Сыны зямлі беларускай

Ахвяра страсцей

Чалавек жыве i дзейнічае ў адпаведйым гістарычным асяроддзі. Яно фарміруе яго светапогляд, кіруе ўчынкамі, накладвае адбітак на характар. Пры знаёмстве з дзейнасцю таго ці іншага дзеяча мінулага неабходна ўлічваць усе гэтыя фактары. Менавіта ix меў на ўвазе славуты рускі паэт К. Рылееў, калі казаў пра аднаго нашага земляка:

«Хвалы бы он вечной был в мире достоин,

Когда бы не буря страстей».

Аўтар гэтых радкоў без сумнення меў на ўвазе не толькі асабістыя страсці героя свайго твора, але i тыя, што бушавалі вакол яго. Страсці эпохі, страсці, якія бударажылі думкі людзей таго часу, страсці, якія прымушалі думаць i дзейнічаць менавіта так, як было прынята ў тыя даўнія часы.

Паэма, з якой узята вышэйпрыведзеная цытата, прысвечана бурнаму, поўнаму самых неверагодных надзей i здарэнняў жыццю чалавека, які навечна ўвайшоў у гісторыю як Беларусі, так i Расіі. Яна прысвечана Міхалу Глінскаму.

Паходжанне роду Глінскіх губляецца ў Залатой Ардзе. Менавіта адтуль выехаў у Прыдняпроўе пасля бітвы на Куліковым полі сын хана Мамая Мансур-Карыят. Яго нашчадкі прынялі праваслаўе i атрымалі прозвішча Глінскія (ад аднаго з дараваных ім гарадкоў). У хуткім часе яны падпарадкаваліся Вітаўту. Прадстаўнікі гэтага роду займалі высокія дзяржаўныя пасады ў Вялікім княстве Літоўскім. Маёнткі, якія яны выслужылі, ставілі гэты род па багаццю i магутнасці ў адзін шэраг з нашчадкамі Уладзіміра i Гедыміна. Глінскія валодалі велізарнымі плошчамі зямлі на Палтаўшчыне, маёнткамі на Кіеўшчыне i Тураўшчыне. У апошнім з ix убачыў свет Міхал. Адбылося гэта ў 1470 годзе.

Ужо ў дзіцячым узросце княжыч праявіў незвычайныя здольнасці да навукі. Таму бацька вырашыў, што хатняй адукацыі яго нашчадку недастаткова i накіраваў сына за мяжу.

Міхал Глінскі вучыўся ў Італіі. Пад уплывам мясцовых святароў ён перайшоў у каталіцтва. Пасля заканчэння вучобы княжыч вырашыў паспрабаваць сябе ў ваеннай справе. Амаль дванаццаць гадоў ваяваў ён у Еўропе. Служыў у Іспаніі, у саксонскага курфюрста Альбрэхта, імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі Максіміліяна I. На баку апошняга ваяваў у Італіі. У час гэтай кампаніі ён паказаў сябе з найлепшага боку. Яго ваенныя таленты i асабістая адвага настолькі ўразілі імператара, які i да гэтага ставіўся да нашага земляка з вялікай сімпатыяй, што той надаў Міхалу тытул князя Свяшчэннай Рымскай імперыі. Вялікай карысці гэта нашаму герою, які быў ужо князем па паходжанню, не прынесла. Аднак гонару i пыхлівасці дадала.

Хутка пасля гэтага адукаваны, валодаючы мноствам моў, пабачыўшы свет, набыўшы ваенную славу, Міхал Глінскі вярнуўся на радзіму. Знаходзячыся пры двары вялікага князя Аляксандра, у 1498 годзе атрымлівае ўсвяцкае намесніцтва. Праз два гады, на пачатку зімы 1500 года, прызначаецца дворным маршалкам замест Рыгора Астрыковіча, які трапіў у палон да ваяроў маскоўскага князя падчас бітвы на Вядрошы. У канцы наступнага года атрымлівае яшчэ i мерацкае намесніцтва. Пасада дворнага маршалка дазваляе хутка палепшыць свой дабрабыт шляхам атрымання новых зямель i маёнткаў. Наш зямляк выкарыстаў гэту магчымасць.

Потым пачаў «умацоўваць» свой тыл. Карыстаючыся ўплывам на Аляксандра, дабіваецца высокіх дзяржаўных пасад для сваіх братоў. Іван атрымаў ваяводства ў Кіеве, Васіль — у Бярэсці. Аднак новаспечаны вяльможа займаўся ў гэты час не толькі асабістымі справамі. Ён, акрамя ўсяго іншага, выкарыстаў вопыт, які набыў падчас вайсковай службы ў еўрапейскіх уладароў. Міхал спрабуе правесці рэарганізацыю арміі. Стварае першыя гусарскія эскадроны — цяжкую панцырную кавалерыю.

Вокамгненнае ўзвышэнне Глінскага i тое, што Аляксандр цалкам падпаў пад яго ўплыў, не спадабалася іншым магнатам. Не задаволены яны былі i палітычнымі поглядамі Міхала. Справа ў тым, што ён выступаў за неабмежаваную манархію. Таму настройваў Аляксандра супраць паноў рады, падбухторваў ліквідаваць гэты орган улады, бо паны рады абмяжоўвалі ўладу князя — без ix згоды ніводнае рашэнне не магло быць ажыццёўлена, ні адзін закон не прымаўся. Але галоўнае, што рухала магнатамі, — асабістыя амбіцыі. Ix крыўдзіла i тое, што князь усё больш i больш часу праводзіць ca сваім новым сябрам. I тое, што ён толькі з Міхалам абмяркоўвае свае сардэчныя i сямейныя праблемы. Асабліва ix крыўдзіла тая ўвага, якую аказвалі «гэтаму выскачку» іншаземныя ўладары. Міхал састаяў у асабістай перапісцы з імператарам Максіміліянам. Крымскі хан Менглі-Гірэй называў яго ў граматах сваім братам. Не да паноў рады, а да князёў Міхала, Івана ды Васіля Глінскіх прыслаў у 1501 годзе пасольства з багатымі падарункамі хан Заволжскай Арды Шых Ахмат. Гэта ix, а не паноў рады, прасіў Шых Ахмат замовіць слоўца перад каралём польскім (Аляксандр якраз у гэтым годзе быў каранаваны на польскі прастол), зрабіць так, каб кароль падтрымаў яго, Шых Ахмата, ва ўнутрыардынскай барацьбе.

Паны рады пайшлі на змову. Узначаліў змоўшчыкаў ваявода трокскі i маршалак земскі Ян Забярэзінскі. Ю. Вольф у працы «Князі на абшарах Вялікага княства Літоўскага ад канца XIV стагоддзя» даў гэтаму пану кароткую, але красамоўную характарыстыку: «Амбіцыйны ды сквапны да ўлады…» Змоўшчыкі пачалі распаўсюджваць плёткі, паклёпы. Сцвярджалі, быццам Міхал таемна перапісваецца з Масквой, жадае адасобіць Кіеўшчыну i нават… авалодаць велікакняжацкім прастолам. Увесь гэты бруд уводзіўся ў вушы Аляксандру. Аднак той не дае гэтаму веры. Тады вырашылі прымяніць радыкальныя меры — забіць Глінскага. Міхалу стала вядома аб намерах змоўшчыкаў. Ён звяртаецца да караля са скаргай. Абвінавачвае Забярэзінскага ў тым, што той наняў забойцаў. Паведамляе, што мае сведку. Аднак абвінавачаны клянецца-божыцца ў тым, што нічога такога не было. Аляксандру ж не да грызні паміж яго прыдворнымі. У яго няма ні сіл, ні жадання разбірацца ва ўсіх дэталях гэтага канфлікту. У яго моцна пахіснулася здароўе. Адбіліся на яго здароўі i вечныя спрэчкі з магнатамі Вялікага княства Літоўскага, i амаль няспынныя набегі татар, i кровалралітныя войны з цесцем — маскоўскім вялікім князем Іванам III. Ды i польская шляхта папсавала нямала крыві. Але больш за ўсё паўплывала на стан здароўя Аляксандра тая нянавісць, якую мелі i палякі, i жыхары Вялікага княства Літоўскага да яго жонкі — маскоўскай князёўны Алены. Аб узроўні гэтай нянавісці можа сведчыць хаця б той факт, што палякі каранавалі Аляксандра, а вось яго жонку каранаваць адмовіліся наадрэз.

Што б там ні было, але кароль марыў толькі аб спакоі. Ён загадаў Міхалу i Яну памірыцца i жыць у згодзе. Аднак Забярэзінскі не супакойваўся. Ды i Глінскі не збіраўся дараваць крыўду. Яго гарачая ўсходняя кроў «кіпела» пры адным толькі ўспаміне аб тых, хто нагаворваў на яго i хто збіраўся падаслаць забойцаў. Ён працягвае патрабаваць прыняць меры супраць яго ворагаў. У рэшце рэшт кароль загадаў пазбавіць некаторых змоўшчыкаў — Ільінскага (зяця Забярэзінскага) i Варфаламея (брата віленскага біскупа) пасад. Гэтыя дзеянні раз'юшылі змоўшчыкаў. На Брэсцкім сойме 1506 года Міхала Глінскага зноў абвінавачваюць у дзяржаўнай здрадзе. Галоўным абвінаваўцам (дакладней кажучы, паклёпнікам) выступае ўсё той жа Забярэзінскі. Цярпенне караля лопаецца — ён разганяе сойм. Забярэзінскі пазбаўляецца пасад.

Гэтыя падзеі прывялі да ўсеагульных хваляванняў. Становішча ў дзяржаве ўскладняецца. У наступным годзе Аляксандр вымушаны быў склікаць сойм. Ён адбыўся ў Радоме. Дэлегаты засыпалі свайго ўладара папрокамі. Асабліва моцна крытыкаваў дзеянні караля віленскі біскуп (пэўна, узыграла асабістая крыўда за брата). Ён скончыў сваё выступление не словам «амэн», як гэта адпавядае яго пасадзе, а ледзь не праклёнам. Усклікнуў: «Ты кляўся перад святым крыжам не парушаць прывілеі шляхты, а зараз забыў гэтую клятву. Бог цябе пакарае як клятвапарушальніка». Аляксандр, які i без таго знаходзіўся апошні час на мяжы нервовага зрыву, не вытрымаў. Езуіт А. Каяловіч, які напісаў «Гісторыю Літвы ў 1677 годзе» i польсісі гісторык М. Стрыйкоўскі ў адзін голас сцвярджаюць, што караля адразу пасля гэтых слоў разбіў параліч. Так гэта ці не — сказаць цяжка. Аднак дакладна вядома, што неўзабаве пасля Радомскага сойма кароль моцна захварэў.

Чуткі аб гэтым разнесліся з хуткасцю маланкі. Той-сёй з суседзяў вырашыў выкарыстаць момант. Першымі пачалі дзейнічаць крымскія татары. Хан Менглі-Гірэй паслаў на землі Вялікага княства Літоўскага сваіх сыноў Біці-Гірэя i Бурната з трыццацітысячным войскам. Крымчакі пранесліся па беларускай зямлі, нібы вогненны ўраган. Яны пакідалі за сваёй спінай толькі вогнішчы i целы забітых. Спустошылі Слонім, Ваўкавыск. Пераправіліся цераз Нёман i пачалі разбураць Міншчыну. Частка ix трымала ў аблозе Слуцк. Узнікла пагроза, што яны накіруюцца да Вільні.

Аляксандр аб'явіў аб зборы ў сталіцы княства паспалітага рушэння (шляхецкага войска, якое склікалася падчас ваеннай небяспекі дйя дзяржавы). Аднак на заклік адгукнуліся толькі 3 тысячы чалавек, ды i тыя заявілі, што не выступяць у паход без караля. З-за гэтага хворы Аляксандр быў вымушаны прыехаць з Польшчы. Дзякуючы яго намаганням колькасць войск была даведзена да 7 тысяч. З гэтымі сіламі «…кароль… велми хорыи рушился з Вилни до Лиды…». Аднак стан яго здароўя яшчэ больш пагоршыўся. Кароль напісаў тастамент, па якому велікакняжацкі i каралеўскі прастолы наследаваў ягоны брат Жыгімонт. Перадаў кіраўніцтва войскам гетману Станіславу Кішку i князю Міхалу Глінскаму. Сябе ж загадаў на насілках аднесці ў Вільню.

А тым часам татары аблажылі Наваградак. Запылалі вёскі, маёнткі, палілася кроў. Шляхта зразумела неабходнасць рашучых дзеянняў i пачала збірацца ў Лідзе. Хутка войска абаронцаў павялічылася да 10 тысяч чалавек. Усе гэтыя ваяры былі конныя i добра ўзброеныя. Яны нанеслі татарам некалькі паражэнняў, ачысцілі наваколле Наваградка. Тыя татары, якія засталіся жывымі, уцякалі да Клецка, ля якога размясціўся ix асноўны лагер — кош. Яны паведамілі царэвічам аб набліжэнні варожага войска.

Над ваярамі з Вялікага княства Літоўскага нібы раскінуў свае крылы злы рок. Яны толькі-толькі разлучыліся з хворым каралём. А тут i новага кіраўніка скруціла хвароба. Захварэў Кішка. Прычым так, што «…иж для хворобы свое и на коня ехати не мог». Гетман загадаў вазіць сябе на возе. Аднак i гэты спосаб прычыняў яму невыносны боль. Узначаліць войска прапанавалі князю Глінскаму. Усе разумелі, што толькі Міхал з яго вялікім ваенным вопытам, рашучасцю i энергіяй зможа адолець ворага. A калі прайграе, дык i з гэтага можна выгадаць. Легка будзе пакончыць з ненавісным любімцам Аляксандра.

5 жніўня 1506 года войскі Міхала падышлі да Клецка i спыніліся на беразе рэчкі Лані. З узгорка ўбачылі татар, якія чакалі ix на супрацьлеглым беразе. Пачалася бітва. Паколькі пераправа была вельмі нязручнай, то больш чым тры гадзіны біліся цераз рэчку. Гучалі стрэлы. Над вадой з шыпеннем праносіліся хмары стрэл. У гэты ж час ваяры Глінскага зрабілі дзве гаці. Першымі вырваліся на процілеглы бераг харугвы левай рукі. Татары абрынуліся на ix. Пачалася крывавая сеча. У гэты час Міхал Глінскі на чале харугваў правай рукі перайшоў па другой гаці i ўдарыў татарам у фланг. Націск ваяроў Глінскага быў настолькі моцным, a ўдар настолькі нечаканым, што татарскія палкі былі раздзелены на дзве часткі. Затым пачалося бязлітаснае знішчэнне i тых, хто апынуўся паміж двух крылаў войска Міхала, i тых, хто кінуўся наўцёкі. Татар наўздагон секлі, рэзалі, калолі, стралялі. Гналі ix дваццаць вёрст, аж да ракі Цепры. Воды яе i забалочаныя берагі, паводле летапісу Быхаўца, сталі магілай для большай часткі беглякоў. Аўтар гэтага летапісу сцвярджае, што войскі Вялікага княства Літоўскага пераязджалі верхам, пераходзілі пешшу па мёртвых целах татар i ix коней. Рэшткі крымчакоў, якім удалося пазбегнуць смерці на полі бітвы i ў водах рэчкі, накіраваліся дадому. Аднак ix перахоплівалі i білі па ўсяму зваротнаму шляху. Так што да Крыма дабралася вельмі мала.

Пераможцы ж «вярнуліся… у Клецк, ведучы за сабою многа палонных, i напоўнілі рукі золатам i серабром, i зброяй, i адзеннем, i ўзялі коней многа (30 тысяч. — M.B.)». З ардынскага палону было вызвалена 40 тысяч чалавек. Вестка аб перамозе разнеслася па ўсім краі. Даведаўся пра яе i Аляксандр. Аднак доўга радавацца перамозе над ворагам ён не змог. Бо 9 жніўня караля i вялікага князя не стала.

Гэта адразу змяніла становішча Глінскага. Яго нядобразычліўцы, якія спачатку прыціхлі, зноў пачалі мянціць языкамі. Зноў пайшлі плёткі. Казалі, быццам Міхал жадае захапіць велікакняжацкі прастол. Калі б у яго сапраўды быў такі намер, то ў тых абставінах ён мог лёгка ажыццявіць яго. Ён стаяў на чале вялікага войска. Аўтарытэт яго пасля бліскучай перамогі ўзрос незвычайна. Шэраг суседніх валадароў знаходзіліся ў сяброўскіх адносінах з ім. Аднак князь не жадаў пачынаць братазабойную барацьбу. Ён свята шанаваў запавет нябожчыка Аляксандра. Таму выехаў з 800 вершнікамі ганаровай варты насустрач Жыгімонту. Дарэчы, ахоўвалі каралевіча толькі 200 ваяроў. Адразу пасля сустрэчы Глінскі расказаў аб абвінавачваннях супраць яго. Растлумачыў ix недарэчнасць. Потым суправаджаў Жыгімонта да Вільні. Удзельнічаў у цырымоніі ўзвядзення на вялікае княжанне. Нават ездзіў з ім на каранацыю ў Польшчу.

Аднак новы вялікі князь не толькі не наблізіў Міхала да сябе, не выказаў яму павагі, a, наадварот, пачаў аддаляць. Глінскага пазбавілі гетманскай булавы, потым адабралі бельскае намесніцтва. Яшчэ крыху пазней забіраюць пасаду двор: нага маршалка. A ў брата Івана адабралі ваяводства ў Кіеве i далі значна менш прэстыжнае ў Наваградку. Міхал пакрыўдзіўся. Гонар патрабуе дзейнічаць. А тут яшчэ неўтаймоўны Забярэзінскі зноў пачаў паліваць яго імя брудам. У якіх толькі смяротных грахах не абвінавачваў ён свайго ворага! I ў імкненні да вярхоўнай улады, i ў тым, што менавіта Глінскі вінаваты ў вайне паміж Аляксандрам i Іванам III, нават у тым, што быццам бы Міхал атруціў Аляксандра. Ён выкарыстаў у сваіх мэтах i тое, што Васіля пазбавілі кіеўскага ваяводства. Сцвярджаў, што гэта зроблена для таго, каб прадухіліць спробу аддзялення Кіеўшчыны, якую быццам бы збіраліся ажыццявіць Міхал ca сваімі сваякамі.

Глінскі раззлаваўся i патрабаваў суда над паклёпнікам. Аднак кароль адмовіўся выканаць яго патрабаванне. Міхал звяртаецца за дапамогай да венгерскага караля (брата Жыгімонта) i да крымскага хана. Аднак i ix заступніцтва не дапамагае, Міхал едзе ў Кракаў. Спрабуе зноў дабідца паразумення з каралём. Усё марна. Тады раз'юшаны князь кідае такія словы: «Адважуся на такую справу, пра якую ты, кароль, i я потым пашкадуем». Той не звярнуў аніякай увагі i на гэта.

Міхал вяртаецца ў Тураў у свой маёнтак. Там пачынае абдумваць план пометы. Збірае вакол сябе сваякоў i сяброў. Яшчэ раз патрабуе ад Жыгімонта поўнага задавальнення сваіх прэтэнзій. Прызначыў тэрмін.

Чуткі пра гэтыя падзеі дасягнулі Масквы. У ёй заўжды добра ведалі ўсё, што адбываецца ў заходняга суседа. Новы маскоўскі вялікі князь Васілій III прыслаў у Тураў вопытнага дзяка Мікіту Губу Маклакова. Той запрасіў Глінскіх на маскоўскую службу. Прапанаваў ім ад імя Васілія абарону, міласць, жалаванне. Паведаміў, што яго вялікі князь абяцае пакінуць ім усе гарады, якія яны змогуць захапіць. Аднак браты захоўвалі прыстойнасць. Яны чакалі рашучага каралеўскага адказу на ix патрабаванні. Не дачакаліся.

I вось атрад у 800 вершнікаў выступіў на Гродна. Недалёка ад гэтага горада знаходзіўся маёнтак таго, па чыёй міласці Міхал «…с тое неласки королевское маючи сэрцэ скравенае», — Яна Забярэзінскага. Яго захапілі 2 лютага 1508 года ў першай гадзіне ночы. Паднялі з ложка ў адной кашулі. Засеклі. Глінскі загадаў: «…стятй Турчыну своему слузе, голову его (Забярэзінскага. — М.Б.) через мѣсто Городно по древцу нести казал, потом в озеро в колку милях укинено».

Чуткі аб гэтай падзеі разнесліся вельмі хутка. Адны спалохаліся, другія злараднічалі, трэція ўхвалялі дзеянні Міхала. A іншыя рыхтаваліся да абароны ад яго. Вільня зачыніла свае вароты. Коўна захапіць мяцежнікі не змаглі. Аднак полымя мяцяжу распаўсюджвалася. Спрыяла гэтаму тое, што Глінскі абвясціў сябе барацьбітом за поўную незалежнасць ад Польшчы. А яшчэ больш тое, што абяцаў абараняць правы праваслаўных. Для Жыгімонта ж гэта выступление было нібы гром з яснага неба. Ён якраз планаваў пачаць вайну з Масквой. Разлічваў выкарыстаць абвастрэнне адносін Васілія III з удзельнымі суседзямі. А тут — мяцеж у сваёй дзяржаве. Кароль вырашыў выйграць час, каб сабраць войскі. Паабяцаў выслаць свайго прадстаўніка. Запэўніў, што «ўсякую ўправу ўчыніць у ix справах». Глінскія згадзіліся. Аднак паставілі адну ўмову — весці перамовы яны будуць толькі з Альбрэхтам Гаштольдам. Абавязаліся чакаць яго да Саборнай нядзелі (12 сакавіка). Яны ўсё яшчэ спадзяваліся на справядлівы разбор сваёй справы. Аднак Жыгімонт нават не адказаў ім. А вось з Масквы зноў прыслалі дзяка. Мяцежнікі зразумелі, што абяцанні караля так i застануцца абяцаннямі, i ў маі 1508 года прысягнулі Васілію III. I адразу пасля гэтага прадоўжылі ваенныя дзеянні.

Яны захапілі Гомель i Крычаў, Капыль i Клецк, аблажылі Оўруч. Мазыр здаўся без бою. Мазырскі ваявода Якуб Івашэнцаў быў сваяком Глінскім, таму загадаў адчыніць браму. Аднак галоўную задачу — захоп Мінска i Слуцка — выканаць не ўдалося.

Міхал сам накіраваўся да Слуцка. Ён… пасватаўся да маладой удавы слуцкага князя Сямёна Анастасіі. Аднак тая выдатна разумела, што жаніха цікавіла не яна, a багацці роду Алелькавічаў, i галоўнае — горад, які ўяўляў сабой моцную фартэцыю, i адмовіла. Тады Глінскі паспрабаваў захапіць Слуцк. Узяў яго ў аблогу. Спустошыў усё наваколле. Неаднойчы яго войскі кідаліся на штурм. З вялікімі стратамі адкочваліся назад. Спрабавалі запаліць умацаванні з дапамогай прымётаў. I гэта не атрымалася. Анастасія не раз ужо кіравала абаронай горада ад татар. Яна не толькі адбівала з-за сцен ix напады, але брала верх i ў чыстым полі. Гарнізон i жыхары Слуцка стаялі за сваю княгіню сцяной. У рэшце рэшт «жаніх» зняў аблогу i адышоў.

Не ўдалося ўзяць i Мінск. Праўда, быў заняты шэраг невялікіх гарадоў. Аднак мяцежнікі страчвалі ініцыятыву. Маскоўскі князь прыслаў ім на дапамогу войскі. Але яго ваяводы дзейнічалі нерашуча, імкнуліся пазбегнуць сутычак з войскамі Жыгімонта. А тым часам кароль сабраў сілы. У маі 1508 года ён быў у Брэсце, потым у Слоніме. У пачатку чэрвеня яго войскі выйшлі да Дняпра недалёка ад Оршы, якую якраз аблажылі Глінскі i маскоўскія атрады. Тыдзень стаялi арміі адна супраць адной. Потым маскоўскія ваяводы адвялі сваіх ваяроў i накіраваліся да Вязьмы. Міхал зразумеў, што за яго спінай вядзецца вялікая палітычная гульня i разлічваць на дапамогу маскоўскага войска не выпадае. Зразумеў ён i тое, што мяцежнікі без знешняй падтрымкі перамагчы не змогуць. Таму ён спыніў мяцеж, распусціў сваіх людзей i з братамі i шэрагам прыспешнікаў пакінуў радзіму.

Беглякі знайшлі прытулак у Маскве. Васілій III прыняў ix вельмі цёпла. Пры яго двары ўтварылася вялікая група, якая мела назву «Литва дворовая». Міхал Глінскі атрымаў гарады Яраелавец i Бароўск, a Васіль з Іванам — Медынь. Маскоўскі ўладар вельмі даражыў нашым земляком. Ён разлічваў з дапамогаю Міхала заваяваць усю «Литву», a таксама спадзяваўся на сувязі з тымі прыхільнікамі князя, якія засталіся на радзіме i займалі высокія дзяржаўныя пасады. Памятаў i пра яго сяброўскія адносіны з шэрагам уладароў. Таму паказваў сваю «ласку». Глінскі абжыўся ў Маскве. У хуткім часе ў яго жыцці адбылася вялікая падзея — ён ажаніўся з дачкой яшчэ аднаго выхадца з Вялікага княства Літоўскага Івана Абаленскага. Такім чынам, наш герой парадніўся з нашчадкамі Гедыміна. Праз пэўны час у сям'і Міхала з'явіўся прадаўжальнік роду. Сына назвалі Васілём.

Здавалася б, усё ўладзілася выдатна. Дднак атмасфера маскоўскага двара прыгнятае нашага земляка. Ён вельмі адрозніваецца ад двароў тых заходнееўрапейскіх уладароў, пры якіх неаднойчы давялося бываць i жыць Міхалу. Пры двары Васілія III ставілі за галоўнае не заслугі чалавека і не яго здольнасці, а паходжанне. Ад прыдворных патрабавалі не ініцыятывы, a рабскай пакоры, безагаворачнай паслухмянасці, сабачай адданасці. Глінскі ж заўжды быў праўдзівы, ад крыты. Да таго ж меў гарачы нораў. У глыбіні душы яго тлела крыўда i на Васілія III, i на яго ваявод, таму што тыя не выканалі свае абавязкі i не дапамаглі ў барацьбе. Лічыў, што больш страціў, чым займеў. Без сумнення неаднойчы прыходзілі да яго думкі аб тым, што ён памыліўся, калі даверыўся маскоўскаму вялікаму князю. Аднак ён гнаў ix. Спадзяваўся на тое, што зможа праявіць сябе ў ваеннай справе i заняць адпаведную пасаду. Магчымасці для гэтага былі.

Васілій III пастаянна намагаўся захапіць Смаленск. Першыя дзве яго спробы былі беспасняховымі. Зразумеўшы, што ў адзіночку яго дзяржаве не адолець магутнага суседа, маскоўскі князь пачаў шукаць саюзнікаў. A ў гэты час іншы еўрапейскі ўладар — імператар Максіміліян — збіраў хаўрус, з якім разлічваў разарваць на часткі i Польшчу, i Вялікае княства Літоўскае. Да яго далучыліся Тэўтонскі ордэн, Данія, Брандэнбург, Саксонія, Валахія. Імператар знайшоў агульную мову i з Маскоўскім княствам. У дагаворы, які заключылі паміж сабою саюзнікі, абгаворваліся ў першую чаргу пытанні аб тэрытарыяльных дамаганнях i ваеннай узаемадапамозе.

30 мая 1514 года маскоўскія раці выступілі ў паход на Смаленск. Вакол горада стала ў аблогу 80-тысячнае войска. Кіраваў ім сам Васілій. На муры горада абрынуліся ядры 300 гармат. Адзін з маскоўскіх летапісцаў так апісвае бачанае ім: «…Ад гарматнага i пішчальнага груку, людскога крыку i ляманту… зямля дрыжэла, i адзін аднаго не бачыў, не чуў, i ўвесь горад у полымі i куродыме ледзь не ўздымаўся». Аднак смаляне адбівалі ўсе прыступы. Пасля прапанавалі пачаць перамовы. Маскоўскі князь з радасцю згадзіўся на гэта. Ён абяцаў гараджанам захаваць усе ix вольнасці, кіраваць горадам «по старине», «не вступаться» ў вотчыны баяр i манастыроў, гарантаваў свабодны выезд усім, хто не пажадае застацца. Вёў перамовы з абаронцамі Міхал Глінскі. Васілій III абяцаў яму, што ў выпадку поспеху прызначыць яго ваяводай Смаленска. Глінскі паручыўся за маскоўскага князя. Смаленск здаўся.

I тут жа маскоўскі ўладар паказаў сваю двурушнасць. Ён не толькі не выканаў абяцанне, якое даў Міхалу, але яшчэ i пасмяяўся з яго: «Навошта табе горад? Я аддаю табе ўсю Літву». Глінскі ледзь-ледзь стрымаўся, каб не адказаць яму ў тым жа тоне. Аднак пакляўся ў душы, што адпомсціць i за абразу, i за падман. Не ў першы раз ён ca шкадаваннем успомніў словы, якія кінуў калісьці Жыгімонту. Тады ён напярэджваў, што прыйдзе час, калі i ён, i кароль будуць шкадаваць аб тым, што не знайшлі паразумення. Міхал даўно ўжо шкадаваў аб зробленым. Але i Жыгімонт даўно разабраўся ў гэтай справе. Зразумеў, што ў тым выпадку памыляўся ён. Запрашаў да сябе на службу.

Міхал вагаўся. Зараз жа рашыў канчаткова. Тым больш, што падвярнуўся выпадак легка здзейсніць задуманае. Яго паслалі на чале войска, якое рухалася ў глыб Беларусі. З маршу збегчы з купкай верных людзей будзе няцяжка. I Глінскі пасылае ўперад сябе вернага чалавека — шляхціца Трэпку, які павінен быў паведаміць літоўцам аб рашэнні князя. Аднак Трэпку перахапілі. Дапыталі. Падчас катавання ён выдаў планы Глінскага. Міхала схапілі, закавалі ў кайданы i павезлі ў стаўку Васілія, якая размяшчалася ў Дарагабужы. Раз'юшаны маскоўскі ўладар паабяцаў-прыгразіў: «Злахітры, я ўчыню табе вартае пакаранне, па заслугах». На што Міхал з годнасцю адказаў: «Не прызнаю абвінавачванне ў злахітрасці, бо калі б застаўся верны сваім абяцанням, дык меў бы ўва мне самага вернага з усіх слуг. Але калі ты не выконваеш абяцанні, а акрамя таго, ты з мяне насміхаешся, дык мне асабліва шкада, што я не мог выканаць таго, што задумаў супраць цябе. Смерць я заўжды зневажаў i без жаху сустрэну яе хаця б з тае прычыны, каб не бачыць твайго твару, тыран».

Васілій III загадаў адвезці Глінскага ў Маскву i кінуць у турму. Ён, пэўна, меркаваў пакараць сваю ахвяру падчас святкавання перамогі. Аднак яшчэ ў дарозе Міхала дагнала вестка аб тым, што войска, якое пасля яго арышту ўзначалілі ваяводы М. Булгакаў-Галіца i I. Чэлядзін, ушчэнт разбіта на беразе маленькай рэчкі Крапіўны. I што паражэнне гэта, без сумнення, прывядзе да перамогі Вялікага княства Літоўскага ў вайне. Яму нясцерпна захацелася жыць. Хаця б для таго, каб калі не ўбачыць, дык хоць пачуць весткі аб далейшых падзеях. I ён прыдумаў хітры ход: прызнаўся, што яшчэ ў маладосці, падчас вучобы ў Італіі, перайшоў у каталіцкую веру, а зараз выказвае жаданне вярнуцца да веры бацькоў. Узрадаваны «прасвятленнем» нашага земляка, мітрапаліт маскоўскі Варлаам дабіўся адмены для «аблуднай авечкі» смяротнай кары. Пачаў апякаць вязня i праз пэўны час перахрысціў. За гэты час Міхал даведаўся, што вестка аб паражэнні маскоўскай раці пад Оршай настолькі ўразіла свет, настолькі падняла прэстыж Вялікага княства Літоўскага i Польшчы, што кааліцыя, якая склалася супраць ix, развалілася. Краіна была вызвалена ад знішчэння.

Што ж, жыццё Міхал выратаваў. Аднак волі не атрымаў. Кайданы на руках i нагах, прыцемкі, вільгаць, пацукі, закрытае кратамі акенца амаль пад столлю. Дзень за днём, месяц за месяцам, год за годам… Часам здавалася, што там, за сценамі турмы, пра яго забыліся, што ён так i не ўбачыць чыстага неба. Аднак адбыўся цуд. Праз дзесяць гадоў Міхал зноў апынуўся на волі. I зноў стаў прыдворным вялікага князя. Гэта здарылася дзякуючы жанчыне. Справа ў тым, што Васілій III закахаўся ў пляменніцу Міхала, дачку Васіля Алену. Ён загадаў пастрыгчы ў манахіні сваю жонку Саламею Сабураву (ад якой за 21 год не дачакаўся дзіцяці) i ажаніўся з дачкой былога берасцейскага ваяводы. Па яе настойлівых просьбах i быў вызвалены з цямніцы Міхал. Былому вязню вярнулі ўсе званні, далі гарады Рапалаў, Юр'евіц, Старадуб. Зноў удзельнічае ён у ваенных паходах. Зноў стаў адным з бліжэйшых да вялікага князя людзей.

Здаюцца дзіўнымі такія адносіны да таго, каго 10 гадоў трымалі ў цямніцы. Маскоўскі князь, зразумела, не забыўся аб даўняй спробе Глінскага здрадзіць. Можна меркаваць, што гэта вынік дзеянняў Алены. Выдатна вядома, як кахаў Васілій III «абраную лепоты ради ее лица и благообразия возраста» жонку. I як імкнуўся выканаць яе капрызы. Ён нават не раз парушаў з-за яе традыцыі. Ды i Міхал імкнецца дапамагчы i дзеяннямі, i парадамі былому ворагу, які нечакана стаў родзічам. Гэта было заўважана. I менавіта яго прызначыў паміраючы ўладар галоўным апекуном малалетняга сына Івана. Менавіта Глінскаму даручыў узначаліць тых самых «бояр немногих», якім «…приказа беречи его (Івана. — М.Б.) до пятнадцати лет…». Пэўна спадзяваўся, што Міхал з яго адвагай, розумам, энергічнасцю i асцярожнасцю зможа абараніць i сваю пляменніцу, i яе сына ад замахаў на ix жыццё з боку магутнай удзельна-княжацкай арыстакратыі i баярства.

Кіраўніцтва краінай фактычна перайшло ў рукі прызначаных нябожчыкам апекуноў. Старэйшым сярод ix быў Міхал. Ён з годнасцю выконваў запавет. Дзякуючы намаганням апякунскага савета, малалетняга Івана паспяшаліся каранаваць. Зроблена гэта было з-за небяспекі спроб захапіць велікакняжацкі прастол.

Аднак у Маскве шмат хто быў незадаволены такім становішчам. Членаў Баярскай думы — вышэйшага органа дзяржаўнай улады, які складаўся з найбольш радавітых прадстаўнікоў кіруючых вярхоў княства, — адсунулі на другі план. Ix гонар быў закрануты тым, што імі кіруюць «чужаземцы ды худародныя».

Магчыма Глінскі з паплечнікамі змог бы справіцца з незадаволенымі, уціхамірыць ix. Але перашкодзіў сямейны канфлікт. Справа ў тым, што Алена завяла сабе фаварыта — князя Івана Аўчыну-Целяпнёва-Абаленскага. Міхал, без сумнення, i сам не быў святым. Пра яго юнацкія амурныя паходжанні ў свой час шмат расказвалі. Аднак тут размова ішла аб удаве i маці вялікіх князёў. Міхал неаднойчы перасцерагаў Алену. Паводле слоў М. М. Карамзіна, ён «…смело и твердо говорил племяннице об стыде распутства, всегда гнусного, еще гнуснейшего на троне, где народ ищет добродетели, оправдывающей власть самодержавную».

З другога боку на Алену ўплываў фаварыт, які, дарэчы, з'яўляўся адным з самых знатных прадстаўнікоў Баярскай думы. Яна апынулася перад альтэрнатывай. Калі выбраць дзядзьку, то можна быць спакойнай за сваё жыццё. Але прыйдзецца развітацца з каханкам. A галоўнае — давядзецца змірыцца ca становішчам княгіні на ўдовіным удзеле (як прадугледжваў тастамент) i падпарадкоўвацца апякунскаму савету. Калі ж даверыцца фаварыту, то стане паўнапраўнай уладаркай. Аднак для гэтага трэба пазбавіцца ад дзядзькі. Як жа гэта зрабіць? Іван падказаў план i прапанаваў дапамогу…

Па Маскве папаўзлі плёткі, што Міхал Глінскі атруціў Васілія III. Што збіраецца выдаць сям'ю вялікага князя палякам. Што імкнецца захапіць велікакняжацкі прастол. Вельмі знаёмыя абвінавачванні. Ці не так? Зразумела, што ўсё гэта выдумкі баяр. Аднак ім трэба была толькі прычына, каб пазбавіцца ад непажаданага Глінскага i разагнаць апякунскі савет. Абвінавачаны ў дзяржаўнай здрадзе, Міхал зноў апынуўся ў той жа цямніцы, у якой сядзеў раней. Больш з яе ён не выйшаў. М.М. Карамзін напісаў пра яго: «Муж, знаменитый в Европе пылкими страстями, счастьем и бедствием, вельможа и предатель двух государств, помилованный Василием для Елены и замученный Еленою, достойный гибели изменника и славы великодушного страдальца в одной и той же темнице».