След ваўкалака

Раздзел чацвёрты

Белавалода з Ульяніцай і Ядрэйку выратаваў ад рахманаў Раман. Са сваёй дружынаю ён прабіраўся лясной глухаманню ад Полацка да Менска. У Менску да яго павінны былі прыйсці з дзесятак надзейных вояў, і ў Менску ж смалілі, рыхтавалі ў далёкую дарогу лоддзі. Кірунак быў адзін: па Свіслачы ў Дняпро, а там — у Кіеў, каб вызваліць з поруба Усяслава.

Ядрэйка адразу бухнуўся на калені перад Раманавым канём, натхнёна загаварыў:

— Дзякуй вам, баяры вы мае дарагія! Карачун чакаў нас, тлен, магільны чарвяк, і за што? За тое, што хацелі, каб яшчэ адной чалавечай душою было болей на свеце. А-я-яй, якіх жахаў мы нацярпеліся, якіх страхоццяў набачыліся. Кожны мой валасок яшчэ і зараз трымціць. Ды асабліва было шкода нашу прыгажуню, нашу Ульяніцу. Але ж Бог ведае, што робіць, і, напэўна, мы заслужылі такога вялікага страху, бо нездарма кажуць людзі: хто рыбку хоча, у таго хвост у вадзе.

Раман з недаўменнем пазіраў на нізенькага тоўсценькага гаваруна з лысай галавою, з вясёлымі чорнымі вочкамі. Сам ён быў маўклівым чалавекам, ашчаджаў словы, сказаць лішняе слова ддя яго было, што курыцы знесці залатое яйка. Рыбалоў жа, якога шчасліва абмінула смяртэльная страла, вёў сваё:

— Яшчэ раз дзякуй вам у ногі, баяры вы мае дарагія. Выбавілі нас, нанова на белы свет нарадзілі. Думаеце, я стары, дык мне ахвота паміраць? Стары ці малады — смерць у зубы не глядзіць. Але ж пажыць ахвота, ой ахвота, зялёную травіцу ўбачыць, птушку лясную пачуць, каля бабскага цёплага пляча паспаць. У поле выйсці, каб вятрэц, вясновы, свежы, пашчыкатаў.

— Годзе, — не вытрымаў Раман. — Спыніся. Ты, як млын — круціш і круціш. Хто ты?

— Ядрэйка. Хрысціянін. Менскі рыбалоў — весела стаў на ногі, абтрос калені Ядрэйка. — А гэта...

— А іх я сам спытаю, — Раман строга паглядзеў на Белавалода і Ульяніцу. — Хто вы?

— Я залатар з Менска, — разгублена сказаў Белавалод. — Яна мая жонка, Ульяніцаю клічуць.

Белавалода ўсё яшчэ трэсла ад нядаўняга страху і страху не за сябе, а за Ульяніцу, за тое новае жыццё, якое яна, калі Бог злітаваўся, носіць у сабе. Ён стаяў побач з жонкаю, пазіраў на незнаёмых вояў, што выязджалі з лесу.

— Хто на вас напаў? — запытаў Раман. — 3-за чаго напалі? Вунь пад кустом адзін забіты ляжыць, астатнія ўцяклі. Што гэта за людзі?

— Баяры вы мае дарагія, — зноў ублытаўся ў гаворку Ядрэйка, — а з-за чаго авадзень, сляпіца паганая на гавяду нападае, кароў і валоў джаліць? А хто напаў, не ведаем. Той, што пад кустом валяецца, ужо не скажа.

Белавалоду спадабалася, што Ядрэйка рашыў не расказваць, нічога не гаварыць пра лясных людзей рахманаў. Тыя рахманы, якія хацелі забіць іх, былі, ён не сумняваўся, людзьмі Гнеўнага, і была іх усяго жменька. Але няхай незнаёмыя чужыя людзі не ведаюць пра вялікую лясную абшчыну, пра Добрага, няхай не перашкодзяць ім жыць удалечыні ад гарадоў і весяў, жыць сваім жыццём.

— Пэўна, на іх напаў Іван Вогненная Рука, — сказаў Раману Гняздзіла, які, пакінуўшы баярыча Гвая, з радасцю зрабіўся служкам у княжага дружынніка.

— Во-во, гэты мог напасці, — узбуджана загаварыў Ядрэйка, але Раман, нават не зірнуўшы на рыбалова, спытаўся ў Гняздзілы:

— Адкуль табе вядома такое?

— Ды ўсе смерды, усе купцы, што ездзяць і плаваюць з таварам, праклінаюць яго. Таць ненажэрны. Як грак — сам малы, а рот вялікі.

— Ты бачыў Вогненную Руку?

— Даводзілася, хай яго чэрці ў пекле бачаць.

— I я Івана бачыў, — не ўцярпеў Ядрэйка. — Як вас бачу, баяры вы мае дарагія.

Але Раман, які чамусьці адразу ж не ўпадабаў Ядрэйку, не даў яму дагаварыць, сказаў Белавалоду:

— Плывіце на сваім чоўне, а я з дружынай берагам пайду. У Менску, дасць Бог, сустрэнемся.

Белавалод, Ульяніца і Ядрэйка зноў селі ў дубоўку, накіраваліся ўверх па Свіслачы. Іхнія збавіцелі на чале з Раманам, б'ючы здарожаных коней нагайкамі, зніклі між дрэў.

— Строгі, — сказаў пра Рамана Ядрэйка. — I гарачы, як жар у печы. Люблю такіх людзей.

Белавалод з Ульяніцаю маўчалі. Змоўк нарэшце і Ядрэйка. Летні дзень убіраўся ў самую сілу. Пякло сонца. Гусцелі хмары над ракою і над лесам. Задуха была страшэнная, і Белавалод, які напераменку з Ядрэйкам гроб вяслом, абліваўся гарачым салёным потам. Ульяніца зрабіла з бяросты кубарык, зачэрпвала ў рацэ ваду, гэтай вадою пырскала на разагрэты мужаў твар.

Гучней загаварылі, захісталіся дрэвы. Моцны вецер наляцеў з неба, шкрабануў пругкім крылом па рацэ. Палахлівыя дробныя хвалі пачалі танцаваць наўкол. Раптоўна схавалася, як правалілася, у тоўшчу хмар сонца, і трывожны змрок абрынуўся на раку і лес. Глуха ўдарыў далёкі гром. ЯІпчэ не было Ў ім ярасці і гневу, здавалася, спрасоння зароў у яловым гушчары мядзведзь. Чырвоныя промілыі маланак востра прашылі суровую і насцярожлівую трапятлівасць хмар. Гром ударыў мацней, званчэй. Ужо ў ягоным высокім і раскацістым водгуллі пачулася няўмольная пагроза, ужо сталёвыя мячы скрыжоўваліся ў нябёсах і вогненныя іскры ляцелі ва ўсе бакі ад гэтых мячоў.

Ядрэйка спалохана перахрысціўся, звузіў вочы, усклікнуў:

— Пярун прачнуўся, баяры вы мае дарагія. Лук свой шукае, зараз шчоўкне стралой па рацэ.

— Мне страшна, — прыхілілася да Белавалода Ульяніца. Кропелькі поту ззялі ў яе на смуглых скронях. Белавалод пачаў падварочваць дубоўку да берага, ды яна заўпарцілася, не слухалася вясла. Магутнейшы віхор уварваўся ў цясніну лесу, па дне якой бегла рака, паламаў, паіпчапаў некалькі дрэў, скрышыў, сцёр са ствалоў сухія галіны, уціснуў, утаптаў у ваду прыбярэжныя хмызнякі. Рака забурліла, зараўла, крутнулася ў цесных берагах і быццам раскалолася на дзве палавіны. На нейкае імгаенне на сярэдзіне ракі мільганула глеістае цёмнае дно. Гнілыя калоды, упіўшыся вострым суччам у зямлю, ляжалі на дне.

— Белавалод! — роспачна крыкнула Ульяніца. Велізарная хваля падхапіла дубоўку і шпурнула, нібы яловую шышку, на бераг. Адразу густы шыпучы дождж ударыў па рацэ, па лесе.

— Што гэта было? — высунуў галаву з куста, у які яго закінула хваляю, Ядрэйка. — Пэўна, шалёны цмок прабег па Свіслачы.

Але Белавалод не слухаў рыбалова. Ён стукнуўся галавою аб камель бярозы, і ў вачах скакалі нясцерпныя бліскаўкі, а вушы быццам былі заткнуты мохам. Ён сеў, абхапіў галаву рукамі. Ён глядзеў на раку, на лес, на бледнага Ядрэйку і не разумеў таго, што адбылося і што адбываецца, не разумеў сам сябе. Ён, хоць забі яго, не мог даўмецца, не мог успомніць, як і чаму апынуўся тут, у гэтым лесе, ля гэтай ракі. Ядрэйка нешта казаў яму, потым крычаў на самае вуха, але Белавалод сядзеў, як каменны.

— Мазгі хлопцу адбіла. А-я-яй, — прыцмокнуў языком Ядрэйка. Рыбалоў сваімі шурпатымі рукамі пачаў церці Белавалоду скроні, лёгенька цягаў яго за вушы, тармасіў. Раптам нібы нешта шчоўкнула ўвушшу, вылецеў з іх агідны мох, і адразу вярнулася памяць. Белавалод прутка ўскочыў на ногі, крыкнуў:

— Дзе Ульяніца?

Яна ляжала непадалёк, раскінуўшы рукі, і здавалася нежывою. Белавалод ірвануўся да жонкі, стаў перад ёю на калені, зазіраў у вочы, слухаў яе дыханне, потым узяў на рукі, пачаў калыхаць, як малое дзіця. Увесь час ён паўтараў:

— Ульяніца, ці чуеш ты мяне? Адкрый вочы.

Ульяніца маўчала, нават, здавалася, не дыхала, і едкі страх апаліў сэрца Белавалоду. Яму здалося, што жонка памерла. Белавалод паклаў яе на траву, апусціў у бяссіллі рукі, заплакаў. Але Ядрэйка не разгубіўся, як і Белавалоду, пачаў церці Ульяніцы скроні, пачаў лёгенька біць яе па шчоках і прыгаворваў:

— Раней смерці ў магілу не кладзіся... Раней смерці ў магілу не кладзіся...

Між тым дождж перайшоў у сапраўдны лівень, лес аж стагнаў, курчыўся пад ярасным напорам вады, што ляцела і ляцела з нябёсаў. Вогненнай касой махала над лесам маланка. Гром бухаў ва ўсе званы. Яны прамачыліся да апошняй ніткі, пакуль ачомаліся і здагадаліся перанесці Ульяніцу пад густую старую елку. Навокал на лужах і лужынках ускоквалі бліскучыя дажджавыя бурбалкі. Здавалася, мноства грыбоў высоўваюць з-пад зямлі свае галоўкі.

Нарэшце Ульяніца расплюшчыла вочы, зірнула на Белавалода і Ядрэйку. I хоць усіх траіх дождж абліў з галавы да пятак, яна ўбачыла слёзы на шчоках у Белавалода, слаба ўсміхнулася.

— Не плач... Я жывая...

— Ну і абрадавалі вы мяне, баяры вы мае дарагія, — аж падскочыў Ядрэйка. — А то я ўжо і сам не ведаў, на якім свеце жыву. Зараз мы цяпельца распалім, падсушымся. У сухасці душа весялейшаю робіцца. Я рыбалоў, я ведаю. Намочышся, бывала, як асака балотная, паўзеш дадому, і такая соль, такая брыдота душу раз'ядае, але чэкнеш крэсівам па крэмені, пададзьмеш трут і князем, вялікім баярынам робішся. Я так сабе думаю: чаму ўсе людзі агонь любяць? Таму што з агаю душа чалавечая.

Ён гаварыў і гаварыў, абломваў сухія яловыя сучкі, абдзіраў мох, збіраў кавалачкі кары, склаў усё гэта ў грудок, выбіў з крэменю іскру, апусціўся на калені і, амаль прыпаўшы шчакою да зямлі, выдзьмуў тоўстымі напружанымі губамі нітачку агаю. Потым атуліў далонямі гэтую нітачку, сачыў за ёй бліскучымі карычневымі вачамі, баючыся дыхнуць, павольна-павольна прыўзнімаўся, быццам падрастаў разам з агнём. Белавалод і Ульяніца таксама не адрывалі позірку ад агаю. Чырвоная кветка распускалася ў паўзмроку. Аціхаў дождж. Яшчэ спалохана шумелі верхавіны дрэў, яшчэ трывожны гуд перакочваўся па лясным гушчары, а ўжо зямля задыхала на поўныя грудзі, карэлы ельнік прамыў вочы, радасна глянуў наўкол. Недзе побач падаў голас дрозд-белабровік, вясёлая птушачка мясцовых лясоў. Дажджавая вада цякла па жылах зямлі, напаіла кожную сцяблінку, запоўніла кожную дзірачку. Млела зямля, сытая вадой. Не верылася, што некалі зноў будзе сухмень і ў зямлі ад спёкі патрэскаюцца губы.

У Менск вярталіся невясёлыя. Ульяніца занядужала, кашляла, стагнала. Твар гарэў. Белавалод месца сабе не знаходзіў. «Навошта трэба было ехаць да гэтых рахманаў? — упікаў ён сам сябе. — Толькі няшчасце знайшлі...»

Ульяніцу паклалі не ў істопцы, а на светлай палавіне Ядрэйкавай хаты. Ядрэйчыха прывяла шаптух-зялейніц. Бяззубыя сівыя бабулі распранулі Ульяніцу, пачалі націраць яе сухімі і мокрымі травамі, давалі піць траянку — грэтае віно, змешанае з мёдам, чырвонай глінай і каровіным маслам. Але нічога не дапамагала. Тады яны запалілі казліны рог, запалілі пук чалавечых і конскіх валасоў. Ульяніца пачала задыхацца.

— Маліся, — сказала старэйшая зялейніца Белавалоду. — Не балотны дух грызе тваю жонку, а вялікі страх. Страхам запоўнена яе душа. Маліся.

На трэцюю ноч Ульяніцы зрабілася зусім кепска. Яна не пазнавала нават Белавалода. Усё цела было абліта потам. Шчокі праваліліся, а вочы заслаў густы туман, і праз той туман не мог зазірнуць Белавалод у жывую душу сваёй жонкі.

— Ульяніца, — клікаў Белавалод, — Ульяніца, глянь на мяне... Глянь... Не памірай, галубка мая...

Ульяніца раптам расплюшчыла вочы, выдыхнула з тугою, з жалобай:

— Гэта Бог мяне карае...

— За што цябе, такую добрую, такую светлую, можа караць Бог? — абліўся слязьмі Белавалод.

— За тое, што без бацькавага благаславення за Белавалода пайшла, — не пазнаўшы мужа, ціха прашаптала Ульяніца і змоўкла назаўсёды.

Белавалод у роспачы кінуўся да Ядрэйкі.

— Чаму яна памерла? Яна ж яшчэ такая маладая.

— Бог тых, каго любіць, маладымі да сябе забірае, — адвёў вочы Ядрэйка. — Маліся, Белавалод, за яе дуіну.

Пахавалі на менскім могільніку Ульяніцу, і вялікая туга чэпкімі абцугамі сціснула сэрца Белавалоду. Ён не ведаў, што рабіць, як жыць далей. Тая, з якой дзяліў хлеб і одр, ляжала зараз у сырой зямлі, у ціхім сасонніку. Пакрыўся пылам, іржой золатакавальскі струмант, патух, аброс чорнай сажаю горан. 3 раніцы да вечара блукаў Белавалод за гарадскім валам, заходзіў у лясны гушчар, садзіўся на які-небудзь выварацень або проста на зямлю і слухаў шум лісця. Шмат пра што гаманіла неспакойная лістота. Пра тых людзей, што навекі адышлі з гэтай зямлі, пра тых, што яшчэ будуць. У лясных ручаях, у воблаках бачыўся Белавалоду твар Ульяніцы, асабліва на стыку святла Гцемры, калі на імгненне хавалася сонца і шэра-залаты паўзмрок быўразліты наўкол. Вочы жонкі смяяліся, клікалі да сябе, але варта было пільней зірнуць у той бок або працягнуць руку, як усё знікала, расплывалася, заставаліся толькі воблакі, толькі вада.

Ядрэйка неўпрыкметку снаваў за Белавалодам, сачыў, каб малады залатар не наклаў на сябе рукі. Аднойчы Белавалод, пачуўшы за сваёй спінай мяккія, асцярожныя крокі, рэзка азірнуўся і ўбачыў рыбалова. Той аж прысеў. Але неяк трэба было выкручвацца, і Ядрэйка, ён якраз стаяў каля яблыні-дзічкі, сказаў:

— На яблыні растуць яблычкі, на елачцы — шышкі. Чаму гэта ўсё так створана, Белавалод?

— Не ведаю, — паныла адказаў Белавалод. — Не хадзі за мною.

— Буду, — пажвавеў, заступіў яму дарогу Ядрэйка. — Буду хадзіць. Ульяніцу ўсё роўна ўжо не вернеш, а табе трэба жыць.

— Навошта мне жыць? — сеў на лясную траву Белавалод. Ядрэйка сеў насупраць яго, узяў залатара за руку.

— Людзі жывуць, і ты жыві. Белавалод памаўчаў, потым спытаўся:

— А навошта людзі жывуць?

— Гэтага я не ведаю, — павесялеў Ядрэйка. — Адзін Бог ведае, але да яго далёка, і ён не шапне на вуха. Усё жыве. I вось гэта яблынька, і мурашкі, і стракозы, і ручай, што ў асінніку цячэ. Думаеш, ён не жывы? Ластаўка гняздо лепіць, стараецца, рыбіна нямая ікру на каменьчыкі кладзе. Усё жыве і жыць хоча. Пэўна, нельга зямлі і небу без жывога. Вось чаму і прашу я цябе, Белавалод, пойдзем у горад, бяры свае малаткі і малаточкі, грукні так, каб усе мае суседзі сярод ночы прачнуліся, плявацца пачалі. Сябе разбудзі, Белавалод. Жыць трэба, хлопча.

Белавалод моўчкі глянуў на Ядрэйку, моўчкі ўзняўся, пакрочыў праз асінавую і бярозавую гушчэчу да гарадской брамы. Ядрэйка подбегам шыбаваў за ім. Яны прайішіі каля касцерні, над якой траскуча крычала вараннё. Белавалод ішоў нібы сонны.

У горадзе, там, дзе ляжалі камяні-булыгі для новай царквы, яны ўбачылі купку людзей. Вой у шлеме, у барвяным плашчы стаяў на самым вялікім камені і нешта гаварыў. Белавалод з Ядрэйкам падышлі бліжэй.

— Людзі добрыя, — казаў малады светлавалосы вой, — чорны дзень наступіў для Полацкай зямлі. У попеле, у гарачых вугалях ляжыць яна. Усюды, куды ні кінь вокам, вароп і знішчэнне. Ваўкі цягаюць з хат малых дзяцей, бо няма каму іх абараніць.

Вароны выклёўваюць вочы яшчэ жывым дзядам. Таці і галаўнікі ўжо не хаваюцца ў пушчах, а ў белы дзень выходзяць на дарогу, каб рабаваць. А наш князь Усяслаў Брачыславіч з сынамі сваімі сядзіць у Кіеве ў порубе і не можа свой меч узняць за Полацкую зямлю. Людзі добрыя! Нам вядома слава і сіла мянян, вядома, як мужна біліся вы на Нямізе. Паслужыце ж Полацкай зямлі! Аддайце ёй сваю сілу, спрыт і ўменне!

Ядрэйка навастрыў вушы, адным вокам пазіраючы на воя, другім — на Белавалода. Потым узяў залатара за руку.

— Гэта не ддя нас гаворыцца. Пойдзем адсюль. Пойдзем дахаты.

Але Белавалод вырваў руку, праціснуўся наперад, спытаў у воя:

— Скажы, добры чалавек, як я магу паслужыць Полацкай зямлі?

Вой зверху глянуў на яго, адказаў:

— Ідзі ў дружыну да ваяводы Рамана. Рукі ў цябе ёсць, вочы ёсць, адвагу ж у ваяводы пазычыш.

— Пойдзем дахаты, — як прыклеіўся да Белавалода Ядрэйка, але малады залатар бліснуў вачамі, рэзка і рашуча вымавіў:

— Дзякуй за прытулак, толькі не вярнуся я болей да цябе. Няма мне жыцця ў гэтым горадзе, бо не магу на магілу Ульяніцы глядзець. Пайду з ваяводам Раманам, куды ён павядзе. Пакідаю табе струмант свой кавальскі, а ты дай мне за яго, калі можаш, добрую дзіду, шлем і шчыт. Кальчуга і меч, хоць і старыя, ёсць у мяне свае. Бывай, Ядрэйка. Добрую ты маеш дупіу, ніколі я цябе не забуду.

— Апамятайся, Белавалод, — спалохаўся Ядрэйка. — Які з цябе вой? У першай сечы галаву згубіш, а галава ў чалавека адна.

Белавалод паклаў далонь на камень, на якім стаяў полацкі вой, і гэта азначала, што ён клянецца ў вернасці Раману, пойдзе з яго дружынаю. Ядрэйка борзда пабег дахаты, каб паклікаць на дапамогу жонку. Прыкацілася кругленькая Ядрэйчыха і разам з ёю дзеці. Гвалт усчаўся, віск. Ужо Ядрэйчыха ўгаворвала Белавалода, а сам Ядрэйка моўчкі стаяў збоку, жываток пагладжваў.

— Хто з канём, хто пешкі, збірайцеся, як сонца ўзыдзе, каля касцерні! — выгукнуў вой. — Ваявода Раман з вамі заўтра гаварыць будзе.

Да глыбокай ночы адгаворвала Ядрэйчыха Белавалода, але залатар сказаў ёй:

— Дзякуй, Настуля, за ласку тваю, за хлеб-соль, ды ўсё-ткі пайду я з дружынаю.

— А ты чаго сядзіш рот замазаўшы? — накінулася Ядрэйчыха на мужа.

— Я магу і легчы, — раздумліва прамовіў Ядрэйка. — Вялікі ад цябе, баба, гром, вялікі...

Ён узняўся з лавы, падышоў да акенца, зірнуў у яго. Ноч камянела на дварэ.

— I я не з голым жыватом, — ціха сказаў Ядрэйка. — Пайду і я.

— Куды пойдзеш? — не зразумела Настуля.

— У дружыну. Да ваяводы Рамана. Жонка на нейкі час анямела.

— Пайду і я, — ужо бадзёра казаў Ядрэйка. — У нашай радні я сама лепей з лука б'ю! Ого-го, як я б'ю!

Ён страсянуў маленькім цвёрдым кулачком.

— Сшалеў, — выдыхнула нарэшце жонка і загаласіла.

— Чаго ты равеш? — весела паляпаў яе па спіне Ядрэйка. — Лічы, што я на яцвяжскія азёры ў рыбу пайшоў. Далёка ад азёраў яцвяжскіх. Хлеб, гарох і мяса ў вас ёсць. Сядзіце і чакайце мяне. Ды перастань румзаць. Кожны сваё месца павінен ведаць. А месца ў нас такое: мужчына і сабака на двары, жанчына і кошка ў хаце.

Настуля слухала яго і плакала.

— От макравокая, — нязлосна вылаяўся Ядрэйка. — Адразу відно, што рыбакова жонка. Ну, не плач, Настулечка, не гшач. Я табе з дружыны, з паходу залаты і срэбны бранзалет прывязу.

— Спруцяней ты са сваімі бранзалетамі, — пачала хустачкаю выціраць слёзы жонка. — Навошта я пайшла за такога адарвірога? Пра дзяцей ты падумаў?

Але ў яе словах, у яе голасе ўжо чуліся лагода і пакора. Не першы год жыла яна з Ядрэйкам і добра ведала неспакойны нораў свайго мужа. Колькі разоў чакала яна яго з далёкай дарогі і прывыкла да такога пастаяннага чакання, як прывыкаюць да чорнай навальнічнай хмары.

Дзеці яшчэ спалі, калі Белавалод і Ядрэйка, развітаўшыся з Настуляй, рушылі да касцерні. Ядрэйка пацалаваў дзяцей, пацалаваў жонку, сказаў ёй:

— Ты ведаеш, дзе закапаны гаршчэчак з грыўнямі. Як будзе нявыкрутка, дастань з зямлі гаршчэчак. А я да Пакроваў вярнуся.

Ля касцерні сабралася чалавек пяцьдзесят мянян, усё болей маладзенькія хлопцы, народ шумны, гарачы, які яшчэ ні разу не пакаштаваў сапраўднай сечы. Гэта былі сыны рукадзельных людзей і купцоў, баярскія дзеці. Ядрэйка між імі быў самы старэйшы.

Сонца зайграла на ўсходзе, раззалаціла зарэчныя пушчы. Вецер то лётаў пад аблокамі, то бегаў па хмызняках і вострай балотнай асацэ. У Менску брахалі сабакі, бэкалі авечкі. Пахла цёплым гаркавым дымам. Нехта, махнуўшы рукою на паходы і на сечы, кляпаў лугавую касу.

— Ваявода едзе, — раптам загаварылі ўсе і павярнулі галовы ў бок Свіслачы. Раман ехаў на кані ў суправаджэнні трох дружыннікаў. Ён надзеў баявы шлем-місюрку з кальчужнай сеткаю, апрануў лускаваты панцыр са стальных пласцін, якія былі прымацаваны да скураной кашулі. Панцыр закрываў ваяводу да сцёгнаў. На нагах у Рамана былі зялёныя мяккія боты з ласінай скуры без абцасаў. У правай руцэ ваявода трымаў доўгае бранябойнае кап'ё, у левай — круглы чырвоны шчыт з пукатаю паверхняю. Такі шчыт цяжка ўзяць варожаму мячу.

Раман цвёрдай рукою спыніў каня, гучным голасам загаварыў:

— Радасна бачыць вас, адважныя дзеці горада Менска, сыны Полацкай зямлі! Вы адгукнуліся на мой кліч, вы прыйшлі да мяне, пакінуўшы свае сем'і, сваіх бацькоў, жонак і каханак. Вы не збаяліся змяніць хатняе цяпло на холад невядомай дарогі, цішыню на грукат сечы, пяшчоту прыгожай жанчыны на ўдар варожай стралы. Дзякуй вам за гэта!

Ён нізка пакланіўся, потым шырока махнуў цяжкім кап'ём:

— У невясёлым месцы сабраў я вас.

Пры гэтых словах усе паглядзелі на касцерню. Дзюбастая чорная варона сядзела на самым верхнім бервяне.

— Тут ляжаць людскія косці, — прыцішыў голас Раман. — Косці нашых дзядоў. Калісьці магутнай сілаю поўніліся яны. Сёння яны — тлен, прах. Мы таксама з касцей, з жылаў, з гарачай крыві. Запомніце: усё на зямлі смяротнае. Памруць яшчэ ненароджаныя. Адплыве ў нябыт пакаленне за пакаленнем, як адплываюць хмары за далёкі небасхіл. Толькі любоў да маці і роднай зямлі несмяротныя. Запомніце гэта! Я павяду вас па нялёгкай і няроўнай дарозе. Я не ведаю, што чакае нас наперадзе. Аб гэтым ведае адзін Бог. Але я спадзяюся на свой і на ваш меч, на сваё і на ваша плячо, на войскіх коней, на вятрылы лоддзяў, якія панясуць нас удалячынь.

Мяняне ўважліва слухалі ваяводу. Знікла з твараў весялосць і бесклапотнасць, вочы былі сур'ёзныя, суровыя. Розныя людзі згуртаваліся, сышліся тут, рознае было і ўзбраенне. Сыны багатых баяр надзелі прыгожыя рознакаляровыя даспехі, бліскучыя вастраверхія шлемы. Хто быў бяднейшы, прыйшоў у драцяных кальчугах, у круглых жалезных шапках, з драўлянымі невялікімі шчытамі, абцягнутымі бычынай скурай. Некаторыя замест коп'яў і мячоў трымалі ў руках рогвіцы, з якімі ходзяць на ловы.

Ядрэйка і Белавалод стаялі побач. Белавалода пякла віна перад Ядрэйчыхай і яе дзецьмі, ад якіх ён звёў бацьку. Але сам рыбалоў быў, як заўсёды, вясёлы, рухавы, гаваркі. Ён горда стаяў у кляпанай кальчузе па самыя калені, з доўгім мячом. Раман заўважыў яго, здзівіўся, спытаў:

— I ты прыйшоў, гаварун?

— Прыйшоў, — узрадаваўшыся, як малое дзіця, што яго пазнаў Раман, адказаў Ядрэйка. — Дзе ж мне быць? Люблю між людзьмі круціцца, разумных людзей слухаць. Для мяне гэта ўсё роўна як добрую рыбную юху хлябтаць.

— Ты і сам умееш пагаварыць, — скупа ўсміхнуўся Раман.

— Умею. А навошта чалавеку язык дадзены? Каб зубы падпіраць? Не, ваявода. На гэтай зямлі трэба паспець нагаварыцца, каб на нябёсах цэлы век анёльскія спевы слухаць.

— А мячом ты ўмееш гаварыць? — строга звёў бровы Раман.

— Не так, як ты. Махаць трошкі ўмею, і ўсё. Але я табе спатрэблюся. Сам я рыбалоў, з вады жыву...

Ядрэйка пачаў корпацца ў невялікай палатнянай торбе, што вісела ў яго на левым плечуку, даставаў і паказваў Раману рыбалоўныя кручкі, вялікія і маленькія, жалезныя і касцяныя.

— Вось мая зброя, ваявода. Голад жа таксама люты вораг. Як нападзе ён у дарозе на тваю дружыну, закіну я кручкі ў раку і разаб'ю гэтага ворага.

Усе, хто стаяў побач з Ядрэйкам, засмяяліся. Засмяяўся і Раман, ды адразу ж спахмурнеў, бо лічыў, што ў паходзе трэба трымаць дружыну ў строгасці, паслушэнстве. Не зубаскальствам ваююць, а дзідай і мячом. Неўзабаве яму давялося ўсім паказаць сваю строгасць. Пакуль іпша размова з дружынаю, з горада панабегла шмат дзяўчат, некалькі маладзіц-віслен [Віслена — жанчыналёгкіх паводзін]. Спачатку яны хаваліся дзе хто, але як толькі ваявода скончыў гаварыць, рынуліся з віскам і плачам да дружыннікаў. Так веснавая вада ўрываецца з высокага пагорка ў лагчыну. Наўкол крычалі, плакалі, смяяліся, цалаваліся... Некаторыя парачкі неўпрыкметку пачалі падавацца ў бок лесу, дзе была дужа мяккая трава. Да Ядрэйкі падскочыла жвавая чарнавокая маладзіца з пунсовымі ад бураковага соку шчокамі, павісла ў яго на шыі, зашчабятала:

— Ах ты, вожык мой кругленькі. Што ты прывязеш мне? Прывязі падвескі-лунніцы, якія баярыні носяць.

Ядрэйка не разгубіўся, схапіў чарнавокую ў абдымкі. У рыбалова, хоць і цягаў ён усё жыццё невад у халоднай вадзе, была гарачая кроў.

Раман пацямнеў ад гневу, крыкнуў сваім воям:

— Сячыце бярозавыя дубцы і арэхавыя кіі! Ганіце прэч віслен!

Тым такія загады былі не ўпершыню. Весела саскочылі яны з коней, мячамі насеклі дубцоў і кіёў.

— Ратуйся, бабская дружына! — у чатыры пальцы свіснуў Ядрэйка. Віслен як віхор змёў. Але некаторыя з дружыннікаў абаранілі сваіх дзяўчат, сказаўшы, што гэта іхнія нявесты і што яны прыйшлі развітацца. Такіх Раман загадаў не чапаць.

— У каханкі смаляныя лаўкі, — рагатаў Ядрэйка. — Глядзі, ваявода, прыліпнуць хлопцы да гэтых лавак і не аддзярэш іх. Не будзе з кім у паход ісці.

Але развітваліся, цалаваліся, адыходзілі, махаючы ў апошні раз пяшчотнымі дзявочымі рукамі. Не адна сляза скацілася з вачэй. Белавалод з сумам глядзеў на горад, у якім сустрэліся яму самае вялікае шчасце і самая пякучая бяда. У гэтым горадзе вечным сном спала Ульяніца, без якой чорным было ўсё. «Паеду, паплыву, куды дарога завядзе, — думаў Белавалод. — Нельга мне тут жыць». Па Свіслачы паплылі ўвечары на трох лоддзях-насадах. На сярэднюю пагрузілі коней, цяжкія даспехі, ежу і пітво. Лоддзі былі выдзеўблены са ствалоў таўшчэзных асін, да якіх нарасцілі барты з дубовых дошак. На носе грозна шчэрылася доўгімі чырвонымі зубамі галава страшыдлы, выразаная з дубовага камля, на карме на тоўсты кол быў набіты чэрап тура. Вострыя бязлітасныя рогі пранізвалі рачны туман. Уздоўж бартоў пукаціліся жалезныя шчыты. Кожная лоддзя мела сем пар вёслаў. Вятрыла было з моцнага шчыльнага палатна, і на тым палатне ў сінім крузе трапятала пад ветрам галава святога Юрыя — ахоўніка Полацкай зямлі.

Белавалод з Ядрэйкам разам са сваімі супаходнікамі адразу селі за вёслы, бо вецер быў кволы, ледзь чутны. Вёслы цяжка рэзалі тоўшчу цёмнай рачной вады. У змроку ржаў спалоханы конь, і малады вой угаворваў яго, шкадаваў:

— Цішэй, косю... Не бойся, дурненькі...

Конь пераставаў іржаць, але гусцеў вечар, ляцела насустрач у кашлатых лясных берагах рака, і ён зноў фыркаў, хроп, шкроб днішча лоддзі капытом.

На дзвюх лоддзях плыло па пяцьдзесят вояў, на той, дзе былі коні, дваццаць. Стырнавы Ішрэдняй лоддзі час ад часу трубіў у сурму, асабліва на рачных паваротах, каб не стукнуцца лоб у лоб з тым, хто мог плыць насустрач.

Нарэшце Раман загадаў прыстаць да берага. Скінулі дашчаныя сходні, сышлі з лоддзяў і звялі коней, бо ім таксама трэба адчуць пад нагамі цвердую зямлю. Запалалі вогнішчы. Зашыпела на ражнах мяса. Пушча насоўвалася з трох бакоў чорнай злавеснай мядзведзіцай. Толькі з чацвёртага боку выбельвалася з цемры палоса ракі, і ўсе — людзі і коні — ціснуліся да яе. Ноч прайшла спакойна. Плескатала ў Свіслачы вялікая рыба ды з ляснога змроку крычаў касцяным голасам пугач.

Праз два дні ўвайшлі ў Бярозу. Шырэйшаю і глыбейшаю была тут вада, і можна было адпачыць ад цяжкіх вёслаў, якія адрывалі рукі, бо ўзняўся моцны роўны вецер, панёс лоддзі на поўдзень.

Чырвоныя сасоннікі, белыя бярэзнікі і чорныя ельнікі глядзелі з берагоў. Вялікае мноства звяроў і птушак жыло тут. А яшчэ жылі тут лютыя гадзюкі, неадчэпныя камары, бязлітасныя авадні. Коней у дзённую спёку давялося пакрываць скуранымі апонамі, бо хмары аваднёў рынуліся на іх.

У некаторых месцах лес трохі адступаў ад ракі, адбягаўся ўбок, і на такіх пакрытых зялёнай аксамітнай травой прагалах раслі сем'і дубоў. Побач стаялі высачэзныя, абпаленыя маланкамі дубы-таўстуны і іх маленькія дзеткі, зграбныя, кучаравыя. У дубняку і рашылі перачакаць ноч. Зноў загаманілі вогнішчы. Коні з палёгкаю і радасцю па самыя грывы апусцілі галовы ў густую халаднаватую траву. I раптам з цемені пачуўся чалавечы крык. Усе адразу сціхлі, насцярожыліся. Крык паўтарыўся. Страх і пакута былі ў ім. Раман выцягнуў з похваў меч, наструнена ўстаў каля вогнішча.

— Што там за крыкса аб'явіўся? — хацеў пажартаваць Ядрэйка, але астатнія дружыннікі і разам з імі Белавалод быццам не пачулі вясёлага рыбалова, спалохана ўзіраліся ў вечаровы змрок. Чалавек закрычаў зноў.

— Не ідзі туды, ваявода, — ціха сказаў Раману Гняздзіла і нават заступіў яму дарогу. — Гэта, няйначай, як лясун-клікун, пярэварацень з савінай галавой. Завабіць у пушчу, а там і ўтопіць у балоце і ўсю кроў высмакча.

— Не ідзі, — пачалі прасіць ваяводу найболын пудлівыя з дружыннікаў. Але Раман левай рукою выцягнуў з вогнішча галавешку, узняў яе, у правай руцэ сціснуў меч і, распорваючы вастрыём мяча цемру, пайшоў на голас. Гняздзіла і Ядрэйка, схапіўшы мячы, прыгнуўшыся, пакрочылі за ім.

Яны выйшлі на пукаты пагорак, ублыталіся ў нейкую сухую ломкую траву. Чалавек гукнуў зусім непадалёку, злева. Яны павярнулі ўлева, Ядрэйка ступіў нагою ў мурашнік і ледзьве не ўпаў. Рыбалоў ціхенька вылаяўся, пачаў калаціць, трэсці нагою, каб скінуць з цела мурашак, бо адна паспела ўжо джыгнуць за лытку.

Рагаты дуб устаў у змроку перад імі. Пярун калісьці ляснуў у яго, абсмаліў з макаўкі да карэння. Чалавек быў прыкручаны бічоўкамі да дуба якраз там, дзе разыходзіліся ў розныя бакі дзве палавінкі расшчэпленага маланкай дрэва.

— I я так вісеў, — чамусьці ўзрадаваўся Ядрэйка. — I Хрыстос так вісеў на крыжы. Зараз мы цябе, добрая душа, здымем адтуль.

Паклікалі на дапамогу дружыннікаў. Чалавек знясілеў, пэўна, не першы дзень глядзеў са сваёй вышыні на лес і на раку. Яго панеслі да вогнішча, паклалі на мядзведжую шкуру. Белавалод з карчажкі даў яму вады. Чалавек з хрыпеннем і стогнам пачаў піць.

— I я так вісеў, — зноў быў пачаў сваё Ядрэйка і раптам крыкнуў: — Дык гэта ж Іван Вогненная Рука!

Усе ўздрыгнулі. Гняздзіла падкінуў у агонь сушняку, каб пасвятлела. Усе збіліся ў кучу, нахіліліся над чалавекам, узіраючыся ў шэры змучаны твар.

— Ён, — прашаптаў Гняздзіла, — Вогненная Рука.

Раман з вялікай цікавасцю глядзеў на таго, чыё імя палохала людзей на берагах Свіслачы і Бярозы. Маленькі і мізэрны чалавек ляжаў і стагнаў на мядзведжай шкуры, ускрыкваў, трызнячы.

— Трэба занесці яго назад на дуб, — прапанаваў Ядрэйка. — Хай вісіць там, як жолуд.

— Навошта несці? — не згадзіўся Гняздзіла. — Адсячом галаву, як гадзюцы, і канец. Ён узяўся за меч.

— Але ж ён зусім аслабеў, без памяці, — сказаў Белавалод. — Хіба можна караць такога?

— Нельга, — адразу згадзіўся Ядрэйка і прысеў на кукішкі каля Вогненнай Рукі. — Трапіў і ты да мяне, Іван, на кручок. Казаў я табе: не чапай Ядрэйку. Не паслухаўся, зачапіў, кадук цябе бяры. Але як жа ты на дубе завіс? Хто цябе туды гэтак высока ўзвалок? Няўжо сам, як птушка, узляцеў?

Можна было падумаць, што пасля доўгай разлукі сустрэліся і размаўляюць два самыя добрыя сябры. Ядрэйка гаварыў, Іван Вогненная Рука стагнаў.

Нарэшце Раман не сцярпеў, загадаў:

— Усім, акрамя варты, спаць. А заўтра я выраіпу, што з ім рабіць.

Назаўтра Іван Вогненная Рука ачомаўся, паныла і хмура глядзеў наўкол сябе. Яго накармілі, напаілі, і Раман пачаў допыт.

— Ты хто? — запытаў ён.

— Іван Крывашэй. Збройнік. Раблю шчыты, цягну дрот ддя кальчугаў.

— А чаму цябе клічуць Вогненнай Рукой?

Пры гэтых словах маленькі чалавечак пабляднеў, заплюшчыў вочы. Лоб у яго пакрыўся потам. Раманава дружына затаіла дыханне, каб пачуць, што ён скажа ў адказ.

Але Іван Вогненная Рука маўчаў.

— Ты — галаўнік і крывавы таць, — казаў далей Раман. — Тваім імем палохалі дзяцей. Але Богава Цярпенне скончылася, і ты паслізнуўся на крыві, пралітай табою. Адказвай, сабака, дзе твае крумкачы і совы, што клявалі чалавечае мяса?

— Пэўна, яны пайшлі ў пушчу на левы бераг Бярозы, — ціха вымавіў Іван Вогненная Рука. — Сядміцу назад мы напалі на купецкі караван, узялі багатую здабычу.

— Што вы зрабілі з купцамі?

— Кінулі ў вір. А потым, дзелячы купецкае багіно [Багіно — дабро, багацце], паспрачаліся. У мяне ўжо даўно былі ворагі... На купецкіх стругах было шмат амфар з рамейскім віном. Усю ноч мы пілі, а раніцою я прачнуўся на дубе. Лепш бы яны мяне забілі соннага.

Іван Вогаенная Рука гаварыў усё гэта без страху, але з вялікім смуткам.

— Чаму ты, збройнік, зрабіўся галаўніком? — не адступаў Раман.

— Што я магу сказаць? Не ведаю... Як быў малы, старая вядуння нагадала майму бацьку, быццам памру я смерцю гадзюкі, а я падслухаў іхнюю гаворку.

— Што гэта за смерць такая?

— Гадзюка мяняе, скідвае скуру. Дык вось вядуння нагадала, што сустрэну я смерць без сваёй скуры, злупяць з мяне жывога скуру перад смерцю. Напалохала мяне тое гаданне, кожную ноч пра яго думаў, не мог жыць спакойна. Як падумаю пра тыя пакуты, што мяне чакаюць, сэрца абмірае, не хоча біцца. Богу маліўся, прасіў, каб пашкадаваў. Ды страх не праходзіў, тачыў душу. I збег я ад бацькі, збег з дому, пайшоў у пушчу, у цёмны гушчар, каб ад лёсу свайго схавацца. Атам сустрэў галаўнікоў, і пачалі мы гуляць над Свіслаччу і Бярозай.

Ён змоўк, лізнуў чырвоным языком сухія абсівераныя губы.

— Сам з жывых людзей скуру здзіраў? — грозна спытаў Раман, і ўся дружына аж на пальчыкі ўстала, каб пачуць адказ.

— Не. У вір кідаў, на дрэвы падвешваў, але скуру не чапаў, — спакойна прамовіў Іван Вогаенная Рука і пасля кароткага маўчання папрасіў у Рамана: — Забі мяне, добры чалавек.

Вочы ўсіх скіраваліся на Рамана. Ваявода падумаў, пакамечыў пальцамі бараду, глуха сказаў:

— Я не Бог, каб караць цябе страшным судом. Рыбалоў, — паклікаў ён Ядрэйку, — ты вісеў на бярозе?

— Вісеў, — адказаў Ядрэйка.

— Тады аддаю таця табе. Адпомсці яму. Можаш забіць яго. Бяры меч і забі галаўніка.

Цяпер усе глядзелі на Ядрэйку. Нехта падаў рыбалову меч. Ядрэйка ўзяў меч, няўпэўнена круціў яго ў руках. Іван Вогненная Рука чакаў, стаяў побач. Усе расступіліся, каб даць прастору мячу.

— Кат цябе бяры, — сярдзіта плюнуў Ядрэйка, усадзіў лязо ў пясок і, адышоўшы на рачную строму, гукнуў адтуль: — Вазьму я свае рыбалоўныя кручкі і лепш налаўлю табе, ваявода, рыбы.

Шумела рака. Шумеў лясны вецер. Усе маўчалі.

— Дай, ваявода, я яму галаву здыму, — сказаў раптам адзін з дружыннікаў, таўставаты бледнатвары хлопец. Агеньчыкі гарэлі ў шэрых вачах.

— Ты ведаеш Вогненную Руку? — уважліва зірнуў на яго Раман.

— Першы раз бачу, — адказаў дружыннік. Раман памаўчаў, потым цвёрда прамовіў:

— Збіраемся ў дарогу. Ты, — паказаў ён на бледнатварага дружынніка, — возьмеш вясло, а побач з табою прыкуем ланцугом да вясла Івана Вогненную Руку. Хай грабе да самага Кіева. Там паглядзім, што з ім рабіць.

Зноў паплылі па Бярозе. Рака няспынна бегла на поўдзень. Бліжэй да берага, у тонкай доўгай траве, насцярожана стаялі шэра-сінія шчупакі, чакалі здабычу. Калі якая-небудзь рыбная малеча, загуляўшыся ў вясёлых булькатлівых струменях, падплывала да іх, раскрываўся і шчоўкаў вялізны вастразубы рот.

Івана Вогненную Руку прыкавалі, як і загадаў Раман, да цяжкога вясла. Былы галаўнік сядзеў з мёртвым тварам. Раманавы дружыннікі ўпотай кідалі на яго цікаўныя позіркі. Усе хацелі б зараз даведацца, аб чым думае галаўнік, раскаянне ці халодная злосць ваўка, што трапіў у лоўчую яму, жыве ў ім. А ён, адчуваючы на руках цяжар ланцугоў, успамінаў, што ўжо аднойчы ў Друцеску быў скаваны, у ашыйніку, у наножніках і наручніках сядзеў ля ўвахода ў мясцовую царкву. Куніцай называецца такое месца і такое пакаранне. Кожны, хто хацеў, мог плюнуць тады на яго або хвастаць вяроўкай ад царкоўнага звона, што вісела побач на круку.

Наступны начлег чакаў іх на тым месцы, дзе з левага боку ўлівалася ў Бярозу нешырокая, але бруістая і гаманкая рэчка. Калі прывязвалі лодцзі да камянёў, што густа ляжалі на беразе, з хмызняку выйшаў русявы чалавек з лукам за спінаю. За вушы чалавек трымаў тлустага зайца, якога, пэўна, толькі што ўпаляваў. Смела пакіраваўся ён да незнаёмых вояў, пакланіўся ім.

— Як рэчка завецца? — спытаў яго Раман.

— Вольсай рэчку людзі завуць, — адказаў высакарослы паляўнічы, сеў каля вогнішча, якое распальвалі Ядрэйка з Белавалодам, дастаў з палатнянай торбы цёмнага жалеза нож у касцяных тронках, пачаў свежаваць зайца.

— А пад якім князем жывяце? — слязістым ад гарачыні вокам зірнуў на яго Ядрэйка.

— Полацкая зямля ў нас і князь полацкі, — прамовіў усміхнуўшыся Ядрэйку, паляўнічы, а сам займаўся звычнай справаю. Спрытна і хутка ўспароў зайцу жывот, адсек лапкі, сцягваў, дапамагаючы сабе нажом, мяккую шэрую шкурку.

— Шмат я гэтай жыўнасці са свету звёў, — гаварыў ён. Зайцоў, вавёрак, лісіц і куніц... Не злічыш... Аж страхоцце бярэ, як падумаю, што ў мяне адна жывая душа, чалавечая, а я загубіў тысячы звярыных душ. Яны хоць і маленькія, і цёмныя, гэтыя звярыныя лясныя душы, але ж Бог і пра іх памятае на небе і, калі пакліча ўсіх на свой суд, скажа мне: «Чаму ты, Крыванос, так шмат жыццяў патушыў, якія я на белы свет прывёў?» Што адказаць Богу?

Белавалод са здзіўленнем глядзеў на Крываноса. Ніколі не даводзілася яму чуць такіх слоў. Б'е чалавек звера, б'е, каб карміць дзяцей сваіх, і шкадуе яго. Як зразумець такога чалавека?

У гэты час шум і крыкі даляцелі з лоддзі, на якой сядзеў Іван Вогненная Рука. Галаўніку прынеслі паесці, прынёс той самы бледнатвары дружыннік, які падахвочваўся забіць яго. Вогненная Рука глядзеў на дружынніка, на бераг, дзе Крыванос лупіў зайца, і раптам, калі дружыннік нахіліўся зусім нізка, падаючы хлеб і мяса, правай рукой выхапіў у яго з похваў меч, ударыў дружынніка ў горла і з аднаго маху адсек сабе левую руку, якою быў прыкаваны да дубовай лаўкі лоддзі. Потым, бляднеючы, заціскаючы кульцю здаровай рукою, ступіў на борт, скокнуў у раку, пабег да берага. Страла дагнала яго на пясчанай строме, прашыла спіну. Калі ўсе стоўпіліся над ім, Іван Вогненная Рука ўжо не дыхаў.

— Супраць ночы памёр. Дрэнны знак, — сказаў Крыванос. — Чалавек павінен паміраць раніцой, у час сну, каб не ўбачыць твар смерці і не спалохацца.

Трывожная ноч апусцілася на бераг. Аддалі зямлі Івана Вогненную Руку і дружынніка, якога ён забіў, падкідвалі ў вогнішчы паболей ламачча, каб гусцеў агонь, каб радзеў змрок.

Крыванос, хоць ягоная весь была ўсяго за некалькі попрышчаў адсюль, застаўся начаваць разам з дружыннікамі. Сядзеў ля агаю, расказваў пра свае паляўнічыя прыгоды, дубчыкам выкаціў з вогнішча вугаль і на пацеху ўсім прысутным узяў яго ў рот, выпускаючы праз ноздры іскры, потым сказаў Белавалоду:

— Зайздрошчу я табе, хлопец. Далёка плывеш, аж у самы Кіеў. Свет убачыш. Чалавек павінен за жыццё сваё зямное як мага болей пабачыць сваімі вачамі. А я з самага нараджэння ў пушчы таўкуся, далей яе носа не выторкваў.

Ён памаўчаў, зноў загаварыў сіплаватым голасам:

— Але нічога... Прывязаў мяне Бог да гэтай зямлі сонечным промнем і дажджавым струменем. Навек прывязаў. I добра мне тут, у пушчы, бо і са звярамі звыкаюцца жыць, не толькі з людзьмі. Я і тут такое пабачыў, чаго і за морам няма. Вось слухай...

Ён падсунуўся бліжэй да Белавалода.

— Было гэта на леташнія Пакровы. Сяджу я ў сваёй хатцы, жонка з дзецьмі ўжо спяць, а я перад ловамі нож вастру, цеціву на лук тужэй нацягваю. Цёмна за вокнамі. Вецер у пушчы свішча. I раптам грукаюць у дзверы. Адчыняю, і заходзяць у хату двое. Адзін высокі, чарнявы, як вось гэтая сажа, другі ростам ніжэйшы і ўвесь белы, і валасы, і твар, быццам у смятане купаўся. Напачатку я падумаў, што гэта князевы емцы [Емец — зборшчык падаткаў]. Гляджу, шукаю вачамі, дзе іхнія біркі драўляныя. Аж не. Кажуць, што яны купцы з Турава, што з дарогі збіліся, і просяцца пераначаваць. Я не супраць. Нават на стол ім вячэру сабраў. Хай, думаю, жонка спіць, а я і сам гасцей пачастую. Садзяцца яны разам са мною за стол і плашчоў з плячэй не здымаюць. У аднаго плашч белы, у другога чорны. Зноў жа я думаю, што ў Тураве такая завядзёнка — у плашчах сілкавацца. Сядзім, ядзім. I раптам лыжка з маёй рукі — брэнь! — на падлогу паляцела. Быццам хто выбіў лыжку тую з рукі. Нахіляюся я пад стол, каб яе дастаць, і аж скамянеў ад жаху — ногі сваіх начных гасцей убачыў. Думаеш, што там было?

Крыванос прыцішыў голас, нават спалохана азірнуўся.

— Не было там ног чалавечых, а былі вялізныя ласіныя капыты. Дзве пары капытоў, гразёю балотнаю перапэцканыя, чорныя, і цёмна-рудая поўсць над імі. Во якая жудасць! Зверху, над сталом — людзі. Ядуць, гавораць. А знізу — звяры лясныя. Як нагнуўся я пад стол, так і здранцвеў. Што рабіць? Узнімі крык, адразу заб'юць яны мяне, капытамі ўсе рэбры ператрушчаць. I тут нейкая блазнота на мяне найшла. Бяру я лыжку і лыжкай гэтай ціха стукаю па капыту, які сама бліжэй стаіць: тук-тук-тук. Грымнула, завыла над сталом, віхор карчагі змёў, дзверы адчыніліся, моцна ляпнулі, і цішыня наступіла. Карачун, думаю, мне будзе. Заплюшчыў вочы і ўжо збіраюся Богу душу аддаць. Але ніхто мяне не чапае, жонка і дзеці спяць як спалі. Узняў я галаву, а за сталом нікога няма. Толькі каля дзвярэй два плашчы валяюцца — чорны і белы, і два абгарэлыя яловыя смалякі. Падняў я плашчы, а яны балотам пахнуць, тванню...

— Жахоцце, — толькі і сказаў Белавалод.

Раніцой выкацілася з-за пушчы смугла-жоўтае сонца, раздзьмуў, распукаціў вятрылы вецер-свяжак, і Раман загадаў адплываць.

— Бывай, — паціснуў руку Белавалоду Крыванос. — Дай Бог, каб убачыліся мы з табою.

Ён доўга стаяў на беразе, глядзеў на лоддзі, што весела імчаліся ў абдымках ветру і вады, потым ямчэй ускінуў на плячо лук, прыпляскаў даланёю скураную шапку-аблавушку і, не азіраючыся, борзда пакрочыў у пушчу. Сумна зрабілася Белавалоду. Яшчэ з адным добрым чалавекам разлучыла яго жыццё, і, пэўна ж, назаўсёды. Але застанецца ў памяці ноч каля вогнішча, сіплаваты голас Крываноса, шум пушчы і вугаль, які русявы паляўнічы выкочваў з полымя на траву.

— Эге-гей, Белавалод! — крыкнуў з пярэдняй лоддзі Ядрэйка. — Дужа доўга глядзіш услед гэтаму лесуну. Помні, што я твой лепшы сябра!

Белавалод усміхнуўся рыбалову, згодна кіўнуў галавой.

Праз тры дні яны прыплылі да сутоку Бярозы з Дняпром, у землі чарнігаўскага князя Святаслава Яраславіча. Тут іх ужо чакалі стругі полацкіх купцоў, якія з Дзвіны праз дняпроўскія валокі ішлі да Кіева. Раман меў з купцамі дамову. Сваю дружыну ён меркаваў увесці ў стольны Юеў пад выглядам вояў-ахоўнікаў купецкага каравана. Старэйшына каравана чорнабароды здаравяк Валодша прывітаўся з Раманам, сказаў:

— Два нашы стругі адсталі, наскочылі на дрэвы-таплякі. Днішчы зашываюць новымі дошкамі, смалой заліваюць. Праз ноч павінны тут быць. Трэба чакаць...

Раман зморшчыўся ад такой навіны, хацеў сказаць гняўлівае слова, але зірнуў на Валодшу, убачыў сівізну ў яго на скронях, нібы марскую соль на карабельных вятрылах, і згодна кіўнуў галавой. Ды ў сэрцы засталася шурпацінка, гарчынка, бо заўсёды любіў ён своечасова рабіць тое, што задумаў.

На звязку дня і ночы, калі пацямнела рака і пагрозна зашумеў вакольны лес, Раман ударыў мячом у шчыт, сабраў дружыну, павёў яе праз глухмень і балота. Узышлі на выспу, з якой добра былі бачны Бяроза і Дняпро. Не першы раз быў на гэтым месцы Раман, бо ўпэўнена знайшоў пад вялізным калматым дубам высечанага з чырвонага пясчаніку ідала. Макрэча восені і драпежны холад зімы нарабілі трэшчынак на суровым каменным твары, круглячкі птушынага памёту бялеліся на галаве.

Раман зняў шлем, і ўсе знялі шлемы і шапкі. Раман загаварыў глухімусхваляваным голасам:

— Да вас прыйшоў я, Пярун і Дажджабог. Дайце мне моц і ўдачу. Дапамажыце ў далёкім паходзе, у грознай сечы. Напоўніце сілай маю дружыну і маю зямлю.

Ён стаў на калені, тройчы пакланіўся ідалу. Шумеў лес. Гнуліся, трашчалі галіны ў лясным змроку. Здавалася, нечыя велізарныя рукі хочуць струшчыць, сцерці на парахню ўсе дрэвы. Закугукала, заплакала, як згубленае дзіця, сава. Лес абрастаў сівой барадой туману. Раптам над зямлёй, у цёмна-блакітнай нябеснай неабсяжнасці, успыхнула шырокая палоса трапяткога святла. Адразу раззалаціліся воблакі, макаўкі дрэў. Нават паружавела трава, што расла каля ідала. 3 дуба сарваўся жолуд, звонка шчоўкнуў аб Раманаў шчыт.

Кацера сумавала ў сваёй святліцы. Ні бацька з маці, ні Гвай, ні чалядзінка Хадоска не маглі развесяліць яе, не маглі разгаварыць. Баярын Аляксей з'ездзіў у Полацк, накупляў там прыгожых бранзалетаў, караляў з жоўтага бурштыну прывёз, хоць заўсёды быў скнараю, залаты налобнік, з якога на скроні ручайкамі сцякалі зіхоткія падвескі-лунніцы. Але нішто не цешыла Кацеру.

«Аддаць замуж яе трэба, — думаў баярын. — Хай дапаможа мне Бог, захавальнік чалавечага семені. Толькі дзе ж знайсці жаніха? Куды ні глянь — той недарэка, той калека. У Полацк павязу Кацеру. Горад вялікі, людны, багаты, там жаніх адшукаецца». Ён сказаў аб гэтым жонцы, і баярыня Вольга адразу ж згадзілася, хваравіты бледны твар асвяціўся кволай спалоханай усмешкаю. «Вось дзе лядоўня, — раздражнёна падумаў пра жонку баярын. — Усё жыццё пакутую, жыву з такой. Пэўна, у гнілую восеньскую ноч зачыналі яе бацькі. Ні смеху, ні голасу звонкага ніколі ад яе не пачуў. Што ні скажы, міргае вачамі, з усім згаджаецца.

Хоць бы раз слова насуперак сказала. Цьфу ты, трухлявіна нялюбая!»

Спрабаваў раскатурхаць сястру Гвай. Апошнія дні ён таксама хадзіў невясёлы, але ягоны сум і ягоную хмурасць было лёгка зразумець — баярын строга забараніў чалядзінам даваць свайму сыну віно. А што за жыццё без віна? Кроў робіцца прэснаю, далоні рук пацеюць, сэрца абмірае ў грудзях, уначы сняцца чэрці рагатыя. Гвай, патаемна ад бацькі, здабываў віно і, схаваўшыся дзе-небудзь ад людскіх вачэй, прагна глытаў горка-салодкае пітво. Трохі лягчэла, і тады ён ішоў да сястры, жаліўся ёй на свой няўдалы лёс. Кацера сказала Гваю:

— Ты ва ўсім сам вінаваты. Спалохаўся, як зайчык, не паехаў з Раманам. Каб я была хлопцам, толькі б мяне тут і бачылі.

Гвай раззлаваўся:

— Не балабонь пустое. Бадлівай карове Бог рогаў не дае.

— Гэта я карова? — успыхнула, пачырванела ад гневу Кацера. — Што ж... У каровы ёсць малако. А што ёсць у цябе? Пустадомак ты, хоць і брат мне. Ідзі прэч! Не хачу на цябе глядзець.

Яна абхапіла смуглымі рукамі твар, упала на свой одр, заплакала. Гвай разгублена стаяў каля сястры, кусаў губы. Зярняты халоднага поту праклюнуліся на спіне пад кашуляй. У яго было незласлівае мяккае сэрца, ён любіў прыгажуню сястру, і ён сказаў:

— Ведаю, чаго ты плачаш. Па Раману сохнеш. Ды Раман ужо далёка. Можа, нават каля Юева ўжо плыве з дружынай. Ніколі не дарую сабе, што паслухаўся бацьку і застаўся дома.

— Каля Кіева плыве? — Кацера ўзняла заплаканы твар, кулачком выцерла вочы. — Эх, братка, зрабіцца б мне птушкай крылатай, адразу б за ім услед паляцела.

— Кахаеш яго, — раздумліва прамовіў Гвай. — Такога ёсць за што пакахаць. Такіх вояў няшмат знойдзецца і на Русі, і на Літве, і ў ляхаў. Ён як той Раланд, што ваяваў з сарацынамі. Ая...

Гвай махнуў рукою, цяжка ўздыхнуў і выйшаў са святліцы, каб скруціць у агародзе апошнія макавыя галоўкі. Цішыня абрынулася на Кацеру, перахапіла як пятлёй-удаўкай дыханне. I адразу ж патаемная струна прачнулася, заспявала ў душы, вярнулася песня. Гэта было як збавенне. Кацера ўскочыла з одра, падбегла да слюдзянога акенца. Шырокі свет быў за акном, ззяла сонца, сінела неба, цёпла шумелі зялёныя дрэвы. Сцяжынка вілася між травы і недзе за небасхілам у зваблівай смузе рабілася торнай дарогай, вольнай ракой. Там плылі стругі і лоддзі, там чырвоная зара клалася на вятрылы, там быўРаман...

Назаўгра Кацера аб'явіла бацьку, што збіраецца на багамолле ў Кіеў. Баярын Аляксей якраз грыз печаную на вуголлях свіную ножку і ледзьве вус не адкусіў ад нечаканасці і здзіўлення.

— Куды? — выкругліў вочы ён.

— У Кіеў. У святыя месцы, — рашуча адказала Кацера.

— Табе сонца галаву напякло, ці што? — пачаў злосна чырванець баярын.

— Сон мне бачыўся, — сціпла апусціла вочы Кацера. — Быццам стаю я каля ракі, і раптам у небе нада мною загараецца светлы крыж і нечы голас абвяшчае: «Ідзі ў Кіеў на маленне».

— Голас? — баярын Аляксей адваліў ніжнюю губу ад такіх дзівосаў, падышоў да дачкі, паклаў цяжкую руку ёй на плячо. — «Што з ёю? — напружана думаў ён. — Няўжо і сапраўды чула нешта?» — Сам ён за ўсё сваё жыццё чуў толькі зямныя галасы, чуў, як гавораць людзі, як іржуць коні і брэшуць сабакі, як гудуць пчолы ў борцях. «Няўжо ў чаканні жаніха затуманіўся розум яе?» — пахаладзеў ад жаху баярын. Але вочы ў дачкі былі чыстыя, разумныя і смелыя.

— Дык едзь у Полацк, у Сафію, — радуючыся, выгукнуў баярын.

— Голас быў, каб я ў Кіеў ішла, — ціха, але цвёрда сказала Кацера.

Тады баярын кінуўся да жонкі, усхвалявана пераказаў ёй сваю размову з дачкой і ўпершыню за доўгае сумеснае жыццё хацеў параіцца з жонкаю.

— Хай едзе, — стомленым голасам прашаптала баярыня Вольга. — Хай за дом і род наш памоліцца, замаё здароўе...

Яна зняможана заплюшчылася, і ў млявым руху яе павекаў было нешта ад курыцы, калі тая зацягвае вока бледна-чырвонай плёнкай.

— Каму трэба тваё здароўе?! — закрычаў баярын. — Ляжыш і ляжы. Цьфу ты!

Ён ляпнуў дзвярыма, панёс гаеў свой і злосць да чэлядзі, а баярыня ціха заплакала. 3 кутка апачывальні, з вузенькай шчылінкі раптам выбегла шэрая мышка, стала на заднія лапкі, бліскучымі зярняткамі вачэй паглядзела на баярыню. Баярыня таксама зірнула на сваю госцю, пакрысе супакоілася. Не першы дзень і нават не першы сонцаварот удалечыні ад людзей глядзелі яны адно на аднаго — невылечна хворая баярыня і шэрая асцярожная мышка.

Зашумела, захвалявалася баярская сядзіба. Збіралі Кацеру ў далёкую дарогу, прадумваючы кожную дробязь. У скураную торбу і ў палатняныя мяшэчкі клалі хлеб і соль, іголку і люстэрка, зёлкі і пучкі духмяных траў. 3 бацькавай студні зачэрпвалі халоднай вады і налілі поўную карчагу. Глынуўшы гэтай вады, успомніць Кацера ў няблізкай дарозе свой дом, сваю зямлю.

Падручнымі людзьмі для маладой баярышні баярын Аляксей выбраў чалядзінку Хадоску і надворнага халопа Сцяпана. Хоць Сцяпан быў стары, як з'едзены жукамі-караедамі пень, і слабавата стаяў на нагах, але ён з вялікай радасцю згадзіўся, пакляўшыся баярыну Аляксею на святых абразах, што ні адзін волас не ўпадзе з галавы ў Кацеры. Даўно марыў ён, праўда, глыбока хаваючы сваю мару ад усіх, дабрацца да святой зямлі, да Палесціны, шчыра памаліцца там Богу і ў знак таго, што быў там, што піў ваду з ракі Іардань, прынесці адтуль пальмавы ліст. Паломнікамі завуць такіх людзей. I вось на схіле жыцця не ў Палесціну, дык у Кіеў выпраўляецца ён. Шчасцем ззялі мутна-шэрыя старэчыя вочы.

Кацера з твару была спакойная, раздумлівая, ды каб хто здолеў глянуць ёй у сэрца, убачыў бы там яркі іскрысты агеньчык. Яна едзе ў Кіеў! Яна памоліцца ў мітрапольнай Сафіі, у Пячэрскім манастыры! Яна знойдзе там Рамана! Яна не сумнявалася, што абавязкова знойдзе, сустрэне ў вірлівым людскім мурашніку маладога прыгожага воя. Баярскія і купецкія дочкі сядзяць, чахнуць у святліцах, чакаючы нарачоных, а Кацера сама пойдзе насустрач свайму лёсу, свайму шчасцю. Жыццё між лугоў і лясоў навучыла яе быць рашучай і самастойнай.

Перад далёкай дарогай Кацера пайшла развітвацца са сваімі любімымі дрэвамі, з валунамі і ручаямі, ля якіх так хораша думалася-марылася ў маладыя дні. Яны пазнавалі яе — радасна шумелі дрэвы, званчэй булькаталі ручаі. Толькі вялізныя бела-шэрыя валуны, затканыя мяккім зялёным мохам, былі безгалосыя. Але і яны па-свойму віталі яе — срэбракрылыя стракозы і меднавокія яіпчаркі, якія драмалі на іх, прыгрэтыя сонечнымі праменнямі, не ўцякалі хто куды, а даверліва заставаліся на сваіх месцах. Кацера спынялася пад якой-небудзь танклявай бярозкай, пяшчотна гладзіла свежую вільготную кару, прыпадала Іпчакой да ствала, і чулася ёй у лясным нямоўчным гудзе: «Шчасця табе, Кацера... Плыві і вярніся назад...» Звінелі пчолы, танцавалі матылькі, бясконцымі цёмна-рыжымі ніткамі мурашоў была прашыта лясная зямля, пырхалі і спявалі птушкі, лётаў бяссонны вецер. 3 густой травы неспадзявана выскачыў зайчык, сеў, глянуў на Кацеру, смешна зламаў адно доўгае вуха, весела бліснуў касым вокам.

— Ідзі, ідзі да мяне, — ціха сказала Кацера, але шэры камячок прутка падскочыў і знік.

Да Полацка ехалі на парцы коней, запрэжаных у вазок з лубяным верхам. Засталіся дома хмурыя бацькавы вочы, матчыны слёзы. Трывога сціскала сэрца: Кацера ўпершыню ў жыцці выпраўлялася ў такую дарогу і чым далей ад'язджала ад роднай сядзібы, тым усё вастрэйшая туга, здаецца, распорвала душу. Яна крадком змахнула з вачэй слязінку, пачала, каб хоць трохі развеяцца і супакоіцца, глядзець на высокае вільготнае неба, на хмарку, што плыла па гэтым небе. «Плыві за мной, хмарка», — прасіла яна ў думках, але хмарка неўзабаве адстала, а ўперадзе, на шырыню ўсяго неба, разварочваліся полчышчы воблакаў. I былі тыя воблакі суровыя, змрочныя, чужыя.

У Полацку на прыстані старшы карабельшчык весела сказаў:

— Не ведаў што ў баярына Аляксея расце такая красуня дачка. Каб сам быў баярскага роду, сватоў бы прыслаў.

— Да нас шмат хто сватоў слаў, і ўсе ні з чым ехалі назад з баярскай сядзібы, — незадаволена прамовіў стары Сцяпан, каб адразу паказаць гаваркому карабелынчыку, што ён, Сцяпан, апякуе ў няблізкім падарожжы маладую баярышню і не дазволіць лезці да яе з заляцаннямі.

Цяжка гружаныя стругі, раздзімаючы рознакаляровыя вятрылы, павольна адышлі ад полацкай прыстані. Грабцы спорна налягалі на вёслы, абліваючыся бліскучым гарачым потам. Трэба было прайсці ўверх па Дзвіне, потым — у раку Касгоію, потым, праз нялёгкія волакі — у Дняпро.

Кацера з Хадоскай і Сцяпанам размясціліся пад паветкай, сплеценай з маладой зялёнай лазы. На выпадак дажджу і моцнага ветру меўся вялізны кавалак шэрага тоўстага палатна, які ў любы час можна было нацягнуць над галавой. Плылі насустрач узгорыстыя і раўнінныя рачныя берагі, лясы, балоты. Бегла, звінела вада. Уначы ярка свяцілі зоркі. Мігцела імі чорнае маўклівае неба, і калі Кацера прачыналася, калі глядзела ў нябесную бездань, чуючы таемныя шэпты ракі, страх мяккімі савінымі крыламі халадзіў душу. Але яна гнала прэч гэты страх, смялей узіралася ў цемру, бачыла сіняваты расшіаў туману, чорны грэбень лесу. Побач мірна пасопвала носам Хадоска, крактаў ува сне Сцяпан. Калі змрок шчыльней асядаў на зямлю і рабіўся асабліва глыбокі, купцы прыставалі да берага, чакалі зары-дзянніцы.

— Чаму не спіш, красуня? — спытаў у яе аднойчы стырнавы, загарэлы чорнавалосы мужчына.

— Пра Кіеў думаю, — адказала Кацера.

— Ні разу не была там?

— Першы раз плыву.

— Пабачыш, — задумліва ўсміхнуўся стырнавы. — Усім гарадам горад. А хто ж цябе там чакае?

Ад такога пытання Кацера сумелася, хуценька прамовіла:

— Да святой Сафіі еду. Маліцца буду.

Але словы стырнавога запалі ў душу. Сапраўды, хто чакае яе ў вялікім людным Кіеве? Раман, магчыма, даўно забыўся пра яе, ды не толькі забыўся, а ніколі не хацеў думаць, не думаў пра яе. Што княжаму дружынніку дзяўчына-дзічка з лясной баярскай сядзібы? Ці адну дзяўчыну сустракаў ён на жыццёвай дарозе, зрываў нібы кветку або гронку спелых ягад, а потым раўнадушна шпурляў у пыл, нават не азірнуўшыся. Мужчыну жыць лягчэй і весялей. Добры меч, добры конь, кубак мёду, пацалунак жанчыны — вось і ўсё, што патрэбна яму. Жанчыне ж трэба болын, невымерна болын, і ці не таму так шмат на зямлі няшчасных жанчын?

Чым бліжэй падплывалі стругі да Кіева, тым гарачэйшы сум раз'ядаў душу. Хадоска як магла супакойвала баярышню. Стары Сцяпан, спалохаўшыся, што хвароба вось-вось учэпіцца ў Кацеру, не адыходзіў ад яе ні на крок.

— Маліся, — павучаў ён Кацеру. — Святая малітва як шчыт перад любой бядой. Запомні: ні адзін чалавек такі не радзіўся, каб усяму свету прыгадзіўся, толькі Божая малітва ўсяму свету патрэбна.

Кацера малілася, стаўшы на калені. Бегла абапал магутная рака, з лясамі і весямі на берагах, з аксамітна-зялёнымі астравамі, адкуль чулася густое лопанне птушыных крыл.

У Кіеве спыніліся на Брачыслававым падвор'і. Спрадвеку тут начавалі-сталаваліся купцы з Полацка і Менска. Сцяпан баярскім срэбрам разлічыўся з карабельшчыкамі, пачаў закупляць харч, свечкі, паліва. Кацера ж з Хадоскаю адразу пайшлі да Сафіі.

Трынаццаць купалоў узлятала ў сонечнае смуглае кіеўскае неба. Велізарны храм быў абпаясаны з паўднёвага, паўночнага і заходняга бакоў адкрытымі аркамі галерэй. Такімі маленькімі і мізэрнымі адчулі сябе дзве юныя палачанкі ля падножжа прыгожай гордай царквы. Ды самае ашаламляльнае і дзівоснае чакала іх унутры. Быццам на казачны луг ступілі яны. Падлога ў храме была высцелена яркімі рознакаляровымі каменьчыкамі. Гэтыя каменьчыкі спляталіся ў цудоўныя зіхоткія ўзоры, хацелася глядзець і глядзець на іх. Але ўладная сіла ўзняла іхнія позіркі ўгору, і яны ўбачылі круглыя зялёнага шкла вокны, а на слупах і на сценах шматлікія фігуры святых, золата і срэбра абразоў і царкоўных сасудаў. Недзе тут, у храме, у мармуравай рацы спаў вечным сном будаўнік Сафіі князь Яраслаў Мудры. Ён жа, трымаючы ў руках мадэль храма, чэпка пазіраў з фрэскі, што палымнела над заходняй трайной аркай, насупраць сярэдняга алтара. Князевы сямейнікі, мужчыны і жанчыны, з двух бакоў спяшаліся да яго. Жывапісец намаляваў іх высокімі, хударлявымі, са строгімі вачамі на цёмных тварах.

Кацера адчула нясцерпнае хваляванне. Колькі людзей прайшло па гэтых плітах, пад гэтым высозным купалам, з якога, калі ўзнімеш вочы, льецца святло. Яшчэ больш людзей марыць пабываць тут, спіць і бачыць у снах святы храм, а яны, Кацера з Хадоскай, стаяць у Сафіі, стаяць і баяцца дыхнуць.

«Дапамажы мне, Сафія, — думала Кацера. — Звядзі мяне з тым, каго я кахаю. Я прашу ў цябе, бо ведаю, што ты абараняеш каханне».

Вярнуліся з Сафіі на Брачыславава падвор'е, і стары Сцяпан пачаў пачціва, як гэта дазволена вернаму халопу, папікаць Кацеру, што дужа доўга яна з Хадоскай хадзіла па горадзе, а дарога ў яе павінна быць толькі адна — да царквы і назад, бо неспакойна, трывожна ў Кіеве.

— Не вучы мяне, раб, — гнеўна сказала Кацера. Сцяпан пабляднеў, пракаўтнуў сухі камяк у горле і, набраўшыся смеласці, зноў загаварыў:

— Хочаш карай мяне, баярышня, хочаш плюй на мяне, валасы дзяры з маёй лысіны, але я на святых абразах пакляўся твайму бацьку, баярыну Аляксею, што ўберагу цябе ад злой рукі і злога вока. Ці ведаеш ты, што робіцца ў горадзе і вакольных весях? Мерцвякоў з магіл крадуць, Божыя крыжы сякуць, нейкія д'ябальскія знакі на сценах крывавай фарбаю малююць. Вялікае хваляванне ў сэрцах чалавечых кіпіць. Абаронцы Перуна, што ў пупічах і чаратах сядзелі, на белы свет выходзяць, са стэпу алахі [Алахі — полаўцы] на конях і на гарбатых вярблюдах Божым цэрквам пагражаюць.

Стары стаў на калені, тройчы стукнуўся лбом аб падлогу, слёзна папрасіў:

— Слухайся мяне, птушачка залатапёрая, баярышня дарагая. Калі ж не ўсачу за табой, калі злыбяда з табой здарыцца, кіне мяне баярын на корм дворным псам.

Кацера паабяцала халопу быць асцярожнаю, без асаблівай патрэбы не выходзіць з падвор'я. Сцяпан супакоіўся, пачаў разам з Хадоскай гатаваць абед. Елі духмяны сушаны сыр, жаўтабокія салодкія грушы.

— Розных плямёнаў купцы і рукадзельныя людзі ў Кіеве жывуць, — расказваў палагаднелы Сцяпан, — рамеі, армянцы, ляхі, яўрэі, тэўтоны. Збор з усяго свету. I кожны сваёй моваю гаворыць, паспрабуй іх зразумей.

— Я тут і нашу гаворку чула, — сказала Хадоска.

— А дзе нашага люду няма? Полацк і Менск ведаюць усюды.

Над Кіевам пырскаў дробны краплісты дождж. Дні тры, не меней, трэба яму ісці, каб адмыць неба ад дыму. Вялікі дым апошнім часам наплываў са стэпу. На левабярэжжы Дняпра палалі пажары. Хан Шарукан зашавяліўся там са сваёй ардою.

Кацера доўга не магла заснуць. Недзе ў гэтым велізарным горадзе быў Раман. Як знайсці яго, як убачыць? У моры людзей зрабіць такое, бадай, немагчыма, адна надзея на Бога. I яна малілася ў начной цішыні. А ўва сне перад ёю Раман, усмешлівы, прыгожы, пакланіўся і сказаў: «Каля поруба мяне шукай, дзе князь Усяслаў сядзіць». Яна прачнулася і ўсё не магла зразумець, хто сказаў гэтыя словы, але яны яшчэ гучалі ўвушшу: «Каля поруба мяне шукай...»

Назаўтра Кацера з Хадоскай зноў пайшлі да Сафіі, памаліліся, а на зваротнай дарозе маладая баярышня выпытала ў кіян, дзе знаходзіцца поруб з полацкім князем. Аказваецца, быў ён непадалёку ад Брачыслававага падвор'я. Адразу ж подбегам накіраваліся туды. Але нічога незвычайнага не ўбачылі — тырчала з зямлі некалькі вянцоў дубовых тоўстых бярвенняў з плоскім, таксама бярвеністым дахам, воі-ахоўнікі сумавалі, абапёршыся на коп'і, і ўсё. Нясмела падышлі яны да вузенькага акенца, у якім быў змрок.

— На ваўкалака хочаце глянуць? — усміхнуўся адзін з вояў. — Дык нешта не чуваць яго. Мо спіць, а мо пабег за трыдзевяць зямель.

Ён быў у добрым настроі, жартаваў, чорным вясёлым вокам прымерваўся да Кацеры і да Хадоскі.

— Там не ваўкалак сядзіць, а полацкі князь, — строга сказала Кацера. — Ты хрысціянін, і грэх табе смяяцца з бяды чалавечай.

Вой змоўк. Усхваляваная Кацера глянула ў акенца, але нікога не ўбачыла. Поруб як вымер. Ні зыку, ні шэпту. Можа, і сапраўды князь Усяслаў і княжычы спалі. 3 невясёлым сэрцам вярнулася Кацера на Брачыславава падвор'е, дзе ўжо месца сабе не знаходзіў стары Сцяпан.

Назаўтра, ідучы з царквы, зноў павярнулі да поруба. Каля яго было людна і шумна. Дзесяткі смердаў з жонкамі і з малымі дзецьмі тоўпіліся насупраць акенца, хацелі ўбачыць полацкага князя, крычалі:

— Заступіся за нас, князь-міласэрнік!

— На аднаго цябе надзея!

— Маліся за зямлю рускую! Смерць яе надыходзіць!

Усе гэтыя страшэнна стомленыя запыленыя людзі прыбеглі ў Кіеў з дняпроўскага левабярэжжа, дзе гарэлі іхнія хаты, дзе пагрозна храплі палавецкія коні. Шматтысячнае войска стэпнякоў пераваліла рэкі Вараскол, Псёл і Харол, імкліва рухалася да ракі Сулы, адкуль прамая дарога вяла на Пераяслаў іКіеў.

— Ратуй, прыснапамятны князь! — крычаў, галасіў натоўп, упаўшы на калені. — Ты ўсё можаш! Ратуй!

Да смердаў далучыліся рукадзельныя людзі з Падола, баярскія халопы з Гары, сляпыя паломнікі, што ішлі ў Палесціну. Вялікі крык стаяў перад порубам. Воі-ахоўнікі ціснуліся адзін да аднаго, ведалі — махні кап'ём або мячом, і адразу галодны злы натоўп пераломіць коп'і, як чарацінкі, а іх растопча або з каменем на шыі павалачэ ў Дняпро. Начальнік варты шапнуў двум сваім самым хутканогім воям, каб беглі да вялікага князя Ізяслава і ваяводы Каснячкі, клікалі дапамогу.

А натоўп шалеў. Сонца пякло, смаліла з вышыні, сухі пыл забіваў ноздры, пахла дымам і потам, не адгукаўся, маўчаў у порубе Усяслаў, і гэта рабіла людзей падобнымі на статак разгневаных, раз'ятраных лясных тураў, які ашалела імчыцца пушчаю, ломячы і крышачы ўсё на сваім шляху.

— Разнясём на трэскі баярскія жытніцы! — прарэзліва крычаў загарэлы да чарнаты бондар з Падола. — Хрыстос вучыць, што зямля павінна карміць усіх. Разрэжам баярам жываты і наб'ём іх зернем!

— Пойдзем адсюль, Хадоска, — спалохана выгукнула Кацера. Яны пачалі паспешліва выбірацца з людскога віру. Сляпы сівы паломнік выкінуў уперад худыя, карычневыя ад сонца рукі, дрогкімі пальцамі правёў па Кацерыным твары, сказаў са скрухаю:

— Навошта, прыгожая, тут ходзіш? Зараз тут кроў пацячэ.

Кацеру ўжо аж ускалатнула ад гэтага дотыку. Так здаралася, калі ў цёмным лесе раптоўна наліпала на шчокі і на бровы павуціна.

— Хутчэй, Хадоска, — ціснулася праз натоўп Кацера. I ў гэты самы час ваявода Каснячка на белым кані, у бліскучых наборных даспехах вылецеў да поруба. 3 ім было каля сотні дружыннікаў і ноўгарадскі епіскап Сцяфан, які дзве сядміцы назад прыплыў па царкоўных справах да кіеўскага мітрапаліта. Сцяфан, хістка седзячы на кані, трымаў высока над галавой выяву багамацеры. Касмоцце ягоных чорных валасоў шкуматаў вецер.

Перад натоўпам коні ўзвіліся на дыбкі. Так пагрозна шумеў, так махаў кулакамі і люта бліскаў вачамі раз'юшаны натоўп, што войскія коні спалохаліся.

— Разыдзіцеся! — уладным голасам закрычаў Каснячка. — Вяртайцеся ў свае весі! Напаіце вадой і накарміце хлебам дзяцей! Дд вашага ляманту дзеці сытыя не будуць!

Загарэлы бондар смела стаў перад ваяводам, упёрся кулакамі ў бокі, сказаў:

— Добры ў цябе конь. Вачамі зоркі ліча. Вушамі вайну чуе. Але не на белым кані трэба табе ездзіць.

Бондар нагнуўся, шырокай даланёю зачэрпнуў гарачага цёмнага пяску, лэпнуў каня па шыі, і ўсе ўбачылі на беласнежнай грыве брудны пісяг. Каснячка, выскаліўшы ў гневе зубы, пачаў выдзіраць з похваў меч. Але бондар схаваўся ў натоўпе.

— За антыхрыстам ідзяце! — закрычаў епіскап Сцяфан. Чорнай цецівою затрапяталі на бледным твары бровы. Размахваючы выявай багамацеры, зганяючы з дарогі злых духаў, адважна ўрэзаўся епіскап на сваім кані ў людскую сцяну, прабіў у ёй трэшчыну. Сляпога паломніка, які стаяў на дарозе, ён стаптаў канём. Ды раптам выбеглі з натоўпу два сінявокія русагаловыя дзецюкі, паплявалі нарукі і за каршэнь пачалі сцягваць епіскапа з каня. Ён адчайна супраціўляўся, біў іх кулакамі, ледзьве не кусаў.

— Мы ноўгарадцы! — крычалі дзецюкі. — Халопы гэтага пса. Страшнымі карамі ён нас караў! На ланцуг садзіў. Жалезным кіем біў. На сценах распінаў. А малалетку Андрэю нос урэзаў.

Яны сцягнулі епіскапа з сядла, кінулі на зямлю, пад ногі натоўпу.

— Бі яго! — закрычалі дзесяткі людзей, рынуўшыся да Сцяфана, якому страх адабраў мову. Ноўгарадскі епіскап толькі маўчаў. Твар быў заліты ярка-чырвонай крывёю.

— Адступіцеся ад святога ўладыкі! — секануў бліжэйшага да сябе смерда мячом Каснячка. — Увесь горад за яго на кап'ё ўзніму!

Ды было позна. Епіскап ужо канаў, уплішчаны ў пясок.

— Ён нас еў, як палявы звер траву, і мы яго жывога не выпусцілі, — абтрасаючы рукі, сказаў адзін з ноўгарадскіх дзецюкоў. Смерць епіскапа на нейкае імгаенне супакоіла натоўп. Людзі, кожны ў сябе ў душы, як бы прымерваліся да гэтай раптоўнай смерці. Хацелі ўцяміць, асэнсаваць імгненны пераход ад жыцця да тлену. Шмат хто, астываючы ад узбуджэння, шкадаваў, што ўзняў дзясніцу на епіскапа. Не мінаваць божай кары. Такая разгубленасць і расслабленасць дорага каштавалі натоўпу. Ваявода са сваёй дружынай ударыў па безабаронных людзях. Секлі і мужчын, і жанчын, і дзяцей, кожнага, у каго не хапіла спрыту вывернуцца, выслізнуць з-пад мяча.

Проста на Кацеру з Хадоскай імчаўся, праломваючы сабе дарогу ў чалавечых целах, чорнабароды дружыннік на вялізным рудым кані. Конь, храпучы, ударыў капытом Хадоску, стаптаў яе, нібы пшанічны колас. Кацера змярцвела ад жаху, заплюшчыла вочы, развітваючыся з жыццём. I тут нечыя дужыя рукі схапілі яе, панеслі... Зусім побач мільгнулі конскія капыты, прарэзліва закрычаў чалавек.

— Сячы сыраядцаў! — шалёна махаў чырвоным ад крыві мячом ваявода Каснячка. — У Дняпро гані! Кладзі на дно рачное!

Дужыя рукі неслі Кацеру далей ад смерці, ад стогааў і свісту мячоў, ад конскага дзікага ржання. Яна слаба войкнула і страціла прытомнасць...

Прамень вечаровага сонца лёг ёй на шчаку, разбудзіў. Яна ўбачыла над сабой цёмна-блакітнае неба. Такога неба Кацера яшчэ не бачыла ў сваім жыцці — высока і нязрушна стаяла яно, усё ў белых клубочках воблакаў, у белых даўгакрылых птушках. Птушак было незлічонае мноства. Яны здаваліся вохлапамі зімовага белага снегу. Радасна-трывожны птушыны крык нёсся з вышыні. «Дзе я?» — падумала Кацера і адразу ж адчула лёгкае пайгойдванне. Яна ляжала на цёплай, нагрэтай сонцам мядзведжай шкуры, а шкура была рассцелена на дубовай палубе вялізнай лоддзі. «Лоддзю калыша рака, — здагадалася Кацера. — Хто ж мяне прынёс сюды?» Яна асцярожна павяла позіркам наўкол сябе і ўбачыла непадалёк тоўсценькага чарнавокага чалавечка з буйным сіняватым носам, з немалой лысінаю. Скура на цемені, там, дзе не было валасоў, моцна загарэла, нават, здавалася, спяклася пад шчодрымі промнямі сонца. Чалавечак сядзеў на палубе, падгарнуўшы пад сябе ногі. Было ў ім нешта ад ляснога вожыка-чмыхуна.

— Ажыла, — радасна ўсклікнуў чалавечак і пляснуў далонямі па палубе. — Ая сяджу, пазіраю на цябе і чакаю, калі ты хоць адным вокам глянеш.

— Дзе я? — спытала Кацера.

— На зямлі, — бадзёра адказаў чалавечак. — Калі б ты была на небе, цябе б пільнаваў анёл. А я — Ядрэйка.

Ён падсеў бліжэй да Кацеры, чорнымі бліскучымі вочкамі пазіраў на яе, здавалася, гладзіў яе.

— А дзе Хадоска? — успомніла пра сваю чалядзінку Кацера.

— Не ведаю, баяры вы мае дарагія, не ведаю, — хуценька загаварыўЯдрэйка. — Нават не ведаю, кім яна табе будзе, гэта Хадоска, і хто яна такая. 3-пад капытоў цябе вынеслі. Можна сказаць, з паіпчы людаеда вырвалі. Яшчэ б трошкі, і карачун табе, дзеўка. Я там не быў, але нашы расказвалі, што дужа шмат людзей пабіў кіеўскі ваявода. А цябе Раман ад смерці ўратаваў, пад каня кінуўся.

— Раман? — усклікнула Кацера і ўскочыла на ногі. — Усяславаў грыдзень?

— Раман, — адказаўЯдрэйка. — Адкуль яго ведаеш? Ён, як я прыкмеціў, дужа абрадаваўся табе.

Ды Кацера ўжо не слухала Ядрэйку. Раман, той, да каго рвалася яна ўсёй душою, выратаваў яе! Хутка яна ўбачыць Рамана! Вялікі дзякуй Богу, што ў такім агромністым горадзе перакрыжаваў іхнія дарогі! Сэрца трапятала ад шчасця!

Ядрэйка, вядома ж, не здагадваўся, якую буру выклікаў у душы гэтай прыгожай дзяўчыны сваімі словамі пра Рамана. Красамоўства, як звычайна, накацілася на яго.

— Раман загадаў пры табе быць, — гаварыў Ядрэйка. — Пільнуй, кажа, баярышню, а не ўпільнуеш, за конскі хвост прывяжу і ў стэп, дзе агаране жывуць, выпушчу. А ты і праўда з баярскага роду. Бач, якая апратка багатая на табе. Я ж — рыбалоў. Рыбу лаўлю. Дробную і вялікую, якая патрапіцца. А ты, значыцца, з баяраў. Не жыў я паміж вашага семені, не даводзілася. Усё жыццё між халопаў, між чорных людзей кручуся. Ведаеш, якая розніца паміж агнём і халопам? Агонь спачатку высекуць, а потым раскладуць. Халопа ж наадварот — спачатку раскладуць і ўжо тады высекуць. Можа, перакусіць хочаш? На зуб кінуць у мяне знойдзецца.

— Не хачу, — хуценька адказвала Кацера. Яна, каб хоць як супакоіцца, пачала глядзець на раку. Тут, дзе Пачайна ўлівалася ў Дняпро, была карабельная прыстань. Мноства яркіх ветразяў надзімаў вецер-свяжак. Мітусіліся грузчыкі і купцы. На вялізную лоддзю заганялі чараду авечак. Баран з шурпатымі гнутымі рагамі ганарыста ішоў па сходнях наперадзе сваіх смяртэльна перапалоханых сябровак. Неўзабавае ён зробіцца воўнаю, смажаным мясам, косці ягоныя расцягнуць сабакі, але пакуль што важак ішоў паважна і няспешна, з вялікай годнасцю, быццам усё на белым свеце — і магутная шырокая рака, і караблі, і карабелынчыкі — было створана толькі для таго, каб у самай сарцавіне гэтага тлуму і мітусні быў ён — тоўсты тлусты баран.

— Нашы ідуць, — радасна выгукнуў Ядрэйка. Сэрца ў Кацеры, здалося, успыхнула ў грудзях. Яна ўбачыла купку людзей, чалавек дзесяць — пятнаццаць, у сціплай апратцы, якая рабіла іх падобнымі на грузчыкаў або ганчароў ці кавалёў з Падола. Па-перадзе крочыў Раман, высокі, цёмнавалосы, з густа загарэлым на шчодрым кіеўскім сонцы тварам. Ён лёгка ўзбег па рыплівых сходнях, падышоў да Кацеры, усміхнуўся, сказаў:

— Дабрыдзень, баярышня-крывічанка. Які добры вецер прынёс цябе?

— Дабрыдзень, харобры вой, — засвяціўшыся, прамовіла Кацера.

Яны глянулі адно аднаму ў вочы, усё зразумелі, аб усім здагадаліся, і добра было ім стаяць паміж гаманкога люду і маўчаць. «3-за цябе я пайшла на край свету», — казалі шчаслівыя вочы Кацеры. «Я помніў цябе, я думаў пра цябе», — адказвалі Раманавы вочы. «Я пайду за табой да скону свайго жыцця», — крычалі вочы Кацеры. «Небяспечны і суровы чакае Ішшх, але нам лёгка будзе ісці разам», — радасна блішчалі Раманавы вочы.

— А я рыбкі налавіў, баяры вы мае дарагія, — пахваліўся Ядрэйка.

— Каб ты яе яшчэ зварыў, было б зусім добра, — усміхнуўся Белавалод. — А можа, яна тут вараная ў рацэ плавае?

— У рацэ не ў руцэ, — адказаў Ядрэйка. — Разам і варыць і есці будзем.

Частка Раманавай дружыны жыла на дзвюх лоддзях, астатнія атабарыліся на сядзібе багатага ганчара Варлама, находніка з Полацкай зямлі. Зброю, кальчугі і шчыты хавалі. Збоку здавалася, што гэта арцель землякопаў ці каменясечцаў. Стольны Кіеў будаваўся, рос ушыркі, перавальваўся цераз сцены, і шмат было ў горадзе работнага люду, асабліва цяпер, калі, ратуючыся ад полаўцаў, хлынулі на кіеўскія вуліцы і гоіошчы смерды з вакольных весяў.

Раман кінуў у поруб князю Усяславу бяросту, абнадзеіў князя. Але як вызваліць яго з цямніцы, пакуль што не ведаў. 3 раніцы і да ночы сачыў ён разам са сваімі людзьмі за порубам. Апошнім часам варта ўзмацнілася, кіян пачалі адганяць ад поруба, і Раман зразумеў, што вялікі князь Ізяслаў нервуецца. Пасля таго як ваявода Каснячка пасек і патаптаў коньмі смердаў і рукадзельных людзей, увесь горад жыў прадчуваннем нядобрых крывавых падзей. Вешчуны і скамарохі прыходзілі з пушчаў і балот, гаварылі, асабліва не хаваючыся, пра блізкі канец свету, пра пажар і галодны мор, якія чакаюць Кіеў. Каснячка схапіў некалькі дзесяткаў крыкуноў, зачыніў у падзямеллі, пасадзіў на ланцуг. Але горад не сціхаў. Густа падалі з неба халаднаватыя серпеньскія [Серпень — жнівень] зоркі.

Кацера толькі на другі дзень успомніла пра свайго старога халопа Сцяпана. Радасць затуманіла ёй галаву, адзін Раман быў у думках. Яна знайшла тое, што шукала, і ў цэлым свеце не было душы шчаслівейшай за яе. Раман сказаў адразу пасля сустрэчы:

— Я кахаю цябе. Бог звёў нас на гэтай зямлі, і ніхто, апроч яго, нас не разлучыць. Але ты ведаеш, якой небяспечнай справе адцаю я ўсе дні свае?

— Ведаю. Ты хочаш выбавіць на белы свет з цёмнага поруба князя Усяслава, — ціха прамовіла Кацера.

— Я пакляўся ў полацкай Сафіі, што зраблю гэта, — хвалюючыся, усклікнуў Раман. — Ды суровымі сцежкамі водзіць людзей Бог. Мяне могуць схапіць, могуць забіць... Ты падумала пра гэта, Кацера?

— Падумала, — адказала яна. — Затулены мне свет Божы без цябе, Раман. Дазволь, як чайцы, паляцець з табою. Дазволь ад непагадзі, ад лютай маланкі пад тваім моцным крылом схавацца. Вернай буду табе да скону.

Яна нізка пакланілася Раману. Ён абняў яе, прыгарнуў да сябе, тройчы пацалаваў.

Сказалі яны адно аднаму, што як толькі выйдзе князь Усяслаў з поруба, возьмуць шлюб, а пакуль што будуць для ўсіх старонніх людзей як брат з сястрою. Ганчар Варлам выдзеліў для Кацеры невялічкую свяцёлку ў сваім доме, і пачала яна разам з нямой служкай ганчара Грыпінай варыць ддя дружыннікаў кулеш з салам. Толькі тады і ўспомніла пра свайго вернага халопа Сцяпана. Пэўна, дужа кепска пачувае сябе стары на Брачыслававым падвор'і. Адзін. Кацера і Хадоска не вярнуліся з малебна. Звар'яцець можна ад такой неспадзяванкі. Кляўся баярыну, што ўберажэ ягоную дачку, а баярышня знікла.

Кацера пра ўсе свае трывогі расказала Раману, і той адразу ж паслаў яе на Брачыславава падвор'е, даўшы ў памочнікі і ахоўнікі Белавалода. Моўчкі ішлі па шумным горадзе. Белавалод крочыў трошкі ззаду, глядзеў на прыгожую баярышню, і ўспаміналася яму Ульяніца. Чаму так жорстка пакарала яго жыццё? Хіба ён не шанаваў, не любіў сваю жонку? Хіба не хацеў мець сям'ю, дзяцей?

Кацера адчувала позіркі свайго маўклівага спадарожніка, ёй было ніякавата ад такіх пільных позіркаў. Пра што думае зараз гэты вой? У яго добры светлы твар, але хмурыя халаднаватыя вочы.

Да Брачыслававага падвор'я Кацера выбрала такую дарогу, каб прайсці каля поруба. Смяшлівая Хадоска ўспаміналася ёй. Ды нічога не ўбачыла яна там. Забітых людзей падабралі і закапалі ў патаемным месцы, крывяныя шшмы засыпалі жоўтым пяском.

— Не спыняйцеся, праходзьце, — грозна сказаў ахоўнік і трасянуў кап'ём.

Нават невядома, дзе магіла Хадоскі. А гэта ж з-за яе, з-за Кацеры, загінула чалядзінка. Хіба пайшла б яна да поруба, каб не Кацера?

Моўчкі шыбавалі па шумным горадзе.

Стары Сцяпан стаяў на каленях перад абразамі. На вузкай сухой спіне праз палатняную каіпулю маленькімі гурбачкамі выпіраўся хрыбетнік.

— Сцяпан, — ціха гукнула Кацера.

Стары халоп уздрыгнуў. Нават, здалося, вушы ягоныя пабялелі. Ён азірнуўся, убачыў Кацеру, кінуўся ёй у ногі, заліўшыся слязьмі:

— Матухна мая! За што ж ты так сэрца мне пластуеш?

Ён цалаваў баярышні ногі, а яна, прыгнуўшыся, слаба адпіхвала сівую галаву рукою, казала:

— Не трэба, Сцяпан... Бачыш, я вярнулася... Я жывая... АХадоскі няма...

— Не Хадоску кляўся я баярыну пільнаваць, а цябе, — плакаў, жаліўся халоп. — Хадосак у твайго бацькі шмат, а ты, адзінакроўная дачка, адна...

— Памолімся за Хадоску, Сцяпан, — ціха прамовіла Кацера і стала побач з ім на калені.

3 Брачыслававага падвор'я пайшлі на Падол. Сцяпан ажыў, жвава тэпаў нямоглымі нагамі. Радасць віравала ў выцвілых вачах. Раз-пораз кідаў ён позірк на сваю маладую гаспадыню, нібы хацеў яшчэ раз упэўніцца, што яна знайшлася, што яна ідзе побач.

— Карай старога мухамора, але болей нікуды не адпушчу цябе, баярышня, — казаў ён Кацеры. — Заб'е мяне баярын, калі з табой што-небудзь здарыцца. Ды не баярскага гаеву я баюся, я цябе люблю, быццам ты дачка мне родная. Як не вярнуліся вы з Хадоскай, усю ноч ты мне снілася. Праўду кажуць людзі: кожнаму свая ікона сніцца.

Радасць невымерная была на сэрцы ў старога Сцяпана. Ён ішоў і гаварыў, гаварыў... Кацера ўсміхалася яму, і гэта яшчэ болей расчульвала вернага халопа.

Белавалоду пачала ўжо надакучваць балбатня старога. «Япічэ адзін Ядрэйка аб'явіўся, — думаў ён. — Пэўна, хоць вушы затыкай, калі сыдуцца яны разам». Ды даводзілася ісці побач і цярпліва слухаць.

— Дадому вяртацца нам трэба з табою, баярышня, — казаў між тым Сцяпан. — Памолімся за душу рабы Божай Хадоскі, прыстанем да полацкіх купцоў і паедзем, дадому паедзем. На чужыне і камар загіне.

Кацера пакуль што не пярэчыла старому. Няхай спадзяецца на хуткае вяртанне. Вернуцца ж яны (гэта яна канчаткова для сябе вырашыла) толькі тады, калі выйдзе з поруба князь Усяслаў з сынамі. Пра Рамана яна таксама не спяшалася расказваць халопу. Відушчы — сам усё ўбачыць і ўсё зразумее. Калі ж пачне ўпарціцца, надумае чыніць перашкоды, не пазбегнуць яму гарачай лазы, а скура ў халопаў да лазы прывычная. Пра сябе, пра свой далейшы лёс Кацера ведала толькі адно — пойдзе яна хоць на край зямлі за Раманам, а потым вернуцца яны ў бацькаву сядзібу, кінуцца баярыну-бацьку ў ногі, і благаславіць ён іхні шлюб.

На Падоле дорогу Кацеры, Сцяпану і Белавалоду перагарадзіў натоўп нявольнікаў, каля сотні змучаных маўклівых людзей, сярод якіх былі і юнакі, і дзяды-сівагрыўцы. Конныя воі гналі іх да прыстані. Павязуць гэтых няшчасных па Дняпры, а потым у Корчаў [Корчаў — Керч] або ў Візантыю і там прададуць.

Якое ж было здзіўленне Белавалода, калі паміж змардаваных, абпаленых злым сонцам нявольнікаў ён убачыў Добрага і Гнеўнага. Духоўныя бацькі, настаўнікі рахманаў, ішлі, скаваныя агульным ланцугом. Добры ішоў басанож. Яны таксама заўважылі Белавалода, пазналі яго, бо Гнеўны, палахліва азіраючыся на ахоўніка, які ехаў на кані з бізуном у руцэ, хуценька сказаў, аблізваючы сухія губы:

— Выкупі мяне, добры чалавек. Я не хачу плыць за мора і да самай смерці быць там рабом. Я вельмі багаты, але ўсё маё срэбра ляжыць у дупле старрга дуба над ракой Свіслаччу. Калі ты мяне выкупіш, выратуеш ад няволі, я з ног да галавы абсыплю цябе срэбрам.

— Няшчасны Гнеўны, — ціха сказаў Добры. — Ён звар'яцеў. Усім сустрэчным гаворыць пра нейкае срэбра, усім абяцае вялікае багацце. Адкуль у нас, бедных рахманаў, срэбра? Адкуль магло быць срэбра ў яго? Ён жа ўвесь час жыў пад зямлёю. А я памятаю цябе. Ці нарадзіла табе жонка сына?

— Мая жонка памерла, — з тугою глянуў на Добрага Белавалод. — I нікога ў мяне няма.

Нечаканая сустрэча вельмі ўсхвалявала Белавалода. Ён успомніў пушчу над Свіслаччу, працавітых маўклівых рахманаў. Ён успомніў Ульяніцу, якая бегла да яго праз густы змрок трывожнай летняй ночы. Як змянілася ўсё з таго часу! Няма і ніколі не будзе Ульяніцы, а Добрага з Гнеўным гоняць у рабства.

— Такі ўжо наш лёс, — пакорліва ўздыхнуў Добры. — Збавіцеля ўкрыжавалі за нас, грэшных, а шчасця ўсё роўна няма. Мы хацелі схавацца ад злога свету, мы ўцяклі ў лясную глухмень, але і там бяда адшукала нас.

Ён з горкім смехам узняў скаваныя рукі.

— Выкупі мяне, — горача загаварьіў Гнеўны, — і я пакажу табе дуб, дзе схавана маё срэбра. Мы адразу ж паплывём на Свіслач, я пакажу дуб, і ты зробішся багацей самога князя кіеўскага.

— Памаўчы, брат. Пацярпі, — з вялікім спачуваннем сказаў Гнеўнаму Добры, але Гнеўны штурхнуў яго ў грудзі, плюнуў на яго, закрычаў:

— Адкусі язык, пёс! Гэта з-за цябе загінула абшчына. Гэта ты ўсім верыў, усіх любіў і шкадаваў. I чаго ты дасягнуў? Прыйшла ў пушчу князева дружына, узяла нас, як бараноў. Ты заўсёды зайздросціў мне. Ад зайздрасці ў цябе сліна з рота вяроўкай вілася.

— Памаўчы, брат, — нізка ўгнуў галаву Добры. — Ніхто з нас не віновен, што гоняць рахманаў у падняволю, у рабства. Эх, брат...

Ён у горкай скрусе, жалобе махнуў рукой, цяжкой ад ланцугоў.

— Выкупі мяне, і я буду тваім рабом, — зноў умольна глянуў на Белавалода Гнеўны. — Я буду мыць табе ногі, рабіць усё, што ты загадаеш. Але я не хачу, каб мяне везлі за мора!

— Што гэта за людзі? — запытала Кацера ў Белавалода.

— Гэта рахманы. Я быў у іх у пушчы. Яны жылі мірна. Нікога не крыўдзілі, нікому дарогу не заступалі. Ды вось палавілі іх князевы грьвдні і прадаюць рамейскім купцам. Калі б я меў торбу грыўняў, я б усё аддаў, каб вызваліць іх.

— Няшчасныя, — толькі і прамовіла Кацера.

— Выкупі мяне, добрая душа, — ужо да яе памкнуўся ўсім целам Гнеўны. У гэты час пад'ехаў вой-ахоўнік, шлегануў бізуном яму па спіне. Гнеўны зморшчыўся ад болю, слёзы накруціліся на вочы.

— У мяне загінула чалядзінка, — раптам сказала Кацера. — За яе хачу я прынесці трэбу Хрысту і магу даць волю аднаму чалавеку. Але каго з іх выкупіць? — павярнулася яна да Белавалода.

Нявольнікі ажылі пасля такіх слоў, з надзеяй пазіралі на Кацеру і Белавалода.

— Выкупі, баярышня, вось гэтага, — паклаў руку на плячо Добраму Белавалод. — Ён жыў па божаму пісанню, нікому вока не запарушыў.

Усе астатнія рахманы, і Гнеўны ў іх ліку, аггусцілі галовы. Толькі Добры бліскучымі ад хвалявання вачамі глядзеў то на Кацеру, то на Белавалода.

— Даю за яго пяць грыўняў, — сказала Кацера ахоўніку. Той незадаволена прыкусіў вус:

— Мала. Рамеі за кожнага дадуць больш.

— Але ж па ўставах князёў Яраславічаў жыццё радовіча, смерда і халопа ацэньваецца ў пяць грыўняў срэбра.

— Які ж гэта халоп? — рукаяццю бізуна ўзняў Добраму падбароддзе ахоўнік. — Бач, якія вочы ў яго, якая пастава. Самае меншае купцом некалі быў. Адказвай, быў? — грозна запытаў ён у Добрага. Той маўчаў.

— Я дам за яго, як за ратайнага старасту, дванаццаць грыўняў, — трохі падумаўшы, сказала Кацера.

— Дамовіліся, — згадзіўся ахоўнік і крыкнуў сваім напарнікам: — Нясіце кавадла, малаток і рубіла!

Тыя прыбеглі з кавальскім струмантам, і тады ахоўнік, дастаўшы з футарала, што вісеў у яго на поясе, дарожную вагу з гіркамі, звярнуўся да Кацеры:

— Давай срэбра, баярышня.

Кацера загадала Сцяпану адважыць дванаццаць грыўняў. Сцяпан зморшчыўся, засоп старэчым носам, але выцягнуў са скураной торбы ладнаваты скрутак срэбнага дроту. На кавадде адсеклі доўгі кавалак дроту, узважылі, і ахоўнік даў знак раскоўваць Добрага. Калі падышлі да Добрага, каб вызваліць з ланцугоў, ён узняў галаву, прасветленым позіркам слізгануў вышэй людскіх галоў, потым зірнуў на неба, на бела-ружовыя воблакі ў сакавітым блакіце. Твар быў велічны і спакойны. Добры.шаптаў малітву, і воі стаялі побач, разгублена чакалі.

— Ну што ж ты? Хутчэй радуйся, — сказаў ахоўнік Добраму і ўтапіў у кішэні плашча кавалак срэбнага дроту. — Табе пашанцавала.

Добры нізка пакланіўся Кацеры, пакланіўся рахманам. Рахманы пачалі кланяцца яму ў адказ, гаварылі ціхімі галасамі:

— Вяртайся на Свіслач...

— Маліся там за нас...

— Бог па заслугах узнагародзіў цябе... Добры маўчаў.

— Чаго стаіцё? Раскоўвайце яго! — ужо сярдзіта загадаў ахоўнік.

— Не спяшайся, — строга глянуў Добры. — Гэтага раскоўвайце, — паказаў ён на Гнеўнага. — Адну душу выкупіла баярышня, і я хачу, каб раскавалі майго брата.

— А ты? — запытаў ахоўнік.

— Я пайду са сваімі братамі, каб падзяліць з імі пот, боль і кроў, — сказаў Добры і яшчэ раз пакланіўся рахманам. Ахоўнік прыкусіў вус, прыжмурыў вочы, ціскануў рукаяць бізуна.

А рахманы ўжо пакорліва і дружна станавіліся на калені перад Добрым.

— Хочаш быць рабом? Будзь. Твая воля, — нарэшце вымавіў ахоўнік. — Раскуйце таго, каго ён просіць.

Раскавалі Гнеўнага. Ён не верыў свайму шчасцю, стаяў, цёр знямелыя рукі, потым тройчы пакланіўся Добраму. Натоўп нявольнікаў крануўся з месца. Закурэў сухі пыл з-пад ног. Далёкая дарога чакала ўсіх гэтых няшчасных людзей, дарога без вяртання. Яшчэ не раз пад чужым небам успомніцца ім родная зямля.

— Чаго ты стаіш? — строга сказаў стары Сцяпан Гнеўнаму. — Ты зараз наш, ты халоп баярышні. Бяры вось гэты хатуль і ідзі за мной.

Гнеўны паслухмяна выканаў загад. Белавалод стараўся не глядзець на яго, бо помніў густы змрок падзямелля, чэпкія неадрыўныя вочы, вялікую ўладу і сілу гэтага чалавека, помніў спалох Ульяніцы.

— Як цябе завуць? — спыталася Кацера ў свайго новага халопа.

— Яфрэм, — адказаў Гнеўны.

Яны прыйшлі да сядзібы Варлама, і Белавалод, адшукаўшы Ядрэйку, расказаў пра нечаканую сустрэчу з Гнеўным. Рыбалоў дужа здзівіўся, потым напалохаўся. Падумалася яму, што хітры цямрук можа нейкім чынам нашкодзіць ім.

— Калі ён рахманаў, лясных людзей, у кулаку трымаў, ён і тут здолее, як вуж, прапаўзці ў любую шчыліну, — раздумліва прамовіў Ядрэйка. Ёсць у ягоных вачах ліпучасць нейкая. Глянеш у такія вочы — і ўжо сам сабе не гаспадар. Адным словам, далей нам трэба ад яго трымацца і нікому не казаць, што мы ведаем яго.

Так і зрабілі. Абыходзілі Гнеўнага, стараліся не трапляць яму на вочы. А Яфрэм (так усе, акрамя Белавалода і Ядрэйкі, звалі Гнеўнага) і сапраўды вельмі хутка з бруду і пылу ўзняўся, стаў правай рукою Кацеры, патрохі пачаў на старога Сцяпана крычаць, а аднойчы спрытна падтрымаў залачонае стрэмя, калі Раман садзіўся на каня.

— Добрага ў няволю пагналі, а гэты цямрук раскашуе, як крапіва пад плотам, — пачухаў патыліцу Белавалод. — Чаму ўсё так робіцца, Ядрэйка?

— Кожнаму дразду па свайму гнязду, — адказаў рыбалоў. — Даўно заўважыў я, баяры вы мае дарагія, што мякчэйшыя людзі на мулкіх палатках спяць або ў чыстым полі, камень пад голаў падклаўшы, начуюць. А той, у каго сэрца з валуна высечана, на пухавіках, на ядвабе свае белыя костачкі песціць.

У вольныя часіны Раман вучыў усіх сваіх людзей рукапашнаму бою. На лоддзі плылі на пустынны пясчаны востраў, надзявалі кальчугі, шлемы, бралі ў рукі шчыты, мячы, дзіды і сякеры. Кожнага выпрабоўваў Раман моцным сакрушальным ударам. Часта ад такога ўдару падаў у пясок шчыт, а няўдаліца-дружыннік стаяў агламошаны, разгублена лыпаў вачамі.

Укапалі калаўрот з высокім дубовым калом усярэдзіне, прывязалі да кала бічоўкамі цяжкія жалезныя гіры і камяні. Калі раскручвалі калаўрот, гіры і камяні са свістам рассякалі паветра. Трэба было па Раманавым знаку адважна стаць побач з калаўротам і толькі паспяваць нахіляць галаву, каб камяні і гіры не разбілі яе, быццам курынае яйка.

Белавалоду падабалася ўсё гэта. Ён адчуваў, як наліваюцца сілай рукі і ногі, як цяжэе і шырэе плячо, а бязлітаснае сонца высмоктвае з цела лішнюю ваду. Праз некалькі дзён густы загар лёг на лоб і на шчокі, валасы былі святлей, чым скура. «Ульяніца б не пазнала мяне», — думаў ён.

Ядрэйка ж хітраваў, смяшыў усіх. Часцяком ён прасіў Рамана:

— Бі цішэй, ваявода, а то ад твайго ўдару я да Кіева далячу.

Калі надышла ягоная чарга стаць ля калаўрота, ён падысці падышоў, але адразу ж сеў на гарачы пясок, растлумачыў:

— Хай гэтыя булдавешкі далей ад галавы лётаюць. У мяне шыя не гнецца ім кланяцца. Раман разлютаваўся, загадаў:

— Ідзі лаві рыбу.

— Во гэта па мне, — борзда ўскочыў на ногі Ядрэйка. — Будзеш ты сёння, ваявода, з добраю юшкаю.

Дружыннікі засмяяліся. Усміхнуўся і Раман. Потым сцёр загарэлым кулаком з ілба пот, сказаў:

— Трэба, каб кожны валодаў мячом, як лыжкаю. Ад гэтага жыццё ваша будзе залежаць і жыццё паплечнікаў вашых.

— Лыжку я паўз рот ніколі не праношу, — ідучы да вады, падміргнуў дружыннікам Ядрэйка.

Пакрысе канчаўся летні сонцапал. Ужо не так ярка зіхцелі дняпроўскія хвалі. Чароды хмар закрывалі неба, халаднеў вецер, вішчэў, залятаючы ў гнёзды стрыжоў, што густа ляпіліся на рачных стромах. Часам ніткі дажджу прашывалі небасхіл. Першая жоўтая павуціна ўблыталася ў зялёную бараду лясоў.

На Падоле пабольшала людзей. 3 князевых і баярскіх вотчын везлі халопы ў горад плады зямныя. Торжышча шумела, прадавала і купляла, спрачалася, смяялася на поўныя грудзі, да слёз, адразала лусту хлеба з шэраю соллю калікам вандроўным, што з усіх бакоў спяшаліся да яго, як спяшаюцца начныя матылі да агню. Белы сыр, іскрыста-жоўты мёд у сотах, велізарныя вусатыя самы, што яшчэ раніцою драмалі ў цемры прахалодных віроў, але паквапіліся на параны гарох і апынуліся на рыпучым пяску торжышча, грыбы і арэхі, ягады, яблыкі, вазы з хрумсткай сакавітай рэпаю, гладышы і гладышачкі, карчагі і браціны для віна, выразаныя з мяккай ліпы хлебавыя лапаты, лыжкі, гліняныя свістулькі, пацеркі і бранзалеты для прыгажунь, льняное палатно, ядваб і аксаміт, кавалкі праменнага бурштыну з Варажскага мора, брусы цёмнага крьганага жалеза, нажы і мячы, сярпы і сякеры, паляўнічью сокалы і сабакі, звонкагалосыя птушачкі ў клетках з чароту... Чаго толькі не было тут!

Чалавек, які гандлюе і які купляе, у нечым не зусім звычайны чалавек. Адам жыў у райскіх кушчах і яшчэ не ведаў гандлю. Але ўжо ягоная Ева, сарваўшы яблык, захацела набыць рэч, захацела мець рэч у сваім уладанні. Купецкія караваны ідуць па гарачых вятрыстых пустынях, плывуць па бурных морах, начуюць пад святлом зорак, пад крылом дажджу. Фінікійцы і яўрэі, арабы і нарманы, русы і ляхі, не будзе вам спыну ў вашай вечнай дарозе. Бог падарожжаў і гандлю Гермес у крылатых сандалях, у запыленым плашчы, з жазлом у руцэ глядзіць на вас з нябёсаў.

Аднойчы Раман паслаў на торжышча Гнеўнага, Ядрэйку з Белавалодам, наказаўшы купіць мяса і гароху. Гнеўны ўжо ўвайшоў у поўны давер да Кацеры і лічыўся старшым кухарам. Пад рукою ў яго былі стары Сцяпан, нямая Грыпіна і па чарзе адзін-два дружыннікі. Гнеўны не галіў галаву, як у падзямеллі, і чорныя пругкія валасы клаліся прыгожымі колцамі на смуглы лоб. Ён быў апрануты ў багаты плашч, падпяразаны чырвоным шнуром. На шнуры ў скураным мяшэчку ляжалі ключы і срэбра. Шчасліва выбавіўшыся з няволі, Гнеўны рабіў выгляд, што не ведае Ядрэйку і Белавалода, што ўпершыню ўбачыў іх у Кіеве. Гэта дужа злавала Ядрэйку, і сёння ён рашыў расквітацца.

— Дык як расце твой дуб, Яфрэм? — запытаў ён.

— Які дуб?

Рука Гнеўнага цвёрда ляжала на скураным мяшэчку.

— Срэбны дуб. Той, што над ракой Свіслаччу расце. У ім — памятаеш? — ёсць вялікае дупло.

— Ну і што? — не міргнуў вокам Гнеўны.

— Калі ж мы срэбра будзем дзяліць на тры часткі?

— Якое срэбра?

— Адбіў табе нехта памяць, Яфрэм, — уздыхнуў Ядрэйка. — Ты ж, як вялі цябе прадаваць рамейскім купцам, на ўсё горла крычаў, што дужа шмат срэбра маеш.

— У вялікім страху быў я, у гарачцы, — спакойна сказаў Гнеўны. — Калі б цябе, чалавеча, за кадык узялі, і ты б залатыя грры абяцаў.

— Я — Ядрэйка. Хіба ты не помніш? Я ў лес да цябе прыходзіў.

— Мудрэйка? Першы раз такога бачу. А лясоў у Бога шмат.

— Не выкручвайся, як вуж, — не стрываў Белавалод. — Усё ты ведаеш, усё помніш. Добры за цябе, крата падземнага, у рабства пайшоў.

— I цябе я не ведаю, — уважліва зірнуў на Белавалода Гнеўны.

Пры гэтых словах Белавалод учапіўся яму ў глотку. Яны ўпалі на пясок. У Гнеўнага было вёрткае, жылістае цела, але слабыя рукі, і, каб не Ядрэйка, Белавалод у шаленстве прыкончыў бы яго. Калі ўзняліся на ногі, твар у Гнеўнага быў у крыві.

— Мая кроў? — здзіўлена сказаў Гнеўны, асцярожна дакрануўшыся да шчакі і пазіраючы на чырвоныя пальцы. — Упершыню бачу сваю кроў. Чужой я шмат бачыў. Ну што ж, з гэтага дня ты мой даўжнік. А даўгі я прывык збіраць спраўна. Клянуся Богам, я адпомшчу табе.

— Не збаюся, — выгукнуў Белавалод. — Рады буду сустрэцца з табою на вузкай сцежцы. Зло нясеш ты людзям, падман і разруху душы чалавечай. Не чакай літасці, калі я дабяруся да цябе.

Як мячы, скрыжаваліся іхнія позіркі, і Белавалод не адвёў убок вочы, вытрымаў шалёны пякучы позірк Гнеўнага.