, — весела сказаў Лют. — Хопіць работы сёння маёй дубіне. Калі злы бываю, семярых забіваю.

Полаўцы ўдарылі па самым цэнтры паганскай раці, там, дзе ішоў прлк Перуна. Полк Белага Бусла быў на левым краі, полк Чорнага Бусла — на правым.

Як толькі пасыпаліся першыя стрэлы стэпнякоў, ваявода Белакрас даў знак, і полк Перуна расступіўся, прапускаючы наперад баявых сабак. Гэта былі магутныя пушчанскія псы-ваўкадавы са скуранымі нагруднікамі і наспіннікамі, з бронзавымі званочкамі на шыях. Перад паходам іх не кармілі, толькі далі крышку падсоленай вады. Голад, спёка, палавецкая конніца, што з грукатам і лямантам імчалася па стэпе, давялі сабак да шаленства. Маладыя хлопцы-павадыры спусцілі іх са шворак, і раз'ятраныя псы з адчайным брэхам рынуліся насустрач коням. Вось пярэдні, цёмна-руды, падхлябісты, падскочыўшы, з налёту ўпіўся зубамі ў конскую пысу. Дд болю і жаху конь грымнуўся на калені. А сабакі вырывалі гарачае мяса з конскіх сцёгнаў, кусалі полаўцаў за ногі. Некаторым, хто ўпаў з каня, ужо дабраліся да горла.

— Ату! Ату! — крычалі паганцы. Лют, заклаўшы пальцы ў рот, прарэзліва свістаў. Нечаканыя чатырохногія ворагі, якія не баяліся смерці, ашаламілі полаўцаў. Стэпнякі збіліся ў велізарны клубок, чапляліся страмёнамі, страцілі перавагу ў хуткасці. Ваявода Белакрас высока ўзняў дубовы кій з жалезным наканечнікам, трасянуў ім, і паганскія пешнікі з усяго маху наваліліся на полаўцаў.

— Пярун! Пярун! — загрымеў баявы кліч паганцаў. Коп'і і рогвіцы шукалі чалавечае цела. Кісцяні і дубіны абрушыліся на чарапы. Белавалод біўся побач з Лютам. Полавец, размахнуўшыся, хацеў паласнуць Люта крывой шабляй, але Белавалод збоку сваёй сякераю ўдарыў стэпняка па руцэ. Той войкнуў, зваліўся пад каня. Лют ярка-сінімі вачамі ўдзячна ўсміхнуўся Белавалоду і магутным ударам дубіны выбіў з сядла яшчэ аднаго стэпняка. Плячо ў плячо ішлі яны побач па крывавай зямлі паміж крыкаў, енкаў, пракляццяў, адчайнага конскага ржання, сабачага брэху, паміж свісту мячоў і шабляў, выварочваліся з-пад яраснай варожай рукі, засланяліся шчытамі, білі направа і налева сякерай і дубінай, пераступалі цераз трупы і толькі час ад часу кідалі кароткі позірк наўкол — ці жывы паплечнік, ці стаіць на нагах?

— Добра пайшоў ваявода, — сказаў вялікі князь Усяслаў. — Збіў рог Шарукану. Зараз і мы адсячом адзін рог.

Ён узняў меч. Хрыпла затрубілі трубы, ударылі бубны, вышэй узвіліся сцягі.

— Сафія і Русь! — закрычала гарадское апалчэнне кіян. Іхняя конніца пачала ахопліваць полаўцаў злева, адсякаючы стэпнякоў ад падножжа кургана. 3 нецярпеннем глядзеў Усяслаў на правы фланг свайго войска, дзе стаялі палачане і ворагі Торда. Велізарнае воблака пылу, узбітае коньмі і людзьмі, перашкаджала ўбачыць, што робіцца там. «Ну давай, давай!» — у думках падганяў ён Рамана. Вельмі хацелася вялікаму князю, каб палачане, гордасць ягоная і слава, і ў гэтай злой сечы паказалі сябе.

— Рубон! — пакацілася адтуль. — Рубон!

Пачуўшы баявы кліч сваёй радзімы, Усяслаў усміхнуўся, ударыў каня цвёрдымі абцасамі скураных ботаў. Сыны памчаліся за бацькам.

— Рубон! — радасна закрьгааў Расціслаў.

Полаўцы апынуліся ў мяшку. Як адрэзаная ад сваёй нары, смяротна параненая ліса, яны кружыліся ля падножжа кургана, кідаліся туды-сюды, але скрозь іх сустракала жалеза. Пусцелі калчаны. Валіліся з аслабелых рук шаблі. Зняможана хакалі коні. А русічы наступалі, ішлі напралом з усіх бакоў. Раз'юшаны Шарукан пагнаў у атаку конніцу хана Калатана. Прыморскія куманы з гікам рынуліся на коп'і і мячы русічаў. Калатан, прыпаўшы да потнай шыі скакуна, махаючы шабляй, нёсся наперадзе. У прахалодным шатры чакала яго Агюль, жаданая, нябеснавокая. «I ўсё-ткі, Гіргень, я зрабіўся ханам, я!» — крычаў у ім нейкі пранізлівы ярасны голас. Пад пярэднімі нагамі ў каня Калатан заўважыў вялізнага пса з пераламаным хрыбетнікам. Пёс, высунуўшы ружовы язык, пакутліва канаў. «Як Гіргенеў пардус», — успомніў Калатан. «Чаму я сёння так часта ўспамінаю старога Гіргеня?» — адразу ж трывожна падумалася яму, і ў гэты міг конь, няўдала пераскокваючы цераз пса, зламаў нагу, рухнуў на зямлю. Калатана выкінула з сядла. Ён ляцеў проста на русіча, шэравокага, русавалосага, які сціскаў у руках чырвоную ад крыві сякеру.

Белавалод не ўстаяў на нагах, упаў. Полавец быў шыракаплечы, дужы, ад яго пахла кізяковым дымам, конскім кіслым потам.

Размахнуцца зброяй не было як, і яны пачалі давіць адзін аднаго рукамі. Белавалод бачыў над сабой смугла-жоўты твар, чорныя пранізлівыя вочы. Ён спрабаваў выхапіць з похваў нож, але Калатан, наваліўшыся ўсім целам, не даваў дыхнуць, лез жалезнымі пальцамі да горла. «Нас коні растопчуць», — з адчаем падумаў Белавалод і ўявіў, як цяжкія вострыя капыты будуць праломваць ягоную грудзіну. Гэта надало сілы, ён з вялікай натугаю, ад якой пацямнела ўваччу, разламаў замок пальцаў, што ўжо сыходзіліся на кадыку. Полавец глуха ўскрыкнуў, сашчэрыў зубы, сухім локцем ударыў па твары.

— Лют! — паклікаў Белавалод, бо адчуваў, што набліжаецца ягоны карачун [К а р а ч у н — бог смерці ў старадаўніх беларусаў]. Усяго некалькі імгненняў валтузіліся яны, а здавалася, прайшла вечнасць. Лют у адзін скок развярнуўся, ляснуў цяжкой дубінай па загрыўку полаўцу, крыкнуўшы:

— Не лезь, жаба, дзе коней куюць!

Калатан адразу спусціў дух. Ужо калі душа ягоная вылятала з цела, убачыўся яму Гіргень. Стары хан, на нейкі міг выплыўшы з чырвонага змроку, хітравата падміргнуў Калатану.

Тым часам сеча разгаралася. 3 абодвух бакоў падалі людзі, але полаўцаў падала значна болей. Хан Шарукан бачыў гэта і ў вялікай злосці біў сябе нагайкай па калене. Калена зрабілася як драўлянае, не адчувала болю, бо нясцерпны боль грыз дупіу — Русь вынішчала цвет ягонай арды. Нарэшце полаўцы не вытрымалі, шуганулі хто куды. Некалькі соцень коннікаў ірвануліся намётам цераз курган, у спешцы не дужа выбіраючы дарогу. Ідал здзіўлена глядзеў на перакошаныя жахам і нянавісцю людскія твары. Куды яны ўсе так бясслаўна ўцякаюць? Той, што ляжыць пад ім, ніколі не паказваў ворагам конскі хвост. I хіба можна, аслепшы ад страху, таптаць магілу аднародца? А стэпнякі бязладнай гурбою імчаліся цераз курган. Вось нечы конь шырокімі грудзямі ўдарыўся аб ідала, спатыкнуўся, з усяго маху грымнуўся вобзем, падмінаючы пад сябе седака. За ім — другі. Ззаду напірала вялікая маса конніцы. Страшная сіла выбіла, вырвала ідала з сухой зямлі, і ён лёг побач з коньмі і людзьмі.

— Слава вялікаму князю! Слава Чарадзею! — крычаў увесь стэп. У кожным сэрцы бушавала незвычайная радасць. Кіяне і палачане, паганцы і варагі-находнікі радаваліся, што перамаглі і адолелі ў лютай сечы. Параненыя цягнулі да князя рукі, таксама крычалі славіцу. Толькі мёртвыя маўкліва глядзелі ў неба, і ўжо чорная муха небыцця садзілася на бледную шчаку.

Усяслаў разам з сынамі ўз'ехаў на курган, дзе ляжаў ідал, шырока махнуў мячом, пакланіўся ў пояс войску.

— Дзякуй вам, адважныя воі. Слава вам за мужнасць вашу. Глянем на тых, хто ўжо не ўстане з тлену, і скажам: ідзіце з мірам да дзядоў-прадзедаў, раскажыце ім, што наша зямля жыве, што ёсць у нас грозны меч і моцнае плячо. Жьівыя, збірайце мёртвых. I яшчэ вось што я хачу сказаць. Я — крывіцкі князь, полацкі князь. У нас, крывічоў, ёсць такі звычай — за ворагам, які бясслаўна ўцякае з нашай зямлі, мы пасылаем пагоню, каб люты звер не дапоўз да сваёй нары. Пакуль гарачыя нашы мячы, пакуль хоча бітвы рука — у пагоню! Ён узвіў на дыбкі каня.

— Ў пагоню! — крыкнула войска, ударыўшы ў шчыты. Вершнікі памчаліся за вялікім князем.

— Ты выратаваў мяне, — падышоў Белавалод да Люта і паклаў яму руку на плячо.

— А ты мяне, — усміхнуўся Лют. — Памятаеш, як зваліў сякерай стэпняка?

Збіралі мёртвых. Паганцы збіралі сваіх, варагі і хрысціяне — сваіх. Аднолькавай смерцю загінулі яны, але рознымі дарогамі павінны былі пайсці туды, адкуль не вяртаюцца. Ваявода Белакрас загадаў пакласці сваіх нябожчыкаў на вогнішча і спаліць. Хрысціяне павінны былі завезці мёртвых у Кіеў, адпець у Сафіі, а потым аддаць іхнюю плоць зямлі. Для ворагаў жа труною быў човен, на якім па бурлівых водах плаваў кожны, хто быў сынам далёкай паўночнай зямлі.

На кургане ўбачылі ідала. Хтосьці з паганцаў здзіўлена крыкнуў:

— Каменная баба!

Ідал, безгалоса лежачы на спіне, гледзеў у неба. У позірку была туга. Накінулі яму на шыю вяроўку, пацягнулі да ваяводы. Белакрас доўга маўчаў, потым сказаў:

— Быў ён кумірам у стэпнякоў, але яны не здолелі абараніць яго. Нясіце камень у нашу пушчу.

3 вялікай радасцю вярталіся ў Кіеў. Усяслаў з конніцай памчаўся пагоняю з Шаруканам, а ўсе пешнікі, па звычаю дзядоў пастаяўшы дзень на полі сечы, «на касцях», левабярэжжам Дняпра рушылі дадому. Дзянніца гарэла над зямлёй, ранішняя зара, якую рамеі называюць Аўрорай. Хрысціяне і варагі везлі сваіх нябожчыкаў. У паганцаў мёртвых ужо не было — дымам пайшлі ў зорнае неба.

Напачатку хмель перамогі, якую здабылі агульнай крывёю, зрабіў усіх братанічамі. Добра было ісці адной дарогай і адчуваць побач мяккую чалавечую душу. Белавалод бачыў, як радуецца Лют. I ўсе астатнія паганцы былі як дзеці — смяяліся, шмат гаварылі, маладзейшыя нават барукаліся адзін з адным, схапіўшыся накрыж, уюнамі круціліся ў траве і пяску. Некаторыя дзьмулі ў свісцёлкі, білі ў бубны, ігралі на гудках. Ваявода з лагодным ружовым тварам крочыў паперадзе раці. Вецер узвіваў доўгія сівыя валасы, рысіную шкуру на плячы.

Але чым глыбей уваходзілі ў абжыты земляробчы край, дзе спрадвеку сядзела Русь, дзе густа мясціліся вотчыны кіеўскіх баяр, княжых людзей, тым болей чорных вужак прапаўзала між хрысціянамі і паганцамі. Хрысціяне ўзнялі харугвы з выявай Хрыста, заспявалі святыя псалмы. Усе глядзелі на бледныя суровыя твары нябожчыкаў, якіх яны везлі з сабою, запаліўшы над кожным свечку. У паганцаў жа мёртвых не было, і гэта раз'ятрыла ўсіх, хто бачыў іхнюю раць, асабліва жанчын.

— Пяруннікі ідуць! Машэкі! — неслася адусюль. — Прэч у балота, антыхрысты рагатыя!

Дзеці кідаліся гразёю, плявалі, паказвалі старому Белакрасу язык. Тут, у багатых баярскіх вотчынах побач са стольным Кіевам, ужо цвёрда ўкаранілася новая вера і хрысціянамі былі не толькі баяры-мнагаімцы, але і халопы, смерды, ратайныя старасты, канюшыя і пастухі.

— Булыгу нясуць, — паказваючы пальцамі на палавецкага ідала, смяяліся жанчыны і дзеці, а потым з лютай злосцю крычалі:

— Прывяжыце гэты камень на шыю казлу, які ідзе паперадзе вас, і кіньце смярдзючага казла ў вір!

Ваявода чуў усе абразы і знявагі, сурова хмурыў бровы. Паганская раць таксама ўсё чула, заціхла, як пяску ў рот набрала. Толькі Лют не вытрымаў, падбег да бацькі, чырванеючы ад гневу, горача загаварыў:

— Вось як нас сустракаюць. Мы для іх — звяры. А мы ж пралівалі кроў, за іхніх дзяцей пралівалі. I пасля гэтага ты яшчэ верыш хрыстам? Пайшлі ў лес, пайшлі ў дрыгву, толькі б не бачыць і не чуць такое!

Белакрас моцна сціснуў свой кій, аж костачкі пабялелі на пальцах, сказаў Люту:

— Вось на дарозе пясок — заляпі ім вушы. Вось дзядоўнік — сарві ліст і закрый вочы. Але ідзі ў Кіеў. У Кіеў, разумееш? Там мы павінны пачуць слова вялікага князя Усяслава і слова кіеўскага веча. Усяслаў, ты сам чытаў ягоны пергамен, кляўся, што роднымі дзецьмі Русі будуць і хрысціяне, і паганцы. Князеў пергамен я нясу з сабой.

Ён правёў сухой загарэлай рукою па грудзях. Там, пад белай ільняной кашуляй, быў пергамен, ваявода прыкруціў яго да цела бічоўкай.

— I ты паверыў Усяславу? — горка ўсміхнуўся Лют. — Яшчэ ў нашым лесе я казаў табе і казаў усім, што нас падмануць, як дурных барсукоў. Кіеву патрэбна была наша сіла, наша кроў, а Перуна, якому мы пакланяемся і служым, хрысты даўно пасеклі на дровы. Хіба дазволяць яны, каб побач з Сафіяй зноў устаў Пярун? Рака не цячэ назад, бацька.

— Я не хачу, каб твае будучыя дзеці, а мае ўнукі, жылі ў балоце, у дрыгве, — стомленым голасам сказаў Белакрас. — Чалавек не вавёрыца, не залезе ў дупло.

— Але князь і баяры не аддадуць табе і тваім унукам свае залатыя палаты.

— Навошта мне палаты? Я — смерд, — строга зірнуў на сына Белакрас.

— Ім і смерд патрэбен хрысціянін, каб іхняга Бога баяўся, — горача загаварыў Лют. — Яны аднолькава моляцца, але не аднолькава п'юць і ядуць. Баяры жывуць па горла ў срэбры, купаюцца ў мёдзе, а смерд і смердавы дзеці грызуць лебяду.

— Так было і пры Перуне, — перапыніў сына ваявода.

— Не пойдзем у Кіеў, — пачаў прасіць яго Лют. — Не хачу я туды ісці.

Ён разануў сабе далонню па горле, умольна глянуў на бацьку.

— Пойдзем, — цвёрда сказаў Белакрас.

— Дык, можа, і ты хрысціянінам хочаш зрабіцца? — пакутліва чырванеючы, раптам спытаў Лют. Усе, хто чуў гэта, анямелі. Белакрас ударыў сына кіем па плячы:

— Шалудзівы пёс! Так ты бацьку свайго шануеш? На калені!

Лют адразу стаў на калені, змізарнеў.

— Дзеці Перуна! — закрычаў Белакрас, узмахнуўшы кіем. — Слухайце мяне! Ніхто не скажа, што ў сечы мы хаваліся за чужыя спіны.

— Ніхто, — адабральна загулі паганцы.

— Мы ідзём у Кіеў. Вялікі князь Усяслаў абяцаў нам сваю абарону перад вечам і баярамі. Годзе нам жыць у сваіх норах! Мы не сляпыя краты і не палявыя мышы. Мы — людзі.

— Людзі! — загрымела паганская раць.

— Праўду кажуць: у голад намруцца, у вайну налгуцца. Калі вялікі князь салгаў, падмануў, не будзе яму даравання ні на гэтым свеце, ні на тым. Не будзе ён спакойна спаць і смачна есці, абдымаць жанчыну і гладзіць дзіця. Немач возьме яго. Вось у мяне князеў пергамен!

Белакрас ірвануў на грудзях бічоўку, высока ўзняў над сабой пергамен з віслай пячаткай. Усе глядзелі на светла-жоўты скрутак.

— Вядзі! — закрычалі ўсе. Стары зморшчаны паганец з меднай завушніцай у левым вуху падбег да Белакраса, папрасіў:

— Ты дужатка не гневайся, ваявода, на Люта.

— Што ты губамі мамыліш? — раззлаваўся Белакрас і, не зірнуўшы на паганца з меднай завушніцай і на Люта, не па-старэчаму хутка пакрочыў наперад. Павесялелая раць рушыла за ім. Зноў у руках у паганцаў ажылі бубны, свісцёлкі і гудкі.

Белавалод падышоў да Люта, пагладзіў яго па галаве. Лют глянуў вачамі, поўнымі слёз, устаў, моўчкі паплёўся за раццю. Яны ішлі побач, і Белавалод адчуваў, як залівае сэрца пяшчота да гэтага суровага, прыгожага і сумленнага хлопца. Ён, як і ягоныя аднаверцы, жыве ў дрымучай пушчы, у холадзе і нястачы, жыве жыццём травы, якую топчуць і косяць, але не здраджвае сваім багам. Хто даў яму такую сілу? Хто яму даў цярпенне? Лягчэй за ўсё назваць яго цёмным і неразумным, назваць валом, што ў сваім стойле не хоча ўзняць галаву і глянуць на высокае сонечнае неба, якое бачна ўсім. Але хто такія — усе? I хто такі — я? Ці здолеў бы я, як гэты Лют, пакутаваць за сваю веру, за веру сваіх бацькоў? Калі б мяне пацягнулі ў вір або на гарачае вуголле, залямантаваў бы я, заплакаў бы, адмовіўся б ад сваіх святынь, ратуючы белую скуру і жыццё? Ды ці ёсць у мяне тыя святыні? Я хрысціянін, бо ўсе наўкол зрабіліся хрысціянамі. Заўтра прыйдуць іудзеі, і я зраблюся, як і ўсе, іудзеем. I буду праслаўляць іудзейства, буду маліцца Іегове. Хто ж я? Самы верхні, самы лёгкі слой глебы, які хоча ўвабраць у сябе як мага болей сонца, але вельмі хутка змываецца навальнічнымі ручаямі. Пада мной, пад падобнымі мне ляжаць валуны. Іх мала. Іх шукаюць, каб пакласці ў падмуркі княжых палацаў і святых храмаў, ведаючы іхнюю трываласць. Іх разбіваюць, расколваюць на часткі, бо яны занадта вялікія. Агонь і молат абрушваюць на іх, але дарэмна. Вялікую сілу дала ім зямля, і сіла гэта непадуладная нават жалезу.

Вось ён крочыць каля мяне, сын лясоў, паганец. Хто з нас шчаслівейшы — я ці ён? Святары ў Полацку, Менску і Юеве кажуць, што ў яго сляпая душа. Патрыярх Іяан Ксіфілін, які сядзіць у Царградзе, у рамейскай зямлі, праклінае яго. Папы і манахі, бяльцы і чарняцы ідуць на яго з крыжам і ладанам. Ён — прамень учарашняга сонца, якое ўжо адгарэла і ніколі болей не ўзыдзе. Але ён, як бачу гэта ў ягоных вачах, шчаслівы. Трава і вада, зямля і вецер, маланка і лясны матылёк, дрэва і мох кожны дзень апавядаюць яму такое, пра што я ніколі не пачую і не даведаюся.

— Што ты так на мяне глядзіш? — здзіўлена спытаў Лют. Белавалод уздрыгнуў, разгубіўся, апусціў вочы.

Радасна сустракаў стольны Кіеў сваё апалчэнне. Каля Залатой брамы тысяцкаму Кандрату веча падвяло белага каня. Пад крык і здравіцы кіян сеў Кандрат на каня і ўехаў у горад.

Паганская раць увайшла ў Кіеў праз Лядскую браму. Ім таксама крычалі, але цішэй і не ўсе. Ваявода Белакрас паслініў палец, разгладзіў пальцам калматыя бровы, строга пазіраючы перад сабою, павёў паганцаў да Сафіі. I ніхто не ведаў не здагадваўся, як б'ецца ў старога мячэтніка сэрца, як раздзімае жылы кроў. Даўно ён марыў увайсці вось так разам са сваімі аднаверцамі ў стольны горад, нікога не баючыся, адкрыта, сярод белага дня. Ён, у адрозненне ад Люта, ужо зразумеў, што хрысціяне і іхні Бог моцна і ўчэпіста схапілі Русь за кадык, як сава хапае мыш-лясоўку. Князі з баярамі, прыраўноўваючыся да канстанцінопальскіх імператараў, да рамейскіх мнагаімцаў, канчаткова і беспаваротна абралі сваім Богам Хрыста. Грозны Пярун, якому прыносілі трэбы Святаслаў і Уладзімір, зрабіўся, сам таго не чакаючы, Богам бедных і цёмных. Калісьці ён быў са срэбнай галавой і залатымі вусамі, але ўсё меней золата на ягоных вусах, і некалі прыплыве дзень (Белакрас з вялікай тугою разумеў гэта), калі пад носам у Перуна будзе расці адзін балотны мох.

«Я прыйшоў, Сафія. Я прыйшоў, ненавісная», — у думках сказаў Белакрас, прыпыняючы сваю раць ля падножжа прыгожага высознага храма. Яна горда глядзела са сваёй зіхоткай недасяжнай вышыні. Побач з ёю паганец быў драбнюсенькай пясчынкай, мурашкай. «Куды ты дзела маіх багоў? Навошта ты прыйшла на маю зямлю з-за мора? Хіба мала было табе рамеяў, лацінян?» — «Мала, — быццам пачулася яму. — Я хачу ўвесь белы свет запоўніць сабою, хачу, каб мне пакланяліся ўладары і рабы». — «Але, ідучы шырокай і далёкай дарогаю, хоць вузенькую лясную сцяжынку пакінь маім старым багам». — «Не пакіну! Ты называеш багамі трухлявыя калоды, мярзотныя гнілякі, якія свецяцца ўначы!» Яна засмяялася пад аблокамі. I зноў цвёрда сказала: «Не пакіну». — «Я памру, — яшчэ больш змізарнеў мячэтнік. — Ты ж будзеш жыць доўга, але не вечна. У той дзень, калі і ты будзеш паміраць, успомні мяне, успомні майго сына Люта, успомні бедных і галодных, якіх твае служкі загаалі ў багну, у лясны дзікі гушчар. Тады ты даведаешся, што такое — слёзы». — «Я ведаю, — гняўліва гаворыць Сафія. — Маіх дзяцей, першых хрысціян, кідалі ў лапы крыважэрных звяроў, у вогнішчы». — «Чаму ж ты хочаш нашых слёз, ты, якая так горка плакала? Ага, я зразумеў! Ты лічыш нашы слёзы вадой, ты ўпэўнена, што мы не адчуваем болю, што баліць толькі табе. I не кажы, нічога мне болей не кажы. Я не хачу слухаць цябе».

Увесь гэты час паганцы пазіралі то на Сафію, свайго ворага, то на твар старога ваяводы. Усе разумелі, як цяжка зараз яму, і адчулі палёгку, калі ён, махнуўшы кіем, сказаў: «Пойдзем адсюль».

У чаканні вялікага князя Усяслава Белакрас вывеў сваіх людзей за гарадскую сцяну на Падол. Паганская раць спынілася на вечавай плошчы непадалёку ад торжышча. Расклалі вогнішчы, пачалі думаць, як накарміцца. Люта, Белавалода і яшчэ некалькі чалавек стары мячэтнік паслаў купіць мяса, хлеба і солі, бо небагатыя прыпасы ў час паходу скончыліся.

— А я думаў, кіяне нас будуць мёдам паіць са срэбных карчаг, — засмяяўся, калі ішлі на торжышча, Лют.

— Глядзі, каб не налілі ў рот гарачай смалы, — змрочна сказаў адзін з паганцаў.

На торжышчы, як і заўсёды, было людна і шумна. I тут здарылася нечаканае. Да Люта падбег вёрткі рыжанькі чалавечак, пранізліва глянуў светла-зялёным вокам і закрычаў:

— Гэта закуп [3акупы — залежныя людзі, якія бралі ў феадала пазыку і павінны былі яе адрабіць] баярына Ануфрыя, які ўцёк перад Калядамі! Я пазнаў закупа!

Усе, хто пачуў, азірнуліся на крык. Пабляднелы збянтэжаны Лют апынуўся ў шчыльным людскім коле, нават Белавалода адцяснілі ад яго. Вэрхал усчаўся, галас:

— Грышка зноў беглага закупа злавіў!

— Ужо другога!

— Атрымае за кожнага па шэсць грыўняў і каня купіць.

Шчаслівы Грышка, моцна ўхапіўшы Люта за руку, крычаў:

— Дзе цівун баярына Ануфрыя?! Вяжыце баярскага закупа!

Гэты нікчэмны непрыкметны чалавечак быў калісьці ганчаром. Але абрыдла ўсё жыццё круціць ганчарнае кола, і ён зрабіўся пераёмнікам. Калі халоп уцякаў ад свайго гаспадара, той на торжышчы аб'яўляў пра ўцёкі, і кожны, хто, пачуўшы такі заклік, даваў халопу хлеб, хаваў халопа або паказваў яму дарогу, па якой можна было выслізнуць ад пагоні, плаціў гаспадару віру ў шэсць грыўняў, як за мёртвага раба. Той жа, хто дапамагаў злавіць, пераняць уцекача, атрымліваў ад гаспадара ўзнагароду. У Кіеве было нямала пераёмнікаў, якіх сытна карміла такое рамяство.

Убачыўшы, як пабляднеў, разгубіўся Лют, Белавалод рынуўся яму на дапамогу. Ён схапіў рыжанькага Грышку за каршэнь, злосна прашаптаў:

— Зюкні хоць слова, заб'ю.

Ды гэтая пагроза не збянтэжыла пераёмніка. Не такое ён бачыў і чуў у сваім жыцці, брудным і слізкім, як восеньская дарога. Не адпускаючы Люта, Грышка заверашчаў:

— Забіваюць! Ратуйце, кіяне!

Белавалод стукнуў яго кулаком у падбароддзе, спрабаваў разам з Лютам прабіцца праз людскую сцяну. Але аплялі плечы, учапіліся ў крысо кашулі. Тады Лют, да якога нарэшце вярнуліся рухавасць і адвага, сказаў маладому паганцу:

— Бяжы да ваяводы Белакраса. Кліч нашых на дапамогу.

Той каўзануў, як вуж, між людзей, панёс да паганцаў злую навіну. Чалавек сто прыбегла разам з ім на торжышча. Хто з кіем, хто з каменем, хто з голым кулаком. Жалезную зброю ваявода забараніў браць.

— Дык гэта пяруннікі, нехрысці! — закрычаў натоўп. — Ах, гады паласатыя!

I пачалося касталомішча. Паміж кіян таксама нямала было такіх, хто маліўся і Перуну, і Хрысту, хто адным вокам глядзеў на Сафію, другім, на ўсялякі выпадак, на пустыя замшэлыя курганы, што засталіся пасля ідалаў, але зараз біліся за сваіх, за горад, супраць чужых, супраць балота. Толькі і чулася «гых» ды «вой-вой». Неўзабаве Грышка з крывавай юхай у носе папоўз па зямлі. Але Белавалоду таксама не пашанцавала. Падольскі бондар Ярамір, здаравенны чорнавалосы дзяцюк, выплюнуўшы выбітыя зубы, стукнуў яго дубовай цяжкой калатушкай па галаве. Зямля вывернулася з-пад ног. Нібы стаяў Белавалод на вялізнай мядзведжай шкуры і раптам шкуру гэтую моцным рэзкім рыўком выхапілі ўбок.

У гэты самы час Кацера, Ядрэйка і Гнеўны, ён жа Яфрэм, з варламавай сядзібы ішлі на торжыіпча. Кожны думаў пра сваё. Кацера хвалявалася за Рамана, які разам з вялікім князем Усяславам памчаўся пагоняю за полаўцамі. Яфрэм прыкідваў, як дагадзіць, яшчэ больш спадабацца маладой баярышні, каб праз яе, праз ейнага Рамана трапіць на вочы князю Усяславу і атрымаць такім чынам хоць кавалачак нейкай улады, бо без улады траціла сэнс жыццё. Рыбалоў пакутліва думаў, як паводзіць сябе з Гнеўным, з Яфрэмам. Але мяккае вясёлае сэрца было ў Ядрэйкі, і ён, адкінуўшы згрызоты, усміхнуўся, сказаў:

— Раскажу я вам, баяры вы мае дарагія, як я з лысінай сваёй ваяваў. Хочаце? Дык слухайце. Восенню, як халадэча прыцісне, дрэва ў лесе скідвае з сябе ліст, лысее, адным словам. Як стукнула мне ўсяго дваццаць сонцаваротаў, і я такім дрэвам зрабіўся — волас пачаў аблятаць. I невядома ад чаго — ці з вялікага розуму, ці з малой дурноты. Хаджу, як той лугавы адуванчык. А я ж чалавек жывакроўны, у мяне ўжо і жонка была. I вось я бачу, як гэта самая жонка моріпчыцца пачынае, не падабаецца ёй, што я з голай галавою. «Э, — думаю, — абдымай паветра, жанчына». I пайшоў да іудзея. Жыў у Менску іудзей Самуіл, разумны, як дзесяць маіх галоў. Расказаў я пра сваю бяду, і даў ён мне нейкую дужа смярдзючую зямліцу, пясок нейкі. «Маж, — вучыць, — галаву кожны дзень». Што ў той зямліцы было, не скажу, баяры вы мае дарагія, але што адвар са шкарлупіння зялёнага грэцкага арэха быў, ведаю — Самуіл сказаў. 3 канца лета аж да самай зімы мазаў, да Піліпаўкі. I вось чую — растуць!

— Растуць? — са смяшынкамі ў голасе запытала Кацера, глянуўшы на лысую Ядрэйкаву галаву.

— Растуць, баяры вы мае дарагія. Аж трашчаць. Пішчом лезуць. Адзін волас другога абганяе. I што дзіўнае — і чорныя, і рудыя лезуць. Чую нават, як яны шавеляцца.

Рыбалоў, захоплены сваім апавяданнем, спыніўся. Вочы ярка гарэлі. Прыпыніліся і Кацера з Яфрэмам.

— I што далей? — не вытрымала Кацера.

— Адалей тое, — зморшчыўся, быццам кінуў на зуб кіслюку журавіну, Ядрэйка, — што расці яны раслі, буялі, але толькі не на галаве. I на руках раслі, і на нагах, і на спіне, і на жываце завіваліся, і дзе толькі іх не было, але толькі не на лысіне. Пабег я да Самуіла, крычаць пачаў, кулакамі махаць, а ён кажа: «Ядрэйка, Ядрэйка, што я магу зрабіць? У цябе дужа хітрыя валасы».

Кацера весела засмяялася. Яфрэм толькі дзеля прыліку хіхікнуў, ды вочы былі халодна-строгія, глыбока сядзела ў іх насцярога.

— Вось так я, баяры вы мае дарагія, чупрыну гадаваў, — скончыўшы апавяданне, ляпнуў сябе далонню па лысым цемені Ядрэйка. I тут, падышоўшы да падольскага торжышча, убачылі яны жорсткую бойку кіян з паганцамі-лесавікамі. Некаторыя ўжо ляжалі на зямлі. Жонкі і дзеці з плачам вялі, цягнулі сваіх мужоў і бацькоў дадому. Але найбольш гарачыя вырываліся з рук родзічаў, зноў, ашалелью, кідаліся ў людскі гушчар, дзе ўзляталі і апускаліся кіі, мільгалі кулакі, зварочваліся набок насы.

— Божа мой, што тут робіцца? — усклікнула Кацера і раптам паспешліва ўзяла Ядрэйку за руку: — Глядзі, глядзі — ці не нашага чалавека пацягнуў вунь той доўгавалосы?

Якраз у гэты самы момант Лют, схапіўшы аберуч абмяклага Белавалода, цяжка ішоў праз натоўп. Светла-русыя валасы наліплі на лоб, пад вокам, як вялізная слівіна, быў сіняк.

— Белавалод! — прарэзліва закрычаў Ядрэйка і рынуўся да Люта: — Аддай нашага чалавека!

Лют няўцямна паглядзеў на разгневанага рухавага таўсцячка, які невядома адкуль з'явіўся перад ім, аблізаў сухія губы, сказаў:

— Ён наш.

I пайшоў далей. Але Ядрэйка ўчапіўся яму ў плячо:

— Аддай, звярыны сын, Белавалода!

Тут нехта з паганцаў, доўга не думаючы, саўгануў рыбалову пад дых кулаком. Ядрэйка пахіснуўся (у вачах закруціліся маленькія бліскучыя рыбкі) і цяжка сеў на пясок..

Усяслаў вярнуўся з пагоні. За раку Снапарод загналі Шарукана, адбілі абоз і ўзялі шмат багацця палавецкага і нарабаванага стэпнякамі ў час набегу. I яшчэ, што асабліва радавала вялікага князя, выбавілі з няволі каля тысячы палонных. Гэта ў большасці сваёй былі смерды, захопленыя ў час працы на сваіх палосах. Было некалькі купцоў. Іх полаўцы перанялі на Дняпры, лоддзі спалілі, тавар і гаспадароў тавару ўзялі з сабой.

Няшчасныя змучаныя людзі, якія ў думках ужо навекі развіталіся з родным небам, аслупянелі ад радасці. Потым кінуліся цалаваць капыты коням, ногі і рукі воям. Страшна было глядзець на іхнія твары — у пісягах ад палавецкіх нагаек, абгарэлыя на сонцы, апухлыя ад слёз.

Сярод жанчын было некалькі вар'ятак. Адна падняла з травы ладнаваты белы камень, прыгарнула яго, як немаўля, да грудзей, пачала сухім танюсенькім голасам спяваць калыханку:

У велікакняжым палацы ў Кіеве Усяслава чака-ла мноства навін, добрых і кепскіх. Прыплыла з Полацка княгіня Крутаслава з сынамі, з усім дваром, з болынай часткаю дружыны. Крутаслава ў ільняной торбе прывезла вялізны кавалак жоўта-карычневага прамяністага бурштыну, аддала мужу, сказала:

— Ад бяссоння гэта. Кладзі ў голаў ноччу, і сон адразу твае вочы заплюшчыць. Бачу я, што дужа стаміўся, пацямнеў ты, князь.

Усяслаў, абкружаны сынамі, моцна пацалаваў Крутаславу, гарэзліва ўсміхнуўся:

— Які сон, хоць [Хоць — любімая жонка] мая, калі ты побач?

Княгіня заружовілася, белай шчакой прыпала да цвёрдага мужавага пляча. I мо ўпершыню адчуў вялікі князь, як хутка бяжыць жыццё.

Уначы гарэлі над Кіевам яркія буйныя зоркі. 3 любімым сынам Расціславам глядзеў на іх з акна княжага церама Усяслаў, прамовіў у роздуме:

— Перажывуць яны нас з табою, сын. Усіх перажывуць, каму дадзена дыханне. А некалі ж чалавек як звер быў — ні чытаць, ні пісаць, ні слова разумнае сказаць не ўмеў. Пазіраў на іх са сваіх цёмных пячораў і аб нечым думаў. Часцей глядзі на зоркі, бо неба — тая ж кніга, і, можа, прачытаеш, хоць не ўсе, думкі мінулых людзей.

Узяўшы кіеўскі сталец, Усяслаў адразу ж патаемна разаслаў ва ўсе бакі верных людзей, каб слухалі, што гавораць пра яго, вялікага князя. Не толькі ў Кіеве такія людзі былі, але і ў Чарнігаве, Пераяславе. Даведаўся ён ад іх, што толькі жменька баяраў пабегла з Ізяславам да ляхаў, пабеглі тыя, у каго ў Кіеве і ў кіеўскіх ваколіцах не было сядзіб. Астатнія ж заперліся ў вотчынах, бераглі сваё дабро. Данеслі верныя людзі, што ходзяць паўсюдна вялізныя натоўпы тацяў, паляць, руйнуюць, рабуюць. Паміж тых тацяў ёсць і смерды, і рукадзельнікі з Падола. Вялікую злосць маюць яны супраць старой чадзі. Усяслаў загадаў злавіць асабліва зацятых. Злавілі каля двух дзесяткаў і на страх іншым распялі на варотах і на частаколе баярскай сядзібы, якую яны збіраліся агнём і дымам пусціць у неба. Прыкутыя жалезнымі цвікамі да бёрнаў, курчыліся таці ад вялікага болю і крычалі, што хутка надыдзе іхні век, што яны буцуць сядзець у харомах за хлебнымі сталамі, піць салодкі мёд, а князі і баяры будуць сохамі араць іхнія нівы. «Спаліць сонца белыя баярскія твары, — хрыпелі, паміраючы, таці. — Чорная зямля наб'ецца ім пад пазногці. Будуць баярыні, зняўшы з рук і шыяў срэбра, мыць ногі нашым жонкам». Але заціхалі стогны, храпы і шэпты, непарушна сядзелі ў руках і нагах вострыя жалезныя цвікі, і ўсё бліжэй паддётвала прагнае вараннё, з крыкам кружылася, выбіраючы, на якую мёртвую галаву апусціцца. Вочы ў тацяў ціха патухалі, рабіліся як цвёрдыя каменьчыкі.

Мут і тлум былі ў Кіеве, асабліва на Падоле. Усяслаў загадаў ударыць у Вялікае Біла, сабраць веча. 3 хваляваннем ішоў ён туды. Што крыкнуць кіеўскія мужы? Як сустрэнуць яго? Ужо ж данеслі яму выведнікі аб гневе кіян, якія ўбачылі стругі з полацкай дружынай. «Хоча Усяслаў святы Кіеў зрабіць вотчынай палачан, — абураліся баяры, купцы і рукадзельныя людзі. — Не быць таму!»

Ён узышоў на дубовы памост, засланы рознакаляровымі апонамі, зняў шлем, пакланіўся вечу, пакланіўся з годнасцю і стрыманасцю. Колькі імгненняў вісела цішыня, як цяжкі халодны замок вісіць на дзвярах клеці. Потым плошча, набраўшы ў грудзі паболей паветра, зайшлася крыкамі.

— Хочам тысяцкім Луку!

— Замест пса Каснячкі хочам Луку!

— Я не парушу волю кіян, — зычным голасам сказаў Усяслаў. — Няхай тысяцкім будзе Лука.

Светлабароды высокі Лука ўзышоў на памост, маўкліва стаў побач з вялікім князем. Усяслаў заўважыў, як ад хвалявання ў яго дробненька і няспынна калоціцца таўставатая ніжняя губа.

— Дай княжы суд!

— Прэч цівуноў!

I на гэтыя крыкі Усяслаў, паюіаніўшыся вечу, сказаў, штр судзіць іх ён будзе сам і судзіць будзе па старадаўнім паконе кіеўскіх князёў.

— Паганцы пакалечылі хрысціян на Падоле! — закрычала некалькі галасоў. — Выгані паганцаў з горада!

Затаіўшы дыханне, усе чакалі, што адкажа вялікі князь. Усяслаў маўчаў. Ён зразумеў, што крык наконт паганцаў будзе тым нажом, якім яшчэ неаднойчы ворагі ягоныя будуць рэзаць ягонае сэрца.

— Што ж маўчыш?! — закрычалі зноў.

— Ды ён і сам паганец!

— Я — хрысціянін, — ціхім голасам сказаў Усяслаў, расшпіліў барвянае карзно і паказаў срэбны крыжык на Ірудзях. — Цярпенню вучыць Бог, любові да бліжняга вучыць усіх нас. Дзе ж ваша любоў, кіяне? Дзе цярпенне? Тыя, што пакланяюцца Перуну, разам з вашым апалчэннем секлі полаўцаў, разам лілі сваю кроў. У іх ёсць малыя дзеці і любімыя жонкі. Я абяцаў іхняму ваяводзе Белакрасу, што з гэтага часу хрысціяне і паганцы будуць жыць у Кіеве, як браты, як сыны адной зямлі.

— Вераадступнік! Ваўкалак! — закрычалі, грозна і гнеўна, усё тыя ж мужы-вечнікі, перарываючы яго. — Бяжы назад у свой Полацк, у сваё балота!

— Я кляўся. Я — князь, — узвысіў голас Усяслаў, і ўсе, і зычліўцы ягоныя, і ворагі, зноў убачылі перад сабой нястомнага, лютага на сечу ваяра, меч якога ведала і памятала Русь ад Ільмень-возера да Дона. Сядзеў ён у порубе, нібы крот-падземнік, і шмат хто думаў убачыць бледнага кволага хірляка, а тут стаіць, узвышаецца над вечавай плошчай асілак з пранізліва строгімі вачамі, з адкрытым загарэлым тварам. Шчокі аж смуглыя — як ганяўся за полаўцамі, паспела пацалаваць яго сонца. «Вось ён які, — падумала большасць кіян. — Нездарма столькі кажуць пра яго. Як пчалінаму рою нельга без маткі, як статку пушчанскіх тураў нельга без важака, так і Кіеву нельга без вялікага князя. Ізяслаў што хвастом накрыўся — збег да ляхаў, да караля Баляслава, кінуўшы гарады і весі. Полаўцы чыняць вароп, угры вылазяць з-за гор, усе, у каго ёсць рукі і зубы, ідуць на Кіеў. Няхай жа гэты палачанін будзе шчытом і мячом Кіева». I закрычала веча:

— Слава вялікаму князю!

— Слава Усяславу Брачыславічу!

Ён стаяў над імі, слухаў здравіцу і разумеў, што сёння яны крычаць адно, а заўтра могуць закрычаць зусім па-іншаму. Нават каменні будуць кідаць у яго. Але той не князь, хто баіцца такога.

Адразу пасля веча Усяслаў вырашыў звесці між сабою ваяводу паганцаў Белакраса і вышэйшых святых айцоў з кліру Сафіі. Няхай паглядзяць адно аднаму ў вочы, можа, калі пашанцуе, паразумеюцца, дамовяцца, як быць далей. Але царкоўнікі недзе пахаваліся ці збеглі з Ізяславам, у Кіеве адшукаўся толькі Феадосій Пячэрскі.

Ігумен і ваявода сустрэліся ў святліцы княжага палаца. Усяслаў пасадзіў іх за багата накрыты стол, сам пачаў частаваць. Перад трапезай ігумен справіў ачышчэнне ад грахоў, абмачыў пальцы, а затым лоб з меднай конаўкі, потым старанна выцер губы і рукі ядвабнай, вышыванай у чырвоныя крыжыкі хустачкай. Стары Белакрас, паклаўшы на калені загарэлыя да цемнаты рукі, сядзеў нерухома.

— Хацеў бы я, дастаслаўныя мужы, — сказаў Усяслаў, накладваючы ім смажаную вяпраціну, — каб мір і згода былі ў Кіеве, каб не ўзнімаў меч хрысціянін на паганца і наадварот.

Феадосій і Белакрас адначасна зірнулі на яго, і ў вачах іхніх свяціліся насцярога і недавер.

— Такое было пры князю Ігару, пры княгіні Вользе. Хрысціянства і паганства, як дзве ракі, цяклі побач пад адным сонцам, пад адным небам. Чаму не ўспомніць добрыя законы продкаў? Чаму не павучыцца ў іх мудрай развазе, цярплівасці? Дзеці адной зямлі не павінны пераразаць адзін аднаму глотку. На такое крываўства хопіць нам полаўцаў. Што вы скажаце на гэта, дастаслаўныя мужы?

Ён паглядзеў на Феадосія і Белакраса. Хрысціянін і паганец маўчалі. Цень лёгкай усмешкі ляжаў на тонкіх губах у Феадосія. Усяслаў успомніў, як выводзілі яго, Усяслава, першы раз з поруба, як бегаў па святліцы юродзівы Ісакій і чырвоныя крыжы ўспыхвалі на бела-сінім целе юродзівага. Тады Феадосій назваў Усяслава гнілой ягадзінай у вінаграднай гронцы, трэшчынай у хрысціянскай сцяне. Цікава, ці помніць ігумен той дзень?

— Чаго ж вы маўчыцё? — устаўшы з-за стала, сказаў Усяслаў. — Няўжо хочацца вам крыві, разні?

— Святая вера сама ўліваецца ў душу, — нарэшце прамовіў натхнёным голасам Феадосій. — Мне вельмі шкада тых людзей, што не бачаць светлы Божы прамень, а жывуць разам са сваімі дзецьмі ў цемры дзікунства. Што тут казаць? Гэтыя людзі — учарашні дзень зямлі. Але святая царква цярпліва чакае іх. Ім не позна пастукацца ў нашы дзверы. Мы шырока расчынім гэтыя дзверы, упусцім іх у святы дом.

Ігумен і вялікі князь чакалі, што скажа паганскі ваявода. Усяслаў баяўся, што Белакрас пачне крычаць, тупаць нагамі, плявацца, але стары мячэтнік з годнасцю зірнуў на Феадосія з-пад кашлатых сівых броваў, сказаў:

— Нам не патрэбен ваш дом, бо мы самі добра ўмеем будаваць сабе жытло. Мы хочам толькі аднаго — жыць у спакоі.

— Хрыстос прыйшоў таму, што яго чакалі, — усхапіўся з-за стала Феадосій. — Скатаваны раб ляжаў на голай зямлі і марыў пра таго, хто схіліцца над ім і пахукае на ягоныя крывавыя рубцы. Гэта зрабіў Хрыстос.

— А што зрабілі Магамет і Буда? Што зрабіў Іегова? — спакойна запытаў Белакрас. — Багоў, хрысціянін, дужа шмат, і твой Бог, ці, як мы завём яго, бажок, толькі хваля ў моры.

— Маўчы! — крыкнуў ігумен, але, убачыўшы строгі позірк вялікага князя, звалодаў з сабою, сказаў з годнасцю: — Я нашу на сваім целе валасяніцу. Вось яна.

Пальцамі левай рукі ён адцягнуў на шыі чорную хламіду, паказаў краёк грубай, звязанай з конскага воласу і калянага дроту кашулі.

— Штодзённа і штоночна яна ўпіваецца ў маю плоць. Гэта напамінак аб пакутах гасподніх і аб пакутах чалавечых. Наша святая царква моліцца за ўсіх, каму баліць,

— Ты казаў, што вы, святары, шкадуеце рабоў, — перапыніў яго Белакрас і таксама ўстаў з-за стала. — Але чаму з кожным белым днём рабоў становіцца ўсё болыы? Вы, ты казаў, выціраеце людскія слёзы, але ў пячэрскіх манахаў ёсць сяльцо са смердамі, і не адно сяльцо, якое князь Ізяслаў адпісаў вам. У лесе разам са мною жывуць смерды. Узяўшы жонак і дзяцей, яны збеглі, ратуючыся ад тваіх манахаў.

Феадосій з нянавісцю паглядзеў на паганскага ваяводу, ціха сказаў:

— Царква забараняе прадаваць хрышчанага чалядзіна купцу-нехрысцю. Ні жыдавін, ні агаранін не могуць купіць раба на Русі. Таго, хто чэлядзь сваю томіць голадам і ранамі, мы караем пастом і пакаяннем. Клапоцячыся аб духоўных сынах Божай царквы, мы дбаем пра тое, аб чым яны думаюць і што яны ядуць. Вы, што пахаваліся ў пушчах, сыраядцы, вы ясцё мярцвячыну і бруд. Калі ў ежу, якую згатаваў хрысціянін, упадзе цвыркун або станога ці жаба, мы творым святую малітву. Калі ў калодзежы хто-небудзь знойдзе хамяка ці мыш, мы выліваем сорак вёдзер, а калодзеж акрапляем святой вадой. Вы ж ясцё і п'яцё ўсё, што трапіцца па дарозе, і таму душы вашы блукаюць у прыцемках.

— Ты не ведаеш, святар, што такое голад, — павольна сказаў паганскі ваявода. — Калі ў мацярок ушчэнт высыхаюць грудзі, калі ў старых вывальваюцца зубы, калі ў малалеткаў ногі ўюцца, як вяровачкі, і раздзімаюцца жываты, чалавек робіцца зверам. Ты не еў хлеб, які мачаюць у попел, бо няма солі. Ты не грыз лебяду і сасновую кару.

Усяслаў глядзеў на іх збоку і разумеў, што сябрамі яны не стануць ніколі, варагаваць ім да скону. Але ж нешта трэба рабіць. Толысі — што?

Феадосій, усміхнуўшыся, як бы прачытаўшы ягоныя думкі, сказаў:

— Табе, полацкі князь, будзе цяжэй, чым нам. Не гневайся, што я не называю цябе вялікім князем кіеўскім, бо не ў святой Сафіі садзілі цябе на сталец, а на вуліцы пасярод натоўпу. Ты хочаш злучыць ланцуг, які раскляпаўся навекі. Глядзі і асцерагайся, каб канцом гэтага ланцуга табе не ўдарыла па вачах. Не вырывай у пчалы джала, не наступай на хвост гадзюцы, не глядзі арлу ў зрэнку.

— Чаму ж мне будзе цяжэй, чым вам? — строга спытаў Усяслаў.

— Таму, што ты стаіш пасярэдзіне. Мы стаім кожны са свайго боку, а ты — пасярэдзіне. У час бойкі мы будзем біць кулакамі і трапляць у цябе.

— Кулакамі мне не раз да крыві разбівалі твар, — успыхнуў Усяслаў, падскочыўшы да ігумена. — Навучы ж мяне, хітрая ліса, як трэба жыць, якую сёння шкуру насіць і якую заўтра. Ты гэта добра ўмееш. Навучы мяне падманваць сяброў, здраджваць ім. Навучы мяне перарэзаць глотку вось гэтаму паганцу, які не хоча маліцца твайму Богу. Што ж маўчыш? Навучы!

Феадосій пабляднеў, уздрыгнуў каленямі, але прамовіў цвёрда:

— Усіх нас вучыць Бог.

Усяслаў з агідай і злосцю пазіраў на яго. Раздзімаліся ноздры. Пальцы сціскаліся ў кулакі. Але вялікі князь адолеў сябе.

— Ідзі, ігумен, і маліся за Кіеў, — наддоманым голасам сказаў ён Феадосію. Той, высока трымаючы галаву, знік за дзвярыма, нават не глянуўшы напаследак на паганскага ваяводу.

— А ты вядзі сваіх людзей у княжае сяло Берастова. Ізяслаў збег, і яно належыць мне, — падышоў Усяслаў да Белакраса. — У Берастове будзе вам кармленне і прытулак. Сядзеце на зямлю, засееце яе. Што больш чалавеку трэба?

— Нічога болын не трэба — спакой і хлеб. Ты, вялікі князь, ваюй, а мы будзем сеяць, — адказаў з годнасцю ваявода.

У Ноўгарад Усяслаў накіраваў Барыса, даўшы яму амаль усю полацкую дружыну.

Барыс не хацеў ехаць у такую далячынь, ды і кіеўскія прыгажуні былі даспадобы, і віно, салодкае, іскрыстае, цякло бясконцым ручаём.

— Едзь, — строга загадаў вялікі князь сыну. — Прагані адтуль Ізяслававых людзей, пакланіся вечу, вазьмі на замок Волхаў, каб урмане [Урмане — паўночныя людзі, жыхары Скандынавіі] з мячом не ішлі на нас.

Барыс пакутліва зморшчыўся, але пабаяўся пярэчыць бацьку.

Пасаднікам у Пераяслаў паехаў Раман разам з Кацерай. Яны ўжо былі мужам і жонкаю.

— Піце свой мёд у стэпе паўдзённым, — весела зірнуў Усяслаў на Кацеру, і яна заружовілася ад такіх слоў. — А ты, Раман, галавою мне адкажаш, калі хоць адна палавецкая страла паляціць на Кіеў з твайго боку.

— Усё зраблю, вялікі князь, — у пояс пакланіўся Раман. — Не я буду, калі не адсяку Шарукану вялікі палец на дзясніцы, каб не змог ён цеціву напяць.

У Чарнігаве сядзеў Святаслаў, які нядаўна разграміў стэпнякоў на Снове. 3 ім Усяслаў стараўся жыць у міры, паслаў яму багатыя дарункі.

Ізяслаў, як даносілі надзейныя людзі, усё не мог паверыць у ляшскай зямлі, што ён болей не вялікі князь. Бушуе, крычыць, па тры разы на дзень бегае да караля Баляслава, а потым п'е віно, шмат п'е, але розум не траціць — моцнагаловы.

3 асаблівай увагай сачыў Усяслаў за Галічам і Смаленскам. Княствы людныя, багатыя, нібы каранямі, аплёў іх Ізяслаў сваімі людзьмі — кожны міг чакай адтуль удару.

Незагойнай ранаю, як і заўжды, заставаўся стэп. Шарукан, сабраўшы новую, яшчэ больш грозную сілу, навіс над усім дняпроўскім левабярэжжам. Так ужо здавён павялося, што стэпнякі кожны год рабілі адзін, а то і некалькі набегаў. У гэтым была ўжо нейкая непазбежнасць, як непазбежна з надыходам цеплыні і парнасці з'яўляюцца жытнія чэрві на жыце. Дарэмна ў парубежных крэпасцях-гарадках вешалі над брамамі іконы з выяваю прарока Ільі, які замяніў Перуна. Імчаўся прарок па небе ў вогненнай калясніцы, пагрозна махаў пякучымі стрэламі, а полаўцы, не звяртаючы на яго ўвагі, імчаліся па зямлі. У іх былі свае багі і свае стрэлы, такія ж страшныя, як і нябесныя.

Усяслаў на вечы сказаў:

— Годзе толькі абараняцца. Ігар заходзіў за Жалезныя вароты [Жалезныя вароты — горад Дэрбент]. Святаслаў знішчыў дзяржаву хазараў. Алег браў у аблогу Царгррад. Хто вы, мужы-кіяне? Палахлівью перапёлкі ці баявыя сокалы?

Ён стаяў на вечавай шіошчы, кідаў рэзкія гняўлівыя словы ў твар вечу. «А ты — бусел. Ты белы бусел з Рубона, з полацкіх лугоў, — раптам пачуў ён у самім сабе нейкі шэпт, нейкі голас. — Ніколі і нідзе не забывай, хто ты і адкуль». Усяслаў аж уздрыгнуў, аж азірнуўся. Нікога побач не было. Шумела веча. Шырокай далонню ён ацёр з броваў пот, крыкнуў:

— Самі пойдзем на стэп! Рассячом яго мячом ад Кіева да Тмутаракані!

Надумаў вялікі князь прабіць шчыліну ў палавецкай сцяне, вярнуць Кіеву старадаўні Залозны шлях. Вёў гэты шлях з правага берага Дняпра на левабярэжжа, потым праз плаўні ў дняпроўскай луцэ да вярхоўяў ракі Кальміус, адтуль — на Дон, у Суражскае мора [Суражскае мора – Азоўскае мора], якое рамеі называюць Меаційскім балотам, і канчаўся ў Тмутаракані. Назвалі яго Залозным таму, што ішоў ён «за лозы» — за вялізныя зараснікі вербніку-ясакарніку, якія пакрывалі ўсю дняпроўскую луку, а япгаэ таму, што вазілі па ім з Карчава ў Кіеў жалеза.

У клопатах, у зборах войска праляцела не адна сядміца. Вялікі цяжар узваліў Усяслаў на свае рамёны [Рамёны — плечы], але нікому — ні княгіні, ні сынам — не жаліўся. Хацелася яму так усё падрыхтаваць, так зрабіць, каб адным сакрушальным ударам дасягнуць жаданай мэты. Ведаў, калі атрымаецца, калі ўсміхнецца войскае шчасце, быць яму кіеўскім князем, сядзець на Гары, бо толькі пры такой умове гордыя паляне змірацца з тым, што стаў над імі палачанін.

Трывожылі чуткі пра Ізяслава. Уцякач спачатку тапіў свой сум у віне, але Баляслаў Другі, які быў жанаты на ягонай пляменніцы, дачцэ Святаслава Чарнігаўскага, хутка ацверазіў родзіча — загадаў рыхтавацца ў паход на Кіеў. Ляхі не першы ўжо раз рашылі пагрэць рукі на пажары. Чакалася грозная раць з-за Буга.

Усяслаў вельмі стамляўся за дзень, але ўначы, калі клаўся на свой рдр, з тугой адчуваў, што ні макулінкі сну няма ні ў вачах, ні ў душы. Тады ён пляскаў у ладкі, і маўклівы Агафон, слуга-палачанін, прыносіў у апачывальню срэбны рукамый. Вялікі князь кідаў жменю-другую халоднай вады на твар, загадваў запаліць тоўстую вітую свечку, браўся за чытанне. Пад рукою заўсёды былі Псалтыр, Евангелле, пасланні апосталаў і Апакаліпсіс апостала Іаана, а таксама пергамены Пракопія Кесарыйскага, хронікі Малалы і Арматола. У думках ляцеў Усяслаў у далёкія часы, шкадаваў, што няма побач сына Расціслава, бо прывык дзяліцца з ім радасцю ад прачытанага. Расціслаў паехаў у Ноўгарад, не вытрымаўшы слёзных просьбаў брата Барыса.

Гарэла свечка, як бяссоннае вока вечнасці. Сплываў жоўты воск. Князева душа то замірала, то, здавалася, прыўзнімалася над ціхай начной зямлёй. А верныя людзі пісалі Ізяславу ў ляшскую далячынь, што узурпатар-палачанін водзіцца з нячыстай сілаю, у палацы кіеўскіх князёў сустракаецца з самім Чарнабогам. Шмат каго палохала нязвычнае позняе святло.

Неўзабаве Усяслаў зноў паставіў нагу ў стрэмя, пайшоў у паход..

Ігумен Феадосій быў цвёрда перакананы, што Хрыстос абраў яго, каб ачысціць Кіеў, святую крыніцу, ад смярдзючага бруду паганства. Цячэнне падзей, як і цячэнне зорак у небе, спрыяла такому перакананню. Клір Сафіі разбегся, пахаваўся, адзін ён, Феадосій, застаўся навідавоку, хоць мог бы, нібы крот, затачыцца ў пячэрскую гару. Нікога іншага, а яго, Феадосія, полацкі князь ліслівымі словамі запрасіў на сустрэчу з паганскім ваяводам. Усё гэта цешыла самалюбства. Гардыня не да твару адшчапенцу свету манаху, Бог сурова карае за яе, але салодкі чарвячок не-не ды і шчыкатаў манахава сэрца.

Даведаўшыся, што Усяслаў пайшоў на полаўцаў, Феадосій рашыў дзейнічаць. Перш-наперш трэба было выгнаць з Берастова паганцаў. Ужо адно тое, што жылі яны побач з хрысціянамі і маглі перавабіць слабыя, незагартаваныя ісціннай верай душы ў сваё лясное дзікунства, не давала ігумену спакою. Ён быў чалавекам-кропляй, які няспынна б'е і б'е ў адным кірунку, калі паставіць перад сабой якую-небудзь мэту. Ні жалеза, ні самы цвёрды камень-плітняк не вытрымліваюць такіх удараў. Стаўшы ігуменам пасля мяккага, схаванага, як улітка ў самім сабе, Варлама, Феадосій вельмі горача ўзяўся за манастырскія справы. Лік браццяў-інакаў павялічыўся да ста чалавек. Узорам для сябе ігумен узяў жыццё рамейскага Студыйскага манастыра. Кожнага са сваіх браццяў хацеў ён выратаваць ад спакусаў грахоўнай плоці, свае казанні прамаўляў ціха, з мальбою, калі ж некага выкрываў, абвінавачваў — слёзы цяклі з вачэй. Часта абходзіў ён келлі, каб даведацца, ці не маюць манахі, акрамя агульных якіх-небудзь сваіх рэчаў, ежы або адзення. Калі знаходзіў такое, адразу кідаў у агонь. Нават ноччу бясшумна хадзіў ігумен па манастыры, слухаў каля дзвярэй келляў, што робіць кожны брат. Пачуўшы размову двух або трох, што сышліся ў адной келлі, грукаў у дзверы жазлом, а раніцою калоў іх самымі бязлітаснымі словамі. Епітым'ю ж, якой належала караць аднаго, раскладваў, за вялікую любоў, на трох і нават чатырох браццяў. Не любіў ігумен срэбра і золата, што слепяць чалавека ў зямным жыцці. Аднойчы прыбіўся да манахаў шавец, але быў непастаянны, як вясновы ручай, — то шчыра маліўся, то знікаў з лаўры на некалькі сядміц. Вярнуўшыся, паклаў усё запрацаванае сабою да ног Феадосія. Ігумен дужа разгневаўся, загадаў швяцу кінуць срэбра ў гарачую печ, у полымя. Калі ж не кіне, не быць яму чарняцом. Ілытаў шавец патаемныя слёзы, бачачы, як гарыць вялікае багацце.

Асабліва ён шанаваў і вылучаў з усёй браціі тых, што раз і назаўсёды адсякалі сябе ад белага свету. Гэта былі дрэвы без галін і без каранёў. Адзін кіеўскі купец, раздаўшы сваё багіно і брашно, прыйшоў да Феадосія і надзеў валасяніцу. Потым заказаў купіць казла, аблупіў яго і нацягнуў свежую казліную шкуру поўсцю на валасяніцу. Сем гадоў сядзеў ён у пячоры даўжынёю ў чатыры локці, кормячыся праз дзень адной прасвірай [Прасвіра — круглы хлябец з пшанічнай мукі, які ўжываўся ў хрысціянскіх абрадах], якую падавалі ў акенца. За гэты час казліная шкура высахла, ператварылася ў бубен, праз валасяніцу балюча сціснула цела.

Рашыўшы даць бой паганцам, Феадосій абуў лычніцы [Лычніцы — лапці], апрануў лапленую-пералапленую палатняную кашулю, такія ж порткі, накінуў на плечы доўгі чорны плашч, узяў кульбу, выразаную з дубовага кораня. Варатар адчыніў перад ім браму і, ні слова не сказаўшы, глядзеў, як знікае ў вечаровым сутонні хударлявы ігумен. Дарога чакалася няблізкая. Феадосій надумаўся схадзіць у вотчыну знакамітага кіеўскага баярына Супруна, з якім некалі сябраваў, і ўгаварыць баярына разам са сваімі багатымі і ваяўнічымі суседзямі ўдарыць знячэўку па Берастову, дзе атабарыліся паганцы. Хворы зуб трэба вырываць з крывёю.

Ён спускаўся з пячэрскай гары і адчуваў, як абмірае сэрца, млеюць ногі. Слабасць была ва ўсіх удах. Нават пот ад вялікай немачы-слабасці быў не салёны, а кіславата-прэсны. Пасты і бясконцыя маленні высушылі плоць, але дух у знясіленым целе адчуваўся порсткі, гарача-бадзёры, як слуп высокага яркага агаю.

У дарозе наваліўся абложны дождж. Усё пацямнела, змізарнела, налілося холадам і тугой. Цяжкія вільготныя хмары гарбаціліся над пустым полем. Ігумен борздзенька ўзяў кульбу абедзвюма рукамі, накінуў на яе плашч, зрабіўшы такім чынам невялічкі шацёрык. Плашч быў доўгі, яго хапіла і на тое, каб падаткнуць пад сябе, зберагаючы старое цела ад халоднай зямлі. Так і сядзеў Феадосій пад панылы шум дажджу пасярод цёмнага поля — грыбок не Ірыбок, валун не валун, дрэўца не дрэўца, а немаведама што. Сям'я берастоўскіх смердаў, якая ў такую непагадзь якраз ішла ў Кіеў аслупянела, убачыўшы ў чыстым полі таямнічую незразумелую фігуру. Дзеці заплакалі ад жаху. Смерд Путша, закусіўшы ніжнюю губу, таксама адчуў дрыжыкі, але звалодаў з сабою, знайшоў цяжкі слізкі камень, выдраў яго з зямлі і хацеў, падкраўшыся на дыбачках, з усяго маху стукнуць па гэтай незразумеласці, а там будзь што будзе. Але жонка ягоная аказалася самаю прадбачліваю і разумнейшаю. «Мабыць, гэта дзядок-палявічок», — ціха сказала яна. Так быў уратаваны ад цяжкога калецтва, а можа, нават ад смерці ігумен Феадосій. Камень, які мог раскалоць яму чэрап, асцярожна лёг на зямлю. Уражаныя смерды шпарка пашыбавалі праз восеньскі дождж, успамінаючы дзіўнага дзядка-палявічка, што ў самую халадэчу і макрэчу вылез чамусьці са сваёй цёплай і ўтульнай падземнай хованкі.

Толькі праз ноч даклыпаў Феадосій да загародняй сядзібы Супруна. За гэты час з'еў ён малюсенькую хлебную скарынку, папярэдне размачыўшы яе пад дажджом. Пакуль даведаліся, што за чалавек, пакуль адчынялі запоры і браму, ігумен паспеў накалаціцца, як скалелы цюцька. Плашч быў мокры, шурпаты, прыліпаў да цела. «Холад і змрок на зямлі», — дробненька ляскаючы зубамі, думаў ігумен.

Але не ўсюды на зямлі былі холад і змрок. Баярын Супрун, калі яго ўбачыў Феадосій, якраз выходзіў з лазні, з вялізных мармуровых ночваў, якія за вялікае срэбра прывезлі з рамейскай зямлі. Баярын быў вясёлы, тоўсты, вішнёваскуры ад гарачай вады. Дзве прыгажуні-рабыні асцярожна і пачціва падтрымлівалі яго пад рукі. Рабыні былі такой яркай прыгажосці, што ў Феадосія раптоўна перасохла ў горле.

— Ці гэта ты? — здзіўлена ўсклікнуў Супрун, убачыўшы ігумена.

Тоненькія пышнавалосыя рабыні ў гэты час далікатна выціралі яму ногі наймякчэйшымі льнянымі ручнікамі. Адна прыгажуня была чарнавокая, другая — сінявокая, і абедзве яны, як і іхні разамлелы пасля лазні ўладар, былі голыя.

— Я, — адказаў Феадосій і адвярнуўся, бо нельга адшчапенцу свету глядзець на грахоўнае жаночае цела. Апрыгажуні ўзялі нажніцы, срэбны грабянец, пазалочанае люстэрка, пачалі падстрыгаць, прычэсваць баярыну бараду. Барада была густая, цёмна-русая, спорна ішоў з баярына волас пры такім даглядзе. Рабыні, накручваючы на свае тонкія пальчыкі пасмы валасоў, рабілі яе кучараваю. Нарэшце Супруна адзелі, і ён, бліскучымі вачамі глянуўшы на прыгажунь, адпусціў іх.

— Дык гэта ты, Феадосій? — яшчэ раз, нібы не верачы самому сабе, перапытаў баярын. — Зараз я загадаю зняць твае лахманы, памыць цябе, і мы будзем піць мёд.

— Не трэба, — строга сказаў ігумен. — Залатыя порты не выратуіоць душу. Будзь умераным у шчасці. Срэбра, золата, віно, жанчыны, слава — усяго толькі мутны сон душы. Той, хто дараваў жыццё ўсяму жывому, кожны міг сочыць за намі з неба.

Ён шчыра перахрысціўся. Супрун перахрысціўся следам за ім. Даўным-даўно яны сябравалі, разам рашылі прыняць схіму, зачыніцца ад спакусаўжыцця за манастырскімі сценамі. Цвёрдым аказаўся адзін Феадосій. Супруна ж бацька-баярын сілаю вывеў з манастыра — прыслаў халопаў, яны скруцілі Супруну бічоўкаю рукі, праз увесь Кіеў цягнулі на баярскі двор. I зараз, гледзячы на худы жоўты твар Феадосія, на ягоны брудны лаплены плашч, на лазовыя лычніцы, з патаемным жахам думаў Супрун, што і яго магла чакаць такая ж доля. Але, дзякуй Богу, у яго ж быў дом, як поўная чаша, была зямля, гавяда, былі пяшчотныя маладыя рабыні. Ён яшчэ раз паспешліва перахрысціўся, сказаў аслабелым голасам, каб не падумаў строгі ігумен, што ў баяр не бывае жыццёвых балячак і пакут:

— Хварэю. Усё роўна як нехта жалезныя кіпці ў хрыбетнік упускае.

Супрун зморшчыўся. Феадосій глянуў на ягоны сыты ружовы твар, на дагледжаную, бліскучую ад пахкага рамейскага масла бараду, гнеўна прамовіў:

— Хварэеш і лечышся ў волхваў. Так?

— Так. У хрысціянскіх зялейнікаў лячуся і ў вешчуноў, — спалохана заміргаў пахаладнелымі вачамі баярын. «Адкуль толькі прывалокся гэты пракляты нягоднік? — тужліва падумаў ён. — Каб не гэта смярдзючая пачвара, Малка і Грыпіна зараз бы надзелі вянкі і танцавалі перада мною...» Але гэта была занадта смелая, занадта грахоўная думка, нябесны ўсётрымацель мог пакараць за яе, і таму Супрун паспешліва сказаў:

— Кожны сонцаварот я даю грыўні на святую царкву і збіраюся, калі сагне, зломіць спіну старэчая немач, ісці да цябе.

Ды Феадосій, зламаўшы ва ўсмешцы сінявата-русае брыво, перапыніў баярына:

— Хрыстос вучыць: хто ў імя маё не пакіне маці, жонку, бацьку і ўсё самае каштоўнае для яго на свеце, той не варты мяне.

Прыйшлі Малка з Грыпінаю, ужо ў доўгіх ільняных адзежах, са сціпла патупленымі вачамі, прынеслі мёд, арэхі, малако. Гэта выратавала Супруна. Ён па-бацькоўску пяшчотна глянуў на прыгажунь, сказаў Феадосію:

— Давай сілкавацца, святы ойча, чым Бог паслаў.

Феадосій са смакам піў цёплае малако і пакрысе мякчэў сэрцам. За акном дождж змяніўся снегам, усё пабялела, прыняло больш тонкія абрысы. Было нешта боскае, ачышчальнае для душы ў гэтым зіхоткім першаснежжы.

Супрун улавіў перамену ў настроі суровага госця, узняў кубак з мёдам. Потым, ужо трохі ап'янелы, хітра спытаў:

— А што, калі жаночы плат [Плат —хустка] ушыць іерэю ў рызу, ці можа іерэй малебен служыць?

Феадосій пагразіў яму пальцам, сказаў, выціраючы вусны:

— Святая божая справа прывяла мяне да цябе, баярын. Ты ведаеш, што злой воляю крыкуноў з Падола пастаўлены над намі вялікім князем полацкі пярэварацень Усяслаў, які сядзеў у порубе.

Супрун уздыхнуў, кіўнуў галавою, яшчэ не здагадваючыся, куды хіліць ігумен сваю гаворку.

— I вось гэты самы Усяслаў, гэты полацкі паўверак, у сваёй дзёрзкасці і неразумнасці стаўся бічом ісціннай хрысціянскай веры. Ён мірыць паганцаў-цемрукоў з намі, хрысціянамі. Ён хоча пасадзіць нас за адзін стол, хоча, каб мы разам елі адзін і той жа хлеб.

Вочы ў Феадосія гнеўна заблішчалі, па шыі і па сухіх Іпчоках пакаціліся жаўлакі.

— Паганскую арду ён пасяліў у княжым сяле Берастове. Прыйдуць са змроку новыя орды. Яны зноў паставяць сваіх мярзотных ідалаў, а Дзесяцінную царкву і святую Сафію спаляць, зальюць смалой, засыплюць попелам. Хіба ж можна памірыць белы дзень з глухой сляпой ноччу? Мітрапаліт у Царгорадзе. Епіскап разам з Ізяславам сядзіць у ляхаў. Хто ж выратуе нашу царкву, баярын?

— Мы выратуем, — глуха сказаў Супрун. Ніколі не быў ён ваяўнічым, стараўся трымацца сваёй вотчыны, ціха драмаць у цяпле і сытасці паміж верных чаляднікаў і пяшчотных рабынь, а тут разгарэліся вочы, захацелася паказаць гэтаму пячорскаму ганарыстаму крату, што і ён, Супрун, не ашчаропак. Галоўным сваім жыццёвым абавязкам баярын лічыў павелічэнне колькасці сваіх рабоў. Прычым не ў набегі на суседзяў хадзіў, не на торжышчы купляў новых халопаў, а ў прамым сэнсе быў іхнім клапатлівым бацькам — нараджаў іх ад сваіх шматлікіх рабынь. Працавала на баярскім двары, на баярскім полі нямала халопаў, вельмі падобных з твару на свайго ўладара. Гэта падабенства не ратавала нявольнікаў ні ад пякучай лазы, ні ад голаду, ні ад глыбокай халоднай ямы-турмы, у якую іх час ад часу па загаду бацькі-баярына кідалі за неруплівасць і нядбайства.

— Мы выратуем, кіеўскія баяры, — зноў паўтарыў Супрун. — А то, глядзі, і мае халопы збягуць да паганцаў. Ім ці гэта, ці тая вера — абы была кашы поўная мера.

Феадосія ўсцешылі словы баярына. Ён заззяў вачамі, горача прамовіў:

— Нездарма сказана: будзьце дабрадушныя, як галубы, але хітрыя, як змеі. Рабы павінны шанаваць сваіх гаспадароў. На гэтым трымаецца зямное жыццё, а іначай змяшаецца дзень з ноччу, і свіння будзе несці салаўіныя яйкі. Трэба брацца за святую справу без адкладу. Трэба нам з табою, баярын, слаць ганцоў да ўсёй старой чадзі — хай востраць мячы і сядлаюць коней.

На тым і парашылі. Феадосій, асталяваўшыся ў харомах Супруна, прыспешваў, падзуджваў усіх навакольных баяр і агнішчан рыхтавацца да сечы з паганцамі, пакуль снег-шарпак і лёд-галашчок не закрылі зямлю. Невядома было, калі ігумен спаў і еў.

I раптам нечуванае шанцаванне прыйшло да Феадосія і да баяраў. Назаўтра павінны былі яны выступаць і напярэдадні ўвечары апошні раз сабраліся ў Супруна. Баяры пілі мёд, ігумен падыходзіў то да аднаго, то да другога, заахвочваючы, натхняючы на святую справу. Яго слухалі вельмі ўважліва, згодна ківалі бародамі. I тут увайшоў у святліцу халоп, вельмі падобны на Супруна, але худы, змарнелы і, нягледзячы на снег і на халадэчу, босы. Халоп нізка пакланіўся баярыну, сказаў сіплым спалоханым голасам:

— Там на двары чакаюць людзі з Берастова.

Супрун ускочыў з-за стала, здзіўлена глянуў на ўсіх прысутных, потым, гнеўна звёўшы чорныя бровы, сярдзітым позіркам укалоў халопа.

— Што ім трэба?

— Яны прыйшлі да цябе, светлы баярын, — яшчэ ніжэй пакланіўся халоп, вельмі падобны на Супруна.

На двары з купкаю паганцаў стаяў Белакрас. Рысіная шкура, як заўсёды, была перакінута цераз гаіячук. Сняжынкі садзіліся на непакрытую доўгавалосую галаву, і ад гэтага галава рабілася яшчэ болын сівою.

— Чаго хочаш? — не сыходзячы з высокага ганка, спытаў у старога мячэтніка Супрун. Баяры, дагэтуль шумныя, разагрэтыя віном і мёдам, прыціхлі, навастрылі вушы. Сэрца ў Феадосія радасна забілася, аж заскакала ў грудзях. Пушчанскі тур сам прыйшоў у загародку! Ігумен кашлянуў і прыклаў кулак да вуснаў, каб схаваць хваляванне. Толькі б не спудзіць паганца!

— Запрашай яго ў святліцу, — шапнуў Феадосій Супруну.

— Дай, баярын, хлеба нам і нашым дзецям, — з пакорлівасцю ў голасе, цяжка ўздыхнуўшы, сказаў паганскі ваявода. — Нельга далей трываць. Малалеткі ад недаеду пухнуць. У лясах мы не сеялі. Будучай вясной пасеемся і звыш меры табе аддадзім.

Шэры холад быў у вачах у Белакраса.

— А дзе ж вялікі князь? Чаму ён вас не накорміць? — здзекліва ўсміхнуўся адзін з баяраў, паказаўшы з-пад вусоў маладыя свежыя зубы.

— Вялікі князь ваюе, з сядла не злазіць, а нам і дзецям нашым жыць трэба, — адказаў Белакрас.

— Запрашай у святліцу, — зноў шапнуў ігумен Супруну. Ён баяўся, што слова за слова — і пачнецца спрэчка, і невядома, чым усё гэта кончыцца. Нельга было бязглузда выпускаць з рук цемрукоў. Сам Бог прывёў іх.

Супрун глянуў на Белакраса, на свой шырокі двор, на чубок далёкага лесу, што віднеўся з-за дубовага заснежанага тыну, разважліва сказаў:

— Хлеба да будучага ўраджаю, да навіны, дам. Заходзь, ваявода. I людзі твае няхай заходзяць.

Паганцы нерашуча ўзышлі на ганак, пазіраючы то на Супруна, то на Белакраса. У святліцы ўжо чакаў накрыты стол. Дымілася гарачае мяса, гарою ляжаў хлеб, сыр. Баярскія служкі снавалі з карчагамі, кубкамі. Калі ўсе селі за стол, Супрун зламаў пячатку на амфары, наліў віна Белакрасу і ягоным спадарожнікам. Баяры таксама ўзялі ў рукі кубкі.

— Як дзеці адной зямлі вып'ем віно згоды, — урачыста сказаў Супрун і перахрысціўся. Баяры дружна перахрысціліся следам за ім. Галодныя паганцы нецярпліва, з вострым бляскам у вачах пазіралі на прысмакі, якіх, пэўна ж, ні разу не каштавалі ў сваім жыцці.

— А вы чаму святую малітву не творыце? — раптам спытаў баярын і ўскочыў з-за стала. — Толькі звяры пачынаюць жэрці, не ўзняўшы вачэй на лік гасподні.

Гэтыя словы былі сігналам, загадам. 3 усіх дзвярэй гурбою выбеглі баярскія чаляднікі, рынуліся на разгубленых паганцаў, заламалі рукі, звалілі на падлогу. Пакаціліся кубкі. Залаціста-чырвоным віном абпырскала, нібы крывёй, стол. Чуліся праклёны, глухія ўдары, сіплае цяжкое дыханне.

— Старога пакіньце тут, астатніх вядзіце на двор, — загадаў чаляднікам Супрун. Ён узяў амфару, якая ўтрымала раўнавагу, не ўпаўшы са стала, зрабіў набгом некалькі глыткоў, выцер кулаком вусы і радасна абвясціў: — Трапіла нячыстая сіла ў цянёты.

Узбуджаныя баяры павярнулі як адзін галовы туды, дзе стаяў паганскі ваявода. Чатыры чаляднікі, па два на руку, моцна трымалі яго. Твар у Белакраса быў бледны. Запалонены ваявода сказаў, адшукаўшы вачамі ігумена Феадосія:

— Што гэта, святы ойча?

Феадосій маўчаў, рабіў выгляд, што сам нічога не разумее. А ў душу хлынула радасць, ды такая звонкая, гарачая, аж сухія шчокі пачырванелі. Ён адступіў за спіны баяр — няхай паганец не бачыць ягоную радасць.

— Дзе ж Хрыстос? — павольна запытаў Белакрас і глянуў на абразы.

— Не мір я прыйшоў прынесці, а меч, — цвёрдым голасам прамовіў Супрун. — Так сказаў Хрыстос. I ён зараз радуецца, што мы злавілі цябе, сатана. Ці маліся на святыя абразы, ці рыхтуйся да сваёй смерці. Ну!

Ён, не падыходзячы да ваяводы, узмахнуў кулаком. Белакрас маўчаў. У акно біўся мяккі снег, здавалася, крыло белай птушкі трапятала пад парывістым ветрам.

— Ну! — закрычаў Супрун і адразу ж загадаў чаляднікам: — У клець яго.

Ваяводу пацягнулі ў клець. Супрун і баяры пайшлі следам, Феадосій застаўся ў святліцы. Ён прасветленым позіркам глянуў на абразы, перахрысціўся, сказаў дрогкім шэптам:

— Ты задаволены, Гасподзь? Раны тваёй плоці мы загоім слязьмі тваіх ворагаў?

У гэты час у баярскай клеці, якая адначасова была і катавальняй, чаляднікі сарвалі з паганскага ваяводы адзенне, скруцілі бічоўкаю рукі, за бічоўку падвесілі Белакраса да дубовай бэлькі. Ён узняўся над зямлёй, нібы птушка, якой рэзкі сустрэчны вецер заламаў назад крылы. Да ног старому мячэтніку прывязалі бервяно. Кат прынёс гаршчок з чырвоным вуголлем, павесіў на крук доўгі, з туравай скуры бізун, пачаў награваць на вуголлі жалезныя спіцы.

Найбольш мяккасардэчныя з баяраў, Алфім, Сцяфан, браты Разумнікі, не пайшлі ў клець. Супрун жа загадаў прынесці ў клець віна, з дзесяткам баяраў сеў на лаву каля сцяны.

3 усіх істот, якія жывуць на зямлі, да катавання дадумаўся толькі чалавек. Алені ў час паядынкаў раняць адзін аднаго рагамі, казлы б'юцца лбамі, пеўні змагаюцца дзюбамі і кіпцюрамі. Яны, здараецца, нават забіваюць саперніка, але ўвесь іхні бой — кароткая ярасная ўспышка гневу, і толькі. Таго, хто саступіў дарогу, хто паказаў спіну, пакідаюць у спакоі. Чалавекжа навучыўся прычыняць падобным сабе павольны бясконцы боль.

Кат у чырвоным скураным пярэдніку запытальна глянуў на Супруна.

— Папытайся ў паганца, дзе яны схавалі срэбра, — сказаў Супрун, п'ючы віно з кубка. — У іх павінна быць шмат срэбра.

Кат ударыў бізуном, ударыў са свістам, з адцяжкаю. На скуры ўспыхнуў рубец.

— Бі лягчэй, а то ён можа спусціць дух, — загадаў баярын.

Зноў узвіўся бізун. Але Белакрас маўчаў. Толькі пот выступіў на скронях. Кат, разгублена паглядаючы на Супруна, падышоў да вуголляў, дзе спіцы зрабіліся аж вішнёвымі, прысеў на кукішкі, пачаў браць распаленае вострае жалеза. I тут стары мячэтнік узняў галаву, ударыў па ім пранізлівым позіркам. Кат раптоўна абмяк, пабляднеў, нават пахіснуўся, потым нялоўка згроб усе спіцы ў кошык, што стаяў непадалёку, адчыніў дзверы клеці, выкінуў кошык разам са спіцамі. Супрун і баяры анямелі ад здзіўлення. Не разгубіўся толькі Васютка, памочнік ката. Ён сарваў з сябе скураны пярэднік, падбег ззаду да Белакраса і закрыў яму твар. Кат колькі імгненняў стаяў, як учадзелы, потым кроў хлынула ў шчокі, ён гнеўна прыкусіў губу, адчуваючы найвялікшы сорам перад гаспадаром і ягонымі гасцямі. У адзін скок ён апынуўся каля цяжкога бервяна, прывязанага да ног мячэтніка, лёгенька ўскочыў на бервяно і адразу ж саскочыў. Хруснулі старэчыя косці. Белакрас глуха застагнаў, загаварыў дрыготкім ломкім голасам:

— Пярун, дай сілу... Дай мне маланку ў руку, каб я спапяліў усіх іх...

Завыў знадворку вецер. У клеці было прарэзана адзінае акенца, і вецер, здавалася, гнуў у ім шкло. Мокрым снегам шшснула ў акенца. Снег папоўз белай расплывістай плямаю. Баяры ўздрыгнулі. Пабляднеў і Супрун, але звалодаў з сабою, мацней прысмактаўся да кубка з віном.

— Пярун, — курчыўся пад распаленым жалезам паганскі ваявода, — Пярун...

— Бі нячысціка да скону, — сказаў кату баярын..