След ваўкалака

Раздзел трэці

Вялікі князь кіеўскі Ізяслаў разам з усім дваром, разам з блізкімі баярамі і княгіняй Гертрудай, разам з прыдворнымі дамамі, кухарамі і гудошнікамі плыў на пяці лоддзях у дняпроўскія затокі пастраляць шызых качачак і белых лебедзяў. Яшчэ ўчора бушавала над Кіевам навальніца, маланка ўгрызалася ў цвёрды нябесны блакіт, і ўсе, асабліва маладзенькія прыдворныя дамы, баяліся, што непагадзь спалохае князя і зноў давядзецца сумаваць у горадзе. Але неба вызвалілася ад абложных воблакаў, рака пасвятлела, паспакайнела, заіскрылася пад лагодным сонцам, і грабцы, усе загарэлыя, шыракаплечыя, у зялёных кашулях, наляглі на вёслы. Кожная лоддзя мела чатыры пары вёсел і на носе ачаг — жалезную скрынку, напоўненую пяском. Кухары, як толькі лоддзі адплылі ад княжай прыстані ў Кіеве, пачалі рыхтаваць абед. Меркавалася, што гэта будуць лёгкія закускі з віном і мёдам, бо галоўны абед звычайна рыхтавалі на адным з астравоў, якія густа ляжалі па цячэнні ракі. Там, на востраве, можна было раскласці велізарнае вогнішча, каб на ражнах падсмажыць вепраў, казуль і зайцоў, тушы якіх загадзя ўзялі з сабою.

Ізяслаў з вялікім цісавым лукам у руках сядзеў пад ядвабным чырвоным балдахінам, які быў нацягнуты на гранёных медных слупках. Дно лодцзі пакрываў агромністы мяккі дыван, затканы кветкамі, сцяблінамі раслін, хвастамі яркапёрых паўлінаў. Разам з Ізяславам плылі баярын польскага караля Баляслава Казімір, пасланец канстанцінопальскага базілеўса Рамана Дыягена Тарханіёт і начальнік атрада варагаў-находнікаў Торд. Гэта былі вельмі розныя людзі, і вельмі розныя справы і мэты прывялі іх з розных канцоў зямлі ў Кіеў.

Ізяслаў толькі што ўдала пусціў стралу, падбіўшы ёй вялікую птушку. Адзін з грабцоў адразу ж кінуўся ў раку і неўзабаве прыплыў назад, кінуў князю пад ногі паляўнічую здабычу. Гэта быў прыгожы качар, з бліскучай цёмна-зялёнай галавой і шыяй, з белай палоскай на шыі, з фіялетавымі «люстэркамі» на крыллях.

— Базілеўс — цудоўны стралок! — усклікнуў Тарханіёт і смуглымі, аголенымі па локаць рукамі схапіў мёртвую птушку. Лях Казімір, буйнацелы і шэравокі, пры словах рамея ўсміхнуўся аднымі куточкамі тонкіх вуснаў і гэта азначала, што ён таксама ўхваляе трапнасць Ізяслава і што яму, а не Тарханіёту патрэбна было першаму выказаць захапленне. Толькі рыжавалосы Торд, якому ў даўняй бітве рассеклі правую шчаку, быў, здавалася, бясстрасны. Але з-пад густых светлых броваў насцярожана глядзелі, нічога не прапускаючы, вочы колеру зеленаватага паўночнага лёду.

Ізяслаў быў надзвычай задаволены. Калі б не грабец, што паспяшаўся выслужыцца перад князем, ён сам бы скокнуў у Дняпро і дастаў бы птушку. Хай бы глядзелі рамей і лях з варагам, які спрытны, які дужы кіеўскі князь. Трымаючы сталец вялікай і багатай дзяржавы, нельга быць слабым хірляком.

— Дарагія госці, — шырока ўсміхнуўся Ізяслаў, — неба паслала нам вялікую тлустую птушку, як напамінак, што ўжо час абеду. Прыстанем да вострава, і мае кухары падсмажаць яе.

Лоддзі весела памчаліся да бліжэйшага вострава. Грабцы скінулі сходні, і рознакаляровы шумны натоўп мужчын і жанчын выліўся на жоўты пясок і зялёную мяккую траву. Нацягнулі шацёр, прычым ваўняныя беласнежныя полы шатра не даставалі да самай зямлі, каб быў вольны ход свежаму рачному ветру. Елі печаную з яблыкамі дзічыну ў гліняных гаршках, белую і чырвоную рыбу з падсоленай духмянай ікрой, залітых смятанай перапёлак і курапатак, печань маладых тураў. Пілі рамейскае віно, кіеўскі мёд, халодны квас, гарачы збіцень, настойкі з лугавых траў, у якія быў падсыпаны перацёрты мак. Потым отракі разнеслі на залатых талерках вінаград і арэхі, сушаныя дыні, ярка-чырвоныя сакавітыя скрылі кавуноў.

Ізяслаў сядзеў на аксамітных падушках, шчодра частаваў гасцей. Быў ён у кашулі з найтанчэйшага белага лёну, з вышываным залатой бліскучай ніткай каўняром. Кашулю падпяразваў ядвабны пояс з кутасікамі ў выглядзе вясёлых срэбнагаловых рыбак. На нагах у князя былі боты з тонкай жоўтай скуры, мяккія, без абцасаў.

Рамей Тарханіёт дзівіўся апетыту кіеўскага князя і той смеласці і бесклапотнасці, з якімі князь піў і еў, беручы страву і пітво з рук маўклівых отракаў. У Візантыі, на Палатыі, базілеўс Раман Дыяген ніколі макавага зярняці ў рот не пакладзе без таго, каб гэта зярнятка папярэдне не пакаштавала дзесятак служак, бо ежа можа быць атручана. «Ім, таўраскіфам, лягчэй жыць, — думаў Тарханіёт пра мясцовых князёў і баяр. — Іхнія душы не гняце шматвяковы цяжар імперыі, дзе ўсё сотні разоў праверана, узважана, адлічана. Яны не ведаюць, што такое прыдворны цырыманіял, калі тысячы людзей як бы злучаны адной нябачнай ніткаю і кожны ведае свой наступны крок, жэст. У іх захавалася больш непасрэднасці, жывасці, весялосці, варварскай радасці жыцця. Па сутнасці, гэта маладое несапсаванае племя з маладой гарачай крывёй. Такімі калісьці шмат-шмат гадоў назад былі рамеі. Тады рамеяў цікавіла ўсё: і далёкія моры, і таямніцы неба, і законы любамудрасці — філасофія. Але расла, багацела, развівалася, разбухала ўшыркі імперыя і высмоктвала ўсе жывыя сокі з чалавечых душаў. Імперыя бясстрашных страцігаў-палкаводцаў паступова змізарнела, закасцянела, ператварьшася ў падточаны шашалем старасці дом, дзе гаспадараць безвалосыя еўнухі. Усё цяжэй адбіваць удары варварскіх народаў, правінцыі адна за другой адвальваюцца ад імперыі, і можна сказаць, што гэта заканамерна, што гэта ўсё закладзена ў самой сутнасці ўсяго жывога. Надышла старасць вялікай імперыі, яе восень, час яе лістападу».

Тарханіёт жахнуўся ўласным думкам, падняў залаты кубак, гучна, каб чулі нават у суседніх шатрах, сказаў:

— За здароўе базілеўса Русі Ізяслава! I выпіў віно. Ізяслаў пацалаваў рамея, у сваю чаргу абвясціў:

— За здароўе майго брата царгародскага базілеўса Рамана Дыягена!

Зайгралі, ударылі ў свае смыкі гудошнікі. Чарнавокія смуглыя прыгажуні, прывезеныя з-за дняпроўскіх парогаў, закружыліся на зялёным лужку насупраць княжага шатра. На руках і нагах у іх былі залатыя пярсцёнкі, бранзалеты, мілагучныя званочкі. Хмель весялосці пакрысе затуманіў усіх.

Тым часам Тарханіёт, адцясніўшы ад князя ляха Казіміра і варага Торда, усё бліжэй падводзіў гаворку да галоўнай мэты свайго прыезду ў Кіеў.

— Вялікі базілеўс, — зноў узняў ён пацяжэлы кубак, — базілеўс Раман Дыяген вельмі любіць і шануе цябе, а таксама тваіх адважных баяр і ўсю тваю непераможную дружыну. Слава пра цябе дакацілася да самых паўднёвых мораў, да Геркулесавых слупоў на мяжы Акіяна.

Ізяслаў уважліва слухаў, ласкава ўсміхаўся Тарханіёту, піў з ім, а сам увесь час думаў, што нездарма так салодка заспяваў хітры рамей — нешта патрэбна Візантыі ад Кіева. Але што? Ну, вядома ж, вайсковая дапамога, узброеныя сілы, кіеўскія мячы і сякеры. Нядаўна прыплылі купцы з Царгорада, з манастыра Святога Маманта, дзе спрадвеку маецца кіеўскае падвор'е, дык яны казалі, што рамеі вядуць бязлітасную вайну з народам, які называецца сельджукамі. Народ той, як саранча, з'явіўся аднекуль з гарачых усходніх пустынь, захапіў Арменію, усёй сваёй вялікай сілай наваліўся на імперыю.

— Як мне вядома, рамейскі базілеўс Леў, якога назвалі Мудрым, у сваёй «Тактыцы» пісаў, што вайну, пераможную вайну, трэба весці на зямлі ворага, — сказаў Ізяслаў. — Але конніца сельджукаў сёння топча хлебныя нівы імперыі.

— Цяжкія часы, — уздыхнуў Тарханіёт. — Удача адвярнулася ад рамеяў. Мы стрымалі націск арабаў, і гэта каштавала вялікай крыві. Сёння Бог выпрабоўвае імперыю сельджукамі. Як дзеці адной праваслаўнай царквы мы павінны стаць плячо ў плячо і сустрэць агнём і мячом бязбожнікаў у гарах Арменіі і Сірыі.

— Сірыя далёка ад Кіева, — уставіў сваё слова Казімір, які вельмі ўважліва слухаў размову. Тарханіёт гнеўна зірнуў на ляха, сказаў:

— Хрысціянская царква была маналітам, скалой, але яна раскалолася на дзве часткі. Не мы аслабілі царкву, а значыць, і ўвесь хрысціянскі свет. Гэта зрабіў Рым, папа, залатую пантофлю якому цалуеце і вы, ляхі.

Казімір успыхнуў, ускочыў з падушак.

— Не кашчунствуй, рамей! Раскол пачаўся яшчэ тады, калі Феадосій Вялікі падзяліў Рымскую імперыю паміж сваімі сынамі Ганорыем і Аркадзіем. I ўсё ж я хачу сказаць, што не Рым, а Візантыя адышла ад ісцінай Апостальскай веры. Ад вас ідуць ерасі і смуты, паганскі дурман.

Здавалася, вось-вось Тарханіёт з Казімірам схопяцца загрудкі. Яшчэ добра, што былі яны бяззбройныя, бо ў велікакняжны шацёр нельга ўваходзіць са зброяю. Толькі вараг Торд захоўваў поўны спакой. Цякла ў ягоных жылах паўночная кроў. Гэта па-першае. А па-другое, як большасць сваіх супляменнікаў, быў ён яшчэ паганцам, шчыра маліўся лясному дрэву і палявому валуну.

Ізяслаў прымірыў рамея і ляха віном, але пра Арменію і пра сельджукаў болын нічога не сказаў, быццам не пачуў слоў Тарханіёта. «Варвар, — падумаў пра князя рамейскі пасол, — што яму пакуты праваслаўнай царквы? Што яму імперыя, якая напружвае апошнія сілы, адцае на алтар барацьбы лепшых сваіх сыноў? Такіх сляпых душой лечаць толькі золатам». I ён урачыста абвясціў:

— Вялікі князь, базілеўс Раман Дыяген шле табе і базілісе Гертрудзе падарункі. Табе — залатую чашу, упрыгожаную камянямі, і трыста міліарысіяў [Міліарысій — грашовая адзінка Візантыі], базілісе — срэбную чашу і сто міліарысіяў.

Ён махнуў рукою, і ў шацёр з нізкімі паклонамі ўвайшлі ягоныя людзі, еўнухі Міхаіл і Арсеній. Яны паставілі чашу з міліарысіямі да ног Ізяслава, потым накіраваліся ў шацёр княгіні Гертруды, і адтуль пачуўся радасны жаночы віск.

— Прашу перадаць у Свяшчэнны палац, што слава аб Божым намесніку, усётрымацелю Рамане Дыягене коціцца па ўсёй зямлі, — сказаў Ізяслаў. — Прамяні гэтай славы асвятляюць Юеў і Русь.

Потым пачалася філасофская гутарка. Успомнілі Арыстоцеля, Платона, Сенеку, мудрых мужоў Візантыі Пракопія, Прыска Панійскага, Аміяна Марцэліна, Менандра. Тарханіёт дзівіўся, што гэтыя імёны добра ведаюць у Кіеве. «Русы — вельмі разумны, здольны народ», — падумаў рамей, калі пачуў, як вялікі князь Ізяслаў цытуе Менандра. А Ізяслаў, разружавелы, натхнёны, казаў:

— Шчасце любога з нас, смяротных, у тым, што мы можам мысліць. Дажджавы чарвяк точыць свае бясконцыя ходы-выхады, але ён ніколі не здагадаецца ўзняць галаву і глянуць на неба, на сонца і зоркі. Мы шчаслівыя тым, што можам адчуваць і адчуваем зменлівасць зямнога жыцця. Гарады і народы, як пісаў Менандр, то дасягалі высокага росквіту, то прыходзілі да пагібелі. Кругазварот часу, бясконца ўсё перакройваючы, паказвае зменлівасць лёсу свету, і будзе рабіцца гэта, пакуль на зямлі існуюць людзі і бітвы.

— Так, так, пакуль існуюць людзі і бітвы, — падхапіў Тарханіёт. — Можна прайграць бітву, але нельга прайграваць галоўную бітву. А сёння ддя Візантыі і ддя яе сястры па праваслаўі Русі ўсё рашаецца там, на ўсходзе, адкуль ідуць полчышчы бязбожнікаў.

Рамей зноў паспрабаваў быў павярнуць гутарку на выгадную для сябе дарогу — пра вайсковую дапамогу Візантыі. Але князь Ізяслаў узняў кубак, рашуча сказаў:

— У нас калі п'юць, дык п'юць. А дзяржаўнымі справамі павінны займацца цвярозыя галовы. Сёння ж самы дарагі мой госць той, хто добра есць, у каго жывот у сем столак.

Тарханіёт, які ўмеў на ляту лавіць чужыя думкі, які на Палатыі па руху брыва навучыўся ўгадваць змены ў настроі зямных уладароў, адразу весела засмяяўся.

— У першай запаведзі сказана: не сатвары сабе куміра... Калі вялікі князь так шчодра будзе частаваць усіх нас, нашым кумірам зробіцца віно.

— Гэта нядрэнны кумір, — упершыню за доўгі час падаў свой голас вараг Торд.

У Кіеў, у сваю рэзідэнцыю на княжым двары, Тарханіёт вярнуўся стомлены і раздражнёны. Размова з князем Ізяславам не атрымалася, трэба ўсё пачынаць спачатку, і невядома яшчэ, колькі давядзецца прасядзець у гэтай праклятай Таўраскіфіі. Але шкодна працяглы час насіць злосць у сваёй душы, душа робіцца кволай, і Тарханіёт ударыў нагой старога слугу-армяніна, які са срэбнага збанка ліў яму на рукі падагрэтую ваду. Так Тарханіёт заўсёды выпускаў са сваёй душы лішнюю злосць. Паступова настрой палепшыўся. Цела было свежае, чыстае, масла для валасоў пахучае — стары армянін падмешваў у яго мяту, язмін і ружу. Падумалася нават пра жанчыну, пра смуглыя цвёрдыя грудзі якой-небудзь мясцовай прыгажуні, але з жанчынамі трэба пачакаць, трэба быць асцярожным. «Жыццё не такое ўжо кепскае, — падумаў Тарханіёт, паўлежачы ў белым прасторным хітоне на мяккай туравай шкуры, — я мог бы зараз быць грабцом на галеры, які прыкаваны ланцугом да лаўкі, які дзень і ноч варочае цяжкое вясло пад ударамі бізуна і апаражняецца проста пад сябе. Я мог бы зараз быць еўнухам, чалавекам-раслінай без валасоў, з тоўстым тлустым падбародкам і бледнымі халоднымі рукамі. У імперыі тысячы еўнухаў. Мужчыны, пазбаўленыя дзетародных членаў, не могуць быць сынамі гарачага яркага сонца, яны сыны месячнага святла».

— Армянін! — паклікаў слугу Тарханіёт. — Прывядзі сюды Арсенія.

Еўнух Арсеній увайшоў у апачывальню з паклонам, з глыбокай пакорай у цёмных бясстрасных вачах. Яму было каля сарака гадоў, а выглядаў на ўсе шэсцьдзесят. Бязвольная бязмоўная істота, і толькі адзін Тарханіёт ведаў, якія страсці кіпяць пад гэтай бледна-шэрай змарпічакаватай скурай. Не душа была ўнутры гэтага цела, а келіх, напоўнены атрутай. Тарханіёт помніў Арсенія яшчэ дзесяцігадовым хлапчуком, вясёлым жвавым, хутканогім. Яны былі стрыечнымі братамі, сябравалі, разам купаліся ў Прапанцідзе, любілі, уціснуўшыся ў людскі натоўп, глядзець на ранішнія выхады базілеўса ў Залатой зале. Ды бацьку Арсенія кентарху [Кентарх — сотнік] Палікарпасу не пашанцавала. У адным з паходаў базілеўс Канстанцін Дука загадаў схапіць яго і асляпіць. Беднаму кентарху выкалалі вочы распаленым канцом жалезнага шацёрнага слупа і саслалі ў глухі манастыр. Ніхто не мог здагадацца, з якой прычыны так жорстка быў пакараны сцігглы кентарх, але ж хіба пытаюцца ў неба, за што яно б'е людзей маланкаю? Няшчасце абрынулася на ўвесь род Палікарпаса: жанчын пастрыглі ў мнішкі, мужчын, і дзесяцігадовых, і сямідзесяцігадовых, аскапілі. Так зрабіўся вясёлы жыццярадасны Арсеній сонным, вялым паўчалавекам. Гэты паўчалавек стаяў зараз каля Тарханіёта і з сабачай адданасцю пазіраў яму ў вочы.

— Што чутно ў Кіеве, Арсеній? — спытаўся Тарханіёт. Ён не запрасіў яго сесці, не прапанаваў келіх віна. Са сваім стрыечным братам ён паводзіў сябе заўсёды ўладна, штохвілінна напамінаючы таму, якую вялікую ласку зрабіў ён, Тарханіёт, узяўшы сабе ў памочнікі нікчэмнага еўнуха, сына ворага самога базілеўса.

— На Падоле неспакойна, брат, — адказаў тонкім голасам Арсеній. Тарханіёта ён называў, хоць пасланцу базілеўса гэта не падабалася, братам.

— Неспакойна? — Тарханіёт узняўся на ногі. — Што ж вынюхалі твае сышчыкі?

— Рукадзельныя людзі і купцы незадаволены князем Ізяславам.

— Чаму? Князь жа такі разумны, такі памяркоўны.

— Полаўцы здавілі Кіеву глотку, перакрыўшы ў прыморскім стэпе Дняпро. Хлеб і соль з Тмутаракані і з Таўрыі не даходзяць да горада.

— Днепр... Днепр... Барысфен... — задумліва паўтараў Тарханіёт, смуглай рукой прыгладжваючы кароткую чорную бараду. — Калі гэта праўда, то ў Кіеве неўзабаве павінен быць дужа вялікі пост.

— Гэта так, брат, — пацвердзіў Арсеній. — Мясцовая чэрнь крыклівая, ваяўнічая, і, калі давядзецца тужэй зацягнуць пояс, яна аддасца новаму князю, аддасца лёгка, як глыток вады. Яшчэ ж я і мае людзі заўважылі, і ў Кіеве пра гэта кажуць, што не дужа сябруюць між сабой Яраславічы. Сярэдні Святаслаў пераўзыходзіць старэйшага брата Ізяслава сілай волі, рашучасцю. У паходзе на торкаў Святаслаў узначальваў усё войска. Малодшы ж Усевалад самы мяккадушны, кніжнік, любіць мір і цішыню.

— Вельмі цікавая звестка, — ажывіўся Тарханіёт. — Значыць, калі я цябе правільна зразумеў, між братамі можна ўнесці меч?

— Можна, — згадзіўся, кіўнуў безвалосай галавой Арсеній. — I адзін меч, як мне думаецца, ужо ёсць. Гэта — князь Усяслаў Полацкі. Яраславічы трымаюць яго ў порубе, як свайго палоннага, а кіеўская чэрнь любіць Усяслава.

— За што?

— Жанчын любяць за прыгажосць, мужчын за адвагу і розум. Полацкі князь вельмі адважны і разумны. Але гэта яшчэ не ўсё. Ён абараняе старую рэлігію русаў, старых іхніх багоў.

— Паганец, — крыва ўсміхнуўся Тарханіёт.

— На тваім месцы, брат, я не рабіў бы такіх паспешлівых заяў, — пакланіўся Арсеній. — Князь Усяслаў хрысціянін, як і мы з табой. Але хрысціянства ў гэты кут зямлі прыйшло пазней, чым у Візантыю. Апостал Андрэй Першазванны запаліў святло веры над Барысфенам, ці як завуць яго тутэйшыя людзі, Дняпром. Князь Уладзімір, дзед Яраславічаў, зруйнаваў паганскія кумірні і хрысціў свой народ па-нашаму, візантыйскаму абраду. Ды гэта было зусім нядаўна. Хрысціянства тут яшчэ як залаты пыл, што пакрывае вялізнага паганскага ідала. Большасць халопаў і смердаў паганцы. Яны ўцякаюць ад святога крыжа ў лясы, у пустыні. Усяслаў Полацкі зразумеў гэта і, як мне вядома, у сваёй Полацкай зямлі ніколі сілаю не гнаў народ у хрысціянства. Вось таму яго любяць, бо чэрнь любіць справядлівых і цярплівых.

Тарханіёт уважліва слухаў Арсенія і з кожным новым словам еўнуха ўсё болей хмурыўся. Калі ж той скончыў, раздражнёна сказаў:

— Табе, як я заўважыў, падабаецца чалавек, што асмельваецца выступаць супраць святой царквы, якую ўзвёў у душах народаў Хрыстос Пантакратар. Ты хутка забыўся пра лёс бацькі свайго, роду свайго і свой лёс.

Еўнух збялеў як палатно, глуха вымавіў:

— Нас многа з драпінай на сэрцы.

Потым паваліўся ў ногі стрыечнаму брату, пачаў цалаваць ягонае калена. Тарханіёт моўчкі стаяў над ім; твар быў суровы і бледны, быццам высечаны з радоскага мармуру. Ён любіў сябе такога — моцнага, уладнага, бязлітаснага. Ён і Арсенія цярпеў побач ў сабою дзеля таго, каб ярчэй падкрэсліць сваю выключнасць, сваё духоўнае і фізічнае здароўе. Гэтак у спальнях парфіраносных базілеўсаў на Палатыі трымаюць сотні еўнухаў, каб вастрэй адчуць асалоду сваёй мужчынскай сілы.

Нарэшце Тарханіёт адпусціў Арсенія, а сам зноў лёг на цёплую калматую шкуру. Цемра і цішыня наплывалі на яго. Ён любіў вось такія хвіліны абсалютнай адзіноты, калі, здаецца, робішся часцінкай гэтага маўчання і душа твая ляціць увысць, у залаты эфір, да божага прастола. Ён ляжаў і ўспамінаў шумныя вуліцы і плошчы Канстанцінопаля, чайкі і ветразі караблёў над пралівам, непрыступныя сцены Палатыя, ураган чалавечых галасоў над іпадромам, калі па ім імчацца калясніцы. Гэта было ягонае жыццё, ягоная радзіма і ягоная імперыя. «Божа, дзякуй табе, што я нарадзіўся рамеем, — думаў ён, пазіраючы ў цемру. — Ты мог бы пусціць мяне ў гэты свет арабам, эфіопам ці славянінам, але ты злітаваўся, і я — рамей, сын і слуга вялікай імперыі, якой няма роўні, слуга свяшчэннага базілеўса. Дзякуй табе, Усявышні». Паступова думкі ягоныя зноў вярнуліся да Кіева, да вялікага князя. Ці ўдасца ўгаварыць яго паслаць дапаможнае войска ў Візантыю? Падарункі князь атрымаў багатыя, але ж гэтыя таўраскіфы надзіва незразумелыя, упартыя і хітрыя людзі. У сваёй ганарлівасці яны часта забываюць, што іхні лёс у руках вечнага неба. Яны быццам бы саюзнікі імперыі, базілеўса, але яшчэ з часоў князя Алега могуць у самы непатрэбны момант паказаць зубы. Тым болын не варта сварыцца з імі цяпер, калі хрысціянства, як залаты сасуд, разбілася на дзве часткі. Папа Грыгорый з Рыма і Генрых, імператар свяшчэннай Рымскай імперыі, хоць і грызуцца, ваююць між сабой, але з аднолькавай прагнасцю глядзяць на ўсход, на Кіеў, куды можна закінуць сеці і ўзяць багаты ўлоў чалавечых душ. Візантыйская царква не павінна аддаць Русь царкве рымскай, калі такое здарыцца, імперыя ператворыцца ў востраў, з усіх бакоў абкружаны ворагамі. Святая Сафія, зберажы імперыю і яе верных слуг!

А наконт полацкага князя трэба таксама падумаць. Ён быццам клін, што ўвабіты ў самае сэрца Кіеўскай дзяржавы. Гэты клін трэба берагчы, трэба паліваць яго вадзіцаю, каб ён разбухаў, ламаў, расколваў гранітны маналіт. Моцныя саюзнікі патрэбны Візантыі толькі на час паходу, на час вайны, калі ж наступіць мір, калі меч ляжа ў похвы, калі з баявога каня здымуць сядло, саюзнікаў трэба аслабляць. Такі закон жыцця. У адным стэпе няма месца двум ільвам.

Раніцою ў суправаджэнні слугі-армяніна Тарханіёт пайшоў па Кіеве, пайшоў, куды вялі вочы. У велізарным незнаёмым горадзе ён быў, як Іоў у чэраве кіта. Гэты горад неабходна было вывучыць, хоць трошкі зразумець.

Тарханіёт апрануў грубы дарожны плашч з капюшонам, на ногі абуў мяккія вастраносыя сандалі. Чым бядней на табе адзенне, тым менш на цябе глядзяць. Так спрадвеку павялося ў Візантыі, так было і ў Кіеве.

Ужо з першага позірку, з першых крокаў стала зразумела, чаму тыя людзі, што пабывалі ў Кіеве, называлі яго другім Канстанцінопалем. Горад быў вельмі шматлюдны, шматгалосы і вельмі багаты. Уражвалі не толькі велікакняжацкія харомы альбо баярскія палаты, якія будаваліся ў два і тры ярусы. Купцы і вольныя рамеснікі таксама стараліся аздобіць, упрыгожыць сваё жытло, ды так, каб дыханне перахапіла ў таго, хто гляне. Дамы са свяцёлкамі стаялі, як цацкі. На дахах і на вільчыках — вясёлыя пеўні, звяры, хвастатыя рыбы. Надбрамныя стрэшкі, веснічкі, балясы перавіты мудрагелістымі ўзорамі. Тут і пшанічныя каласы, і лугавыя кветкі, і рознакаляровыя геаметрычныя фігуры. Двары і дарожкі акуратна выкладзены аднолькавага памеру камянямі або шііткамі. Чырвоны, сіні, карычневы колеры ўладарнічаюць усюды, цешаць вока, радуюць душу. У болынасці сваёй дамы пакрыты алавянымі лістамі.

Адчуваецца, што горад нядаўна стаў хрысціянскім, бо ў розных канцах яго пагрозна ўзвышаюцца паганскія курганы. Нават непадалёку ад Сафійскага сабора, за царквою Ірыны, якую збудаваў князь Яраслаў Уладзіміравіч, стаіць курган «Дзірава магіла». На думку Тарханіёта, гэтыя курганы даўно трэба было скапаць, зраўняць з зямлёй, бо, як гнойныя болькі д'ябла, раняць яны хрысціянскае вока.

Стараючыся забыцца пра сваё паганскае мінулае, Кіеў паспешліва будуе цэрквы. Лепшая з лепшых між іх Сафія, мітраполія Русі. Велізарны храм, які вянчаюць трынаццаць купалоў, лёгка, бязважка ўздымаецца ў нябесны блакіт і ззяе, гарыць, як светлая дзянніца. Кіяне называюць Сафію ружовабокай. Сцены яе клалі з дзікага каменю і плінфы, змацоўваючы растворам вапны і цамянкі. I цамянка дала сонечны колер усёй царкве. Бліжэй да зямлі сцены зроблены з чырвонага кварцыту, з гранітных блокаў. Здаецца, што царква стаіць на агні. Унутры ж Сафія ззяе рознакаляровай іскрыстай мазаікай, такой асляпляльнай, такой багатай, што Тарханіёт заплюшчыў вочы. «У нечым гэты народ можа пераўзысці Візантыю», — падумалася рамею, але ён адагнаў прэч нечаканую кашчунную думку. Нездарма кажуць, што дурань і на чужыя іконы моліцца. Ён, мудры, разумны, Тарханіёт, будзе маліцца толькі на свае, на візантыйскія іконы і, як вернецца ў Канстанцінопаль, адразу ж пойдзе ў святую Сафію, у тую, што адзіная на ўсёй зямлі.

На княжы двор прыйшоў ён пад вечар з разбітымі нагамі, са страшнай стомай у целе. Даўно не выпадала столькі хадзіць, але ён быў задаволены — сапраўдны слуга імперыі і базілеўса павінен не шкадаваць сябе. Вер толькі таму, што ўбачыш сваімі вачамі, што кранеш сваёй рукою.

Арсеній да яго вяртання падрыхтаваў травяную лазню. Тарханіёта адразу распранулі, пасадзілі ў велізарную дубовую дзежку, налітую ледзь не кіпятком. У вадзе плавалі травы і семя траў, такія пахкія, такія салодка-дурманныя, што рамей адчуў кружэнне галавы, а ў вачах пабеглі іскры. Праз нядоўгі час Тарханіёту пачало здавацца, што ён памаладзеў на добрых дваццаць гадоў. Цела было лёгкае і пругкае, як не сваё, быццам нехта замяніў плоць, замест ранейшай, старой, даў маладую, свежую.

— Я ўзнагароджу цябе, Арсеній, — млеючы ад асалоды, паабяцаў Тарханіёт. Еўнух у звычнай пакоры схіліў галаву, і, як заўсёды, вочы былі спакойна-бясстрасныя.

Апранаючыся, рамей заўважыў між сваіх прыслужнікаў незнаёмага чалавека, новы твар. Густыя чорныя валасы ў чалавека тапырыліся над смуглым ілбом, настырна лезлі ў вочы. Але не рамейскія былі чарната і смугласць, не рамейскія, хоць і чорныя, вочы. Чорнаму колеру не хапала паўднёвай спякотнасці.

— Хто гэта? — строга спытаўся ў Арсенія Тарханіёт.

— Я купіў раба. Яны тут не дорага каштуюць, — растлумачыў еўнух.

— Няхай падыдзе да мяне, — загадаў Тарханіёт.

Чорнавалосы раб не надта палахліва падышоў, пакланіўся, спакойна пазіраў у твар Тарханіёту. Значыцца, у няволі нядаўна, бо старыя рабы, навучаныя жыццём, не глядзяць так смела на гаспадара.

— Хто ты і адкуль? — спытаўся Тарханіёт. Ён ведаў мову русаў, даволі добра валодаў ёю.

— Я Дзяніс. Залатар з горада Менска, — павольна вымаўляючы словы, адказаў нявольнік.

— Былы залатар, — паправіў Арсеній.

Дзяніс глянуў на яго, спачатку не зразумеў, але і потым, калі да яго дайшоў сэнс еўнуховых слоў, паўтарыў:

— Я залатар.

— Дзе ж знаходзіцца твой Менск? — пацікавіўся Тарханіёт.

— У Крыўскай зямлі. На поўнач адсюль. Трэба плыць уверх па Дняпры, потым на левую руку будзе Бярэзіна, а з Бярэзіны трэба кіравацца ў раку Свіслач. Там і будзе Менск.

— Як трапіў у няволю?

— 3 палонам у Кіеў прыгналі. Князі варагуюць між сабой, нас, рукадзельных людзей і смердаў, у здабычу бяруць.

Тарханіёт задаволіўся адказам і адпусціў раба, сказаўшы:

— Добра працуй на мяне, і бізун абыдзе тваю спіну.

Пазіраючы, як Арсеній з Дзянісам выходзяць з лазні, падумаў, што занадта доўга размаўляў з рабом. Гэтым стварэнням дастаткова ківа пальца, нахмураных броваў. Раб ёсць раб. Дзеля таго, каб пісалі свае хранографы гісторыкі, каб гутарылі з Богам філосафы і паэты, каб славілі Усявышняга свяшчэннікі, павінен круціць жорны, махаць матыкаю на камяністым полі раб. I ўсё-ткі Арсеній разумна зрабіў, купіўшы раба-славяніна. Трэба мець пад рукою мясцовых людзей, яны ведаюць звычаі свайго краю, ведаюць характар тубыльцаў.

Цяклі дні. Вялікі князь Ізяслаў, здавалася, забыўся пра пасланца рамейскага базілеўса. Тарханіёту і ягоным людзям спраўна дастаўлялі з княжацкай кухні мяса і віно, пшанічны хлеб. I толькі. Князь не падаваў ні слова, ні гуку. Тарханіёт некалькі разоў спрабаваў трапіць да яго на прыём, але князь то ездзіў на ловы, то займаўся з дружынаю, то раптам накочваўся на яго чорны сум, і лекары патаемна ад людзей лячылі князя. Рамей здагадваўся, што князь проста не хоча пакуль што сустракацца з ім, нечага чакае. Але чаго ж чакае Ізяслаў? Паражэння візантыйцаў у вайне з сельджукамі? З'яўлення на Палатыі новага базілеўса? Адзін Бог усё гэта ведаў, але патрэбна было ведаць і Тарханіёту. I ён раскідваў па горадзе невад сваіх сышчыкаў, нават новага раба Дзяніса, які зрэдку хадзіў на Падол кушшць у ганчароў посуд, прымушаў уважліва слухаць усё, пра што гавораць між сабой кіяне, і дакладваць яму. Але ўсё гэта была дробная рыбка, буйной рыбаю рамей заняўся сам. Перш-наперш ён запрасіў да сябе ў госці варага Торда. Рыжавалосы велікан любіў віно, любіў добра паесці, і абедзенны стол у Тарханіёта аж гнуўся ад свежай дзічыны і рыбы, ад розных прысмакаў, а віно было самае найлепшае — кілрскае і фалернскае.

Тарханіёт, як звычайна, пачаў з ліслівых слоў, сказаў Торду:

— Такі адважны, такі мудры воін, як ты, мог бы з поспехам служыць у Канстанцінопалі, быць самім этэрыярхам, начальнікам імператарскай гвардыі.

Торд сустрэў пахвалу рамея спакойна, усміхнуўся.

— Нашы людзі ёсць і ў вас, у Візантыі. I ў гвардыі імператарскай служаць. Па ўсёй Еўропе, пры ўсіх каралеўскіх дварах, цэняць сыноў халоднага мора. Нашы скальды [Скальды — ісландскія і нарвежскія паэты IX—XIII стст.] складаюць песні конунгам [Конунг —кароль] Даніі, Нарвегіі, Швецыі і Англіі.

— А сам ты адкуль? — спытаў Тарханіёт.

— 3 Нарвегіі. Але я яе ні разу не бачыў. Майго дзеда Інгольва выгнаў за мора Харальд Цудоўнавалосы. Гэтага Харальда спачатку называлі Касматым, бо ён даў клятву — пакуль не возьме ўладу, не будзе стрыгчы валасы.

— I ён пастрыгся?

— Так, ён стаў першым нарвежскім конунгам. А ўсе тыя, хто не жадаў мець над сабой нічыёй рукі, рассыпаліся па свеце. Майго дзеда лёс прывёў у Полацк, а потым сюды, у Кіеў. 3 таго часу Одзін, галоўны Бог, Бог вайны і Бог мёртвых, ахоўвае наш род на чужой зямлі. Каму толькі мы не служылі! Полацкаму князю Брачыславу, Ішязю Яраславу Мудраму. Даўно памерлі мой дзед, мой бацька. Сёння мая баявая сякера служыць князю Ізяславу. Мая сякера — чэсная сякера.

Гэты Торд быў не такі просты, як здавалася напачатку. 3 ім, падумалася Тарханіёту, трэба паводзіць сябе край як асцярожна.

— У Еўропе зараз ёсць дзве магутныя сілы: вікінгі і Візантыя, — сказаў рамей. — Вікінгі валодаюць Поўначчу, Візантыя — Поўднем.

Але Торд не згадзіўся.

— Сыны халодных мораў шіаваюць па Міжземным моры, як у сябе дома. Сцяг вікінгаў, на якім вышыты груган, ужо лунае над Сіцыліяй. Нашы мячы, ці, як называюць іх скальды, сярпы ранаў, не можа спыніць ніхто. Ваша ж імперыя, прабач мяне, ужо не дзяўчына і нават не маладая жанчына, а бабуля.

Гэта была знявага, але рамей праглынуў яе, як глытаюць на званым абедзе ў базілеўсаў дужа пераперчанае мяса. I пячэ, і рот гарыць, а вымушаны ўсміхацца.

— За сілу, — узняў кубак з кіпрскім віном Тарханіёт.

— За сілу, — падтрымаў яго Торд.

Рамей умеў піць не п'янеючы. Такому ўменню папярэднічала цяршіівая трэніроўка. Трэба было, калі п'еш віно, затойваць дыханне, рабіць доўгі глыток, папярэдне перад трапезай выпіўшы лыжку аліўкавага масла. Калі ж даводзілася піць занадта шмат, калі ўжо страўнік трашчаў ад віна, рамей пад нейкай прычынаю выходзіў з-за стала і ў суседнім пакоі глыбока засоўваў сабе ў рот гусінае пяро, змазанае тлушчам. Рабы выціралі з паддогі ваніты, а рамей зноў быў лёгкі і цвярозы.

Так ён зрабіў і сёння. Торд ужо араў носам стол, а Тарханіёт, хітра ўсміхаючыся, усё наліваў і наліваў: «Пі, варвар, — зларадна думаў ён. — Ты назваў імперыю старой бабуляй, але гэта мудрая старая будзе жыць вечна, а вы, маладыя, прагныя да віна і крыві, захлынецеся ва ўласнай блявоціне каля яе ног. Нездарма Бог пасадзіў вінаградную лазу менавіта на нашай зямлі, бо толькі рамейскі народ можа сілу і ярасць віна падпарадкаваць свайму розуму. Варварскія плямёны спіліся б, як цюцькі, маючы ў сваім агародзе, пад сваім акном такую лазу».

Віно зрабіла Торда болын гаваркім і пакладзістым. Ён нават пачаў хваліць Візантыю. Гэта адразу ўлавіў Тарханіёт, сказаў:

— Імперыю можна любіць, ёй можна служыць, жывучы далёка ад яе. Сонца ж далёка ад нас, у нябеснай бездані, але яно грэе ўсіх нас, асвятляе шляхі, спеліць наш хлеб, і ўсе мы любім яго. Так і Візантыйская імперыя. Той, хто верны ёй, шчаслівы чалавек, бо яна ўмее жорстка караць адступнікаў і ворагаў сваіх.

— Я не вораг, — хітнуў п'янай галавой Торд. — Мая баявая сякера не чырванела ад рамейскай крыві. Я хацеў бы ўбачыць ваша рамейскае войска, бо чуў, што яно моцнае і вельмі добра ўзброена. А я люблю добрую зброю.

— О, нашаму войску няма роўні! — усклікнуў Тарханіёт. — Я бачыў яго ў сірыйскай пустыні. Уперадзе ідуць бандафоры-сцяганосцы і букінатары-трубачы. За імі — фаланга цяжкаўзброеных пехацінцаў, якія называюцца скутатамі. Лёгкая пяхота, або, як мы завём іх, псілы, акружае з усіх бакоў скутатаў, дапамагае ім у час бою. Калоны скутатаў, як жывая крэпасць, за якой могуць схавацца і конніца, і лёгкая пяхота. Усе ў яркіх шіашчах, у бліскучых даспехах, з двухлёзнымі сякерамі і коп'ямі, з рагатымі жалезнымі шарамі, з арбалетамі-саленарыямі. А следам ідзе абоз, у якім вязуць ваду і хлеб, фураж ддя коней, ручныя млыны, пілы, малаткі, штурмавыя лесвіцы, пантоны для пераправы цераз рэкі і агонь, наш славуты і страшны мідыйскі або грэчаскі агонь. Гэта трэба ўбачыць на свае вочы, трэба пачуць мерны і настойлівы крок непрыступнай фалангі, калі толькі пясок жорстка рыпіць пад моцнымі нагамі, калі гадзюкі хаваюцца ў норы, а крылатыя арлы ў шчыліны між скал, і ўбачыўшы гэта, абавязкова скажаш сабе: «Вось яны — непераможныя! Вось яны — бяссмертныя!»

Торд як зачараваны слухаў Тарханіёта. Яму, што нарадзіўся пад шум бітвы на дне варажскай лоддзі, гэтыя словы былі як бальзам, як ласкавая ўсмешка самой Святой Дзевы.

— Русы таксама нядрэнныя воіны, — працягваў рамей. — Імперыя помніць князёў Алега і Святаслава. Кіеўскі меч пашырыў межы дзяржавы ад Еўксінскага Понта [Еўксінскі Понт —Чорнае мора] да льдоў Поўначы.

— Моцны баявы народ, — згадзіўся Торд.

— Але ім ніколі не зраўняцца з рамеямі, — бліснуў вачамі Тарханіёт. — У нас ёсць адзін Бог і адзін баганосны імператар, а яны, акрамя Хрыста, пакланяюцца, хоць і патаемна, лясным ідалам, і кожны іхні горад, кожны ўдзельны князь хоча аддзяліцца ад вялікага князя кіеўскага Ізяслава, хоча сам сабе быць гаспадаром. А гэта — смерць для дзяржавы. Сцяна заўсёды сцяна, але калі разабраць яе на асобныя камяні, сцяна робіцца кучай камянёў, за якімі не схаваешся ад варожага мяча. Ад нашых карабельшчыкаў чуў я, што ў паўднёвых морах ёсць магнітная гара. I вось калі да яе падплываюць, магніт выцягвае з карабля ўсе жалезныя часткі: цвікі, балты, заклёпкі, і карабель рассыпаецца. Разумееш мяне? Улада адзінага базілеўса тое жалеза, якое мацуе карабель дзяржавы. Ну яшчэ, калі быць дакладным, дзяржаву мацуюць золата і срэбра.

— Што золата і срэбра?! — раптам усклікнуў Торд. — На свеце няма нічога ярчэйшага за ваду і агонь.

Тарханіёт здзіўлена глянуў на яго, зразумеў, што мозг варага да краёў напоўнены віном, але працягваў далей:

— Ты, напэўна, ведаеш і, напэўна, бачыў, што тут, у Кіеве, у порубе, сядзіць полацкі князь Усяслаў.

Торд згодна кіўнуў галавой.

— Ведаю, вельмі адважны князь.

— Дык вось, наш базілеўс гэтаму князю замест вады даўно наліў бы ў кубак адвар цыкуты, і князя б не было. Але гэта справа саміх русаў, самога вялікага князя Ізяслава. Я ж хачу сказаць, што Усяслаў Полацкі, як і ты, бясстрашны Торд, можа стаць верным сябрам Візантыі.

Пры такіх словах Торд узняў галаву.

— Імперыі патрэбны такія людзі, рашучыя, моцныя, людзі, якіх паважае і любіць народ, — не спыняўся, казаў далей Тарханіёт. — I ты не памылішся, адважны Торд, калі болын пільна глянеш на Канстанцінопаль, сцены якога ўзведзены не з саломы і не з чароту, а з мячоў і коп'яў непераможных воінаў.

— Але я служу вялікаму князю Ізяславу, — раптам вымавіў Торд.

— Усе мы служым Хрысту. Ён — адзіны наш уладар, — узвёў вочы ўгору Тарханіёт. На душы ў рамея была прыкрасць. Аказваецца, гэты паўночны варвар, гэты п'яны цюлень памятае пра свой абавязак і, як ні дзіўна, не пазбаўлены высакародства. «Што ж, не ўсякае дрэва адразу згінаецца, — падумаў Тарханіёт. — Але я ўпэўнены, што неўзабаве знайду ключ да жалезнага сэрца варага». Ён узняў кубак, сказаў:

— Давай, як сябры-застольнікі, вып'ем за тыя дарогі, зямныя і марскія, што яшчэ чакаюць нас у нашым жыцці.

— Вып'ем, — усхапіўся Торд.

Калі нарэшце п'яны Торд пайшоў, рамей загадаў прынесці папірус, чарнілку, пяро і, пазіраючы на жоўта-пунсовы агеньчык свечкі, застыў у глыбокім одуме. Гэта былі найлепшыя ягоныя хвіліны. Тлум дня сплываў, душа лагаднела, спакайнела, ачышчалася, можна было падумаць пра сэнс зямнога жыцця. Тарханіёт з ранняга юнацтва прывучаў сябе глядзець на ўсё цвяроза, старацца як мага глыбей пранікаць у сутнасць рэчаў і з'яў. Ён добра памятаў словы вялікага сіцылійца філосафа Эмпедокла:

Хацелася напісаць нешта мудрае, значнае, каб далёкі нашчадак-рамей у такой жа самотнай глухой начы прагаа чытаў, хваляваўся ад прачытанага, доўга не спаў, перагукваўся з ім, Тарханіётам, уражанай душою праз стагоддзі. Там, у недасяжнай будучыні, будзе такі ж вецер, і будзе Іпумець рака, нямоўчна, глыбінна, і будзе нехта крочыць па начной сцежцы, над якой гараць задуменныя блакітныя зоркі. Якое кароткае зямное жыццё! Толькі народзішся, толькі разумным вокам глянеш на свет, як ужо трэба рыхтавацца да жыцця нябеснага, вечнага.

Тарханіёт уздыхнуў, адклаў пяро. Не пісалася. Тады ён паклікаў Арсенія, загадаў, каб той прывёў Дзяніса, новага раба. Калі раб увайшоў, глянуў на яго і на Арсенія строга, у гневе зламаў густое чорнае брыво, сказаў:

— Гэты рус дужа валасаты. У раба павінна быць голая галава, па якой заўсёды можна ўдарыць, на якую можна сыпаць попел і пясок. Няхай яго астрыгуць, і ты, Арсеній, зноў прывядзі яго да мяне.

Неўзабаве прыйшоў астрыжаны Дзяніс. Белая незагарэлая скура на цемені рэзка адрознівалася ад смуглай, амаль карычнева-чорнай скуры шчокаў. Але нічога — папрацуе на сонцы дзень-другі і адразу стане цёмнагаловы.

Раб стаяў панылы, невясёлы. Яны, рабы, вясёлымі бываюць толькі тады, калі з дазволу гаспадара п'юць неразбаўленае віно, падаюць на зямлю, балбочуць нешта незразумелае і смяюцца, як дзеці. У Тарханіёта гэта заўсёды выклікала агіду. П'яная дзікая ўсмешка на худым, дачасна пастарэлым твары была ўсмешкаю д'ябла.

— Сумуеш па радзіме? — спытаў Тарханіёт. Ён сам здзівіўся свайму пытанню, бо хіба вядома рабам-варварам, што такое сум, гонар, адчуванне страты? У іх ёсць мускулы, вочы, рот, маюцца зачаткі душы, але толькі зачаткі. Душа рабоў — бяскрылая сляпая птушка. Ды пытанне вырвалася само па сабе, пэўна, ён, Тарханіёт, расчуліўся, памякчэў, успомніўшы Эмпедокла.

Не чакаючы адказу, Тарханіёт гаварыў далей:

— Тут, у Кіеве, сядзіць у порубе разам з сынамі князь Усяслаў Полацкі. Твой былы князь. Разумееш?

Раб кіўнуў астрыжанай галавою.

— Кіеўская чэрнь шануе, любіць яго, хоць любоў чэрні заваяваць лёгка: кінь ёй мяса, віна — і ты Бог. Ды не віном і не мясам заарканіў Усяслаў кіеўскі Падол, бо сёння сам нічога не мае. Іншым ён бярэ, але я не гэта хачу табе сказаць. Каля акенца поруба, я сам бачыў, спыняюцца людзі і некаторыя з іх нават размаўляюць з князем — варта дазваляе. Чаму б табе не схадзіць да акенца?

Раб уздрыгнуў, з непаразуменнем глянуў на гаспадара. Ён не мог даўмецца, што хаваецца за такой прапановай. Навошта рамей сваім словам кроіць сэрца яму, Дзянісу, які столькі адпакутаваў за апошні сонцаварот?

— Чаго ж ты маўчыш? — настойваў Тарханіёт, не дачакаўшыся адказу, стукнуў драўляным малаточкам па званку, які на скураным пазалочаным рэмені вісеў леваруч ад яго. Адразу ж увайшоў Арсеній.

— Заўтра павядзеш раба да поруба, у якім сядзіць князь Усяслаў, — сказаў Тарханіёт еўнуху. Калі Дзяніс выйшаў, растлумачыў:

— Мне патрэбна звязацца з гэтым апальным князем. Імперыя павінна шукаць сяброў не толькі ў залатых палатах, на тронах, паміж радасці і славы, але і там, куды рэдка трапляе сонечны прамень: у халупах жабракоў, у турмах і катавальнях. Нездарма кажуць, што здаровы жабрак шчаслівейшы за хворага базілеўса. Там, на дне жыцця, дрэмлюць магутныя сілы. Яны сляпыя, нямыя, страшныя, дзікія, але з імі трэба падтрымліваць сувязь, каб у рашучы час, у час, калі зазвоняць мячы і пацячэ кроў, яны былі з намі. Давядзеш раба да акенца, а сам адыдзешся ўбок. Не трэба, каб варта ўбачыла каля поруба рамея. Калі ж схопяць раба, а яго могуць схапіць, ён скажа, што сам родам з Полацкай зямлі, засумаваў па радзіме і захацеў глянуць на свайго князя. Тарханіёт змоўк.

— I гэта ўсё, брат? — асцярожна запытаў Арсеній.

— Не. Самае галоўнае тое, што раб, непрыкметна для варты, павінен кінуць у поруб вось гэты шарык.

Тарханіёт двума пальцамі ўзяў са стала невялікі шарык з цёмна-жоўтага воску.

— Унутры шарыка схавана пасланне князю Усяславу. Я напісаў пасланне рускімі літарамі на ядвабнай стужцы.

— Але раб і разам з рабом твой шарык могуць трапіць у рукі варты, а я чуў што вялікі князь Ізяслаў бязлітасна карае ворагаў сваёй дзяржавы, — сказаў Арсеній.

— Ворагаў бязлітасна караюць усе базілеўсы, не толькі Ізяслаў — усміхнуўся Тарханіёт. — I гэта не мой шарык, а наш. Наш. Зразумеў? Дарэчы, пад пасланнем на ядвабнай стужцы я напісаў тваё імя.

Тарханіёт пранізліва пазіраў на еўнуха.

— Маё? — перапытаў еўнух.

— Тваё. Калі схопяць раба, схопяць і цябе. Пастарайся ж, каб раба не схапілі і каб шарык трапіў у поруб, у рукі Усяслава. I яшчэ... Вы пойдзеце да поруба заўтра, пад вечар. Перад гэтым добра накармі раба, не шкадуй мяса, дай кубак віна, а ў віно ўсып вось гэты парашок. Вы, еўнухі, лепш ведаеце, што гэта такое.

— Атрута, — прашаптаў Арсеній, беручы ў рукі маленечкую медную чарачку, на дне якой быў насыпаны чырвоны парашок. — Ты хочаш, каб раб памёр?

— Хачу. Я думаю, што яму ўдасца кінуць шарык у поруб і што Усяслаў, вораг Яраславічаў, захавае тайну шарыка. Але раба пасля гэтага могуць схапіць, пачнуць дапытваць гарачым жалезам... Няхай лепш ён памрэ трошкі раней і не паспее выдаць мяне і цябе. Ён мой раб, мая ўласнасць, і я хачу, каб і смерць ён прыняў ад мяне, а не ад некага іншага. Можаш ісці, Арсеній.

Еўнух пайшоў, схаваўшы чарачку з атрутай у доўгае рукаво сваёй бледна-ружовай хламіды. Атрута для візантыйскіх еўнухоў такая ж звычайная рэч, як хлеб і вада. Колькі парфіраносных базілеўсаў і базіліс, адважных страцігаў і мудрых эпархаў на самым узлёце жыццёвых сіл, у цвіценні душы і цела раптам, як лёгкі штуршок, адчувалі няўлоўную млявасць пад сэрцам. Гэта быў сігнал, знак, што атрута, маленечкая расінка смертаноснай вадкасці або драбінка, пылінка парашка пранікла ў кроў і назад, са скляпенняў чалавечага цела, яна можа выйсці, толькі ўзяўшы з сабою чалавечую душу. Пачыналі выпадаць валасы, прычым усе: з вусоў і броваў, з падпахаў... Твар набухаў разбракаў, мяняў колер. Смуглая скура штодня рабілася ўсё болей ружовай, зеленавата-фіялетавай. Размякчаліся косці, шью не трымала галаву, ногі — цела. 3 пальцаў, як рыбіна луска, абляталі пазногці. Расінка і пылінка забівалі гігантаў, рабілі нікчэмным прахам тых, хто зубамі перакусваў цвікі і ламаў у руках конскія падковы. I ўсім гэтым з найвялікшым спрытам і майстэрствам валодалі еўнухі, людзі, у якіх жыццё адабрала ўсе зямныя радасці, пакінуўшы толькі адну жорсткую радасць — забіваць.

Тарханіёт глядзеў услед Арсенію, і холад бег у рамея па скуры.

Князю Усяславу прыснілася Сафія, саборны полацкі храм. Не жонка прыснілася, не сыны, не бацька з маці, а царква. На ўзлобку над шырокай Дзвіной адкрылася яна воку, сяміверхая, прыгожая. Чырвоная цэгла-плінфа і шэра-сіняватыя камяні-булыгі, з якіх дойліды клалі сцены, надавалі ёй пярэстасць і таямнічую суровасць. Уверх узмывала яна, да самых воблакаў, да лапікаў сіняга неба і ўся была, як парыў свежага ветру.

Сафія па-рамейску азначае мудрасць. Мудрасць хацелі мець на сваёй зямлі тыя людзі, што пачыналі будаваць храм. Колькі працы дала яна і палачанам, і камнясечцам-рамеям, і яму, Усяславу! Гліну, камень, дрэва, галаснікі, панікадзілы, званы, срэбра, воск патрабавала цяжкая шматгадовая будоўля, і ўсё княства напружвала сілы, аблівалася потам і будавала, будавала... Мудрасці, святога слова хацелі ўсе, а ён, князь Усяслаў, хацеў, каб у Полацку царква была не горшая, чым у Кіеве ці Ноўгарадзе. I нездарма, калі захапіў Ноўгарад, спаліўшы яго да Нераўскага канца, адразу загадаў зняць усе царкоўныя званы і везці іх у Полацк. «Няхай мая Сафія званчэйшаю будзе», — сказаў тады воям.

I вось яна прыснілася тут, у порубе, і неяк дзіўна прыснілася, трывожна. Бачылася яму, што плыве ён па Дзвіне, плыве адзін, у простым лёгкім чоўніку, падобным на арэхавую шкарлупіну. Полацк быццам вымер, не відно нідзе людзей, толькі свішча рачны вецер. Ён заўсёды любіў свіст ветру. I раптам раскочваецца над ракою, над берагамі грамавы голас:

— Да мяне плыві!

Зверху ідзе голас. Ён уздымае галаву і бачыць, што гэта Сафія гаворыць, звяртаючыся да яго, і быццам яна ўжо не царква, а вельмі прыгожая, велізарнага росту жанчына з агнянымі рыжымі валасамі. Ён прыстае да берага, уздымаецца, правальваючыся нагамі ў мяккі пясок, па строме і нарэшце спыняецца каля Сафіі і галавою дастае ёй толькі да калена.

— Ты мяне будаваў? — пытаецца Сафія.

— Я і Полацк, — адказвае Усяслаў.

— Навошта вы мяне будавалі?

— Так вучыць Хрыстос. Па ўсёй зямлі будуюць святыя храмы. Полацкая зямля не горшая...

— Але ж у вас былі свае багі, былі яшчэ да Хрыста. Што вы зрабілі з імі?

— Кінулі ў Дзвіну, спалілі, пасеклі на шматкі...

—Усіх?

Ён, Усяслаў, маўчыць.

— Усіх? — строга дапытваецца Сафія.

— Не ўсіх. На патаемных лясных капішчах я загадаў пакінуць выявы Перуна і Дажджбога.

— Я так і ведала. Ты, князь, паганец. Аглушальны смех, не гром, а смех чуецца зверху. Усяслаў бачыць, як ад гэтага смеху ўздрыгваюць каменныя калені Сафіі. Праходзіць страх, і злосць апякае душу.

— Чаго ты смяешся? — дзёрзка ўздымае галаву Усяслаў. — Ты не смяяцца павінна, а плакаць.

— ГІлакаць? — здзіўляецца Сафія.

— Так. Як ты плакала шмат стагоддзяў назад, калі першых хрысціян распіналі на крыжах, варылі ў смале, кідалі ў пашчу дзікім звярам. Ты ж тады плакала?

— Плакала.

— Навошта ж сёння прымушаеш плакаць іншых, тых, хто не верыць табе? Няўжо бачыць слёзы і пакуты асалода?

— Але ж яны не вераць Хрысту, не вераць мне!

— А хіба твая вера і твая праўда адзіная! Ёсць жа Буда, Іегова, Магамет. Быў і ёсць Пярун, бог-Ірамавік.

— Маўчы, паганец! I ты яшчэ дзівішся, што цябе трымаюць у порубе?

— Я ўжо не дзіўлюся, — сумна кажа Усяслаў.

— Скарыся, — павучае Сафія. — Ратуй душу для вечнага жыцця, ідзі ў манастыр, адмоўся ад Полацкага княства. Яно як вярыгі на тваіх руках і нагах. Што дала табе твая гордасць? Разлуку з сям'ёй, поруб... Скарыся.

Усяслаў маўчыць. 3-пад ягоных ног цячэ ўніз па строме жоўтым ручаём пясок.

— Яраславічы перамогуць цябе. У іх больш мячоў, больш вояў.

— Не перамогуць, — блішча гнеўнымі вачамі Усяслаў. — Перамагаюць не толькі сілай, перамагаюць верай. Ці не так вучыць Хрыстос?

— Так.

— А я веру ў сваю крыўскую зямлю. Веру! Чуеш?

Ён уздымае галаву, каб з выклікам глянуць на Сафію, але яе ўжо няма. Царквы няма, а замест яе стаіць высозны дубовы Пярун, чатырохтвары, з доўгімі залатымі вусамі.

— На гэтым месцы, над полацкім Рубонам, мог бы стаяць я, — ціха і сумна говорыць ён. — Мне пакланяўся князь Рагвалод, усе твае прадзеды. Навошта ж ты аддаў мяне на згубу, кінуў у вір, у агонь, у балота?

— Я невіновен, — бляднее Усяслаў. — Палачане, як і Кіеў, і Ноўгарад, паверылі новаму Богу.

— Заморскаму Богу, чужому Богу, — ледзь варушыць драўляныя патрэсканыя вусны Пярун. — Чаму вы не верыце сваім багам? Чаму вас заўсёды вабіць тое, што не сваё? Беручы чужое, пакланяючыся чужому, вы самі прызнаяце перад усім светам, што вы цямнейшыя, слабейшыя розумам за іншых, дурнейшыя.

Усяслаў маўчыць.

— Я знайшоў вам імя, — пагрозліва ўзвышае голас Пярун. — Самаеды вы! Самажэрцы! Так жахлівы Крон пажыраў калісьці сваіх дзяцей.

— Маўчы, — ціха вымаўляе Усяслаў, і ў словах ягоных пакута. — Ты ж ведаеш, ты павінен ведаць, што я ніколі не называў цябе гнілым бервяном, я верыў і пакланяўся табе, як нашаму Богу. Але на тваіх вуснах кроў. Ты патрабаваў крывавых трэб, чалавечыхахвяр...

— Кроў, — смяецца Пярун. — Хрысціяне залілі чалавечай крывёй Еўропу, Егіпет, Іудзею. Яны ходзяць па горла ў крыві, а вы цалуеце іхні крыж. Дзе ж вашы вочы? Няўжо былі дрэнныя лясныя, лугавыя, палявыя і хатнія багі? Няўжо не прыемна было ведаць табе, нагінаючыся над крыніцай, каб глынуць халоднай вады ў нясцерпную спёку, што на рачным дне, там, адкуль б'е нястомны струменьчык, жыве добры бог з блакітнымі вачамі і срэбнай мяккай барадой?

— Я й цяпер яшчэ веру ў такіх багоў, — шчыра кажа Усяслаў.

— Заўсёды вер, сын мой, — весялее Пярун. — Той, хто лёгка адмаўляецца ад учарашняга, не варты заўтрашняга. А я сачу за табою, полацкі князь. I я ведаю, што не ўсіх старых багоў ты загадаў знішчыць. Я ведаю, што, будуючы Сафію, ты ненавідзеў яе.

— Няпраўда, — бляднее Усяслаў.

— Праўда. Калі ты спіш, я зазіраю ў тваё сэрца, слухаю голас тваёй душы. Ты будаваў храм для чужога бога, а думаў пра сваіх багоў. Ты не мог не будаваць, бо хрысціянамі рабіліся твае баяры, хрысціянамі рабіліся твае дружыннікі. Каб захаваць сваю ўладу, свой сталец, ты павінен быў стаць хрысціянінам. Я нават скажу табе большае. Хрысціянства, хацеў бы гэтага ты ці не хацеў, пераможа на нашай зямлі. Шмат багатых прыгожых цэркваў пабудуе яно. Людзі так павераць яму, што з радасцю будуць паміраць за Хрыста. Але недаўгавечная гэта перамога. Надыдзе такі час, такі век, калі людзі адмовяцца ад яго, будуць смяяцца з яго. Як чакаю я гэты дзень, лежачы ў гнілым смярдзючым балоце! Як хачу я ўбачыць слязу на Іпчацэ папа, які, смеючыся, здзекуючыся, сек на маленькія трэсачкі маіх братоў!

— Ты жорсткі, — строга кажа Усяслаў.

— Жорсткасці мяне навучылі хрысціяне. Яны яшчэ запаляць па ўсёй Еўропе свае страшныя вогнішчы, і жывое чалавечае цела зашыпіць на агні.

— Прашу, пакінь мяне, — умольна глядзіць на Перуна Усяслаў.

— Я знікаю. Я вяртаюся ў балота, — адразу цішэе Пярун. — Помні: я буду сачыць за табой.

Усяслаў прачнуўся. У порубе — цемра, цішыня... Спяць сыны. Расціслаў прыцмоквае губамі. Князю зрабілася страшна, аж сэрца затахкала ў грудзях. Ён узняўся на ногі, вобмацкам падышоў да сцяны, далонямі дакрануўся да цёплага дрэва. Гэта адразу супакоіла яго. Ён заўсёды, калі было няўтульна, нявыкрутна на душы, калі ў агідным холадзе абмірала сэрца, шукаў дрэва, не абавязкова жывое, шукаў што-небудзь драўлянае і клаў на яго далоні. I адчуваў сябе лепш, упэўненей, бо жыццятворная сіла пачынала бруіцца ва ўсім целе. Магчыма, дрэва аддавала яму тое сонца, тую цеплыню, якую дзень за днём назапашвала ў сабе, калі яшчэ расло, калі было зялёным і шумлівым.

Пасля допытаў у велікакняжым палацы, пасля доўгіх размоў з манахамі з Усяслава знялі ланцугі. Манахі казалі, што святы Феадосій папрасіў аб гэтым самога Ізяслава. I кіян пачалі падпускаць да акенца поруба. Той, хто хацеў, падыходзіў, садзіўся на кукішкі, гукаў Усяслава або ягоных сыноў і пачынаў гутарку. Болын за ўсё прыходзіла тых, хто люта ненавідзеў новую веру. Шмат прыходзіла палачан з Брачыслававага падвор'я, што было непадалёку ад поруба. «Пачакай яшчэ трошкі, князь, — сказалі яны шэптам. — Вызвалім цябе, тваіх сыноў з цямніцы, убачыш Полацк, сядзеш на полацкі сталец». Яго хвалявала адданасць усіх гэтых незнаёмых людзей, рамеснікаў і купцоў, з якімі, каб не палон, не поруб, ён, магчыма, ніколі б не сустрэўся ў Полацку або Менску. Ён пазіраў на іх знізу ўверх, станавіўся так, каб яны бачылі ягоны твар, часта станавіўся разам з сынамі, абдымаючы сыноў, і заўсёды стараўся ў час такіх гутарак быць бадзёрым, нават вясёлым.

Да акенца падыходзілі розныя людзі. Былі нядобразычліўцы, якія радаваліся ягонаму гору і прыніжэнню. Аднойчы падклыпала бабулька з кіёчкам, пагукала сухім чорным ротам:

— Князёк, дзе ты? Пакажыся, князёк. Ён паказаўся, убачыў добры жаўтаваты тварык, васільковыя, надзіва яркія вочкі.

— Што табе, маці? — лагодна запытаўся ў бабулькі Усяслаў.

I раптам старая з вузельчыка, які трымала ў левай руцэ, шпурнула проста ў твар палоннаму князю добрую жменю балотнага бруду разам з вялізнай белапузай жабаю.

— З'еш! — радасна заверашчала старая. — З'еш, антыхрыст, жабку! Гэта табе за паганства тваё! За чары твае лясныя-балотныя!

— Ведзьма! — крыкнуў Усяслаў, махнуўшы цяжкім кулаком.

Але гэта не дужа каб узбунтавала ці расхвалявала яго. За сваё ўжо немалое бурнае жыццё (якніяк, трыццаць дзевяць сонцаваротаў [Трыццаць дзевяць сонцаваротаў ... Па нашых падліках, Усяслаў мог нарадзіцца ў 1029 годзе. Чаму? Ёсць вядомая быліна пра Волха Усяславіча. Многія вучоныя, у тым ліку Д. Ліхачоў, А. Шахматаў, перакананы, што ў ёй ідзе размова пра Усяслава Полацкага. У быліне чытаем: «Збіраў Волх дружыну ў пятнаццаць год...» Дружыну, як вядома, мог збіраць князь, а кнлзем полацкім Усяслаў стаў у 1044 годзе пасля смерці свайго бацькі Брачыслава Ізяславіча. Такім чынам, Усяслаў пражыў 72 гады (1029 - 1101 гг.).] жыў на зямлі) ён пабачыў мноства людзей, цэлае мора людзей. Рознай вышыні і чысціні бываюць хвалі на моры. Гэтак жа сама і сярод людзей.

Яшчэ ў юнацтве, калі не быў полацкім князем, ён часта думаў: «Няўжо людзі, усе жывыя людзі, што ходзяць пад сонцам, не могуць сабрацца аднойчы на веча і дамовіцца між сабою рабіць адзін аднаму толькі дабро. Няма ж такіх людзей, якія хочуць, якія жадаюць, каб ім прычынялі боль». Пажыўшы, паваяваўшы, паглядзеўшы на свет, Усяслаў зразумеў, што толькі дзівакі могуць марыць пра такое, бо чалавецтва, на жаль, не можа адначасова задумацца. Нехта думае, нехта пакутуе, а нехта смяецца або п'е віно, нехта плача, а нехта спакойна спіць.

У порубе ён адчуў голад па напісанаму слову. Ён заўсёды любіў чытаць і збіраў, дзе толькі мог, старыя пергамены, Святыя пісанні, рамейскія, балгарскія, кіеўскія... Ён і сыноў прывучаў да чытання, і ў Полацку ўсе разам яны заседжваліся над пергаменамі да глыбокай ночы. У порубе, вядома, было не да гэтага, але калі яго дапытвалі манахі, ён папрасіў, і яны прынеслі пажоўклы скрутак — пісанне грэка Плутарха. Тры ночы ён чытаў, а потым ляжаў у цемры, думаў, нібы размаўляў з далёкімі людзьмі, што жылі за тысячагоддзі да яго. Іхнія жыцці ён прымерваў да свайго жыцця, як прымерваюць старую, але моцную кальчугу. Шмат падобнага было ў яго з тымі людзьмі. Яны даўно памерлі, але дзякуючы летапісу атрымалі вечнае жыццё. Ён вучыўся ў іх цярпенню, чаканню свайго дня, свайго часу. Прайшла першая гарачка палону, калі ён, як дзікі звер, кідаўся на сцены поруба, грукаў у іх кулакамі, клікаў Яраславічаў, у гаеве спальваў сваю душу, траціў сілу. Зараз ён — ціхі, асцярожны, памяркоўны і радуецца, што ворагі не ўбачылі апечаны слязьмі ягоны твар, не ўбачылі рабскага прыніжэння ў ягоным позірку.

Усяслаў стаяў у цемры, прыслухоўваўся. Была цішыня. У такой цішыні ён пачуў нават кроплю, што там, наверсе, сарвалася з лісцяў маладой таполі, якая расла побач з порубам. Ён быццам бачыў гэтую кроплю, маленькую, зіхоткую, падобную на срэбную гарошынку. Усю ноч яна спала на далоні цёплага ліста, але ранішні вецер прыляцеў з-за Дняпра, шкуматнуў тонкую таполю, і кропля не ўтрымалася, слізганула з ліста, упала на ніжэйшы, ды і там не змагла ні за што зачапіцца і паляцела ўніз. Лісты хацелі схапіць яе, перашкаджалі ўпасці, але яны былі дрогкія, вецер не даваў ім супакоіцца, і, прабіўіны гушчар лісцяў, кропля гучна пляснулася на пясок.

У порубе ў полацкага князя з'явіўся надзіва чуйны слых. Мала гукаў далятала ў падзямелле, ды і тыя, што прарываліся сюды, былі слабыя, кволыя, але ён хутка навучыўся ўгадваць тупат каня, кашаль воядазорца, грукатанне грому, рокат званоў на Сафіі. Кожны гук быў радасцю, напамінам пра тое, што жыццё не знікла, жыццё ідзе і чакае яго, князя.

У порубе Усяслаў востра адчуваў вялікую сілу і неабдымнасць жыцця - Майскі жук, які так узрадаваў яго і сыноў, быў не адзінай жывой істотай у гэтым паўзмроку. Каля акенца раскінуў срабрыстую павуціну павук. Так прыгожа, так хітра плёў ён свае смертаносныя карункі, што князь і княжычы любаваліся ім. I яшчэ адны госці, дзёрзкія, небяспечныя, наведаліся аднойчы ў поруб. Якраз быў Вялікдзень, і праз акенца вой-ахоўнік спусціў кошычак з чырвонымі яйкамі. Усяслаў і сыны пахрыстосаваліся, з'елі па яйку, астатнія пакінулі на заўтра. Вось, калі пад вечар усіх змарыў сон, Усяслаў пачуў няўлоўны шорах, такі слабы, што на яго можна было і не звярнуць увагі. Але ён асцярожна расплюшчыў вочы і, ніводным рухам не выдаючы, што не спіць, пачаў пільна ўзірацца ў змрок. Па сцяне поруба да кошыка з яйкамі бясшумна падкрадваліся два пацукі. Агідныя доўгія хвасты, вострыя зубастыя пысы... Яны баяліся сваіх смяртэльных ворагаў, людзей, і ўсёткі ішлі па здабычу туды, дзе жывуць людзі, а Усяслаў, адважны князь, баяўся іх. Ён нават хацеў пляснуць рукой па саломе, але чамусьці перадумаў, пачаў назіраць, што будзе далей. Пацукі падкраліся да кошыка, пачалі абнюхваць яйкі. Гэта была іхняя любімая ежа, але як узяць яе? Яны ціхутка перакулілі кошычак, высыпалі яйкі, і адзін лёг на спіну, чатырма лапкамі моцна абшчаперыўшы вялізнае яйка. Другі пацук зубамі асцярожна ўзяў напарніка за хвост і пацягнуў яго разам з яйкам. Усяслаў знямеў ад здзіўлення.

Варта каля поруба стаяла строгая, маўклівая. Усяслаў напачатку спрабаваў разгаварыць вояў, ды яны, пачуўшы князеў голас, адыходзілі далей ад акенца. Так цягнулася некалькі месяцаў, і вельмі здзівіўся князь, калі адзін з ахоўнікаў сам загаварыў з ім, праўда, штохвілінна азіраючыся. Усяслаў зразумеў: варта падкуплена! Значыць, у Кіеве і ў Полацку не забыліся пра яго. Гэта адразу надало такую сілу, так ускрыліла душу, што князь захлынуўся ад радасці. Не ўсё страчана! Ён яшчэ сядзе на каня, ён яшчэ возьме меч.

3 таго дня, калі вой-ахоўнік упершыню асмеліўся загаварыць з полацкім князем, да акенца патрохі пачалі падпускаць людзей. Гэта незвычайна абрадавала палонных княжьгааў. Кладучыся спаць, яны ўжо нецяргоііва думалі пра заўтрашнюю раніцу, меркавалі, хто першы падыдзе да акенца. Найбольш падабалася ім, калі ў адведкі да поруба прыходзілі палачане і чулася крывіцкая гаворка. Твары ў княжычаў святлелі. Усяслаў з радасцю глядзеў на сыноў, бо не хацеў, каб сум і крыўда на лёс грызлі іхнія сэрцы. «Маладое сэрца павінна жыць у весялосці, — думаў Усяслаў. — Не ад віна гэта веся-лосць, не ад гуляў-скокаў. Ад моцнага пляча, ад разумнай галавы і відушчай душы».

Пакуль яшчэ спалі сыны, ён стаяў у цемры і кожнай клетачкай цела адчуваў нараджэнне новага дня. Ён быццам бачыў, як залаціцца неба, як густы малочна-белы туман залівае Дняпро ва ўсёй яго шырыні. Спіць Гара, спіць Падол, а ўжо сонца, магутны Ярыла, сын Дажджбога і Лады, ахоўнік мужчынскай сілы, пачынае нацягваць свой залаты лук, пускае вогненныя стрэлы. Высокагаловая Сафія першая сустракае палёт гэтых стрэл, радуецца ім, бо адступае пераможаны змрок, бо, злосна скрыгатнуўшы зубамі, хаваецца за чорную хмару Абіда, багіня смерці і няшчасцяў. Хмара гэта сплывае з кіеўскага неба, ляціць за раку Сулу, за Харол і Вараскол, туды, дзе гудзе ад конскіх капытоў, дыміцца начнымі бяссоннымі вогнішчамі Палавецкая зямля, Дэшті-Кыпчак. Там вострыць шаблі тысячаротная галодная арда. Там на сухіх стэпавых узлобках стаяць пласкатварыя каменныя бабы, нямыя і загадкавыя, як вечнасць. Што за народ паставіў іх? Дзеля чаго? А можа, яны ўпалі, зваліліся калісьці з неба, бо неба, як і зямля, напоўнена камянямі, праўда, не халоднымі, а гарачымі. Два сонцавароты назад вісела над зямлёй, гарэла ў начным небе хвастатая, крывававаласатая зорка, якраз тады, калі ішоў Усяслаў браць Ноўгарад. Гэта было кепскім знакам, такім кепскім, што некаторыя воі затыкалі вушы і заплюіпчвалі вочы. Тады разліўся, разбух ад вялікай вады Волхаў, а маланкі ў час навальніцы былі падобныя на карэнні вырваных бурай дрэў. Усяслаў адолеў страх, узяў Ноўгарад, зняў з цэркваў званы, радаваўся, але радасць закончылася крывавай Нямігай, цёмным порубам. Смяротны чалавек не можа змагацца з вечным небам. Неба мацнейшае ўжр тым, што высока ўзнята над чалавечай галавой і кожнае імгненне можа ўдарыць па гэтай галаве Перуновай стралой або гарачым каменем. Але хочацца, ой як хочацца паспрачацца з небам, перахітрыць яго. Нездарма ў грэкаў былі тытаны, быў Праметэй. Усяслаў стаяў у цемры, думаў пра ўсё гэта, чуйна прыслухоўваючыся да наваколля і да самога сябе.

Разгарэўся дзень. Пайшлі да поруба людзі. Паміж імі былі і сябры і ворагі. Усяслаў успамінаў старую з яе балотнай жабай, з яе ядавітай злосцю і ўжо з асцярогаю пазіраў на акенца. А сыны радаваліся кожнаму чалавечаму твару.

Недзе пасля абеду сеў ля акенца, узяўшыся рукамі за грудзі, сумны чалавек з пастрыжанай галавой. Памаўчаў, потым няўпэўнена гукнуў:

— Князь! Князь Усяслаў!

— Хто ты і што табе трэба? — падаў голас Усяслаў.

— Падыдзі бліжэй, стань на святло, каб я цябе ўбачыў.

Усяслаў выйшаў са змроку поруба на болыы віднае месца. У чалавека радасна ўспыхнуў твар. Ён шырока перахрысціўся, сказаў:

— Дзякуй Богу, што я цябе ўбачыў. Цяпер і паміраць можна. Я сёння памру. Чуеш князь? Я сённяпамру.

— Хто ты? — спытаў Усяслаў.

— Залатар Дзяніс. Жыў у Менску, у тваім горадзе, князь Усяслаў. А сёння я — чорны раб рамея Тарханіёта.

— Чаму ты кажаш, залатар, што сёння памрэш? Толькі самагубцам дадзена ведаць часіну сваёй смерці. Але як полацкі князь, як твой князь, я забараняю табе накладваць на сябе рукі. Чуеш, залатар? Жыві. Той, хто жыве, заўсёды спадзяецца на лепшае.

Дзяніс горка засмяяўся.

— Я памру непадалёку ад твайго поруба. Яшчэ ўчора я быў здаровым чалавекам, яшчэ сёння раніцой. Ды, пэўна, рамеі накармілі мяне атрутай. Але я не баюся смерці. Навошта жыццё рабу?

— Жыццё дае Боц і толькі ён забірае яго з чалавечага цела, — загаварыў Усяслаў, але Дзяніс перапыніў яго:

— Ты не быў рабом, князь, хоць і сядзіш у цямніцы. Ты — князь. Як і ўсе князі, ты жывеш на небе, а я, раб, жыву пад зямлёй. Скажы мне, князь Усяслаў, чаму ляжыць у дыме і попеле Полацкая зямля? Чаму зруйнавалі Менск, а мяне, як і многіх, пагналі з палонам, сюды загналі?

— Таму, што Яраславічы перамаглі мяне і маю дружыну, — ціха адказаў Усяслаў. — Павер, я не хацеў зла крыўскай зямлі, але яны адолелі мяне.

— Ты не хацеў зла сваёй зямлі. Я веру. Але навошта ўсё сваё жыццё ты ваюеш? Навошта льюць кроў дружыннікі і смерды? Скажы, навошта?

— Я хачу, каб Полацк быў моцны, — цвёрда вымавіў Усяслаў. — Я хачу ўзяць у свае рукі дняпроўскія і дзвінскія волакі.

— Навошта так шмат крыві? — зноў перапыніў князя Дзяніс. — Зямля хоча спакою. Войскі конь топча жыта, і дзеці смердаў паміраюць з голаду. Сцены гарадоў не паспяваюць узняцца, вырасці, як іх зноў пажырае агонь. Рамеснікаў, усіх рукадзельных людзей гоняць у палон. А ты, князь, хочаш узяць волакі, хочаш дзвюх сарок у руцэ ўтрымаць. Падумай і спыніся.

— А што даецца лёгка? — спытаў Усяслаў. — Не для лёгкага жыцця прывёў нас Бог на гэту зямлю. Для барацьбы, для працы. Чуецца мне, залатар, голас Рагнеды. I кажа яна: «Змагайся, князь».

— Цябе не перагаворыш, — сумна сказаў Дзяніс. — Што ж... Кожны з нас дзве торбы носіць: адну перад сабою, другую — за плячамі. У пярэднюю складваем чужыя памылкі, у заднюю — свае. Цяжкая пад старасць будзе ў цябе задняя, заплечная торба, князь Усяслаў. Але не я табе суддзя, а Бог.

Залатар пабляднеў, моцна прыціснуў да грудзей рукі. Яго павяло ўбок, нейкая сіла пачала выкручваць, як бы ламаць суставы. 3 рота палілася чорная сліна.

— Бывай, князь, — прахрыпеў Дзяніс, выхапіў з-за пазухі маленькі васковы шарык і кінуў яго ў акенца. Затым, пахістваючыся, узняўся на ногі і з мокрай галавою, бо раптоўна абліўся халодным потам, пайшоў, пашіёўся ад поруба. На кожным кроку ён спатыкаўся, галава абвісла на грудзі. Вой-ахоўнік падбег да яго, хацеў даведацца, што за чалавек, але не паспеў вымавіць ні слова, бо Дзяніс, шырока хакнуўшы ротам, пляснуўся на зямлю каля ягоных ног, спусціў дух.

— Хто гэта быў? — спытаў у бацькі Барыс.

— Чалавек, — адказаў Усяслаў. — Чалавек... Ён падняў васковы шарык, пакруціў у руках, потым, здагадаўшыся, моцнымі пальцамі расціснуў, разламаў яго. Ядвабную стужку, скручаную ў камячок, знайшоў ён усярэдзіне шарыка, падышоў бліжэй да святла. Усяслаў трымаў яе асцярожна, кончыкамі пальцаў, бо стужка магла быць атручаная. На стужцы ён прачытаў: «Базілеўс Раман Дыяген, зямны Усётрымацель, Уладар Візантыі і цёплых мораў, шле парфіраноснае прывітанне табе, полацкі князь Усяслаў Брачыслававіч. Чуў я, што ты жывеш у смутку, у цямніцы. Але лепш добраахвотна сумаваць, чым змушана, пад бізуном, радавацца. Помні пра Візантыю, і Візантыя заўсёды будзе помніць пра цябе. Чакай змен. Гэта пасланне спалі. Арсеній».

Усяслаў задумліва ўзняў галаву ўверх, да акенца, адкуль прыляцеў шарык. Хто такі Арсеній? Чаго хочуць ад яго, полацкага князя, рамеі? Чаго хоча Раман Дыяген? А можа, гэта хітрыкі Ізяслава?

Ён выбіў з крэсіва іскру, запаліў кароценькі аплывачак свечкі, паднёс ядвабную стужку да агню. У любым выпадку стужку трэба спаліць, бо не выключана, што варта можа адшукаць поруб, ператрэсці ўсё, і калі воі знойдуць гэта пасланне, яму і сынам пагражае смяртэльная небяспека. Той, хто напісаў загадкавае пісьмо, можа, і хоча, каб меч выпрабаваў моц князевай выі.

Візантыя магутная, дакладней, была магутнай. На шмат стагоддзяў перажыла яна сваю сястру заходнюю Рымскую імперыю. Страшны ўдар нанеслі Рыму вестготы, а потым прыйшоў Адаакр, варвар-наёмнік з германскіх лясоў, і скінуў апошняга рымскага імператара Ромула Аўгустула. Візантыя засталася збоку, ацалела. Базілеўс Юсцініян, сялянскі сын, уліў у яе новую сілу, пабудаваў крэпасці на Дунаі, умацаваў войска. Але даўно няма Юсцініяна, і паступова з залатога сасуда імперыя ператварылася ў шчарбаты гліняны гаршчок. Праўда, яна яшчэ трымаецца на нагах, захапіла балгараў. Ды ідуць з усходу і поўдня ваяўнічыя плямёны, б'юць і б'юць у візантыйскую сцяну...

Усяслаў у глыбокім одуме стаяў насупраць акенца. Сцішыліся, засумавалі сыны і нават не ўспомнілі пра свой любімы занятак — гульню ў косці. Хоць яны не ведалі, што было напісана на ядвабнай стужцы, яны бачылі, як усхваляваўся бацька, і хваляваліся, перажывалі разам з ім.

Чаго хоча Візантыя ад яго, палоннага князя, ад яго, ізгоя? Рамеі ніколі не пачынаюць справу, якая не дае ім нейкай карысці. Гэта Усяслаў добра ведаў. Хітрасці на Палатыі, у пакоях парфіраносных базілеўсаў, заўсёды хапала. На стужцы напісана, што чакаюцца змены. Якія змены? Пэўна, вялікі князь Ізяслаў пасварыўся з Візантыяй, і рамеі хочуць скінуць яго, пасадзіць на сталец новага князя. Але па кіеўскім законе гэта павінен быць адзін з Яраславічаў. Нельга прыйсці збоку, прыйсці з невядомасці, з бязроддзя і стаць вялікім князем. Гэта будзе узурпатарствам, а узурпатара веча закідае каменнямі. Хаця калі ўглядацца ў мінулыя дні, то можна ўбачыць людзей, што не знанай крывёй бацькоў, а ўласным розумам і сілай узялі залаты сталец. Быў жа ў ляхаў Пяст, звычайны смерд, які рабіў колы для фурманак, а стаў каралём. Як каму пашанцуе ў жыцці, як усміхнецца чалавеку ўдача. Удачлівы — гэта такі чалавек, што склаў сабе падмурак з тых камянёў, якімі яго напачатку закідвалі.

Пасля залатара ніхто не падыходзіў да акенца. Пэўна, варце здаўся падазроным чалавек, які нечакана для ўсіх памёр каля поруба. Некалькі дзён Усяслаў з сынамі не чулі людскога голасу. Але потым народ хлынуў зноў: рамеснікі з Падола, купцы з Брачыслававага падвор'я... Прыходзіў стары яўрэй у паношанай круглай ярмолцы. Доўгія сівыя пэйсы ляжалі на плячах. Глянуў сумным карычневым вокам, нешта сказаў па-свойму, кінуў у поруб срэбны дынарый. Дарэчы, грошы кідалі часта. Расціслаў збіраў іх у мяшэчак.

Недзе праз сядміцу пасля залатара ў шэры дажджлівы дзень асцярожна падышоў да акенца нізенькі тоўсценькі чалавек, нечым падобны на вожыка. У яго былі чорныя вясёлыя вочкі, здавалася, яму так хочацца засмяяцца, але ў такім месцы смяяцца не выпадала, і ён, аблізнуўшы сакавіта-чырвоныя губы, хуценька кінуў у поруб бяросту і знік. Усяслаў падняў бяросту, адчуў, як затахкала сэрца. Выціснутыя пісалам словы добра бачыліся ў паўзмроку на беласнежнай тонкай кары. «Князь Усяслаў Брачыслававіч, — было напісана на бяросце, — твае сыны і княгіня Крутаслава жывыя і здаровыя, моляць Бога за цябе, чакаюць цябе. Ведай, что ўся Полацкая зямля таксама моліцца за цябе і верная табе да скону, бо ты Рагвалодавіч і Рагаедзіч, крыві нашых старадаўніх князёў. Дружына чакае цябе, а я, старшы дружыннік Раман, Іпто з табою ад Нямігі да Ршы бец тут — у Кіеве, непадалёку ад поруба. Спадзявайся на лепшае. Мы памром, але вызвалім цябе. Божа, памажы рабу свайму Усяславу».

Гэта быў нібы голас з нябёсаў. Даўно чакаў Усяслаў такую бяросту, стаміўся чакаць, перастаў чакаць, падумаўшы, што ўсе адмовіліся ад яго, забыліся пра яго, і вось белая птушка надзеі скінула ў цямніцу сваё пяро.

— Сыны мае, дзеці, — усхвалявана сказаў Усяслаў, — ёсць яшчэ на зямлі добрыя верныя людзі, ёсць адважныя воі.

Расціслаў з Барысам падышлі да бацькі. Ён абняў іх, бліскаючы вачамі, гаварыў далей:

— Князь Брачыслаў, мой бацька, а ваш дзед, які далучыў да Полацка Віцебск і Усвят, перад сконам сваім паклікаў мяне і сказаў: «Сыне Усяслаў, калі Бог дасць табе мой сталец з праўдай, а не з насіллем, і калі прыйдзе да цябе смерць, загадай пакласці сябе, дзе я буду ляжаць, каля маёй труны». Думаў я, дзеці, што не суджана мне выканаць волю бацькі майго, што памру далёка ад нашай радзімы, ад светлага Полацка, што не ўбачу ніколі Дзвіну, дарагі наш Рубон. Але сілы і веру мне вярнула вось гэтая бяроста. Ёсць людзі, сыны, якія верна служаць нашаму княжацкаму дому, якіх не асляпіла і не аглушыла бяда. Яны рыхтуюцца выбавіць нас на белы свет з-пад зямлі. Памолімся ж за іх.

Яны, бацька і сыны, сталі на калені і перад маленькай кволай свечкай пачалі маліцца з усёй шчырасцю і страсцю. Потым Расціслаў папрасіў:

— Дай, бацька, патрымаць бяросту.

Узяў, пачытаў напісанае і знерухомеў. I ўбачыўся яму вясновы Рубон, сонца на хвалях, залатыя пырскі, пясчаная, абхлешчаная ветрам строма і на самым версе гэтай стромы, здаецца, у аблоках — бярозка. Маладая, зеленакосая, белацелая. Як хацелася яму дакрануцца да цёплай вільготнай кары, пачуць трывожна-радасны шум вецця, стаць пад мільготкімі кроплямі, якія градам падаюць на галаву, як толькі датыкнешся плечуком да ствала.

Барыс таксама прачытаў напісанае на бяросце, таксама ўзрадаваўся. Яго ўжо так даканалі поруб, змрок, беднае прыніжанае жыццё пасля раскошы княжацкага церама, што ён гатовы быў кінуцца ў пельку, у агонь, толькі б нешта змяніць, парушыць у сваім няшчасным лёсе. Ён быў жыццялюбам, ён любіў віно, жанчын, прыгожае адзенне, багата прыбраных коней, любіў ловы, сакалінае паляванне, смачную ежу, і яго даводзіла да шаленства думка, што ў той час, як ён жыве жыццём падземнага чарвяка, нехта карыстаецца ўсім гэтым, нехта млее ад асалоды. «Усё з-за бацькі, — думаў ён. — Мала яму было Полацка, захацеў прыбраць да рук Ноўгарад і Смаленск, быццам там мёд п'янейшы».

Усяслаў хацеў быў спаліць бяросту на свечцы, ды кволы слабы язычок полымя толькі лізаў яе, не мог адолець. Тады князь моцнымі пальцамі пачаў ламаць, разрываць бяросту на дробныя кавалачкі і закапаў у самым куце поруба, там, дзе з-пад гнілых збуцвелых дошак выглядвала палоска цёмнай халоднай зямлі. Старанна выцер гарахавіннем рукі, па-змоўніцку ўсміхнуўся сынам.

— Будзем жыць, — сказаў Усяслаў. — Хай Бог трошкі пачакае, на неба я яшчэ пакуль не спяшаюся.

Барыс уздрыгнуў ад такіх святатацкіх слоў, спалохана перахрысціўся. Расціслаў падышоў да бацькі, пацёрся, як маладзенькі козлік, галавою аб ягоныя грудзі.

Жыццё ў порубе зрабілася весялейшым, нібы ў апраметнай цемры нехта запаліў агеньчык. Нават самая мізэрная надзея дае чалавеку сілу. Адбярыце ў чалавека надзею, і ён адразу памрэ, а калі не памрэ, дык ператворыцца ў рахманага дурнога вала, які дрэмле, аблеплены пякучымі мухамі, што залазяць яму ў самыя ноздры, і перакочвае ў роце зубамі і языком сваю бясконцую жвачку.

Праз некалькі дзён вой-ахоўнік сказаў у акенца:

— Зноў загадана цябе, князь, узяць з поруба і паставіць перад светлымі вачамі вялікага князя Ізяслава Яраславіча.

— Засумаваў без мяне твой князь? — скупа ўсміхнуўся Усяслаў.

Але вой быццам не пачуў ягоных слоў, адышоўся. У акенца заляцела дажджынка.

Вялікі князь Ізяслаў не ведаў, што рабіць з палонным полацкім князем. «Дарэмна я схапіў яго каля Ршы, — думаў бяссоннымі начамі Ізяслаў. — Толькі рукі сабе звязаў... Хай бы бегаў гэты ізгой на злом галавы па балотах і пушчах, нехта б прыкончыў яго».

Баяры, асабліва Чудзін і брат яго Тукэ, раілі забіць Усяслава. Без крыві ўсё роўна не абысціся, дык чаго чакаць? Хіба мала ахоўнікаў? Няхай адзін з вояў добра стукне кап'ём, і ўсё. А княжычаў можна завезці ў манастыр.

Спачатку іх падтрымліваў і Святаслаў, але потым, седзячы ў сваім Чарнігаве, перадумаў, не захацеў браць кроў на душу.

Супраць забойства адразу ж падаў свой голас малодшы Яраславіч, Усевалад Пераяслаўскі. 3 княгіняй, маладой светласкурай рамейкай з роду Манамахаў, ён некалькі разоў прыязджаў у Кіеў і слёзна прасіў вялікага князя сцішыць гнеў, быць мудрым. «Родзічаў нам пасылае неба, сяброў жа мы выбіраем самі, — казаў ён старэйшаму брату. — Забіўшы палоннага і безабароннага, мы страцім шмат нашых сяброў. Што дасць табе гэта смерць? Братні нам па крыві Полацк ты назаўсёды адарвеш ад Кіева. Добра памаліся і добра падумай».

Ізяслаў маліўся, думаў, не спаў, змучыўся. Удача гэтым летам павярнулася да яго спінаю. 3 поўдня ціснулі полаўцы, на захадзе грымелі мячамі ўгры, і нават кароль ляхаў Баляслаў, родзіч, перабягаў цераз Буг, паліў гарады і весі. Усе, хто мог, упіваліся зубамі ў кіеўскую зямлю. Так ганчакі грызуць на ловах мядзведзя.

«Заб'ю Усяслава, — думаў, шалеючы ад свайго бяссілля, вялікі князь. — Нездарма кажуць смерды і рукадзельныя людзі, што ён ваўкалак. Гора прынёс мне полацкі князь. Заб'ю яго». Але супакойвалася сэрца, і ён разумеў, што не адважыцца забіць, бо Святаполкам Акаянным назаве яго Руская зямля. Ён жа, сягаючы думкамі ў будучае, хацеў, каб пасля смерці з любоўю ўспаміналі яго ўсе, як успамінаюць бацьку ягонага Яраслава Мудрага. Спустошаны, знясілены цяжкімі згрызотамі, павярнуў вялікі князь душу сваю і вочы свае да царквы, загадаў завезці ў Пячэрскі манастыр багатыя дарункі: тры вазы карчаг з віном і пяць вазоў з хлебам, сырам, рыбай, гарохам і мёдам. Адразу ж да князя прыехаў ігумен Феадосій, сказаў:

— Голад цялесны быў у нашай абіцелі, плакалі чарняцы, выграбаючы апошнюю жменьку мукі з сусекаў але ты, хрысталюбец, успомніў пра нас, сірых і бедных. Келар [Келар — загадчык манастырскай гаспадаркі], молячыся за цябе, наварыў ддя браццяў пшаніцы з мёдам. Ты не з тых, што з'ядаюць сваіх дзяцей замест хлеба. Жыві ж і слаўся, вялікі князь!

Ізяславу было прыемна слухаць такія словы. Ён пасадзіў Феадосія побач з сабою, пачаў шчодра частаваць. Але ігумен, строга звёўшы суровыя бровы, адмовіўся. Ізяслаў піў і еў адзін і, калі хмельнае віно зрабіла сэрца празрыста-лёгкім, пажаліўся ігумену:

— Адзін раз жывём на гэтай зямлі, святы ойча. Пойдзем некалі адсюль. Будзем жыць у раі, на небе... А сюды не вернемся, ніколі не вернемся. Траву зямную не ўбачым...

Феадосій здзіўлена зірнуў на вялікага князя.

— Рабі добрае, — сказаў ён, — і такія думкі не будуць засмучаць цябе. Трава зямная — тлен. Апошняя каза можа згрызці яе. Думай пра небясны вечны эфір. Зямное жыццё — падрыхтоўка да жыцця нябеснага.

— А як рабіць добрае? — запытаўся Ізяслаў. — I што такое добрае? Калі я забіваю свайго ворага — добра мне, але дрэнна яму, ягонай жонцы і дзецям.

— Бог — адзіны суддзя, — перахрысціўся ігумен. — Вышэйшы суд на небе.

Ізяслаў таксама перахрысціўся, ціха вымавіў:

— Не магу рашыць, што мне рабіць з Усяславам.

— 3 полацкім князем, які сядзіць у порубе? — выцер вусны ядвабнай вышыванай хустачкай Феадосій.

— 3 ім. Парай, святы ойча.

На нейкі міг павісла маўчанне. Промень сонца ўляцеў праз каляровае шкло акна, і, здалося, успыхнула віно ў высокіх срэбных кубках.

— Ты спазніўся, — сказаў нарэшце ігумен і растлумачыў: — Яго трэба было забіць на Дняпры, каля Ршы, трэба было забіць учора, а сёння ўжо позна. Пра яго ведае ўвесь Кіеў. Калі ты яго заб'еш, заб'еш у порубе, ён зробіцца пакутнікам у вачах усіх, і Русь не даруе табе.

— Што ж рабіць? — пазмрачнеў Ізяслаў. — Выпускаць яго нельга, бо ён адразу схопіць меч і сядзе на каня.

— Я з ахвотаю ўзяў бы яго чарняцом у сваю абіцель.

— Чарняцом? Усяслава? — аж прыўзняўся з мяккай венецыянскай канапы вялікі князь. — Хіба такія ідуць у манастыр? Ды ў яго душа з агню, а не з воску. Нездарма кажуць, што ён пярэварацень, ваўкалак. Ручным ён ніколі не будзе. Ніколі.

Апошнія словы Ізяслаў амаль выкрыкнуў. Феадосій жа быў спакойны. Узняўся, падышоў да акна, пагладжваючы сухімі цёмнымі пальцамі вялікі залаты крыж на грудзях. Потым павярнуўся да вялікага князя:

— Ёсць у мяне ў абіцелі чарнец Мяфодзій. Ужо семнаццаць сонцаваротаў сядзіць у сваёй келлі. Святы праведнік, а праведнасць, як вядома, лучыць чалавека з усім, што над зямлёй, на зямлі і пад ёю. Лучыць людзей з Богам і між сабой. Гэты Мяфодзій, як і Усяслаў, родам з Полацкай зямлі і, як прызнаўся на споведзі, у маленстве сябраваў з князем Усяславам, бо быў у ягонага бацькі Брачыслава сядзельнічым. I называлі яго тады не Мяфодзіем, а Ярунам.

— Пра яго твае чарняцы Арцемій і Улеб мне гаварылі, — перапыніў Феадосія Ізяслаў.

— Гаварылі, — задаволена ўсміхнуўся ігумен. — I яшчэ яны гаварылі табе, вялікі князь, што ў гады маладосці і сілы гэты Мяфодзій быў агідным паганцам, ворагам Хрыста. У глухіх лясах, у ямах і на балотах маліўся са сваімі хаўруснікамі Перуну. I княжыча Усяслава павёў за сабою да ідалаў, хацеў зрабіць паганцам. Так атруціў дуіпу княжычу, што той як сшалеў — кожны дзень бегаў з горада ў дрыгву Перуну маліцца. Веру ў Хрыста, у Святую Тройцу называў ён казкай, якую прыдумалі прыблудныя рамейскія чарнарызцы. Цяжка было з ім князю Брачыславу. Баяры пачалі гаварыць, што сын-паганец у полацкага князя расце, што вялікая бяда будзе, калі гэты няверац сталец возьме. Плакала княгіня, лютаваў стары Брачыслаў. Але ні лаза, ні пакаянныя пасты і малітвы не дапамагалі, і раптам цуд адбыўся — паказаў Усяслаў князю-бацьку і ягонай дружыне патаемнае лясное логвішча полацкіх паганцаў. Там адных ідалаў з сотню было. Усіх пасеклі дружыннікі, у агонь і ў багну пакідалі. Многіх стараверцаў узялі за кадык і забілі. I вось я думаю: што перамяніла тады Усяслава?

— Хрысціянская вера душу асвяціла, — сказаў Ізяслаў.

— Гэта так. Ваісціну справядлівыя словы твае, вялікі князь, — перахрысціўся Феадосій. — Але кожны новы дзень пачынаецца з самага першага сонечнага праменьчыка. Што было тым праменьчыкам?

Яны памаўчалі. Віно палала, іскрылася ў срэбных кубках, клікала да сябе. Віно было ружовай нябеснай расой, што выганяе з сэрца сум, робіць лягчэйшай самую цяжкую згрызотную думку. Ды Феадосій не дакрануўся да свайго кубка, пільна паглядзеў на Ізяслава.

— Хачу я, вялікі князь, каб Усяслаў і Мяфодзій сустрэліся. Двум былым паганцам, адзін з якіх яшчэ і сёння касавурыцца на балота, будзе што ўспомніць. Калі мы не можам скараць Усяслава мячом, трэба клікаць на дапамогу Божае слова. Мяфодзію зверху дадзены дар накіроўваць сляпыя душы на ісцінны шлях. Камяні плачуць, слухаючы яго.

Ізяслаў недаверліва гмыкнуў.

— Так-так, — натхнёна сказаў Феадосій. — Я сам сведка. I не руда-кроў цячэ ў ягоных жылах.

— А што ж?

У цёмных вачах вялікага князя ўспыхнула непрыхаваная цікаўнасць.

— Малако.

— Малако? — у Ізяслава выцягнуўся твар. — Ды хіба можа быць такое?

— Можа, — рашуча сказаў ігумен. — Зноў жа — я сам сведка. Мяфодзій, капаючы сваю пячору, параніў руку аб камень, скуру садраў ад кісці да самага локця. I замест чырвонай крыві ў ране я ўбачыў белую, убачыў самае сапраўднае малако.

— Твае вочы маглі памыліцца, — недаверліва зморшчыў лоб Ізяслаў і ўзяў кубак з віном.

— Вялікі князь, я веру сваім вачам, як веру Хрысту, — усклікнуў Феадосій. — Плоць мая і душа мая, дзякуй Богу, здаровыя, і я магу адрозніць дзень ад ночы, белае ад чорнага або чырвонага. Клянуся на крыжы, кроў у Мяфодзія белая-белая, як малако. А можа, гэта і ёсць малако.

Ізяслаў слухаў ігумена і крывіў ва ўсмешцы тонкія вусны.

— Ты не верыш мне? — пачырванеў, як бураковым сокам наліўся, Феадосій. — Тады бяры з падзямелля свайго палачаніна, і ўтрох, ты, ён і я, паедзем у пячору Мяфодзія. Там ты ўсё ўбачыш на свае вочы.

Назаўтра воі-ахоўнікі і надворныя халопы разабралі верхнія вянцы дубовага поруба, на вяровачнай лесвіцы выцягнулі Усяслава. Полацкі князь жмурыўся, ратаваў вочы ад сонца, закрываючы іх далонямі. Але ў паставе, у руках адчувалася няскораная сіла.

— Ці молішся Богу, князь? — падышоў да яго Феадосій.

— Малюся, — спакойна адказаў Усяслаў. — Хіба ж можна не малідца Богу, жывучы побач з табою?

— Не разумею, пра што ты кажаш, — збянтэжыўся ігумен.

— Я кажу, што мы з табою, з вялікім князем Ізяславам жывём побач, жывём у слаўным Кіеве. Толькі вы ў палатах, а я ў порубе.

— Кожнага Бог узнагароджвае за зямную дабрачыннасць, за справы зямнью, — з годнасцю сказаў Феадосій.

— Але не забывай, ігумен, што наперадзе ўсіх нас чакае вечнасць, — усміхнуўся Усяслаў. — Столькі яшчэ Божых узнагарод будзе і ў цябе, і ў мяне. Ёсць не толькі рай, ёсць пекла. Запомні гэта.

Вялікі князь уважліва слухаў іх, сам зацята маўчаў, толькі прыгладжваў сваю русую бараду, якая расла клінам. Яркія, але ўжо нягрэйкія сонечныя промні ліліся на Кіеў.

Да Пячэрскага манастыра дабіраліся конна з трыма дзесяткамі дружыннікаў. Манастыр стаяў за гарадской сцяною, на высокай гары. Гара была сточана пячоркамі-хадамі. Так мышы праточваюць духмяную галоўку сыру. Першы прыйшоў на гэта месца настаяцель [Настаяцель — старшы свяшчэннік праваслаўнай царквы] царквы Апосталаў у княжным сяле Берастове Іларыён і на беразе Дняпра паміж густога лесу пачаў закопвацца ў зямлю, каб схавацца ад мітусні і тлуму. Але неўзабаве бацька Ізяслава вялікі князь Яраслаў пасварыўся з рамеямі і прызначыў Іларыёна, мясцовага чалавека, мітрапалітам Кіеўскай зямлі. «3 Богам я буду гаварыць праз сваіх людзей, а не праз рамеяў», — напісаў у Канстанцінопаль Яраслаў. Пячорка нядоўга пуставала. Неўзабаве з горада Любеча прыйшоў пустэльнік Антоній, каб сагрэць у ёй свае старэчыя косці. Да Антонія пацягнуліся вучні, і калі іх набралася роўна дванаццаць, як святых апосталаў, яны выкапалі болын прасторную пячору, збудавалі ў ёй падземны храм. Кіеўскія князі напачатку не дужа прыязна сустрэлі святых «кратоў». Ізяслаў таксама пасварыўся з імі, бо яны спакуслівымі словамі завабілі ў пячору і пастрыглі ў манахі пад імем Варлама і Яфрэма сыноў самых знатных кіеўскіх баяр. Разгневаны Ізяслаў крычаў тады: «У цямніцу пашлю вас усіх і пячору вашу раскапаю!» Але вельмі хутка Ізяслаў, і ён заўсёды ганарыўся сабой, стаў верным сябрам манахаў, падараваўшы ім у вечнае ўладанне гару. 3 гэтага часу зрабіўся Пячэрскі манастыр першым князевым жаласнікам і заступнікам, і сёння князь ехаў туды, як да сябе дадому. У патаемных думках радаваўся Ізяслаў сустрэчы з пячорнікамі, як радуецца дзіця новай касцяной свістульцы. Паміж манахаў у густой цішыні падзямелля можна было адпачыць душою, забыцца пра полаўцаў і хітрых рамеяў, пра знясільваючы камень улады і адказнасці, які не адзін сонцаварот гняце душу.

На самым вастрыі гары стаяў новенькі драўляны храм трайнога сячэння, падобны на карабель. Пярэдняй, насавой сваёй часткаю ён быў скіраваны на ўсход — тут размяшчаўся алтар. Сярэдняя частка храма вышэй усяго ўздымалася над зямлёй і заканчвалася цыбулькай з крыжам. Задняя ж частка была нізкаю, прысадзістаю, але вельмі доўгаю.

Ігумен Феадосій, святлеючы тварам, глядзеў на храм, сказаў вялікаму князю:

— Як мурашы, як крупныя пчолы, працавалі манахі.

Усяслаў не ведаў, дзеля чаго вязуць яго да пячорнікаў. Ён сядзеў на кані, ад якога, прызнацца, ужо трошкі адвык, прагна пазіраў на Дняпро, на зялёныя стромы, на бясконцыя лясы. Бура кіпела ў душы, хацелася шырока раскрыліць рукі і абняць усю гэту жывую вечную прыгажосць, прытуліць яе да сэрца. Хацелася захлынуцца свежым ветрам, басанож пабегчы па цёплай пясчанай сцяжынцы, тварам упасці ў сакавіты хрумсткі чарот, нырнуць у раку, поўнай жменяю зачэрпнуць са дна халоднага глею, зрабіцца рыбінай, імклівай, моцнай, і плыць, плыць на поўнач, туды, дзе Бяроза ўліваецца ў Дняпро. Вочы ў князя ўспыхнулі мяккім глыбінным святлом, шчокі паружавелі. Незвычайную сілу адчуў ён у сабе, нейкую лёгкасць, хмельнасць і звонкасць, якія бываюць пасля пацалунка каханай жанчыны.

Ігумен кінуў на Усяслава падазроны позірк, перахрысціўся. Вялікі князь таксама зірнуў на палачаніна, паклаў дзясніцу на рукаяць мяча.

— А некалі ж быў ва ўсіх людзей залаты век, — на поўны голас выгукнуў Усяслаў. — Ні запрраў не было, ні клетак, ні порубаў. Ідзі куды хочаш. Ляці куды хочаш.

«У ім прачынаецца ваўкалак», — падумаў Феадосій і сказаў Усяславу:

— Памаліся, князь. Хутка мы ўбачым людзей, якія не хочуць ні хадзіць, ні лётаць, ні бегаць, а ўсё сваё зямное жыццё адцаюць малітве, бясконцай і суровай. Птушкі, хоць і лётаюць высока, не ўюць гнёзды на воблаках. Не будзь птушкай, князь. Упусці малітву ў душу, і Бог збудуе табе гняздо ў сваёй нябеснай дзяржаве.

— Навошта ты гэта гаворыш мне, мне, які ўзвёў полацкую Сафію? — уладным голасам перапыніў яго Усяслаў.

Феадосій разгублена змоўк. Нейкая патаемная сіла струменілася, ішла ва ўсе бакі ад полацкага князя, і не мог ігумен зразумець і адолець гэту сілу. «Пярэварацень, — зноў падумаў Феадосій. — Ноч — ягоны дзень».

Пячора Мяфодзія была вельмі маленькая, як павярнуцца. Высокія ростам Ізяслаў і Усяслаў не сталі ў яе заходзіць, бо давялося б сагнуцца ў крук. Яны ўбачылі толькі жоўценькі пясок, свечку і лоўжык завялага вецця, на якім ляжаў пячорнік. Феадосій нырнуў у гэты паўзмрок, нешта ціха сказаў Мяфодзію, і неўзабаве яны ўдвух выйшлі адтуль на святло.

Мяфодзій адразу пазнаў Усяслава, усміхнуўся сухімі вуснамі, сказаў:

— Вось і сустрэліся мы з табою, княжа.

Ён быў хмуры, беласкуры, бо рэдка паказваў сябе гарачаму кіеўскаму сонцу. Уся ягоная апратка складалася з доўгага грубага палатнянага мяшка, у якім былі прарэзаны дзіркі для шыі і ддя рук. Мяшок Мяфодзій падпяразваў лыкам.

— Ярун? — аж уздрыгнуў Усяслаў. — Сядзельнічы?

— Калісьці я быў Ярунам, быў сядзельнічым, — ціха загаварыў Мяфодзій. — А ты быў княжычам, полацкім князем...

— Я і сёння князь, — горда сказаў Усяслаў і прытупнуў нагой.

— Усе мы — рабы Божыя, — быццам не пачуў яго

Мяфодзій, потым павярнуўся да Ізяслава, пакланіўся. — I ты, вялікі князь, прыйшоў? Молімся мы за цябе штодзённа і штоночна, за тваіх дзяцей і княгіню, за тваю дзяржаву.

Ізяслаў правай рукою лёгка абняў пячорніка, усхвалявана вымавіў:

— Дзякуй вам, людзі божыя. Заўсёды буду дзяліцца з вамі, святымі малельшчыкамі, кавалкам хлеба.

У гэты час ігумен Феадосій узяў у дружынніка корд, схапіў Мяфодзія за левую руку, сухую, бела-сінюю, і вострым лязом нанёс яму невялікую рану крыху ніжэй локця. I ўсе ўбачылі, як на парэзе выступіла белая кроў.

— Што ты робіш, ойча? — спалохаўся Мяфодзій.

— Вялікі князь хацеў паглядзець на тваю кроў, — накрэсліў над ім святы крыж ігумен. — Я прышлю братоў-зялейнікаў, і рана твая загоіцца. А зараз мы пакінем цябе з князем Усяславам.

I вось яны сядзелі ў цёмнай пячорцы на дубовым і кляновым вецці — князь і чарнец. У змроку ззялі маленькія вочы Мяфодзія. Яны здаваліся Усяславу светлякамі-гнілушкамі, якія свецяцца ўначы ў дрымотных полацкіх лясах.

— Ты стаў хрысціянінам, — усхвалявана казаў Усяслаў. — Ты, які крывёю і агнём кляўся Перуну ў вечнай вернасці. Памятаеш, як мы хадзілі ўначы на возера Валовае, як раўла навальніца, як маланка раскалола замшэлы валун, разбіла на друз? Ты тады гаварыў нам, сваім вучням: «Глядзіце — гэта Пярун пусціў з-за чорнай хмары залатую стралу. Ён хоча напомніць усім адступнікам, усім палахлівым адшчапенцам, што рана яны смяюцца з яго, валакуць яго пад наглядам папоў у багну, у бруд. Ён яшчэ загрыміць, яшчэ забліскоча ў іхніх цёплых і сытых снах». Ты гаварыў гэта нам, і мы верылі, верылі табе, як можна верыць толькі Богу.

— Але ж ты сам навёў на патаемнае капішча бацькавых дружыннікаў, — строга перапыніў Усяслава Мяфодзій, узбуджана крутнуўся, і вецце хруснула пад ім.

— Я быў горкім дзіцём. Душа мая была сляпым кацянём. Яна шукала дарогу. Я вельмі верыў табе, я гатоў быў праліць за цябе і за Перуна кроў, але я бачыў, як моляцца Хрысту маці і бацька, як моляцца новаму Богу баяры і дружына... Колькі я паплакаў тады!

— Ты прывёў на капішча дружыннікаў, азвярэлых хрысціян, яны пасеклі ўсё і ўсіх, — сказаў Мяфодзій.

— Усё жыццё я ўспамінаю гэту ноч! — усклікнуў Усяслаў. — Я чую стогны старога вешчуна, якому па валаску выдзіралі бараду.

— Я зразумеў цябе, — перапыніў князя пячорнік. — Ты хочаш адначасова праехаць на двух конях, але так нельга.

— Аты асяддаў аднаго каня! Хрысціянства! — ускочыў Усяслаў і адразу сеў, стукнуўшыся галавою аб камяністую столь пячоры. — Твайго каня кормяць пшаніцай і аўсом, ён у залатых папонах, яго ніколі не запрагуць у саху, ён начуе не ў глухім дажджлівым полі, а ў стайні. I ты выбраў яго. Так лягчэй.

— Вядома, так лягчэй, — згадзіўся пячорнік. — Бог вярнуў мне розум, і я ўбачыў, што нельга чапляцца за Перуна, нельга маліцца патухлым галавешкам.

— Ты здрадзіў болей, чым я, — ціха, з дрогкасцю ў голасе сказаў Усяслаў. — Я выдаў сховішча старога Бога па дзіцячай неразумнасці, па сваёй слепаце, а ты адцураўся ў старасці, адцураўся на схіле жыцця, ты плюнуў на ўсё тое, што лічыў святым і вялікім, чаму пакланяўся, чаму вучыў іншых. Яны верылі табе і тваёй веры. Здрадзіўшы Перуну, ты здрадзіў ім усім. За цёплую пячору, за сытую старасць, за абяцанне вечнага жыцця ты зрабіўся хрысціянскім манахам. Ты верыш, ты ўпэўнены, што цябе, за ўсю тваю святасць, чакае рай. А каб ты ведаў, што наперадзе не будзе раю, ты б зрабіў мне ці іншаму добрае? Адказвай: зрабіў бы, каб ведаў, што не будзе нябеснай узнагароды?

— У прыцемках блукае твая душа, князь, — уздыхнуў Мяфодзій. — Заблудзілася яна ў паганскім лесе, і трэба гукаць, крычаць што ёсць моцы, клікаць на дапамогу.

— Пашкадуй сябе і сваю дуіпу, — з годнасцю сказаў Усяслаў. — Мая душа заўсёды баліць, я адчуваю гэты боль. Значыць, мая душа жывая. А ці баліць табе, Мяфодзій? Не, не Мяфодзій, Ярун. Ці баліць табе, Ярун? Ці плакаў ты хоць раз уначы, успамінаючы свае маладыя гады і сваю старую веру?

— За ўсіх нас плача Хрыстос, — узвёў вочы ўгору Мяфодзій.

— Але ці плакаў ты? — настойваў Усяслаў.

— Што табе да маіх слёз, князь? Я бачу: ты згубіў сам сябе і ўсё жыццё шукаеш...

— Шукаю, — уздрыгнуў Усяслаў. — Сябе шукаю. Веру сваю. Дзеля таго і нараджаецца чалавек, каб шукаць.

— Ёсць тое, чаго не трэба шукаць. Варта толькі прыслухацца да сваёй душы, і ўсё зразумееш, — павучальна сказаў пячорнік.

— Не згодзен я з табою. Шукаць трэба заўсёды, бо нават душа чалавечая кожны дзень мяняецца.

— Душа нязменная, — жвава ўсклікнуў пячорнік. — Запомні гэта, і табе лягчэй будзе жыць.

— Як жа далёка разышліся нашы дарогі, — пасля працяглага маўчання сказаў Усяслаў. — Быццам тры жыцці праляцела з таго часу, як мы са сваімі аднаверцамі сыходзіліся ў начным лесе, маліліся Перуну, маліліся нашым дзядам-прадзедам. Ты быў малады і прыгожы, ты вучыў нас... Ты быў ддя мяне адзін — разумееш? — адзін на ўсёй зямлі, а зараз ты манах, малельшчык, якіх тысячы. Сумна мне, Ярун.

— I мне сумна, — узяў князя за руку Мяфодзій. — Я заўсёды казаў табе, Усяслаў, што ты будзеш вялікім мужам, што ты праславішся сам і праславіш Полацкую зямлю. Героі жывуць не толькі паміж рамеяў альбо лацінян. Гэта калісьці казаў я... Але не ў той бок ты ідзеш, князь. Прашу цябе: скарыся Яраславічам, стань пад іхнюю руку, і яны адцадуць табе Полацкае княства.

— Княства мне даў мой бацька Брачыслаў Ізяславіч, — горача выдыхнуў Усяслаў. — Я сваё з чужых рук не бяру.

— Тады будзеш княжыць у порубе, — сурова зірнуў на яго Мяфодзій. Усяслаў спакойна сустрэў гэты позірк. За акном пачуліся хуткія крокі, пэўна, ішлі зялейнікі.

— А кроў у цябе і сапраўды як малако, — сказаў Усяслаў. — Сівы волас у цябе, сівая кроў... Што ж, бывай. Болей мы не ўбачымся. Не чакаў я цябе сустрэць у гэтай нары, думаў, што мой настаўнік у лясах ды балотах разам з аднаверцамі Перуну моліцца, думаў нават, што ты жывот паклаў за прадзедаўскую веру, што ў катлах зварылі цябе хрысціяне, галодным псам кінулі на кармленне, а ты тут зімуеш. Дроў, напэўна, вялікі князь кіеўскі не шкадуе для манастыра вашага і хлеба з мясам не шкадуе. Я думаў, што ты, як нябесная птушка, адной расой харчуешся. А ўсё проста, проста, як яблык. На старасці ты захацеў пажыць сытым. Я разумею цябе, бо сам не раз быў галодны. Я разумею твой страўнік, але душу тваю ніколі. Ніколі.

Усяслаў, прыгінаючыся, выйшаў з пячоры.